ithuviennamdinh.vn/userfiles/vanhoa(2).doc · web view¡n uèng lµ v¨n ho¸, tr íc hÕt lµ v¨n...

Ch¬ng I

¨n - mÆc - ë - ®i l¹i

I. ¡n uèng1. Nguån l¬ng thùc, thùc phÈm

¡n uèng lµ v¨n ho¸, tríc hÕt lµ v¨n ho¸ tËn dông m«i trêng tù nhiªn.

Nh c d©n ViÖt Nam, c¬ cÊu b÷a ¨n cña ngêi Nam §Þnh næi bËt "c¬m + rau + ç", yÕu tè thêng xuyªn lµ thùc vËt, trong ®ã lóa g¹o lµ thµnh phÇn ®Çu tiªn.

* L¬ng thùc Tôc ng÷, ca dao vïng ch©u thæ B¾c Bé trong ®ã cã Nam

§Þnh nhÊn m¹nh ®Õn tÇm quan träng cña lóa, g¹o: "Ngêi sèng vÒ g¹o, ç b¹o vÒ níc", "C¬m tÎ mÑ ruét", "HÔ no c¬m tÎ th× th«i mäi ®êng". Trong khu vùc ch©u thæ s«ng Hång, vïng Nam §Þnh lµ n¬i c©y lóa níc cã ®iÒu kiÖn trång cÊy thuËn lîi h¬n.

Çc bé chÝnh sö hoÆc s¸ch "chÝ " nh D ®Þa chÝ, LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ, §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, khi chÐp vÒ môc Thæ s¶n cña vïng S¬n Nam (hay Nam §Þnh sau nµy) ®Òu chÐp: "Lóa nÕp, lóa tÎ, khoai lang, cñ tõ, khoai ruéng, ®Ëu; huyÖn nµo còng cã”.

Trong ký øc d©n gian cßn nhí ®Õn çc lo¹i lóa tÎ, nh: Di, Cót, Dù, T¸m xoan, D©u, Khª, Dù, Dê, Hin, TÐp Dong, TÐp to, TÐp nhá, TÐp nhì, Di h¬ng, Hom, DÐ nghÖ...; çc lo¹i lóa nÕp nh: Lý, ThÊp, RÐ níc, Çi, ThÇu dÇu, T»n, Nø, Cao, Tr»n, nÕp Çi hoa vµng, nÕp H¬ng, nÕp Lý, nÕp M©y, nÕp Gµ g¸y, nÕp èc...

Ngµy nay, bªn c¹nh nh÷ng gièng lóa cæ truyÒn cßn ®îc gi÷ l¹i nh: T¸m Êp bÑ, T¸m Xoan, T¸m cao, cßn cã nhiÒu gièng lóa míi ®îc ®a vµo s¶n xuÊt ®¹i trµ nh: T¹p giao, Khang d©n, ThÊp, B¾c th¬m”; gièng nÕp nh: nÕp §µi Loan, NhËt, Trung Quèc, Ên §é.

§èi víi c d©n ViÖt nãi chung, ng« lµ l¬ng thùc thø hai sau g¹o. Ca dao cã c©u: "§îc mïa chí phô ng« khoai, ®Õn khi thÊt b¸t

659

lÊy ai b¹n cïng". NhiÒu vïng ven s«ng, b·i Nam §Þnh thêng ®îc trång khoai níc, ng«. S¸ch Nam §Þnh tØnh d ®Þa chÝ cho biÕt vïng tËp trung ng«, khoai lín cña Nam §Þnh tríc ®©y:

Khu vùc Ng« Khoai nícGiao Thñy, Dòng TrÝ, ThuËn An (Hµnh ThiÖn)

íc 90 mÉu 100 mÉu

Ven s«ng Mü Léc GÇn 330 mÉu§¹i An íc 880 mÉu 3000 mÉuNam Trùc Kho¶ng 700

mÉu1250 mÉu

Vô B¶n íc 1500 mÉu 1600 mÉuý Yªn 100 mÉu 100 mÉuPhong Doanh Kho¶ng 3600

mÉu6 050 mÉu

Con sè trªn cho thÊy trªn thùc tÕ nguån l¬ng thùc chñ yÕu cña c d©n Nam §Þnh tríc ®©y sau lóa lµ khoai lang, khoai níc råi ®Õn ng«.

* Rau cñ, qu¶§Çu thÕ kû XX, Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ dï kh«ng ph¶i lµ

chuyªn kh¶o vÒ rau cñ, nhng còng cho thÊy mét su tËp tªn çc lo¹i rau lµm ®å ¨n hay gia vÞ kh¸ phong phó nh: rau muèng, rau rót, cÇn, ngæ, r¨m, chuèi, dÊp ç, mïi, th× lµ, l¸ lèt, kinh giíi, tÝa t«, th× lµ, hµnh, tái, gõng, riÒng, c¶i çc lo¹i, rau khóc, ít, tiªu, sung, ®u ®ñ, thiªn lý, khÕ, l¸ m¬...

Trong çc lo¹i rau - cñ - qu¶ lµm thùc phÈm t¹m xÕp thµnh: rau néi sinh (lµ nhãm rau cã nguån gèc b¶n ®Þa, quen thuéc ë ch©u thæ B¾c Bé). Trong nhãm nµy l¹i cã nhãm rau "thuÇn chñng" - çc lo¹i rau ®· ®îc c d©n trång trät, sö dông lµm thøc ¨n tõ l©u: muèng, bÇu bÝ, mång t¬i, khoai níc, khoai sä, cÇn, ®ay, dÒn, míp, ®ç ®Ëu... Trong tôc ng÷ ca dao Nam §Þnh còng nh¾c ®Õn ®©y ®ã nh÷ng gièng rau, lµng rau:

"Lµng §Çm trång bÝ xa nayTrë vÒ lµng Väc l¹i rµy trång da"

* "Ngäc Sµi h¬ng nÐn b¸n tr¨m

ThiÖn VÞnh ¬m gièng rau r¨m, rau cÇn"*

660

"BÇu giµ chÊm níc t¬ng chuaRau dÒn, níc l· ¨n thõa ngêi ta"

Çc lo¹i rau, cá "hoang" - mäc tù nhiªn trong vên, bê ao, ®ång ruéng, gß ®èng... çc lo¹i nÊm tre, méc nhÜ, rau sam, rau m¸, rau ®¾ng... dï hoang d¹i nhng vÉn ®îc ngõêi ViÖt, ngêi Nam §Þnh tõ l©u gäi lµ "rau ". ë vïng Vô B¶n, ý Yªn cßn sö dông c¶ mÇm non cña c©y b«ng ®Ó ¨n, gäi lµ "gi¸ b«ng".

Nhãm rau cã nguån gèc ngo¹i sinh: Lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh giao lu tiÕp xóc v¨n ho¸, trong ®ã cã v¨n ho¸ Èm thùc. Tuy nhiªn, nh÷ng lo¹i rau qu¶ nµy còng ®· tõ l©u gia nhËp vµo tËp ®oµn rau cñ qu¶ - ngµy cµng trë thµnh nguån thùc phÈm kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña ngêi ViÖt nãi chung, ngêi Nam §Þnh nãi riªng: khoai t©y, c¶i xoong, hµnh t©y, cÇn t©y, tái t©y, ®Ëu Hµ Lan, ®Ëu C«ve...

Trong tËp hîp rau qu¶ cña vïng Nam §Þnh, tõ thÕ kû tríc thÊy cã chÐp ®Õn mét lo¹i rau gäi lµ rau Quan ©m. S¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ chÐp: "S¶n ë huyÖn Giao Thuû, kh«ng cã hoa vµ h¹t. Çch trång t¸ch lÊy çi nh¸nh c¾m xuèng xuèng ®Êt liÒn mäc mÇm t¬i tèt vµo gi· mïa ®«ng l¸ nh l¸ rau c¶i lín mµ dµy cuén l¹i thµnh b¾p chuèi míi træ b¾p cha në bæ ra th× thÊy s¾c tr¾ng vÞ rÊt ngon". S¸ch Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ chØ râ h¬n: "ë x· Ngäc Côc Giao Thuû cã rau Quan ©m". Rau Quan ©m mµ ngêi d©n Ngäc Côc, Giao Thuû, Nam §Þnh trång, ®îc çc tµi liÖu trªn ghi chÐp chÝnh lµ lo¹i rau B¾p c¶i phæ biÕn ngµy nay. §iÒu ®ã cho thÊy gièng rau ®«ng cã nguån gèc «n ®íi nµy ®· gia nhËp vµo tËp ®oµn thùc phÈm cña Nam §Þnh vµo lo¹i sím nhÊt ë B¾c Bé.

TËp ®oµn rau gia vÞ cña ngêi ViÖt ®Æc biÖt phong phó, ®a d¹ng cã ®Õn 40 - 50 lo¹i còng cã mÆt trªn ®Þa bµn, trong b÷a ¨n cña ngêi Nam §Þnh. Çc lo¹i c©y dïng c¶ l¸, c¶ qu¶ nh chanh, sung; c©y dïng c¶ l¸, th©n: gõng, nghÖ, tái, hµnh, hóng; c©y dïng l¸: nh r¨m, mïi, tÝa t«, m¬, kinh giíi, ng¶i, x¬ng x«ng, diÕp ç; lo¹i dïng qu¶ nh ít ... Bªn c¹nh ®«ng ®¶o lo¹i c©y gia vÞ ®îc trång, còng cã lo¹i c©y gia vÞ mäc hoang (hay vèn chØ chØ c¾m lµm rµo vên, ngâ): chua me ®Êt, cóc tÇn, väng çch.

* Thuû, h¶i s¶nNam §Þnh cã ba m«i trêng thñy h¶i s¶n phong phó (s«ng

ngßi, hå ao,vïng chiªm tròng, vïng biÓn.Thuû h¶i s¶n tham gia vµo b÷© ¨n cña ngêi Nam §Þnh rÊt râ

rµng, thêng xuyªn, ®Ëm ®Æc h¬n so víi c d©n nhiÒu vïng kh¸c.

661

Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ chÐp: "Níc ta n¬i nµo lµ ®ång chiªm th× ®Òu cã ngêi sèng b»ng nghÒ ç. Thêi Lý hä TrÇn t¹i Tøc M¹c lµm giµu tõ nghÒ ç, v¶ l¹i ¨n uèng h»ng ngµy dïng m¾m, do vËy nghÒ ç, kh«ng ®©u lµ kh«ng chó ý". Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ tõ xa xa, trong dÞp héi hÌ, nhÊt lµ nh÷ng ngµy giç thµnh hoµng cña nhiÒu lµng x· Nam §Þnh kh«ng thÓ thiÕu ®îc mãn ç.

Bªn c¹nh m«i trêng thuû s¶n níc ngät, níc lî, Nam §Þnh cßn cã nguån h¶i s¶n phong phó. Nh÷ng n¬i ®îc chÐp ®Õn nh QuÊt L©m, H¶i HuyÖt, Sa Ch©u (Giao Thuû), ThuÊn HËu (§¹i An), Xu©n Hµ, Th¬ng §iÒn, QuÇn Ph¬ng H¹ tr¹i (H¶i HËu)...

Thuû s¶n níc ngät: khã cã thÓ gäi hÕt çc lo¹i thuû s¶n níc ngät mµ c d©n B¾c Bé nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng ®·, ®ang dïng: chÐp, mÌ, m¬ng, ng¹o, chuèi (qu¶), tr¹ch, tr¾m, trª, tr«i, rãi, r«, t«m, cua, èc (bu¬u, mÝt, h¹t), hÕn, trai...

Thuû s¶n níc lî: bèng tr¹ch, tinh l©m, vîc, víp, t«m r¶o...H¶i s¶n: b¬n, chim, cïi, dßng, ®ï, ®uèi, ®èi, khoai, mÝt,

mùc, l¸c, lµnh canh, ngao ng¸n, nÑp, nhÖch, nhô, nôc, s¬n dáng, thu, sß, t«m, cua... ron, väp, gi¸, mãng tay. §Êy lµ kÓ theo loµi, cßn tÝnh theo loµi th× cßn cã thÓ kÓ, ch¼ng h¹n t«m, t«m gai, t«m vµng, tæm r¶o, t«m bép, t«m cê...

* ThÞtDÉu "kh«ng ®îc tÝnh" trong c¬ cÊu thùc phÈm cña ngêi

ViÖt, nhng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ çc lo¹i thÞt kh«, chÕ biÕn kh«ng tinh x¶o nh çc lo¹i rau ç. Trong tËp hîp phong phó cña çc lo¹i cung cÊp thÞt cho mãn ¨n cña ngêi ViÖt cã thÓ kÓ: çc loaÞ gia sóc (lîn, tr©u, bß, chã, dª, ngùa) gia cÇm (gµ, vÞt, ngan, ngçng, bå c©u), çc loµi ®éng v©t hoang d· (bß s¸t, c«n trïng, chim, thó). Trong çc lo¹i gia sóc gia cÇm kÓ trªn, ngêi ViÖt dïng "quen" h¬n c¶ lµ thÞt lîn, thÞt gµ. 2. Çch thøc chÕ biÕn

§Ó cã thøc ¨n, mãn ¨n, nh téc ViÖt nãi chung, ngêi ViÖt Nam §Þnh c¬ b¶n sö dông 2 ph¬ng thøc chÝnh: ChÕ biÕn kh«ng qua löa vµ chÕ biÕn qua löa.

* ChÕ biÕn kh«ng qua löa: Lµ çch chÕ biÕn theo çch lµm "s¹ch", muèi xæi, hay ®Ó lªn

men nguyªn liÖu víi çc tªn gäi: sèng, t¬i, gái, dÇm dÊm, muèi xæi, m¾m, chua. Çc lo¹i l¬ng thùc thùc phÈm nµo còng sö dông çch thøc nµy.

662

Víi çc lo¹i l¬ng thùc, Ýt sö dông çch thøc chÕ biÕn nµy, trõ çch "¨n sèng" nh víi khoai lang, lóa (¨n ®ßng ®ßng,"ngät nh ®ßng ®ßng", c¾n ch¾t).

Víi nhiÒu lo¹i l¸, th©n c©y, cñ, qu¶ lµm thùc phÈm: ®îc ¨n "sèng" hay gäi lµ Rau sèng, rau ghÐm...

Rau ®Ó ¨n sèng cã nhiÒu lo¹i nh: diÕp, xµ l¸ch (cã n¬i nh vïng Giao Thuû kh«ng ph©n biÖt diÕp vµ xµ l¸ch), chuèi xanh, th©n chuèi, rau muèng, cµ chua, c¶i b¾p, c¶i non, vµ níc chÊm. Rau sèng ph¶i kÌm víi çc lo¹i rau gia vÞ kh¸c nh hµnh, tái, ít, rau th¬m çc lo¹i, b¹c hµ, mïi tµu, dÊp (diÕp ç), th× lµ, r¨m, l¸ lèt...

Muèi da: Còng nh ngêi d©n ViÖt B¾c Bé, ngêi Nam §Þnh th-êng dïng nhiÒu lo¹i rau ®Ó muèi: tõ çc lo¹i c©y trång nh çc lo¹i rau c¶i bÑ, c¶i cñ, c¶i b¾p, hµnh, tái, cÇn, ®Õn çc lo¹i c©y mäc hoang nh rau m¸ ®Ó muèi nÐn hoÆc muèi xæi.

Muèi nÐn: lµ gäi tªn theo çch dïng mét vËt nÆng (hßn ®¸ hoÆc v¹i) nÐn, Ðp xuèng. Cµ vµ lo¹i c¶i cã ngång to lµ hai lo¹i th-êng ®îc dïng muèi da nÐn. Víi lo¹i c¶i sau khi röa s¹ch, ph¬i qua mét n¾ng nhÑ. Dïng v¹i (n¶i - tiÕng Giao Thuû) to ®¸nh s¹ch qua níc muèi mÆn, r¾c mét lît muèi xuèng ®¸y v¹i, råi xÕp c¶i lÇn lît tõng líp cho ®Õn khi ®Çy v¹i. LÊy phªn lµm b»ng tre ®Ëy lªn trªn, dïng t¶ng ®¸ to ®Ì lªn, móc níc ma ®æ ngËp lªn trªn phªn. Da muèi nh vËy sau 3 th¸ng cã thÓ ¨n ®îc, nhng ngon nhÊt lµ ®Ó qu·ng nöa n¨m. Khi lÊy da ra bÑ da cøng, cã mµu vµng, ®îc coi lµ da ngon. Tríc khi ¨n, dïng níc s¹ch röa qua, x¾t miÕng võa g¾p.

Muèi xæi: rau c¶i bÑ hoÆc b¾p c¶i, cÇn, ®îc röa s¹ch gièng muèi nÐn, ph¬i qua mét n¾ng råi th¸i nhá. Chªm vµo mét lîng muèi võa ®ñ, thªm mét chót ®êng, gõng råi ®æ níc x©m xÊp. Kho¶ng 2, 3 ngµy cã thÓ dïng ®îc. Çc lÇn sau, cã s½n níc chua, chØ cÇn cho thªm rau ®· chuÈn bÞ vµo, vµi tiÕng sau ®· cã thÓ ¨n ®îc. NhiÒu vïng chiªm tròng nh ý Yªn, Vô B¶n xa kh«ng cã ®iÒu kiÖn trång rau c¶i çc lo¹i th× rau m¸ ®Ó muèi da kh¸ phæ biÕn.

Víi çc lo¹i thuû, h¶i s¶n: çch chÕ biÕn kh«ng qua löa phæ biÕn lµ ®Ó dïng vµo lµm çc mãn gái, nem, çc lo¹i m¾m (m¾m t«m, tÐp, m¾m ç, m¾m cua (rèc) m¾m çy) vµ gái.

Gái ç, t«m lµ mãn kho¸i khÈu cña c d©n B¾c Bé, nhÊt lµ víi vïng níc lî, ven biÓn. Ç mÌ, t«m r¶o, ç nhÖch lµ loµi thêng ®îc sö dông cho viÖc chÕ biÕn gái...

Ç mÌ ph¶i dïng lo¹i ç t¬i võa ®¸nh ë díi ao, hå lªn. Ç to kho¶ng bµn tay lµ võa. Çc lo¹i dông cô, phô gia, gia vÞ: giÊy b¶n,

663

g¹o, giÒng gi· nhá v¾t lÊy níc, chanh (hoÆc dÊm), võng, níc läc s¹ch (hoÆc níc ®un s«i ®Ó nguéi) pha chót muèi, rîu, m¾m t«m ngÊu, ®êng, mÎ. Çc lo¹i rau, gia vÞ ¨n kÌm nh: l¸ sung non, qu¶ sung b¸nh tÎ, l¸ m¬ tam thÓ, ®inh l¨ng, väng çch. Ç mæ lÊy hÕt ruét vµ lét hÕt mµng ®en bªn trong bông ç. §¸nh vÈy thËt kü. §Çu ç ®îc b¨m nhá ®Ó lµm níc chÊm. LÊy níc läc hoÆc níc muèi röa ç, sau ®ã dïng g¹o, giÊy b¶n thÊm, lau s¹ch ç, ®em ng©m vµo níc rÒng råi cuén çc miÕng ç vµo trong mét chiÕc vØ cãi Ðp trong 1 ®Õn 2 giê.

§Æt miÕng ç lªn thít gç nghiÕn (lo¹i thít kh«ng cã mïn), lÊy dao s¾c th¸i thËt máng, th¸i ®Õn ®©u r¾c rÒng gi· nhá ®Õn ®ã, råi trén qua mét Ýt níc chanh. Trén ®Õn khi kh«ng ngöi thÊy mïi tanh lµ ®îc.

Võng ®îc rang chÝn vµng cho vµo miÕng v¶i dïng tay xoa ®Òu, tr¸nh ®Ó võng vôn, n¸t, råi trén víi ç (ç + rÒng + võng).

M¾m t«m ngÊu ®¸nh sñi bät, pha thªm ®êng, võng, rîu, n-íc dÊm (níc chanh c«), ®Çu ç b¨m nhá ®¸nh thËt ®Òu víi m¾m vµ çc gia vÞ.

Khi ¨n dïng lo¹i l¸ to nhÊt (l¸ sung hoÆc l¸ väng çch), råi g¾p tiÕp nh÷ng lo¹i l¸ kh¸c, g¾p miÕng ç ®Æt vµo gi÷a, cuén l¹i chÊm víi níc chÊm. Khi ¨n kÌm theo rîu.

Gái ç nhÖch hoÆc gái ç ®uèi (xem môc ®Æc s¶n). Gái t«m r¶o: phæ biÕn ë vïng níc lî ven biÓn . Gái gi¸ (hay nem gi¸): con gi¸ t¬i, kh«ng bÞ ®øt ch©n

nhiÒu, röa s¹ch ®Ó r¸o níc, nhÆt ®Çu vµ ch©n ®Ó riªng sau khi ®· lo¹i bá phÇn ch©n ®en (phÇn c¾m xuèng ®Êt). §Çu gi¸ ®em luéc chÝn, vít ra nhÆt lÊy thÞt bªn trong, ch©n gi¸ ®em chÇn thËt nhanh trong níc luéc sao cho ch©n gi¸ khái bÞ cøng vµ dai. N-íc luéc, chÇn gi¸ ®Ó l¹i ®Ó phßng khi ngêi ¨n bÞ dÞ øng. ThÞt gi¸ trén ®Òu víi ch©n gi¸, chªm níc m¾m, tái, bét ngät cho võa khÈu vÞ. Sau cïng r¾c bét thÝnh, trén cho ®Òu. Khi ¨n kÌm víi çc lo¹i l¸: sung, väng çch, ®inh l¨ng, xµ l¸ch, mïi, hóng...cóc tÇn (®µi bi), mïi tµu, hÑ, hóng chã, l¸ gõng, l¸ tái, tÝa t«, ít... röa s¹ch, vÈy r¸o níc.

M¾m tÐp: ®îc lµm quanh n¨m nhng ré nhÊt lµ vµo c÷ th¸ng 8 - 10. Sau TÕt Nguyªn §¸n ®Õn th¸ng 4 d©n Ýt lµm v× khi ®ã nåm, Èm ít, nhiÖt ®é thÊt thêng m¾m hay bÞ lªn bä.

Chän lo¹i tÐp t¬i, tÐp cµng nhá con cµng tèt (nhÊt lµ lo¹i tÐp riu). TÐp ®îc röa, ®·i s¹ch ®Ó cho r¸o níc råi cho vµo v¹i hoÆc

664

chum s¹ch. Mçi mét lît tÐp r¾c mét lît muèi vµ mét líp thÝnh. §Ëy v¹i m¾m thËt kü, buéc l¸ chuèi lªn trªn råi ñ xuèng gãc bÕp (gÇn chç ®un) phñ tro lªn ®Ó ¸nh s¸ng kh«ng chiÕu vµo. M¾m ®Ó kho¶ng 5 - 6 th¸ng trë lªn lµ dïng ®îc. M¾m ngon lµ lo¹i cã mµu ®á hång, vÞ h¬i chua dËy mïi th¬m cña thÝnh... Lo¹i m¾m tÐp nµy thêng ®îc c d©n vïng tròng Vô B¶n, ý Yªn dïng.

- M¾m cua ®ång (rèc) muèi sæi: cua röa s¹ch, bá mai, ®Ó r¸o níc råi bá vµo chum r¾c muèi lªn theo tõng lît cua. Dïng l¸ chuèi kh« bÞt kÝn råi ®Ëy n¾p l¹i cho kÝn, ®Ó vµo chç tèi, gÇn bÕp ®un. Mãn m¾m cua xæi chØ ®é mét th¸ng lµ ¨n ®îc. Khi ¨n dïng c¶ çi lÉn níc. M¾m nµy võa dïng lµm níc chÊm, võa dïng lµm thøc ¨n mÆn.

- M¾m cua ®ång: çch lµm nh cua muèi xæi nhng khi bá cua vµo v¹i th× bá thªm thÝnh rang, mçi líp cua mét líp thÝnh. Mãn m¾m cua ph¶i ®Ó tõ 4 th¸ng trë lªn, khi nµo cua gi· hÕt níc, chØ cßn b· th× ch¾t níc ®Ó dïng, bá b· l¹i.

- M¾m çy: çy b¾t (hoÆc mua vÒ) ng©m vµo v¹i, nåi níc cho nh¶ hÕt ®Êt bÈn, bãc s¹ch yÕm, ®Ó cho r¸o níc råi cho vµo cèi gi· (hoÆc xay - tuú tõng nhµ). Cã hai lo¹i m¾m çy:

Lo¹i gi· dËp råi cho vµo v¹i, cø bèn b¸t çy mét b¸t muèi (1 c©n çy = 2 l¹ng muèi), råi ®em ph¬i n¾ng. Lo¹i nµy vµi ba ngµy lµ ¨n ®îc.

Lo¹i dïng níc th× cho vµo cèi gi· (xay) kü hoÆc ®Ó çy lªn nia, dïng gèc tre s¹ch chµ, nghiÒn cho thÞt çy r¬i xuèng thïng høng ë díi. Sè cßn l¹i trªn nia th× läc qua níc b»ng v¶i mµn. Thø níc ch¾t ®ã ®em ph¬i ra s©n khi trêi n¾ng. Khi ph¬i ph¶i tr¸nh bôi, ruåi nhÆng nhng l¹i ph¶i tho¸ng.

Cã n¬i, sau khi cho çy ®· giµ vµo hò, lä (kh«ng ®Çy ®Ó tr¸nh khi ph¬i m¾m sÏ trµo) ®Õn khi m¾m ng¶ mµu n©u, cho thªm Ýt thÝnh g¹o rang; mét hai h¹t cau kh« nghiÒn nhá trén víi Ýt men rîu, vá quýt th¸i nhá ®¶o ®Òu råi ®em bÞt kÝn, ch«n b¸n ©m, b¸n d¬ng.

Víi çc lo¹i thÞt: chÕ biÕn kh«ng qua löa dïng vµo çc mãn gái, nem (ch¹o).

* Çch chÕ biÕn qua löa

So víi çch chÕ biÕn kh«ng qua löa vèn thÝch hîp theo mïa (xu©n, h¹ - rau sèng, h¹ - cµ muèi, thu ®«ng- çc lo¹i da muèi) th×

665

çch chÕ biÕn qua löa sö dông thêng xuyªn h¬n, Ýt bÞ lÖ thuéc (ph©n biÖt hoÆc bÞ h¹n chÕ) theo mïa vô.

Víi l¬ng thùc: bao gåm g¹o, khoai, ng«, s¾n, l¹c, ®ç. ChÕ biÕn qua löa ®îc sö dông phæ biÕn nhÊt ,víi nhiÒu lo¹i s¶n phÈm nhÊt.

Ngêi Nam §Þnh thêng nÊu c¬m (c¬m tÎ, c¬m nÕp), x«i, hÊp, luéc (khoai ng« ,s¾n) hay rang (ng«), bung, ®å (ng«), ch¸o, chÌ (víi çc läai g¹o, ng«, s¾n, ®ç), níng (çc lo¹i ng«, khoai, s¾n, çc lo¹i b¸nh: chng, phë, b¸nh ®a, gai, tr«i níc... çc lo¹i kÑo.

Víi çc lo¹i rau, cñ, qu¶, h¹t vµ thÞt lµm thùc phÈm: Cã ®Õn h¬n 20 çch thøc chÕ biÕn (gäi theo tªn) nh: bung, canh, ch¶, ®å, giß, hÊp, hÇm, kho, luéc, nhóng, níng, om, r¸n, rang, rim, riªu, ruèc, tÇn, xµo, x¸o.

Trong çc çch chÕ biÕn trªn, phæ cËp h¬n c¶ lµ luéc, nÊu canh, kho, rang. Çc mãn luéc, nÊu canh cã lîi thÕ chÕ biÕn nhanh, tiÖn, ¨n ngay trong ngµy (hay trong thêi gian ng¾n) nhng thêng ®îc dïng víi çc lo¹i rau cñ. Kho, rang hay dïng víi çc lo¹i t«m, ç cua, thÞt. Trong ®iÒu kiÖn cña m«i trêng, cña nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng h«m qua cña c d©n Nam §Þnh, thÞt, ç kh«ng cã nhiÒu, s½n b»ng rau cñ th× kiÓu rang, kho lµm thøc ¨n mÆn "¨n dÌ" nhiÒu b÷a. Còng do vËy mµ ngêi ta tËn dông tõng bé phËn cã thÓ sö dông ®îc cña çc lo¹i ®éng vËt ®Ó "cã tý chÊt tanh", "cã chót thÞt". Ch¼ng h¹n mæ mét con lîn, ngêi ta cã thÓ chia ra Ýt nhÊt lµ trªn 20 lo¹i víi nhiÒu çch chÕ biÕn t¬ng hîp: ba chØ, bÇu dôc, b×, ch©n giß, cæ hò, d¹ dµy, gan, g¸y, lßng giµ, lßng non, lìi, mãng giß, m«ng sÊn, mì khæ, n¹c m«ng, n¹c vai, ãc, phæi, th¨n, thñ, tim, tiÕt, x¬ng, sên. NhiÒu bé phËn bªn trong cña con vËt tëng nh "bá ®i" còng ®îc tËn dông chÕ biÕn l¹i trë thµnh mãn ¨n kho¸i khÈu, thµnh "®Æc s¶n" nh víi bé lßng cña gµ, lîn, chã ch¼ng h¹n "sèng ë trªn ®êi ¨n miÕng dåi chã, chÕt xuèng ©m phñ biÕt cã hay kh«ng", "vÞ chi mét b¸t ch¸o lßng, lµm cho thiªn h¹ bá chång mµ ®i". Vµ, v× tËn dông nh vËy nªn kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ víi thÞt, mÆc dï ®øng cuèi cïng trong c¬ cÊu b÷a ¨n cña ngêi ViÖt, nhng møc ®é phong phó cña çc mãn ¨n chÕ biÕn tõ thÞt kh«ng kÐm so víi çc lo¹i l¬ng thùc, rau qu¶.

Ca dao vïng Nam §Þnh cã nh÷ng c©u : Chång ngêi thæi s¸o thæi tiªu

Chång t«i ngåi hóp ç riªu báng måm"*

666

"Em ®i lÊy chångNhí ç nÊu canh..."

Mãn canh, riªu ç quen thuéc víi c d©n ViÖt ch©u thæ s«ng Hång nhÊt lµ vµo mïa h¹, cµng phæ biÕn víi c d©n Nam §Þnh. Tuy nhiªn, tuú theo m«i trêng ®iÒu kiÖn thuû s¶n mçi vïng mµ møc ®é phæ biÕn cã kh¸c nhau. Trªn c¶ ®Þa bµn lµ çc lo¹i canh, riªu cua (rèc), ç, cßn vïng ven biÓn cã thªm canh, riªu ç khoai, r¹m..

Çc lo¹i ç níc ngät th©n tr¾ng ®Òu cã thÓ dïng nÊu riªu, canh (ngêi ta Ýt khi dïng lo¹i ç mµu sÉm, sèng ë tÇng díi nh l¬n, ch¹ch chuèi... ®Ó nÊu). Çch nÊu kh¸ ®¬n gi¶n. Ç to hay bÐ ®Òu röa s¹ch, mæ bá ruét råi r¸n qua b»ng mì (hoÆc kh«ng mì còng ®îc) bá vµo nåi, chªm m¾m, muèi cho võa, nÕu cã th× thªm mét hai qu¶ chua. §un cho ®Õn khi s«i th× rót nhá löa 5, 10 phót cho ®Õn khi níc ngät lµ ®îc.

Canh cua ®ång (hay rèc) lµ mãn ¨n ®îc a thÝch tõ xa ®Õn nay, bÊt kÓ gia ®×nh giµu hay nghÌo, nhÊt lµ vµo nh÷ng ngµy hÌ. Cua ®ång ng©m vµo níc cho nh¶ s¹ch ®Êt, xÐ mai vµ th©n ra riªng. LÊy g¹ch cua tõ mai ®Ó riªng, m×nh cua cho vµo cèi (hoÆc bµn xay) gi· läc lÊy níc. Tuú theo sè lîng cua ®îc gi· mµ lÊy níc cho t¬ng øng. Canh cua nÊu víi mång t¬i, rau ®ay, rau ngãt, rau c¶i. G¹ch cua chng qua hµnh, mì lµm mµu cho vµo sau.

Ngoµi cua ®ång, tuú n¬i cßn cã r¹m, çy, èc, ç, t«m còng dïng ®Ó nÊu canh.

Riªu cua: Còng lµm cua nh nÊu canh, nhng khi nÊu kh«ng cho rau mµ chªm çc lo¹i qu¶, rau chua nh däc, tai chua, cµ chua.

Canh ç khoai: Ç khoai t¬i, trong, bông hång nh¹t ®îc bá ®Çu, lét hÕt v©y, röa s¹ch c¾t ®«i íp gia vÞ cho lªn bÕp ®un cho chÝn tíi. Mïa ç khoai thêng vµo khi giã b¾c hoÆc trêi trë nåm - còng lµ mïa rau cÇn nªn d©n gian thêng nÊu canh ç khoai rau cÇn. Rau cÇn röa s¹ch xµo t¸i cho vµo ®¶o nhÑ víi ç, cho thªm tái b¨m nhá, ®¶o lÇn n÷a råi b¾c ra. Canh ç khoai ¨n nãng, ®Ó nguéi sÏ bÞ tanh.

ViÖc ph©n ®Þnh "qua löa" hay "kh«ng qua löa" chØ ®Ó dïng chÕ biÕn víi çc lo¹i thùc phÈm kh¸c nhau nh trªn, cßn khi khi thµnh mãn ¨n, phÇn lín çc mãn ¨n cña ngêi ViÖt l¹i lµ s¶n phÈm kÕt hîp, tæng hîp hµi hoµ, çc lo¹i thùc phÈm (ç thÞt víi rau cá), gi÷a chÕ biÕn qua löa vµ kh«ng qua löa, (gi÷a "sèng" vµ "chÝn"), nh çc lo¹i nem, ch¹o, gái, m¾m... thêng kh«ng thÓ thiÕu ®îc

667

thÝnh g¹o, hoÆc tiÕt canh, ném còng vËy: "sèng" cña tiÕt, "chÝn" cña nh÷ng miÕng gan, tim, l¹c, ®ç rang.3. øng xö trong ¨n uèng

¡n uèng kh«ng chØ lµ v¨n ho¸ thÝch øng, tËn dông m«i trêng, mµ cßn lµ v¨n ho¸ øng xö víi m«i trêng x· héi, tõ gia ®×nh thêng ngµy ®Õn víi céng ®ång lµng x·.

* B÷a c¬m thêng ngµyB÷a ¨n thêng ngµy (thêng trong ph¹m vi gia ®×nh). Trong ký øc d©n gian thêng nh¾c: "Nhµ giµu ba b÷a, nhµ

khã còng ®á löa ba lÇn"- víi ý nghÜa lµ ngµy ¨n ba b÷a: s¸ng, tra, tèi. Tuy nhiªn, mét sè n¬i ë Nam §Þnh thêng quan niÖm cã hai b÷a "chÝnh" vµ "phô". Tiªu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh "chÝnh" lµ trong b÷a ¨n cã c¬m nãng, thøc ¨n, cßn “phô” lµ kh«ng cã c¬m nãng nÊu ®óng b÷a (hay chØ cã c¬m nguéi) hoÆc khoai lang, khoai n-íc, c¸c lo¹i cñ vµ kh«ng cã thøc ¨n.

Cã n¬i, cã gia ®×nh coi hai b÷a s¸ng, tra lµ chÝnh, cßn cã n¬i l¹i coi 2 b÷a tra, tèi lµ chÝnh. Nh vËy hÇu nh mäi n¬i Nam §Þnh b÷a tra lµ b÷a chÝnh kh«ng thÓ thiÕu ®îc. B÷a s¸ng hoÆc b÷a tèi ®îc coi lµ b÷a chÝnh tuú thuéc vµo t×nh h×nh cô thÓ cña tõng vïng, tõng mïa vô. Ch¼ng h¹n c d©n thµnh phè Nam §Þnh b÷a s¸ng kh«ng mÊy khi lµ b÷a chÝnh n÷a. ë nhiÒu vïng n«ng th«n ngµy thêng th× b÷a tèi chØ "qua quýt" cñ khoai, cñ s¾n råi ®i nghØ, nhng khi vµo mïa vô, khi ph¶i mîn thªm ngêi phô gióp cµy cÊy, thu ho¹ch th× b÷a tèi l¹i ph¶i chuÈn bÞ chu ®¸o.

Thµnh ng÷ ngêi ViÖt cã c©u: "V¾ng ®µn «ng qu¹nh nhµ, v¾ng ®µn bµ qu¹nh bÕp" chØ ra vai trß quan träng cña ngêi phô n÷ trong viÖc bÕp nóc c¬m níc ë gia ®×nh..

C¸ch øng xö trong b÷a ¨n thÓ hiÖn râ nhÊt qua b÷a chÝnh hµng ngµy. §ã lµ b÷a cã mÆt ®«ng ®ñ nhÊt, cã thøc ¨n, v× thÕ nÕu ai ®Õn b÷a cha cã mÆt th× ph¶i gäi vÒ ¨n c¬m. ë n«ng th«n Nam §Þnh vµo nh÷ng lóc nh vËy vÉn thêng nghe tiÕng mÑ gäi con, vî gäi chång... "vÒ ¨n c¬m". NÕu cã ai ph¶i vÒ sau b÷a c¬m th× ph¶i ®Ó dµnh l¹i.

Trong b÷a ¨n gia ®×nh thêng ngåi qu©y quÇn bªn m©m c¬m vµ ngêi ngåi "®Çu nåi" thêng lµ phô n÷. "§Çu nåi" kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ xíi c¬m mµ cßn lùa ý xíi c¬m cho tõng ngêi trong gia ®×nh, b¸t c¬m gi÷a, hay ®Çu nåi, tríc ®©y cßn cã ®én khoai, s¾n, cñ, ®Çu nåi cßn dµnh hay chia cho ai trong b¸t c¬m, xem ai ¨n Ýt hoÆc nhiÒu.

668

Chç dän m©m c¬m còng tuú theo tõng nhµ, tuú hoµn c¶nh, thËm chÝ cã thÓ theo thêi tiÕt. Nh÷ng gia ®×nh chØ cã gian bÕp th× m©m c¬m dän trªn nhµ, cßn gian bÕp réng r·i h¬n th× ¨n c¬m lu«n ë díi bÕp. Ngoµi ra còng cßn tuú theo së thÝch, hoµn c¶nh chç dän m©m c¬m thêng gÆp ë nh÷ng vÞ trÝ sau:

- Gian nhµ trªn (thêng gÆp h¬n c¶).- Gian bÕp (víi gia ®×nh cã bÕp nóc réng, vµo mïa ®«ng).- Hiªn nhµ (víi nhµ cã hiªn réng, vµo mïa hÌ), Khi nhµ cã kh¸ch, tuú theo møc ®é, mèi quan hÖ víi chñ nhµ

mµ "s¾p m©m". Trong nh÷ng b÷a c¬m nh vËy, ®µn «ng trong nhµ mµ tríc hÕt lµ bè («ng) con trai vµ kh¸ch ngåi "m©m trªn" (hoÆc ¨n tríc), cßn phô n÷ vµ trÎ em - nhÊt lµ trÎ em g¸i bao giê còng ngåi m©m díi (hoÆc ¨n sau). M©m c¬m thêng ®îc ®Æt xuèng ®Êt hoÆc chiÕu, ngêi ¨n ngåi trªn nh÷ng tÊm kª hoÆc b»ng r¬m hoÆc b»ng ghÕ tre, ghÕ gç ngåi xung quanh m©m.

Gia ®×nh b×nh d©n thêng dïng m©m b»ng gç tiÖn h×nh trßn, cã nhµ dïng châng (hay bøc Êm- phªn çnh cöa). Kh¸ gi¶ h¬n dïng m©m nh«m hoÆc m©m ®ång.

Dông cô ®Ó phôc vô ¨n thêng ngµy nh: b¸t, ®Üa, ®òa, (®òa con, ®òa c¶), m«i, th×a, còng nh c d©n ViÖt ë B¾c Bé. Ngêi ta rÊt ng¹i (hoÆc bùc m×nh) khi ¨n ph¶i ®òa cäc c¹ch (hay vªnh) "vî d¹i kh«ng h¹i b»ng ®òa vªnh", v× vËy, tríc khi ¨n c¬m cã ®éng t¸c kh«ng thÓ thiÕu ®îc lµ "xo ®òa" ®Ó xÕp ®òa theo "®«i" b»ng bÆn ®Æt theo çc b¸t, theo çc chç ngåi. Trêng hîp, nÕu ®òa cäc c¹ch hay míi chØ b»ng nhau, nhng ®Çu cha ra ®Çu (phÇn nhá h¬n cña chiÕc ®òa), th× ngêi ¨n còng ph¶i biÕt, ngîc l¹i "¨n c¬m kh«ng biÕt trë (gië) ®Çu ®òa bÞ chª, coi lµ kÎ "tham ¨n", "tôc ¨n".

Tríc khi n©ng b¸t c¬m lªn ¨n, ngêi Ýt tuæi, bËc thÊp h¬n ph¶i biÕt mêi ngêi cao tuæi h¬n (con ch¸u mêi «ng bµ, cha mÑ; em mêi anh chÞ), chñ nhµ mêi kh¸ch.

Sau b÷a, ngêi Ýt tuæi, con ch¸u, em .. dän dÑp b¸t ®òa vµ mang t¨m, mang níc cho ngêi lín. Cã gia ®×nh viÖc röa b¸t cã "ph©n c«ng”, cßn t¨m, níc sau b÷a ¨n, çc thµnh viªn t×m lÊy ë chç èng (hay hép) t¨m, rãt níc tõ Êm ra b¸t, hoÆc chÐn cho m×nh

* B÷a ¨n trong çc dÞp LÔ TÕt: LÔ tÕt, héi hÌ trong quan niÖm cña ngêi ViÖt kh«ng thÓ t¸ch

rêi víi ¨n uèng. B÷a ¨n vµo çc dÞp lÔ tÕt, héi hÌ còng chÝnh lµ nh÷ng b÷a ¨n céng ®ång.

669

Hµng n¨m lÔ tÕt, héi hÌ, giç ch¹p... kh«ng Ýt, v× vËy nh÷ng b÷a ¨n céng ®ång còng chiÕm mét tû lÖ kh«ng nhá trong viÖc ¨n uèng. Thùc tÕ "céng ®ång" khi lµ nh÷ng ngêi cïng hä (khi giç ch¹p), khi lµ ngêi xãm, ngêi lµng (khao väng, vµo ®¸m cña lµng), cã b÷a ¨n gåm thµnh viªn cña hai lµng (nh lµng §«ng Khª, Väng Trung víi b÷a ¨n 4 n¨m mét lÇn vµo dÞp kh¸nh h¹), nhiÒu "céng ®ång" chØ toµn nam giíi (viÖc hµng gi¸p, viÖc lµng), nhng còng kh«ng Ýt dÞp "céng ®ång" gåm c¶ n÷, nh÷ng b÷a ¨n chØ cã ngêi lín, nhng còng cã nh÷ng b÷a cã c¶ trÎ em (giç ch¹p, TÕt nhÊt)...

Tuú theo tÝnh chÊt, ph¹m vi, quy m« cña céng ®ång mµ chç ¨n ®îc ®Æt ë chç kh¸c nhau. §¸m cíi, ®¸m khao, ®¸m giç gia tiªn, ¨n ë nhµ gia chñ, giç hä thêng tæ chøc ¨n ë nhµ thê hä hoÆc nhµ téc trëng, cßn "viÖc cña gi¸p hay héi hÌ" vµo ®¸m "cña lµng th× còng tuú theo tõng tËp qu¸n cña mçi lµng, mçi gi¸p: ¨n ë nhµ gi¸p trëng, ¨n ë ®×nh hay chia vÒ ¨n theo çc gi¸p. Cã nh÷ng n¬i nh ë ®Òn Väng Trung, ®Òn §«ng Khª, theo Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc: "hai ®Òn nµy mçi ®Òn ®Òu cã çi phong ®×nh 5 gian, phÝa tríc s©n, ®×nh m¸i cong, trèng bèn phÝa ®Ó ®Æt çc m©m c¬m cho mäi ngêi trong x· ¨n uèng, ngoµi phong ®×nh cã hai d¶i vò, mçi bªn 5 gian còng phôc vô cho ¨n uèng. Cïng híng víi ®Òn cã 5 gian nhµ bÕp...".

Dï ¨n ë ®©u, b÷a ¨n dÞp lÔ tÕt héi hÌ thêng thÓ hiÖn næi bËt :

- TÝnh céng c¶m: çc thµnh viªn tham gia b÷a ¨n cïng nh©n lªn hay xÎ chia mét mét t×nh c¶m chung nµo ®ã cña céng ®ång: mõng hoÆc chia buån cho mét thµnh viªn, hay gia ®×nh trong céng ®ång (dÞp khao, väng, cíi xin, ma chay) cïng tëng nhí «ng bµ, tæ tiªn (giç ch¹p), nhí ¬n Thµnh hoµng lµng, hay liªn hoan khi giËt gi¶i, "lÌo" mét cuéc thi trong ®¸m héi lµng. NiÒm céng c¶m Êy ®îc biÓu thÞ qua çch gãp, gióp c«ng søc, tiÒn b¹c, hiÖn vËt (g¹o, níc, thÞt ç...) cña çc thµnh viªn ®îc nhi gäi kh¸c nhau: mõng (cíi, khao, väng), gãp (viÖc hä, giç ch¹p, viÖc lµng, héi lµng), phóng (ma chay).

- Quy t¾c trªn díi, "t«n, ti": nh ë nhiÒu vïng B¾c bé, viÖc ph©n biÖt çc "m©m", "bµn" khi ¨n uèng trong ph¹m vi céng ®ång ë Nam §Þnh rÊt kh¾t khe. Nh÷ng tõ (cßn ®Õn ngµy nay) "m©m trªn m©m díi", "bµn nhÊt, bµn nh×..." ®îc ¸p dông chÆt chÏ trong çc dÞp nµy.

- To, sang h¬n b÷a ¨n thêng ngµy: nh÷ng c©u kiÓu: "§ãi ngµy giç cha, no ba ngµy tÕt", "sè c« kh«ng giµu th× nghÌo, ®ªm ba m¬i tÕt thÞt treo trong nhµ"... cã bao hµm ý nghÜa nµy. §iÒu

670

kiÖn, hoµn c¶nh kinh tÕ, x· héi cña çc gia ®×nh kh«ng gièng nhau, nhng nh÷ng dÞp nh vËy çc gia ®×nh ®Òu cã chung cè g¾ng, chuÈn bÞ ®Ó ¨n "t¬i" h¬n, to h¬n ngµy thêng. To, sang h¬n ®îc "®o" b»ng nhiÒu tiªu chuÈn:

NhiÒu mãn ¨n, lµ mét "tiªu chuÈn" quan träng ®Ó ph©n biÖt gi÷a ngµy thêng vµ lÔ tÕt (tõ çc tiÕt, giç ch¹p, khao väng ®Õn héi hÌ).

Thêng ngµy, nãi theo çch nãi d©n d· "qua quýt thÕ nµo còng ®îc", cho "qua b÷a"; cã khi chØ ®¬n thuÇn c¬m, m¾m, rau. Trªn m©m chØ cã ®Üa muèi rang, hay ®Üa rau luéc. LÔ tÕt th× kh«ng ®îc. Sè lîng çc b¸t ®Üa thøc ¨n trªn m©m (nhiÒu lµng cã çc lo¹i m©m riªng bµy trong dÞp ¨n uèng nh vËy). Sè lîng thÞt ç, sè b¸t ®Üa çc mãn thøc ¨n cµng nhiÒu vµ sè ngêi ngåi trªn mét m©m cµng Ýt th× cç cµng to.

- C¬ cÊu thùc ®¬n çc mãn ¨n vµo dÞp lÔ tÕt héi hÌ ngîc l¹i víi b÷a ¨n thêng ngµy. NÕu thêng ngµy b÷a ¨n chñ yÕu lµ rau, ç, th× vµo çc dÞp lÔ tÕt, giç ch¹p, mãn ¨n l¹i nghiªng vÒ thÞt, ç, rau.

- TÊt c¶ nh÷ng nguån l¬ng thùc, thùc phÈm, çc çch chÕ biÕn thøc ¨n (®· nh¾c ë trªn) h×nh nh ®îc sinh ra, ®îc huy ®éng ®Ó phôc vô cho tÕt lÔ, héi tô ë dÞp lÔ tÕt. Víi nh÷ng gia ®×nh nghÌo tóng b÷a ¨n thêng cßn cã ®én khoai, ng«, s¾n, th× tÕt nhÊt còng cè ®Ó cã b÷a ¨n kh«ng ®én ("rÆt c¬m"). Con ç, miÕng thÞt gµ ngµy thêng nÕu cã th× rang, kho ®Ó ¨n ®îc l©u h¬n, cßn dÞp tÕt nhÊt, giç ch¹p ®îc ®em luéc, r¸n...

Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ngêi Nam §Þnh gäi nh÷ng m©m, bµn ¨n trong çc dÞp nµy lµ "cç", "m©m cç" hay "bµn cç " "®i ¨n cç".

"To" nhÊt víi ngêi ViÖt lµ " ¨n TÕt" Nguyªn ®¸n. TÕt Nguyªn §¸n víi t çch lµ tæng hîp cña nh÷ng biÓu hiÖn

v¨n ho¸ ViÖt, trong ®ã cã tËp - ®¹i - thµnh cña çc mãn ¨n ViÖt Nam.

Cã nh÷ng s¾c th¸i kh¸c biÖt gi÷a vïng chiªm vµ vïng ven biÓn, gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ Nam §Þnh. Vïng chiªm tròng ven s«ng §¸y cña ý Yªn ch¼ng h¹n, nÕu b÷a ¨n hµng ngµy cã çc mãn hÕn nÊu rau (rau thËp tµng, rau l¸o nh¸o, rau hoang nh: rau m¸, khoai níc, rau sam, cóc tÇn, rau muèi, dÒn c¬m, bóp l¸ duèi...), èc nÊu cñ chuèi, th× tÕt nhÊt giç ch¹p cã nhiÒu h¬n çc nÊu riªu, çc bï, cua b¨m gi¶ sên, rau muèng nÊu gi¶ thÞt tr©u. (ThiÕu çi g× ngêi ta nÊu gi¶ mãn ®ã). Gäi lµ cç th× bao giê còng ph¶i nÊu Ýt nhÊt 2 mãn canh kh¸c nhau. M©m cç thêng ngåi s¸u

671

ngêi. ë vïng trung t©m cña Vô B¶n (nh B¶o Ngò, An Th¸i, H¹ Kú, Thô Ých, Th«ng Khª, Kim Th¸i) vµo dÞp tÕt lÔ phæ biÕn cã: Giß (n¹c, pha), gµ (luéc, kho), gµ nÊu ninh, ch©n giß gi¶ cÇy, thÞt nÊu ®«ng, ç kho, da hµnh, khoai t©y hÇm thÞt. Vµo çc dÞp giç ch¹p: canh bón cua, èc, riªu ç, thÞt gµ, lîn... Cßn dÞp cíi xin m©m cç bªn c¹nh thÞt lîn, gµ, bß ph¶i cã 3 b¸t (m¨ng, khoai, mäc) 3 ®Üa (giß, ch¶). Vïng ven biÓn Giao Thuû, H¶i HËu, NghÜa Hng trong dÞp tÕt Nguyªn ®¸n, tríc ®©y cã Ýt nhÊt ®Õn hµng chôc mãn ¨n: tõ ch¸o chÌ, x«i, b¸nh chng, b¸nh tïng, b¸nh r¸n..., ç níng, canh, thÞt gµ... TØnh thµnh Nam §Þnh, nhÊt lµ tõ cuèi XIX ®Çu XX, víi tçch lµ trung t©m cña tØnh còng trë thµnh n¬i héi tô s¶n vËt, mãn ¨n cña c¶ vïng S¬n Nam: tõ cua bÓ, t«m he, t«m vµng... cña vïng biÓn, g¹o th¬m Xu©n Trêng, H¶i HËu, trøng vÞt cña nhiÒu vïng, nhÊt lµ vïng tròng Vô B¶n, ý Yªn vµ c¶ B×nh Lôc, Hµ Nam. Rau xanh ®ñ lo¹i cña Thîng Lçi, Kho¸i §ång, råi cña ThuËn Vi - Th¸i B×nh còng qua ®ß s«ng Hång vµo çc chî Nam §Þnh. TÊt c¶ nh lµm cho TÕt nhÊt ë ®©y nh ®Õn sím h¬n, lµm cho thµnh phè Nam §Þnh nh÷ng ngµy tÕt cæ truyÒn trë thµnh mét trung t©m ph« diÔn mãn ¨n kh«ng chØ cña Thµnh Nam mµ cña c¶ vïng ch©u thæ.

- Chia phÇn, quµ: Cã nh÷ng tªn gäi hay (biÕn th¸i) kh¸c nhau nh: phÇn, quµ, biÕu... PhÇn (nhÊt lµ tõ çc dÞp cã viÖc lµng) ®îc ph©n theo vai vÕ, th©n phËn cña mçi thµnh viªn. Tuú tõng tÝnh chÊt cña çc dÞp nµy mµ kh¸c nhau: tõ n¾m x«i, ch©n gµ, phÇn thÞt, ®Õn hoa qu¶...

* Khíc vµ kiªng kþ trong ¨n uèng ¡n lÊy "khíc (hay ¨n lÊy may, lÊy léc) lµ çch gäi phæ biÕn c

d©n liªn quan ®Õn chuyÖn ¨n uèng, ngîc l¹i, cã nh÷ng mãn ¨n hay çch ¨n l¹i bÞ kiªng v× ngêi ta tin r»ng ¨n vµo sÏ cã nh÷ng hËu qu¶ kh«ng tèt. C¶ hai ®iÒu nµy tån t¹i kh¸ phæ biÕn tríc ®©y.

Trong vßng mét n¨m, thêng cã nh÷ng dÞp sau: Ngµy mång b¶y th¸ng giªng, ngµy mång n¨m th¸ng n¨m uèng rîu "b¸ch gi¶i" ®Ó trõ dÞch lÖ, ®Ó "giÕt s©u bä"...

¡n lÊy may, lÊy khíc thêng g¾n liÒn víi çc dÞp tiÕt, lÔ héi ë çc chïa ®×nh ®Òn miÕu: tõ n¾m x«i, tr¸i b¸nh, hoa qu¶, ®Õn çc phÇn thÞt, giß... D©n gian cßn gäi lµ "léc". Ch¼ng h¹n: ë lµng §ång B¹n dÞp lÔ thÇn mïa xu©n, trai tr¸ng tranh nhau ®i b¾t chim cuèc nÊu chÝn ®Ó tÕ, khi ¨n cç ai g¾p ®îc ®Çu th× n¨m ®ã sÏ lµm ¨n ph¸t ®¹t.

Tôc "Kiªng" trong ¨n uèng cã ph©n biÖt theo thêi gian, kh«ng gian, çc løa tuæi, nghÒ nghiÖp cô thÓ:

672

Ngµy ®Çu th¸ng kiªng ¨n thÞt chã, mÌo, ngan vÞt (nhng cuèi th¸ng l¹i "gi¶i xui " b»ng thÞt chã, mÌo).

Khi vµo ®×nh, chïa, ®Òn... ngêi ta kiªng ¨n m¾m t«m, çc, thÞt chã, tái v× sî uÕ t¹p, h«i h¸m xóc ph¹m thÇn linh.

Phô n÷ khi cã thai thêng kiªng ¨n nh÷ng thø ngêi ta cho lµ "xói": çc lo¹i qu¶ kÐp hay "sinh ®«i", "cÆp kÑ" (hai qu¶ liÒn nhau hoÆc chung mét cuèng, qu¶ to, qu¶ nhá dÝnh vµo nhau) v× sî ®Î sinh ®«i.

TrÎ con kiªng ¨n ch©n gµ v× cho r»ng ®i häc ch÷ sÏ xÊu nh gµ bíi.

Ngêi ®i häc ®i thi hay ®i cã c«ng viÖc kiªng ¨n nh÷ng mãn ¨n cã mµu ®en, cã mïi l¹, cã nhít, cã tªn gäi xÊu: nh kiªng ¨n chuèi, canh mång t¬i, rau ®ay, x«i l¹c, da, c¬m khª, c¬m ch¸y... Thay vµo ®ã ngêi ta ¨n x«i ®ç xanh, cam, hång,

Ng d©n nhiÒu n¬i kiªng kh«ng ¨n thÞt chã, thÞt vÞt. Trõ khi l©u ngµy kh«ng ®¸nh b¾t ®îc ç, t«m th× ¨n vÞt, chã ®Ó gi¶i xui, nhng còng chÆt bá hÕt cæ çnh.4. Nh÷ng mãn ¨n ®Æc s¶n

Tõ rÊt sím vïng ®Êt Nam §Þnh ®· næi tiÕng víi nh÷ng ®Æc s¶n. Trong th¬ cña Ph¹m S M¹nh "Hç gi¸ Thiªn Trêng tøc sù" ghi l¹i viÖc hÇu vua vÒ Thiªn Trêng cã c©u:

"H¶i Thanh thæ cèng bao cam quÊt"*

"Lìng ng¹n t©n s¬ng kim quÊt quècM·n thµnh tÕ vò thæ hµ thiªn"(C¶ xø ma bay r¬i tr¾ng nân

Hai bê s¬ng xuèng quýt vµng hung)§¹i ViÖt sö ký toµn th cßn chÐp vµo n¨m Trïng Hng thø t

(1288) chØ vµi ngµy sau ®¹i th¾ng B¹ch §»ng, vua TrÇn Nh©n T«ng cßn dô Ty hµnh khiÓn Lª Tßng Gi¸o mang r¬i, quýt- ®Æc s¶n cña vïng Thiªn Trêng - ®Ó giao h¶o víi quan Hµn l©m §inh Cñng Viªn1.

R¬i vïng níc lî ven biÓn Nam §Þnh, nh çc tµi liÖu vÒ sau nµy miªu t¶: "X· QuÇn Liªu, huyÖn §¹i An; x· Dòng QuyÕt, x· L¹c ChÝnh, x· Dìng Hèi, huyÖn ý Yªn; x· Bång Tiªn, x· Hµnh ThiÖn, x·

1 §¹i ViÖt sö ký toµn th, b¶n kû, quyÓn V

673

Dòng NhuÖ, x· Héi Khª, x· Trµ H¶i, huyÖn Giao Thuû ®Òu cã m¾m r¬i, cã lÖ tiÕn cèng".

V©n §µi lo¹i ng÷ cña Lª Quý §«n môc 200 chÐp: "Lo¹i c©y cá ë níc Nam cã nhiÒu thø quý: Da hÊu (T©y qua) ë thµnh Cæ Léng... ®Òu lµ thîng phÈm". NhËn xÐt vÒ vïng Nam §Þnh xa Lª Quý §«n viÕt .."Thiªn Trêng, KiÕn X¬ng, Th¸i B×nh, NghÜa Hng, cÊy lóa chiªm, ®Êt ruéng mµu mì ngµn dÆm, ®ång b»ng mu«n kho¶nh, n¨m cÊy ®îc hai mïa, mçi mÉu s¶n xuÊt trÞ gi¸ h¬n 200 quan, d©n ë bê biÓn, ®Çy ®ñ g¹o, ç, muèi biÓn ngon ngät, l¹i cã lîi trång cãi, l¸c, trai sß ngon t¬i...." .

Çc nhµ v¨n, nhµ th¬ næi tiÕng cña Nam §Þnh, ViÖt Nam tõ cuèi thÕ kû XIX, hay thÕ kû XX nh Tó X¬ng, NguyÔn Tu©n, Vò B»ng, §oµn V¨n Cõ... ®· cã dÞp thÈm ®Þnh, ngîi ca h¬ng vÞ cña nh÷ng kÑo S×u Ch©u, b¸nh Hanh Tô, chuèi Ngù, v¶i thiÒu Vô B¶n, níc m¾m Sa Ch©u...

Tríc ®©y, c d©n ViÖt ch©u thæ s«ng Hång nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng, do ph¹m vi giao lu, giao tiÕp kh«ng thËt réng, viÖc thÈm ®Þnh hoÆc thõa nhËn "®Æc s¶n" chØ diÔn ra trong ph¹m vi mét vµi lµng, vµ ®Æc s¶n thêng cã "dÊu chÊt lîng" (hay danh hiÖu) "lµng" nh ph¬ng ng«n Nam §Þnh:

"Dµy G«i, x«i B¸ng2, rîu HÇu"*

"Mét giá çc mua kh«ng b»ng çi cua ao L·ng"*

"Lang ®ång Gõa Da chïa RÝ,BÝ «ng §e,

ChÌ Kh¸n Cæ"*

"Muèi Xu©n An,Cam x· Thîng"

*"Lang Chî Chïa"...

2 B¸ng lµ lµng Xu©n B¸ng nay thuéc x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n. Tríc ®©y mçi dÞp tÕ xu©n cã tôc thi x«i. X«i ®îc óp xuèng mét çi m©m, xá mét chiÕc l¹t tre qua cç x«i råi cét l¹i. Khi lµng ®¸nh døt tiÕng trèng thø nhÊt, x«i nhµ ai nhµ nÊy treo vµo mãc tríc m¸i ®×nh; døt ba håi trèng x«i nhµ nµo kh«ng r¬i xuèng th× ®îc thëng.Hµu .: Tªn n«m cña lµng Hµo KiÖt- x· liªn Minh- Vô B¶n, cã lÖ thi rîu ngon dip tÕ xu©n. Ao L·ng ..: lµ çi ao kho¶ng vµi sµo ë çnh ®ång TrÝ An, Nam Hoa. Mïa kh« cua ç cña c¶ çnh ®ång nh dån c¶ vµo ®Êy.

674

Tuy nhiªn, cã thÓ kÓ ra nh÷ng mãn ®Æc s¶n cña Nam §Þnh bÒn v÷ng h¬n víi thêi gian, ®îc thÈm ®Þnh kh«ng chØ trong mét ph¹m vi hÑp mµ cña c¶ vïng, c¶ níc..:

** Gái ç: Nh¾c ®Õn ®Æc s¶n, hay lµ thó Èm thùc cña Nam §Þnh kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn gái ç. Kh«ng Ýt lµng xãm Nam §Þnh xa, trong çc mãn d©ng lªn Thµnh hoµng trong çc dÞp cóng tÕ, lÔ héi kh«ng thÓ thiÕu çc mãn chÕ biÕn tõ ç, trong ®ã cã mãn gái ç. Ch¼ng h¹n, theo s¸ch T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc chÐp: "çc x· B¸i D¬ng, Tang Tr÷, HiÖp LuËt, Cæ Lòng cø ®Õn 10 th¸ng ch¹p th× lµm gái ç tr¾m, kho ç r« ®Ó tÕ thµnh hoµng ë miÕu"; "Y miÕu - thê H¶i Thîng L·n ¤ng - ë Çt Chö lÔ ç chÐp"; "Ngµy giç Th¸i T«ng lÔ dïng ç triÒu ®Èu (ç qu¶), ç ho¸ Long (ç chÐp)”:...

Trong çc thø gái ç, ngon vµ "b¾t" miÖng nhÊt lµ gái ç NhÖch. NÕu d©n gian B¾c Bé cã c©u "Chim, gµ, ç nhÖch" th× h¼n kh«ng ë ®©u ®iÒu ®ã l¹i phæ biÕn nh vïng h¹ Nam §Þnh.

Gái NhÖch QuÇn Vinh (NghÜa Th¾ng, NghÜa Hng)NÕu ¨n gái ç biÓn thêng ngêi ta chØ ¨n gái ç nhÖch, gåm

hai lo¹i: NhÖch khÐt vµ NhÖch cñ. NhÖch khÐt chØ bÐ b»ng ngãn tay, nhng ¨n ngon nhÊt. NhÖch cñ lµ loµi ç ë b·i, dµi, to cã khi ®Õn 1,5 kg vµ dµi 1,2 m.

B×nh thêng nh×n con nhÖch còng cã nhiÒu ®Æc ®iÓm gièng l¬n, tuy nhiªn cã thÓ chØ ra mét sè yÕu tè nhËn d¹ng nh sau:Ç NhÖch L¬n- Sèng ë níc mÆn vµ lî, thêng Èn s©u díi çt tõ 0,5-150m.

Sèng ë níc ngät.

- Cã v©y ë lng vµ bông. Kh«ng cã v©y.

- Mµu da ch×, h¬i ng¶ vµng, nhiÒu nhít bãng. Mµu h¬i vµng, nhiÒu nhít.

- §é dµi, c©n nÆng, gi¸ thµnh:+ NhÖch lo¹i 1: 70-120 cm, träng lîng tõ 0,55 -1.5 kg, gi¸ tõ 140 - 150.000®.+ NhÖch lo¹i 2: 50-70 cm, 0,33 - 0,55kg, gi¸ tõ 40.000- 60.000®.+ NhÖch lo¹i 3: 15-50 cm, 0,05 - 0,35kg, gi¸ tõ 30.000 - 40.000®.

Muèn b¾t nhÖch khÐt ph¶i ®îi cã giã T©y Nam vÒ, nhÖch khÐt nhó lªn mÆt níc dïng ®inh ba vµ mãc ®¸p ®Ó b¾t. NhÖch

675

cñ th× cã quanh n¨m, c¨n cø vµo v¸ng níc ë lç trßn c¶ hang nhÖch trªn b·i çt.

Phô liÖu ®Ó lµm gái nhÖch gåm cã: dÊm mÎ, th¶o méc, ít, m¾m t«m, ®êng kÝnh... DÊm mÎ b»ng g¹o T¸m thæi thµnh c¬m, ®Ó nguéi, cho con mÎ vµo. M¾m t«m cã thÓ cho tríc khi nÊu mÎ hoÆc nÊu chÝn míi cho. NÕu nÊu mÎ s«i råi míi cho m¾m t«m vµo, nåi mÎ sÏ bÞ kh¾m.

ThÝnh ®Ó lµm gái lµ thÝnh lµm tõ c¬m T¸m ®Ó nguéi, rang kh« nghiÒn n¸t trén víi bét ®Ëu xanh th× thÝnh míi dËy mïi th¬m. RiÒng röa s¹ch gi· nhá thµnh bét ®Ó tÈm ç (dïng thÝnh võng sÏ ngon h¬n, nhng tèn, ngêi ta thêng dïng thÝnh g¹o). NghÖ t¬i ®Ó lªn mµu, chän cñ nghÖ non, t¬i th× míi lªn mµu vµng ®Ñp. Bëi thÕ nhÖch cñ con nµo cã da vµ thÞt vµng, ¨n ngon h¬n vµ kh«ng cÇn ph¶i tÈm nghÖ, d©n gian gäi lµ nhÖch nghÖ.

Çch chÕ biÕn ç nhÖch ph¶i xö lý chÊt nhít ®Õn lóc tay kh«ng cßn tr¬n lµ ®îc. Ph¶i ®¸nh níc muèi ®Æc (nÕm thÊy vÞ ch¸t), ng©m kü v× nhÖch lo¹i 3 ngêi ta thêng ¨n c¶ da. Da xµo víi x¬ng b¨m nhá, hoÆc r¸n trøng ph¶i níng b»ng r¬m r¹ hoÆc than cñi cho th¬m. Dïng giÊy b¸o (giÊy b¶n) lau kh« ç, lét v©y ë sèng lng vµ bông. LÊy mËt ç hoµ tan trong rîu ®Ó uèng khai vÞ. Sau ®ã lét x¬ng ç, th¸i thÞt däc thí, íp víi riÒng, thÝnh vµ níc nghÖ t-¬i. X¬ng ç r¸n gißn ®Ó nh¾m rîu.

M©m gái nhÖch cã thÓ chÇn thªm ®Üa t«m he vµ con gi¸. Phô liÖu ®Ó ¨n kÌm gåm thÞt nhÖch, t«m chÇn, x¬ng r¸n, da vµ x-¬ng xµo ít, dÊm mÎ, m¾m t«m, hoa chuèi th¸i máng, gia vÞ riÒng, hµnh cñ, tái, s¶, ít th¸i máng vµ mét tÝ muèi. Çc lo¹i th¶o méc: l¸ m¬ l«ng, l¸ ®inh l¨ng, l¸ sung, diÕp ç, l¸ chanh, mïi tµu, l¸ nghÖ, rau r¨m, l¸ lèt, rau ngãt, l¸ na... vµ çc lo¹i qu¶ nh: chuèi xanh, khÕ chua, qu¶ sung, ®µi mÝt...

* B¸nh gai Bµ Thi Nam §Þnh Ngêi thµnh Nam tríc ®©y biÕt ®Õn b¸nh gai CÇu èc, x· Léc

Hoµ, thµnh phè Nam §Þnh. B¸nh gai CÇu èc ®Æc biÖt h¬n lµ nh©n ®îc lµm b»ng hét bµng vµ gãi b»ng l¸ chuèi ngù kh«. B¸nh gai CÇu èc ngät, bïi, th¬m mïi l¸ gai, bÐo ngËy cña h¹t bµng. Cßn tõ kho¶ng cuèi n¨m 1978 trë l¹i ®©y, "B¸nh gai Bµ Thi" trë thµnh phæ biÕn, næi tiÕng. Bµ Thi lµ ngêi Nam §Þnh nhng sèng ë Sµi Gßn, ®Õn ngµy ®Êt níc gi¶i phãng bµ trë l¹i thµnh Nam, mang theo c«ng thøc lµm b¸nh gai tõ Sµi Gßn ra. Bµ Thi kh«ng trùc tiÕp lµm b¸nh gai mµ truyÒn c«ng thøc cho anh B×nh

676

Xo¨n (ë phè Hoµng Ng©n)- ngêi quen cò- råi bµ nhËn b¸nh ë ®©y ®i b¸n trªn ®êng TrÇn Hng §¹o.

L¸ gai ph¶i ®Æt mua ë Trùc Çt- Trùc Ninh tõ th¸ng 3, th¸ng 4. Chän l¸ gai kh«ng s©u háng, röa s¹ch ph¬i kh«, tíc g©n ®i, nghiÒn nhá thµnh bét, cho vµo tói v¶i ninh 3- 4 giê (cµng l©u cµng tèt) ®Ó lµm mÊt chÊt ch¸t cña l¸ gai.

NÕp ph¶i chän nÕp h¬ng hoÆc nÕp 3 th¸ng, ®·i s¹ch nghiÒn nhá mÞn, sê m¸t tay, kh«ng gîn. Trén bét l¸ gai nguyªn chÊt víi bét nÕp h¬ng vµ ®êng vµng ®Ó lµm vá b¸nh.

§ç xanh ph¶i chän h¹t ®Òu, kh«ng s©u mät ng©m vµo níc Êm, ®·i s¹ch vá råi ®em ®å chÝn. H¹t sen còng chän h¹t nguyªn, kh«ng bÞ s©u nÊu chÝn hoÆc cã thÓ lÊy møt sen lµm nh©n b¸nh. Cïi dõa n¹o nhá, ®em xµo víi ®êng kÝnh tr¾ng. Võng tr¾ng ®·i s¹ch vá, rang th¬m. Çc thø ®ã trén lÉn vµo nhau cho thªm Ýt dÇu ¨n ®Ó lµm nh©n b¸nh.

§Æc biÖt l¸ chuèi ®Ó gãi b¸nh ph¶i lµ l¸ chuèi ngù kh«, mua ë çc x· Nh©n HËu, Nh©n TiÕn, VÜnh Trô cña Lý Nh©n - Hµ Nam. L¸ chuèi ngù thêng mÒm, dai cã chÊt lôa gãi b¸nh ®Ñp. NÕu dïng l¸ chuèi goßng (chuèi t©y) gãi b¸nh thêng bÞ g·y vµ cã chÊt ch¸t ngÊm vµo b¸nh, lµm gi¶m chÊt lîng b¸nh.

Sau khi ®· gãi b¸nh, dïng sîi ®ay vµ cãi (®· nhuém ®á) ®Ó buéc b¸nh. Cho b¸nh vµo nåi hÊp tõ 2,5- 3 giê, ñ b¸nh vµo thïng gi÷ nhiÖt ®Ó b¸nh ®Õn víi ngêi ¨n lóc Êm nãng, th¬m ngon. TuyÖt ®èi kh«ng luéc b¸nh v× khi luéc b¸nh sÏ lµm gi¶m chÊt dinh dìng cã trong çc tinh bét. Träng lîng cña b¸nh khi hÊp chÝn thêng tõ 100- 200 gam. B¸nh chÝn më ra vu«ng v¾n, mµu ®en tuyÒn th¬m mïi l¸ gai vµ nÕp h¬ng nguyªn chÊt.

* B¸nh nh·n H¶i HËu Tªn gäi b¸nh nh·n lµ do d©n gian ®Æt, v× thÊy nã trßn vµ

mµu b¸nh gièng mµu qu¶ nh·n. Thø n÷a lµ do d©n gian còng muèn n©ng gi¸ trÞ cña mãn quµ quª nµy, v× chÊt lîng cña b¸nh ngon vµ quý, nªn gäi nã gièng tªn mét lo¹i qu¶ quý ®· cã thêi kú dïng ®Ó tiÕn vua lµ qu¶ nh·n.

B¸nh nh·n cã gèc ë lµng §«ng Cêng, x· QuÇn Ph¬ng H¹, gÇn víi khu phè §«ng Biªn, thÞ trÊn Yªn §Þnh (H¶i HËu).

B¸nh nh·n ra ®êi lµ sù kÕt tinh nh÷ng s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÊt lîng cao cña H¶i HËu: nÕp h¬ng ngon, trøng gµ t¬i, ®êng phÌn.

677

B¸nh nh·n xa vµ nay: Nguyªn

liÖuXa Nay

+ G¹o nÕp

- NÕp c¸i hoa vµng, cho vµo cèi gi·, dïng r©y bét r©y mÞn.

- G¹o nÕp, xay b»ng m¸y xay bét trÎ em.

+ Trøng gµ

- Trøng gµ §«ng C¶o (gµ ta) t-¬i, mïa hÌ kh«ng qu¸ 3 ngµy, mïa ®«ng kh«ng qu¸ 7 ngµy.

- Trøng gµ, trøng vÞt, trøng gµ Trung Quèc

+ §êng - §êng phÌn hoÆc ®êng kÝnh cña Ph¸p, b¸nh cho nhiÒu ®-êng

- §êng kÝnh tr¾ng, cã c¶ b¸nh nhiÒu ®êng vµ b¸nh kh«ng ®êng.

+ Mì r¸n - Mì lîn Ø - Mì lîn+ M¹ch nha

- Kh«ng cho - Cho vµo lµm bãng ®Ñp b¸nh nhng ¨n kh«ng ngon

- H×nh thøc

- Viªn to, gãi b»ng giÊy b¸o hoÆc l¸ chuèi kh«

- Viªn nhá, ®ãng gãi vµo tói nil«ng

- Tiªu thô - B¸n vµo dÞp tÕt, ®Ó trong qu¶ ®ùng trÇu b¸n theo h×nh thøc ®Õm viªn

- B¸n thêng ngµy theo kg.

- Môc ®Ých sö dông

- §Ó biÕu quan l¹i, ngêi giµu trong ®¸m cíi, thÕt ®·i kh¸ch quý. D©n thêng mua b¸nh ®i th¨m ngêi èm.

- Lµm quµ biÕu ngêi th©n, b¹n bÌ ë xa; dïng trong lÔ tÕt, cíi xin, héi nghÞ, sinh nhËt vµ ¨n ch¬i...

- Thøc uèng

- Uèng níc víi h¹t nhá t¹i ®Þa ph¬ng

- Uèng níc vèi, níc chÌ, bia, cµ phª...

B¸nh nh·n ngon hay kh«ng ngon phô thuéc vµo viÖc lùa chän nguyªn liÖu vµ sù ®iªu luyÖn, cÈn thËn cña tay nghÒ ngêi s¶n xuÊt. Lµm b¸nh nh·n kh«ng thÓ lµm Èu, xay bét nÕp ph¶i xay mÞn th× b¸nh míi ®Ñp, nÕu xay bét to hoÆc trén bét kh¸c b¸nh sÏ kh«ng phång mµ cßn nøt, ch¸y, khã lµnh. Khi nhµo bét lµm b¸nh ph¶i nhµo b»ng trøng gµ ®¸nh nhuyÔn, tuyÖt ®èi kh«ng dïng níc l· ®Ó luyÖn bét. NÕu qu¸ tr×nh lµm b¸nh pha chÕ thªm níc l·, b¸nh cho vµo mì r¸n sÏ bÞ næ vµ lµm háng mÎ b¸nh. Vo b¸nh ph¶i ®Òu tay mêi c¸i nh mét th× b¸nh míi ®Ñp. Khi r¸n ph¶i cho b¸nh ngËp mì, mì nãng cßn sê tay vµo ®îc míi cho b¸nh vµo r¸n, löa ph¶i ®Ó liu riu, ®Òu löa th× b¸nh míi chÝn ®Òu, kho ruét bªn trong vµ vµng vá bªn ngoµi. Khi b¸nh ®· chÝn thÊu, vít b¸nh ra ®Ó kh«, nguéi råi míi ho¸n ®êng. Dïng mét Ýt níc l· hoµ tan ®êng, cho

678

lªn bÕp ®un ®Õn lóc nµo níc ®êng s¸nh l¹i (thÊy cã sîi ®êng) th× cho b¸nh vµo ®¶o ®Òu, nhanh tay, b¸nh ngon hay kh«ng cßn phô thuéc vµo çc thao t¸c cña ngêi lµm b¸nh cã ®óng hay kh«ng. B¸nh ®· ho¸n ®êng ®Ó nguéi b¶o qu¶n n¬i kh«, kÝn, tr¸nh giã vµ n¾ng soi.

* B¸nh cuèn lµng KªnhLµng Kªnh n»m ë phÝa B¾c thµnh phè Nam §Þnh, thuéc x·

Léc Vîng, ngo¹i thµnh Nam §Þnh. Theo d©n gian truyÒn l¹i, xa ®Êt Léc Vîng lµ ®Êt cña vua TrÇn, hµng n¨m vµo th¸ng 8 vua thêng tæ chøc më lÔ héi, më khoa thi..., c¶ x· cã 4 th«n, vua ph©n mçi lµng - th«n cã mét nghÒ. Th«n Kªnh ®îc giao lµm b¸nh cuèn, chÕ biÕn çc lo¹i b¸nh ... phôc vô lÔ héi. Çc gia ®×nh lµm b¸nh cuèn truyÒn qua ®êi con ch¸u, duy tr× ®Õn ngµy nay.

Thêi gian ®Çu, b¸nh cuèn dïng ®Ó tiÕn vua. VÒ sau, vµo thêi gian n«ng nhµn, ngêi d©n lµm nhiÒu b¸nh cuèn h¬n, ®a vµo néi thµnh b¸n cho d©n.

B¸nh cuèn lµng Kªnh næi tiÕng ngon, ®· trë thµnh mãn quµ ®Æc s¶n quý cña ngêi d©n thµnh Nam tõ xa ®Õn nay. HÇu nh çc gia ®×nh lµm b¸nh cuèn hiÖn nay chñ yÕu vÉn gi÷ ®îc chÊt l-îng cæ truyÒn cña b¸nh.

Cã mét vµi nÐt kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh lµm b¸nh cuèn ë lµng Kªnh tõ xa ®Õn nay nh sau:

Dông cô Xa Nay Nåi Nåi b¶y b»ng ®ång

®iÕu.Nåi b¶y b»ng ®ång ®iÕu.

Cèi xay Cèi xay bét quay tay. Cèi xay bét b»ng m¸y cña Trung Quèc

Mu«i Mu«i tr¸ng b¸nh lµm b»ng vá g¸o dõa giµ.

Mu«i nh«m.

G¸o G¸o ®ong bét lµm b»ng èng nøa tÐp.

Kh«ng cã.

N¾p vung Lµm b»ng tre ®an kÝn cã líp v¶i bäc gi÷ nhiÖt.

Dïng n¾p nh«m.

L¸ lãt b¸nh

L¸ dong dao. L¸ chuèi, ni l«ng.

Nguyªn liÖu: G¹o G¹o Méc TuyÒn, gi· b»ng

cèi ®¸, ng©m g¹o b»ng níc ma trong kho¶ng 3

G¹o 13/2, g¹o xay 2 lÇn b»ng m¸y, ng©m g¹o b»ng níc giÕng tõ 2-3 giê.

679

giê. Níc m¾m Níc m¾m NghÖ An. Níc ç m¾m lo¹i 1. Mì Mì lîn Ø. Mì lîn + DÇu thùc vËt.Tiªu thô Buæi s¸ng Buæi s¸ng, b¸n cho ngêi thµnh

Nam ®i lµm.Nguyªn liÖu lµm b¸nh gåm: g¹o Méc tuyÒn, níc m¾m ngon,

hµnh kh«, méc nhÜ, mì níc, dÇu thùc vËt... G¹o ng©m vµ ®îc xay tõ chiÒu h«m tríc. Khi xay g¹o sao cho mÞn, m¸t, kh«ng gîn bét. Xay xong ®Ó l¾ng, thay níc kh¸c ®Ó tr¸nh bét bÞ chua. NÕu xay bét b»ng cèi quay tay thñ c«ng ngµy xa bét sÏ mÞn h¬n khi xay b»ng cèi m¸y.

Níc chÊm pha b»ng níc m¾m ngon theo tû lÖ 1 níc m¾m - 1 níc läc, cho thªm vµo chót ®êng, bét ngät råi ®un nãng. Lóc ¨n cho thªm chanh, dÊm vµ hµnh kh«. Níc m¾m lµ yÕu tè hÊp dÉn khÈu vÞ cña ngêi ¨n, pha níc chÊm do ngêi giµu kinh nghiÖm ®¶m nhiÖm.

ChuÈn bÞ hµnh kh«, th¬m gißn, méc nhÜ xµo chÝn ®Ó lµm nh©n b¸nh. TÊm b¸nh tr¸ng xong máng tang, trong tr¾ng kh«ng bÞ ®øt, n¸t; cho lªn b¸nh çc líp nh©n méc nhÜ xµo mì võa ®Ó ng¨n çch gi÷a çc líp b¸nh, võa t¹o ®é th¬m ngËy khi ¨n b¸nh.

Kü thuËt chÝnh khi lµm b¸nh cuèn lµng Kªnh lµ do ngêi lµm pha chÕ ®óng liÒu lîng. NÕu pha bét lo·ng qu¸ b¸nh sÏ ®øt, nh÷ng nÕu pha ®Æc qu¸ b¸nh sÏ dµy, ¨n kh«ng ngon. Tríc khi tr¸ng b¸nh cho mét Ýt hµn the vµo t¹o ®é dai cña b¸nh, ®Ó b¸nh tr¸ng ®îc máng mµ vÉn cßn nguyªn tÊm b¸nh.

Khi ¨n b¸nh cuèn lËt gië tõng tÊm b¸nh cßn Êm, chÊm vµo níc m¾m ®· pha chÕ ,víi ch¶ quÕ lµm t¨ng vÞ ®Ëm ®µ cña b¸nh (tríc ®©y ¨n b¸nh cuèn lµng Kªnh víi giß lôa Ph¬ng B«ng). B¸nh cuèn lµng Kªnh kh«ng b¸n ngay t¹i chç mµ tr¸ng tõ ë nhµ, mang ra chî b¸n, nhng vÉn gi÷ ®îc ®é Èm võa ph¶i cña b¸nh. Ngêi lµng Kªnh kh«ng lµm b¸nh nh©n thÞt nhng vÉn hÊp dÉn ngêi ¨n ë mµu tr¾ng trong vµ mÒm th¬m cña b¸nh.

* B¸nh ®Ëu xanh Hanh TôB¸nh ®Ëu xanh Hanh Tô lµ mãn b¸nh gia truyÒn cña gia

®×nh bµ Lª ThÞ Phóc ë sè 249 - Lª Hång Phong - thµnh phè Nam §Þnh. Do b¸nh ®¹t chÊt lîng cao ®îc ngêi d©n thµnh Nam a chuéng, nªn b¸nh ®Ëu xanh Hanh Tô ®· trë thµnh ®Æc s¶n cña thµnh Nam.

680

B¸nh Hanh Tô ngon lµ do ngêi lµm cÈn thËn, thËt thµ trong chän nguyªn liÖu, kh«ng pha thªm t¹p phÈm, ®Ó t¹o h¬ng vÞ tù nhiªn cña b¸nh. MÆt kh¸c cßn phô thuéc vµo kinh nghiÖm cña ng-êi lµm b¸nh, míi cã ®îc b¸nh Hanh Tô ®óng chÊt lîng gia truyÒn.

Dông cô ®Ó lµm b¸nh gåm cã: cèi xay bét ®Ëu, qu¶ l¨n b»ng gç lim, ch¶o nÊu ®êng b»ng ®ång ®iÕu, ch¶o rang ®Ëu b»ng gang, ®òa ®¶o ®êng vµ khu«n lµm b¸nh, dao ®Ó c¾t r×a b¸nh cho b¸nh ®îc vu«ng ®Ñp.

Nguyªn liÖu lµm b¸nh ®Ëu xanh gåm: ®Ëu xanh, ®êng çt tr¾ng, mì lîn Ø vµ dÇu bëi th¬m. §ç xanh ph¶i lµ lo¹i ®ç trång ë çc huyÖn ý Yªn, Vô B¶n; lµ lo¹i ®ç ®Çu mïa, h¹t to mÈy... §êng còng ph¶i chän lo¹i ®êng chá, ®êng phÌn tõ çc tØnh miÒn trung mang ra, chñ yÕu lµ tõ Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i... Mì lîn ph¶i chän mua ®óng lo¹i mì lîn Ø, r¸n lÊy níc trong.

§êng ®Æc trén víi bét ®Ëu, cho thªm mét tý dÇu bëi th¬m vµo. Dïng qu¶ l¨n nhµo kü, nhuyÔn, t¬i m¸t råi míi cho mì lîn vµo luyÖn lóc nµo dÎo, ®ãng ®îc vµo khu«n lµ ®îc. Cho b¸nh vµo khu«n ph¶i nhÑ nhµng b¸nh míi ®îc vu«ng ®Ñp. Khi ®· chÕ biÕn xong, b¸nh sÏ cã mµu vµng sÉm, th¬m mïi ®Ëu xanh, hoa bëi vµ næi lªn gän, râ hai ch÷ Hanh Tô.

B¸nh Hanh Tô lµ sù kÕt hîp gi÷a nguyªn liÖu tèt vµ sù khÐo lÐo cña ngêi chÕ biÕn, ®· trë thµnh mãn quµ ®Æc s¶n cã gi¸ trÞ trong ®êi sèng v¨n ho¸ Èm thùc cña ngêi Thµnh Nam.

B¸nh thêng ®îc gãi b»ng giÊy p¬luya hoÆc giÊy ®iÒu, sau nµy gãi b»ng giÊy nilon nhuém vµng. Mçi phong b¸nh vu«ng thêng 10 çi, dµi kho¶ng 10 cm. * KÑo S×u Ch©u Nguyªn H¬ng

KÑo S×u Ch©u Nguyªn H¬ng lµ mãn quµ ®Æc s¶n cña gia ®×nh t nh©n vµ ë thµnh Nam cã gia ®×nh «ng §ç §×nh Thä lµm ®îc kÑo nµy.

Dông cô ®Ó s¶n xuÊt kÑo S×u Ch©u gåm cã: Bµn lµm kÑo b»ng gç lim, dao lµm b»ng thÐp tèt, ch¶o ®ång ®iÕu, qu¶ l¨n ®Ó çn kÑo b»ng gç lim, bÕp lß x©y b»ng g¹ch chÞu löa, ®òa ®¶o...

Nguyªn liÖu: l¹c, nÕp çi, ®êng, bét m¹ch nha. Ngµy xa gia ®×nh ph¶i t×m mua lo¹i "l¹c bß" 6 th¸ng míi nhæ ®Ó lµm kÑo S×u, nay dïng l¹c chay vÉn ®¶m b¶o ®îc ®é bïi, ngËy, lîng ®¹m cao.

681

Thao t¸c kü thuËt nÊu kÑo lµ do ngêi lµm cã tay nghÒ thñ c«ng tinh x¶o, dÎo tay, gi÷ nhiÖt æn ®Þnh 3000C. §Æc biÖt ph¶i íc lîng ®îc lîng ®êng, l¹c, m¹ch nha phï hîp cho mçi mÎ kÑo. NÊu kÑo S×u yªu cÇu ph¶i trong thêi gian ng¾n, thao t¸c nhanh vµ ph¶i lµ ngêi cã kinh nghiÖm míi n¾m ®îc bÝ quyÕt ho¸n ®êng ®Õn ®é nµo th× cho ®êng vµo.

Dïng ch¶o ®ång ®iÕu ®Ó ho¸n ®êng lµ tèt nhÊt, lµm cho kÑo kh«ng bÞ dÝnh ch¶o. Cho mét tÝ níc l· vµo hoµ tan ®êng, ®un s«i, cho m¹ch nha vµo s¾c tíi ®Êt (®êng cã sîi t¬). Khi ®êng ®· ®ñ ®é cho l¹c rang vµo, trong vßng 5 phót võa ®¶o nhanh ®· ph¶i b¾c ra ngay, ®æ kÑo lªn bµn. Trong vßng 10 phót ph¶i c¸n kÑo vµ c¾t kÑo xong, nÕu kh«ng thao t¸c kÞp kÑo sÏ bÞ cøng kh«ng c¾t ®îc. ChÝnh do ph¶i thao t¸c nhanh, nªn kÑo S×u Ch©u thêng kh«ng vu«ng ë c¸c c¹nh, h×nh thøc kh«ng ®îc ®Ñp nhng chÊt lîng kÑo ®îc ®¶m b¶o gißn, th¬m ngËy.

KÑo S×u khi thµnh phÈm cã mµu n©u hång vµ trong nh hæ ph¸ch. Cho kÑo vµo chum ®ùng bét nÕp h¬ng ñ võa t¹o nÕp ¸o gi÷ cho kÑo gißn ®îc l©u võa lµm cho kÑo ®îc quyÖn víi h¬ng th¬m cña nÕp.

Xa kÑo S×u ®îc gãi trong giÊy båi mµu hoµng yÕn, buéc b»ng l¹t ®á h×nh th¸p côt. Nay kÑo ®· cã mÉu hép ®Ñp, lÞch sù ®îc bao bäc b»ng giÊy chèng Èm gi÷ cho kÑo ®îc gißn l©u, kh«ng mÊt mïi th¬m.

¡n kÑo S×u Ch©u c¾n tõng miÕng kÑo ngËm t¬i bét, ¨n chËm r·i míi thÊy ®îc vÞ ngon cña kÑo. KÑo ¨n gißn tan kh«ng dÝnh r¨ng, th¬m lõng, ngät ®Ëm ®µ. ¡n kÑo cã sù hoµ quyÖn gi÷a h¬ng th¬m cña l¹c rang, cña bét nÕp h¬ng, võa cã vÞ bïi ngËy cña l¹c vµ ®é gißn cña m¹ch nha. ¡n kÑo S×u ph¶i biÕt huy ®éng mäi gi¸c quan cïng thëng thøc h¬ng th¬m, vÞ ®Ëm ®µ cña kÑo, ng¾m nh×n thanh kÑo trong suèt tinh tÕ vµ ¨n kÑo nghe ®îc tiÕng kÑo vì gißn tan trong lìi.

* Bón ch¶ Nam ThµnhLµ mãn quµ gia truyÒn cña gia ®×nh bµ TrÇn ThÞ BÐ (Tý) ë

ngâ Hai Bµ Trng. §©y lµ mãn quµ phôc vô ngêi d©n thµnh Nam tõ thÕ kû XIX ®Õn nay.

Bón ch¶ Nam Thµnh gia truyÒn ®· 5 ®êi. Bón ch¶ Nam Thµnh ®îc a chuéng bíi chÊt lîng ch¶ th¬m gißn, kh«ng ch¸y, mua ®óng thÞt ngon ®Ó lµm ch¶. ¡n bón ch¶ Ýt khi ¨n lÊy no mµ ¨n ®Ó thëng thøc.

682

Nguyªn liÖu lµm bón ch¶ gåm thÞt lîn n¸ch, trøng gµ, bón l¸ sîi nhá, níc m¾m ngon, rau sèng vµ çc lo¹i gia vÞ hµnh, tái, ít, cµ rèt, ®u ®ñ.. ThÞt lµm ch¶ ph¶i ®óng lµ thÞt n¸ch, l¹ng däc thí ®Ó thÞt th¬m, në vµ khi níng kh«ng bÞ qu¨n miÕng thÞt. Trøng gµ vµ níc m¾m ngon íp thÞt trong 3 giê ®Ó ngÊm. Bón l¸ chän lo¹i nhá sîi, l¸ máng. Níc chÊm lµm tõ níc m¾m ngon (xa dïng lo¹i ¤ long ®a tõ NghÖ An ra) pha theo tû lÖ 1 níc m¾m 5 níc läc, cho thªm ®êng, bét ngät, ®un s«i tríc khi ¨n, ®iÓm thªm vµi l¸t ít, Ýt hµnh t©y th¸i máng, Ýt rau mïi vµ h¹t tiªu. Níc m¾m ®îc ®un nãng vÒ mïa ®«ng, ®un ®Ó nguéi vµo mïa hÌ. Pha níc chÊm ph¶i ®Ých th©n bµ BÐ pha míi ngon.

Xa ¨n bón ch¶ kh«ng cÇn rau sèng mµ cã thªm mét ®Üa l¹c rang ¨n võa th¬m võa bïi. Nay ngoµi rau sèng gia ®×nh cßn lµm thªm da gãp b»ng ®u ®ñ vµ cµ rèt th¸i máng íp víi níc m¾m, dÊm, tái, ít, ®êng... ¨n kÌm víi ch¶ ®ì ngÊy vµ kÝch thÝch khÈu vÞ.

Khi níng ch¶, dïng que tre kÑp thÞt, lÊy l¸ chuèi cét chÆt, n-íng thÞt trªn than cñi (than hoa), dïng qu¹t nan phe phÈy ®Ó thÞt chÝn ®Òu, th¬m ë çc c¹nh mµ kh«ng bÞ ch¸y thÞt. Níng thÞt hai lÇn, lÇn thø nhÊt níng chÝn võa lóc nµo gÇn ¨n níng lÇn thø hai ®Ó thÞt gißn vµ th¬m. Bón ch¶ Nam Thµnh ®· trë thµnh mãn quµ tra, chiÒu hÊp dÉn víi ngêi Thµnh Nam vµ du kh¸ch thËp ph¬ng. * Phë "gia truyÒn" Nam §Þnh

Ph¶i nãi ngay r»ng, tõ tríc cho ®Õn nay thêng truyÒn tông vµ ca ngîi nhiÒu vÒ "phë Hµ Néi". Nhng cã ®iÒu thó vÞ lµ tríc vµ trong khi cã "phë Hµ Néi" ®· vµ lu«n cã mét trung t©m "phë Nam §Þnh".

Phë Qu¶ng Nguyªn - cöa hiÖu cña gia ®×nh «ng Vò H¶i ë 12 Hµng Thao. Nhµ hµng cã nhiÒu lo¹i phë: t¸i, chÝn, n¹m, gÇu, t¸i l¨n, ¸p ch¶o, phë gµ...

Tõ nh÷ng n¨m 1930, vÉn cßn nhiÒu ngêi Tµu sèng ë Thµnh Nam vµ më nhiÒu hµng ¨n næi tiÕng. ¤ng Vò H¶i còng ®i lµm hµng ¨n cho ngêi Tµu, sau ®ã trëng thµnh vÒ më hµng ¨n riªng. Vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XX, hiÖu cao l©u cña «ng Vò H¶i ®· næi tiÕng kh¾p Thµnh Nam, lóc Êy cöa hiÖu chñ yÕu lµm çc lo¹i b¸nh ngät. §Õn n¨m 1961, «ng Vò H¶i b¾t ®Çu chuyªn b¸n hµng phë, b¸n c¶ s¸ng, tra, chiÒu. Lóc ®ã ngon nhÊt lµ phë bß chÝn- t¸i, phôc vô cho ngêi Hoa kiÒu, Ph¸p vµ ngêi thµnh Nam.

Tªn gäi Qu¶ng Nguyªn lµ muèn chØ nguån gèc cña phë tõ Qu¶ng §«ng – Trung Quèc sang. Nhµ hµng vÉn gi÷ nguyªn c«ng

683

thøc vµ h¬ng vÞ cña phë nh ngêi Hoa lµm. Tuy nhiªn hiÖn nay do thÞ hiÕu cña ngêi thëng thøc mµ nhµ hµng ®· chÕ biÕn thªm mét sè phô gia kh¸c, ®Æc biÖt lµ mét sè lo¹i phë míi nh: phë xµo mÒm, xµo dßn, t¸i l¨n, ¸p ch¶o... trong ®ã phë ¸p ch¶o cña nhµ hµng Qu¶ng Nguyªn ®îc a thÝch nhÊt.

Nguyªn t¾c nÊu phë cña nhµ hµng lµ ph¶i mua ®îc b¸nh phë ngon, nÊu níc dïng ngät, h¹n chÕ gia gi¶m bét ngät, chñ yÕu mua níc m¾m NghÖ An ®Ó lµm phë. Níc phë ®îc gia gi¶m thªm ç qu¶ ninh nhõ, sÏ lµm cho níc ngät vµ th¬m. Çch chÕ biÕn phë ¸p ch¶o yªu cÇu ph¶i xµo ¸p ch¶o trong thêi gian rÊt ng¾n, thÞt ph¶i ch¸y c¹nh, mÒm, löa ph¶i to bïng lªn, b¸nh phë ph¶i máng, tr¾ng, dÎo vµ dai sîi, do ngêi lµng Léc §iÒn, NghÜa §ång, NghÜa Hng lµm. Lóc ¨n b¸nh phë ph¶i nãng tõ ®Çu ®Õn cuèi vµ kh«ng bÞ n¸t qu¸. Khi ¨n phë cã thÓ uèng rîu tr¾ng hoÆc rîu thuèc b¾c kÝch thÝch khÈu vÞ.

Nhµ hµng phë §¸n: ë phè Hai Bµ Trng, thµnh phè Nam §Þnh, lµ hiÖu phë ngon næi tiÕng ®· mÊy chôc n¨m nay. Bµ Ph¹m ThÞ HuÖ chñ nhµ hµng còng häc nghÒ lµm phë tõ ngêi Tµu.

Phë §¸n chØ cã 3 lo¹i phë chÝnh: phë t¸i, phë chÝn vµ phë gµ. Ngêi thµnh Nam chuéng phë §¸n bëi chÊt lîng cña phë. B¸nh phë ph¶i ®îc lµm g¹o ngon, thÞt bß lo¹i mét, gµ ta, x¬ng hom lîn. Gia vÞ lµm phë còng rÊt ®¬n gi¶n, chØ cã níc m¾m ngon, hóng l×u, th¶o qu¶, ®Æc biÖt lµ ph¶i cã h¬ng vÞ cña gõng ta (gõng ®ång b»ng) vµ chanh qu¶ (kh«ng dïng quÊt thay thÕ).

Hµng phë §¸n chØ phôc vô vµo buæi s¸ng, mçi ngµy dïng hÕt 7- 8 kg x¬ng hom lîn, 30 kg b¸nh phë, 12 kg thÞt gµ, 8 kg thÞt bß chÝn t¸i. MÆc dï nhµ hµng kh«ng cã biÓn qu¶ng ço, nhng ®Õn khu chî Rång hái hµng phë §¸n th× ngêi Nam §Þnh ai còng biÕt.

Phë Sinh: ë sè 11 phè NguyÔn Du cña gia ®×nh «ng §µo Mai Sinh, kh«ng ph¶i lµ hµng phë gia truyÒn Nam §Þnh. Gia ®×nh lµm nghÒ ®· 40 n¨m nay, chuyªn vÒ phë sèt vang vµo çc buæi s¸ng, tra, chiÒu. §èi víi ngêi Nam §Þnh ®©y kh«ng ph¶i lµ hµng phë ®Æc s¶n, nhng so víi çc hµng phë sèt vang kh¸c cña Nam §Þnh th× phë Sinh ®îc a chuéng nhÊt.

Nh×n chung nguyªn liÖu ®Ó lµm phë kh«ng cã g× ®Æc biÖt, thËm chÝ cßn lµ hµng mua rÎ ë chî, nhng qua çch chÕ biÕn, nhµ hµng ®· ®a ®Õn cho ngêi thëng thøc mét b¸t phë hÊp dÉn.

Níc phë nÊu gièng nh çc hµng phë kh¸c. ThÞt sèt vang (thÞt bông cña bß) mua vÒ ®em ng©m víi dÊm vµ rîu tr¾ng nh¹t

684

kho¶ng 2 giê. Röa s¹ch thÞt, bãp hÕt níc ®á vµ röa ®Õn lóc nµo kh«ng cßn mµu hång lµ ®îc. §em luéc qua, c¾t khóc h×nh qu©n cê (3 x 2cm), íp víi hóng l×u vµ sèt víi cµ chua ninh nhõ, lóc nµo thÞt chÝn mÒm th× cho bét ®ao ®Ó t¹o ®é s¸nh cho sèt vang. ThÞt khi nÊu chÝn cã mµu hång nh¹t, móc lªn b¸t phë cho thªm qu¶ trøng luéc ®· bæ ®«i vµ mét Ýt rau th¬m, chan níc dïng vµo. B¸t phë hÊp dÉn bëi mµu s¾c vµ h×nh d¸ng miÕng thÞt ®Ñp, vu«ng vøc, th¬m mïi hóng l×u, th¶o qu¶. XÐt vÒ gãc ®é dinh dìng vµ v¨n ho¸ Èm thùc th× phë sèt vang cña nhµ hµng Sinh phë ®· lµm mÊt hÕt chÊt dinh dìng cã trong thÞt bß. Çch lµm phë cho thªm trøng luéc lµ ch¹y theo c¬ chÕ thÞ trêng (lÊy trøng thay thÕ thÞt) lµ mãn quµ b×nh d©n ®Ó ¨n ch¬i.

Nh vËy, phë gia truyÒn Nam §Þnh ë thµnh Nam chñ yÕu cã nguån gèc tõ Hoa kiÒu. Nhng theo thêi gian vµ sù biÕn thiªn cña nÒn kinh tÕ, phë gia truyÒn còng cã nhiÒu thay ®æi, kh«ng cßn nguyªn vÑn h¬ng vÞ nh xa.

"Phë Nam §Þnh" kh«ng chØ cã mÆt vµ næi tiÕng ë quª h-¬ng m×nh mµ ®· tõ l©u, nhÊt lµ trong kho¶ng h¬n chôc n¨m trë l¹i ®©y theo ch©n ngêi Nam §Þnh cã mÆt trªn nhiÒu tØnh thµnh ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ Hµ Néi. Phë Nam §Þnh cßn ®îc ®a ra níc ngoµi.

Vµo nh÷ng n¨m 1955 - 1956, ®· cã "phë g¸nh" hay "phë xe" (gäi theo çc ph¬ng thøc vËn chuyÓn) Nam §Þnh theo nh÷ng c d©n T©y L¹c, Giao Cï, V©n Cï (huyÖn Nam Trùc) tíi nh÷ng phè ph-êng Hµ Néi. Víi lîi thÕ, di ®éng nhanh, gän vµo mäi ngãc ng¸ch xãm ngâ, sím khuya, "phë g¸nh", "phë xe ®Èy" ®· cã chç ®øng, chiÕm ®îc lßng tin cña kh¸ch hµng Hµ Néi. Tõ gi÷a nh÷ng n¨m 60 ®Õn tríc nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX, v× nhiÒu lý do nhÊt lµ kh©u qu¶n lý hµnh chÝnh bao cÊp vÒ l¬ng thùc, thùc phÈm, phë Nam §Þnh v¾ng bãng ë Thñ §« còng nh çc n¬i kh¸c. Cho ®Õn nh÷ng n¨m 1990 "Phë Nam §Þnh" phôc håi trë l¹i vµ ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh. Trªn ®Þa bµn néi thµnh Hµ Néi, trõ quËn Hoµn KiÕm, cßn çc quËn kh¸c, trªn çc nÎo ®êng dÉn vµo néi thµnh, çc khu c«ng nghiÖp, trêng häc, tËp trung ®«ng ngêi cã ®Õn con sè hµng tr¨m quÇy "phë gia truyÒn Nam §Þnh". * G¹o t¸m th¬m

Trong kho tµng tôc ng÷ cao dao ViÖt Nam kh«ng Ýt nh÷ng c©u, nh:

Em nh h¹t g¹o T¸m xoan

685

Thæi nåi ®ång ®iÕu l¹i chan níc cµ"*

"G¹o t¸m th¬mChim ra rµng

Cµ cuèng trøng "*

"C¬m t¸m ¨n víi ch¶ chimChång ®Ñp, vî ®Ñp, nh÷ng nh×n mµ no..."

Lêi thÈm ®Þnh, ®¸nh gi¸ d©n gian truyÒn ®êi vÒ gi¸ trÞ cña g¹o T¸m th¬m, nh lµ ®Çu b¶ng cña thó ¨n, cña h¹nh phóc ®èi víi c d©n ch©u thæ B¾c Bé. Nam §Þnh lµ mét trong sè Ýt trung t©m hµng ®Çu vÒ lo¹i lóa næi tiÕng nµy. Kh¾p çc n¬i ®©u còng cã çc lo¹i T¸m, nhng ph¶i lµ T¸m xoan, T¸m Êp bÑ cña vïng Xu©n §µi, Nam §Þnh.

ë ViÖt Nam cha biÕt T¸m xoan cã tù bao giê. "Tõ ®iÓn ViÖt - Bå - La" cña Alexandre de Rhodes chÐp ph©n biÖt lo¹i g¹o nÕp, g¹o tÎ mµ kh«ng thÊy viÕt tªn gièng g¹o g×, tÝnh chÊt ra sao. V©n §µi lo¹i ng÷ cña Lª Quý §«n cã viÕt tíi "lóa B¸t Xu©n a ruéng cao, c©y cao, b«ng dµi mµ mÒm, h¹t tha mµ nhá, h¬i vµng, h¹t g¹o rÊt tr¾ng, mïi vÞ rÊt th¬m". §Õn §¹i Nam nhÊt thèng chÝ vµ çc tµi liÖu chÝ kh¸c cuèi thÕ kû XIX miªu t¶ t¬ng tù: "Lóa t¸m xoan c©y cao, b«ng dµi vµ mÒm, thãc tha vµ nhá, h¹t h¬i dµi, mµu vµng, g¹o rÊt tr¾ng, vÞ ngon".

- KÕt qu¶ ph©n tÝch chÊt lîng g¹o T¸m (ViÖn c«ng nghÖ sau thu ho¹ch):

686

TÝnh chÊt g¹o §¬n vÞ T¸m xoan T¸m Êp bÑ- §é Èm % 11,8 12,5- Tû lÖ g¹o lËt so víi thãc % 74,43 74,13- Tû lÖ g¹o x¸t so víi thãc % 66,13 67,83- Tû lÖ g¹o nguyªn so víi g¹o x¸t

% 93,38 96,68

- Tû lÖ g¹o tr¾ng trong % 57,50 54,30- §é b¹c bông % 01 02- Pr«tªin (% g¹o lËt) % 11,00 10,63- KÝch thíc h¹t: dµi: Mm 5,20 5,50 Réng Mm 2,11 2,32 Dµi/réng Mm 2,46 2,32- Amylose (k) % 21,62 20,92- Nhiªt ®é ho¸ ®å Trung b×nh

thÊpThÊp

Theo d©n gian, T¸m th¬m ë Xu©n §µi cã tõ l©u ®· dïng tiÕn vua. Vµo nh÷ng n¨m 1939 - 1945, khi giÆc NhËt b¾t d©n nhæ lóa trång ®ay, ngêi Xu©n §µi ©m thÇm lÐn trång T¸m th¬m, nh lµ mét cuéc ®Êu tranh bÒn bØ, tù nguyÖn g×n gi÷ vµ lu truyÒn cho cuéc ®êi, cho mai sau gièng lóa quý cña cha «ng.

Xu©n §µi bao gåm 10 th«n: Truú Khª, Hng §¹o, Tù Do, Hång Th¸i, Phó Xu©n, Hång Phong, S¶n XuÊt, Têng KiÖt, Ngò Khu, M¹nh Hïng víi diÖn tÝch tù nhiªn 508,35 ha vïng §«ng B¾c huyÖn Xu©n Trêng ngµy nay. Cïng n»m trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu thuû v¨n cña Nam §Þnh, Xu©n Trêng, nhng yÕu tè quyÕt ®Þnh nhÊt cña ®é th¬m ngon, dÎo, cña T¸m th¬m Xu©n §µi chÝnh lµ "thuû thæ’’ cña riªng Xu©n §µi vµ quy çch ch¨m bãn, bµn "tay vµng" cña d©n Xu©n §µi. Xu©n §µi n»m ë vïng ®Êt phï sa trÎ cña ch©u thæ s«ng Hång, giµu dinh dìng, tû lÖ sÐt cao. TÇng ®Êt canh t¸c s©u, ¶nh hëng mÆn, thÝch hîp víi s¶n xuÊt lóa t¸m th¬m.

§ång ®Êt Xu©n §µi lµ yÕu tè ®Çu tiªn quan träng víi chÊt l-îng T¸m th¬m. ThÕ nhng, ngêi Xu©n §µi cßn biÕt çch - qua b¶o qu¶n, chÕ biÕn ®Ó lµm cho g¹o t¸m th¬m h¬n, dÎo h¬n, tinh khiÕt h¬n. T¸m th¬m lµ gièng lóa thÝch hîp víi ®Êt thÞt nÆng, thÞt trung b×nh, thÞt nhÑ nhng tÇng canh t¸c ph¶i s©u, lµ ®Êt phï sa trÎ, Ýt chua, ¶nh hëng mÆn tiÒm tµng ë tÇng díi. NÕu kh«ng ®¸p øng ®îc nh÷ng yªu cÇu Êy çc ch©n ruéng vÉn trång ®îc lóa T¸m nhng kh«ng chØ thÊp n¨ng suÊt mµ mïi th¬m cña T¸m còng

687

gi¶m. V× thÕ ë Xu©n §µi, dÉu T¸m ngµy nay ®îc trång ë trªn çc çnh ®ång, nhng ngon h¬n vÉn lµ ë çc çnh §ång Ch¬ng, ThÇn Tõ, TiÒn §ång, C«ng Thæ, nhÊt lµ Truú Khª.

* Chuèi Ngù "Chî Rång ®ñ thø miÕng sèng, miÕng chÝn. Hoa, l¸, qu¶, t¬i

còng ®ñ mµ ph¬i kh« còng cã. §ñ çc mÆt hµng cña nói,cña s«ng, cña biÓn, cña ®ång rõng, cña ®ång xu«i nh bÊt cø çi chî lín nµo... Nhng ®Æc s¾c nhÊt cña chî Rång mµ kh«ng mét chî tØnh nµo s¸nh ®îc lµ t¬ t»m vµ chuèi Ngù. Chuèi chÝn vµng lôa, vµng choÐ, mµu mïa hoa hoÌ në ré vµo gi÷a mïa thi ch÷ H¸n ngµy xa còng khã mµ ®o ®îc víi vµng chuèi, vµng t¬ cña chî Rång chãi läi. Çi mµu vµng gi·y n¶y lªn Êy tëng chØ cã trong nghÖ thuËt vµ tranh mµu chø kh«ng ngê nã l¹i ª hÒ gi÷a thiªn nhiªn vµ gian chî tØnh Nam..."

ChÝnh mµu vµng ®Æc biÖt cña chuèi ngù ë chî Rång Nam §Þnh ®· ¸m ¶nh, ®· bá bïa vµo nh÷ng dßng viÕt trªn cña nhµ v¨n tµi danh NguyÔn Tu©n.

Cha hiÓu lo¹i chuèi nµy tõ khi nµo mang tªn Êy.Tõ ®iÓn ViÖt Bå La cña Alexandre de Rhodes cã ghi nh÷ng

tõ chuèi nãi chung, çc lo¹i chuèi hoa, chuèi hét, nhng kh«ng thÊy cã tõ chuèi ngù, chuèi tiÕn. Trong V©n ®µi lo¹i ng÷, Lª Quý §«n kÓ ra nhiÒu lo¹i chuèi nhng kh«ng thÊy nh¾c ®Õn chuèi Ngù hoÆc lo¹i chuèi nµo cã ®Æc ®iÓm t¬ng tù nh chuèi Ngù. §¹i Nam nhÊt thèng chÝ cã môc thæ s¶n Hµ Néi (v× thêi Êy §¹i Hoµng, Lý Nh©n - quª h¬ng cña c©y chuèi ngù, thuéc tØnh Hµ Néi) cã chÐp çc lÖ thîng tiÕn muçm, mÝt, v¶i, chuèi thanh tiªu, chuèi vµng, chuèi mËt, chuèi lïn, chuèi bôt, chuèi çnh, chuèi s·... nhng kh«ng thÊy lÖ chuèi tiÕn hay chuèi Ngù.

Trong d©n gian th× cho r»ng tõ ®êi TrÇn chuèi nµy ®· ®îc ®em tiÕn vua. DÉu cha t×m ®îc thêi ®iÓm ra ®êi cña çi tªn chuèi Êy, th× trong h¬n 30 gièng chuèi (Bananier) ®îc trång trªn vïng ®Êt thÞt pha çt ë ViÖt Nam., d©n gian ®· vµ vÉn suy t«n ngon nhÊt lµ gièng chuèi Ngù Thãc trång trªn ®Êt §¹i Hoµng (Nh©n HËu, Lý Nh©n, Hµ Nam).

Ngù thãc: c©y cao tõ 2 - 2,5m, mçi buång lÊy kho¶ng 6 n¶i, mçi n¶i 12- 18 qu¶. Qu¶ dµi 6 - 8 cm, ®êng kÝnh 5- 7 cm, vá mäng c¨ng, vµng, ruét vµng ãng, mïi rÊt th¬m.

Trång chuèi hîp nhÊt vµo gi÷a, cuèi mïa xu©n. N¬i trång chuèi tèt nhÊt lµ trªn nÒn ®Êt ¶i, thÝch hîp nhÊt lµ quanh bê ao

688

(nÕu trång ë n¬i kh¸c còng ph¶i ®µo ao) ®Ó lÊy níc tíi, bïn bãn c©y ®ñ ®é Èm vµ ¸nh s¸ng. §Êt trång ph¶i chuÈn bÞ kü. Khi trång ph¶i ®Æt çc hèc çch nhau kho¶ng 2m, bãn tro trÊu, ph©n chuång môc, ph©n gµ xuèng hèc. Chän gièng cao 40- 50 cm kh«ng bÞ s©u bÖnh. Sau khi ®¹t bÇu chuèi vµo hèc, lÊy ®©t bïn phñ vµo quanh gèc. Thêi gian ®Çu ph¶i thêng xuyªn gi÷ ®ñ ®é Èm cho c©y. Sau mét th¸ng khi c©y bÐn rÔ, tíi b»ng ph©n chuång, ph©n b¾c (sau nµy cã thªm ph©n ®¹m).

Ch¨m chuèi ph¶i phï hîp theo mïa. Mïa hÌ nhiÒu ma ph¶i lo kh¬i cho c©y khái bÞ óng, mïa kh« ph¶i thêng xuyªn ch¨m tíi. Mçi th¸ng tíi ph©n mét lÇn. C©y chuèi ngù d¸ng cao, thanh. C©y mÑ cao tõ 2 ®Õn 2,5 m, l¸ dµi mît. Khi chuèi ®ang th× con g¸i - cha mang buång ph¶i ch«n cäc tre ch¾c ch¾n ë bªn ®Ó chèng gi÷ v× nÕu khi mang buång míi trång cét ®ì th× c©y bÞ "chét ".

Kho¶ng cuèi thu- th¸ng 9, th¸ng 10 chuèi træ buång. Nh÷ng gia ®×nh trång chuèi nh×n vµo mµu xanh nân phÉn cña chuèi mµ biÕt chÊt lîng buång chuèi sau nµy.

Kh«ng nh çc lo¹i chuèi kh¸c chuèi ngù kh«ng ®îc ®Ó chÝn c©y v× qu¶ sÏ bÞ nøt. Do vËy, lóc chuèi træ buång ®îc 45 ngµy, khi vá qu¶ chuèi cã hiÖn tîng lÊm tÊm lµ ph¶i xuèng buång ngay. Khi h¹ buång ph¶i lµm sao cho buång chuèi ®îc nguyªn vÑn, kh«ng gÉy r©u, dËp qu¶. Gèc c©y chuèi mÑ b¨m nhá, ®Ó môc lµm ph©n bãn cho c©y con xung quanh. Mçi bôi chuèi ®îc tØa bít c©y con, chØ ®Ó laÞ 2 c©y mÑ, 2 c©y con ®Ó thay thÕ.

Muèn cã n¶i chuèi chÝn ®Òu, qu¶ chuèi cã s¾c vµng t¬i, ®Òu, ®Ñp, ®iÒu quan träng phô thuéc vµo kü thuËt dÊm (ñ) chuèi. Lß dÊm chuèi thêng lµ mét nÒn ®Êt cã khoÐt mét thïng vu«ng 40cm. Cho trÊu vµo thïng ®èt, phñ tro bÕp lªn trªn ®Ó tr¸nh phôt lß lµm ®en chuèi. TrÇn lß ®an b»ng liÕp tre kÝn. Mçi thanh dµi 1m, réng 3- 4cm, tr¶i r¬m vµ ®Êt nhµo v«i (nay cã thªm bao t¶i døa) çch ly víi kh«ng khÝ bªn ngoµi. Díi çc liÕp tre ®Æt çc thanh tre giµ trßn dµi kho¶ng 1m ®Ó treo buång chuèi (buång chuèi ph¶i treo ngîc cho qu¶ chuèi óp xuèng võa ®Ó høng nhiÖt ®Òu, tr¸nh dËp gÉy, l¹i ®Ñp m¾t khi lªn mµu). Suèt qu¸ tr×nh dÊm, cöa lß ph¶i ®ãng kÝn ®Ó gi÷ nhiÖt. DÊm qua mét ngµy, 1 ®ªm lµ ®îc. §em buång chuèi ra ngoµi 1- 2 ngµy qu¶ chuèi sÏ lªn mµu vµng.

Qu¶ chuèi ngù ®îc coi lµ ngon ph¶i lµ d¹ng qu¶ ng¾n, cã r©u dµi, tr¾ng. Qu¶ khi chÝn ph¶i vµng rém tù nhiªn, vá chuèi ph¶i thËt máng, th¬m ph¶i "th¬m tõ ruét chuèi ®Õn c¶ n¶i", ruét chuèi l¹i kh«ng ®îc mÒm nh·o, còng kh«ng ®îc cøng. N¶i ph¶i cµng cong cµng ®Ñp.

689

DÉu ®îc trång trªn ®Êt §¹i Hoµng, Lý Nh©n, kh«ng n»m trong b¶n ®å hµnh chÝnh Nam §Þnh hiÖn nay, nhng trong t©m thøc, quan niÖm cña d©n gian nhiÒu thÕ hÖ, trong Èm thùc cña ngêi Nam §Þnh kh«ng thÓ quan niÖm ®îc nÕu thiÕu chuèi Ngù. Mét phÇn v× kho¶ng çch gÇn gòi còng cã, nhng ®iÒu quan träng h¬n Thµnh Nam lµ ®iÓm tô héi truyÒn thèng cña chuèi Ngù, lµm cho chuèi ngù ngµy mét ngon h¬n, ®Ñp h¬n, næi tiÕng h¬n. Chuèi Ngù kh«ng chØ gãp phÇn lµm sÇm uÊt, rùc rì s¾c mµu cho chî Rång - çi d¹ dµy cña Thµnh Nam, nh ®îc ghi l¹i trong v¨n NguyÔn Tu©n, mµ trong tõ dÞp lÔ, tÕt, trªn bµn thê tæ tiªn, trong m©m cç trung thu...®Õn çc dÞp th¨m nom, lµm quµ, chuèi Ngù quý gi¸ mµ gÇn gòi, ngon th¬m trong cuéc sèng cña mçi ngêi Nam §Þnh.5. Thøc uèng

*Nguån "níc ¨n" truyÒn thèng phæ biÕn ë Nam §Þnh lµ n-íc ao, níc giÕng ®Êt, níc ma.

Mét tËp qu¸n l©u ®êi cña c d©n lµ uèng níc l·, níc vèi, níc chÌ xanh.

+ Vèi: lµ s¶n vËt cña Nam §Þnh. Vèi thêng mäc hoÆc trång ë vên, hay bê ao ë kh¾p çc lµng. Nhng næi tiÕng h¬n lµ vèi nÕp tõ H¶i HËu, l¸ nh l¸ c©y roi, c©y to, cã thÓ dïng ®îc c¶ l¸ vµ nô vèi ®Ó nÊu níc uèng. L¸ vèi ®îc ñ kü, röa s¹ch, ®em ph¬i kh« gißn, ®Ó cµng l©u th× uèng níc cµng ngon vµ m¸t. Nô vèi th× quÝ h¬n, thêng chän nô vèi nhá h¹t níc ngät ®Ëm, nô vèi to h¹t lµ khi nô ®· gÇn në ra b«ng, uèng kh«ng ®Ëm ®µ. Níc vèi thêng uèng nãng míi ngon. Níc vèi cã t¸c dông ®iÒu hoµ th©n nhiÖt vµ chèng mÊt ngñ. Uèng níc nÊu b»ng nô vèi hµng ngµy cßn lµ ph¬ng thøc ch÷a bÖnh ®¹i trµng.

DÇu hiÖn nay vèi kh«ng cßn lµ thø níc uèng phæ biÕn nh xa, nhng nhiÒu gia ®×nh n«ng th«n vÉn dïng hµng ngµy, nhiÒu gia ®×nh kh¸ gi¶ coi thëng thøc níc vèi lµ "sµnh ®iÖu". Chî §ång Xu©n Hµ Néi tõ xa ®Õn nay vÉn kh«ng thÓ thiÕu ®îc quÇy chuyªn b¸n nô vèi H¶i HËu.

+ ChÌ xanh: Bªn c¹nh níc vèi, ngêi Nam §Þnh a thÝch níc chÌ xanh.

ë gia ®×nh bËc trung ë n«ng th«n Nam §Þnh tríc ®©y trong m¶nh vên thêng cã d¨m ba c©y chÌ (nhµ kh¸ gi¶ cã hµng chôc hoÆc h¼n vên chÌ) ®Ó nÊu níc chÌ t¬i. ChÌ chØ lÊy l¸, cho vµo Êm nÊu chÝn hoÆc chØ om víi níc s«i. Cã n¬i b¸t níc chÌ t¬i cßn cho thªm chót mËt mÝa ®Ó t¨ng søc.

690

Trong ca dao Nam §Þnh, cã nh÷ng c©u nh¾c ®Õn níc chÌ, nghÒ ®i bu«n chÌ phôc vô cho nhu cÇu uèng níc chÌ xanh.

"Kh¸ch vÒ kh¸ch vÉn hái th¨mNíc chÌ cÇu Ngãi, t¬ t»m chî L¬ng"

*"Em ®i s¾m sät bu«n chÌ

§Ó anh bu«n Êm ngåi kÒ mét bªnChÌ ngon nÊu víi Êm bÒn

ChÌ th× mét tiÒn, Êm l¹i s¸u m¬i".Bªn c¹nh chÌ xanh, ë nhiÒu vïng ven biÓn cßn uèng níc hoa

hoÌ. Hoa vµ th©n c©y hoÌ ®îc sao (hay ph¬i kh«) råi pha víi níc s«i.

Ngoµi chÌ t¬i, ngêi Nam §Þnh còng dïng trµ vµ quen gäi lµ "trµ Tµu". (Tó X¬ng h¬n mét lÇn nh¾c tíi "nghiÒn trµ", "trµ sen" lµ loaÞ trµ nµy).

* Rîu : HÇu nh kh«ng thiÕu v¾ng trong mçi xãm, lµng, ph-êng phè Nam §Þnh. Trong trÝ nhí, tuyªn truyÒn d©n gian, cã thÓ kÓ ra mét vµi thø rîu ®îc thõa nhËn:

+ Rîu Hµu Lµng Hµu thuéc x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n cã tôc thi rîu

ngon vµo dÞp tÕ xu©n. Ngêi ta bµy mêi chiÕc ®Üa theo hµng däc trªn bµn rîu nhµ ai rãt vµo ®Üa nhµ Êy. Mét ngêi cÇm que löa gi¬ çch nh÷ng chiÕc ®Üa ®ã 10 ph©n, ®Üa rîu nhµ ai ch¸y th× ®îc thëng. NÕu nhiÒu ®Üa rîu cïng ch¸y th× ®Üa nhµ nµo cã ngän löa cao h¬n, xanh h¬n ch¸y chãng h¬n th× ®îc gi¶i cao. Lo¹i rîu nµy kh«ng uèng ®îc nh rîu kh¸c. Mçi m©m ngêi ta chØ rãt mét chÐn, thùc kh¸ch cÇm t¨m chÊm vµo rîu råi mót, nhng thÕ còng cã ngêi say. Gäi ®ã lµ rîu t¨m.

+ Rîu Kiªn LaoKiªn Lao nay thuéc x· Xu©n TiÕn, huyÖn Xu©n Trêng, cã

nghÒ nÊu rîu ngon næi tiÕng. Còng nh çc lo¹i rîu ngon cña vïng Xu©n Trêng, NghÜa Hng, H¶i HËu, Giao Thuû,... ®Òu nÊu b»ng g¹o nÕp. Tuy nhiªn, còng lµ men, lµ nÕp ®Çu r©u, nÕp çi... Êy nhng thiÕu nguån níc cña chÝnh Kiªn Lao th× còng kh«ng ngon ®-îc.

Sang thêi thuéc Ph¸p, hÇu nh ë kh¾p çc vïng ®Òu cã rîu "Ty" cña Ph¸p. Cïng víi thuèc phiÖn, hÇu nh kh¾p n¬i ®Òu cã çc ty cña Ph¸p nh»m ®éc quyÒn viÖc b¸n vµ kinh doanh rîu vµ thuèc

691

phiÖn. Thèng kª cha ®Çy ®ñ qua "Nam §Þnh tØnh d ®Þa chÝ t©n biªn":

Phñ, huyÖn

Sè ty lín

T¹i Sè ty nhá ë çc

tæng, x·Thµnh phè 1 Phè §a B« 193§¹i An 3 Phè Phñ, ®ån Tam Toµ, Chî Gi¸o Phßng 95Vô B¶n 2 Phè HuyÖn, Hµo KiÖt 105Nam Trùc 2 B¸ch TÝnh, Gi¸p Ba 150ý Yªn 1 HuyÖn lþ 20Phong Doanh

1 Thîng §ång 25

Mü Léc 4 Mü Träng, §Ö Tam, §Æng X¸, §«ng Phï 75Trùc Ninh 2 Ninh Cêng, Çt Chö Néi 150Giao Thuû 5 Ngäc Côc, Trµ Lò, Kiªn Lao, Ng« Dång,

QuÊt L©m225

H¶i HËu 3 §«ng Cêng, Chî Cån, H¹ Tr¹i 160Tæng sè 24 1.198

Con sè trªn thËt lín - ®ång nghÜa víi viÖc bãp chÕt çc lß rîu d©n gian truyÒn thèng cña çc lµng x·, víi viÖc ®Çu ®éc c d©n b»ng rîu vµ thuèc phiÖn cña chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p, çc c«ng ty t b¶n Ph¸p.6. ¡n trÇu, hót thuèc

* ¡n trÇuTrong tËp qu¸n phæ biÕn cña ngêi ViÖt nãi chung vµ ngêi

Nam §Þnh nãi riªng kh«ng thÓ thiÕu ®îc tËp qu¸n ¨n trÇu. Nh÷ng "miÕng trÇu lµ ®Çu c©u chuyÖn", Nh÷ng"miÕng

trÇu vµng", "trÇu tÝnh trÇu t×nh", "kh¨n trÇu", "trÇu buéc kh¨n tr¾ng", "trÇu yÕm trÇu kh¨n", "Tói hoa mêi trÇu", "trÇu cay", "miÕng trÇu nh©n ng·i"... ®Çy ¾p trong d©n ca, ca dao, cña c d©n B¾c Bé còng cã sè lîng vµ mËt ®é cao trong ng«n ng÷ cña c d©n Nam §Þnh.

Khung c¶nh quen thuéc trong khu«n viªn nhµ ë cña c d©n Nam §Þnh xa lµ d©y trÇu hay dµn trÇu bªn bÓ níc, nhÊt lµ vïng chiªm tròng ý Yªn, Vô B¶n (n¬i dïng níc ma dù tr÷ ë bÓ ®Ó nÊu trë thµnh tËp qu¸n do níc ao, níc giÕng thêng cã ®é chua cao)

692

HÇu nh chî, qu¸n nµo cña Nam §Þnh còng cã hµng trÇu cau, vá, v«i - nh÷ng thµnh phÇn kh«ng thiÕu ®îc ®Ó hîp thµnh mét miÕng trÇu: tõ "hµng TrÇu, hµng mËt, hµng v«i, thuèc lµo, b¸nh kÑo l¹i ngåi víi nhau" trong chî lµng Trµ Lò, ®Õn mét ®êng "hµng cau.. tng bõng" cña Thµnh phè Nam §Þnh. Nh÷ng phiªn chî b¸n cau ré nhÊt vµo dÞp mïa thu. Ngêi ta tranh thñ mua vµo dÞp nµy vÒ bæ ra, ph¬i kh« cÊt ¨n dÇn.

Trong phong tôc, h¬ng íc cña lµng x· Nam §Þnh tríc thÕ kû XIX, trÇu cau kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong çc dÞp lÔ, tÕt, héi hÌ, cíi xin, tang ma, trong mäi vui buån cña mäi tÇng líp c d©n.

Trong çc h¬ng íc c¶i l¬ng cña çc lµng x· B¾c Bé nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng, dï ®· gi¶n íc ®i nhiÒu ®å cóng tÕ, nh÷ng quy ®Þnh xa, nhng kh«ng thÓ bá ®i nh÷ng "biÖn lÔ trÇu, rîu".

Ngay trong viÖc ph¹t v¹ cña lµng còng kh«ng thÓ thiÕu trÇu cau "ch¼ng h¹n" ngêi nµo ph¹m lçi vÒ ®×nh th× «ng Tiªn chØ cã quyÒn ph¹t v¹ tõ 10 ®Õn 100 khÈu trÇu hoÆc 1 chai rîu" (tê khai viÖc phông sù thµnh hoµng lµng §¨ng Xuyªn- ý Yªn).

Còng lµ "miÕng trÇu lµ ®Çu c©u chuyÖn" hay nh÷ng c©u "mêi nhau ¨n mét miÕng trÇu", dÉu b×nh d©n nh miÕng trÇu víi miÕng cau non cuèi h¹, l¸ trÇu ng¾t véi bªn giµn ®Çu nhµ,hay miÕng trÇu "tªm çnh phù¬ng" s¾c s¶o, quý ph¸i trong dÞp khao väng, héi hÌ nh mäi vïng quª kh¸c, thÕ nhng trong khóc h¸t chÌo mêi trÇu:

"¨n vµo cho ®á m«i m×nh m«i ta... "*

"... GÆp ®©y ¨n mét miÕng trÇuKh«ng ¨n cÇm lÊy cho nhau võa lßng..."

Çi duyªn d¸ng, tr÷ t×nh cña ngêi Nam §Þnh quª chÌo, miÕng trÇu nh c¶m thÊy ®»m, say h¬n.

* Hót thuèc lµoTrong tôc ng÷ ca dao ngêi Nam §Þnh, bªn c¹nh nh÷ng c©u

phæ biÕn vÒ tËp qu¸n hót thuèc lµo, kiÓu: "nhí ai nh nhí thuèc lµo, ®· ch«n ®iÕu xuèng l¹i ®µo ®iÕu lªn" cßn cã nh÷ng c©u riªng vÒ, ch¼ng h¹n:

"TiÒn th× trong tói rçng kh«ng,Muèn ¨n thuèc Ng÷ ba ®ång mét hoa"

*

693

"§iÕu nµy mua ë tØnh §«ngEm nay lµ g¸i m¸ hång tØnh Nam

§ån vui em míi ®i lµmMay sao l¹i gÆp ®îc chµng ë ®©y

Mêi chµng x¬i ®iÕu thuèc nµy¡n råi tØnh tØnh say say mÆc lßng

Hai tay bng ®iÕu chÝn rångMêi chµng x¬i thuèc vÒ phßng kÎo khuya"

Tõ rÊt sím, vïng h¹ Nam §Þnh ®· lµ mét trung t©m trång thuèc lµo. D ®Þa chÝ cña NguyÔn Tr·i chÐp: "Nam Ch©n, Ch©n §Þnh ho¶ dîc" (hai huyÖn Nam Ch©n vµ Ch©n §Þnh trång thuèc lµo). Thuèc lµo B¸ch TÝnh - Nam Ch©n næi tiÕng, vµ hót thuèc B¸ch TÝnh trë thµnh mét "tiªu chuÈn " ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é sµnh ®iÖu trong thëng thøc, ch¼ng thÕ mµ trong v¨n häc h¬n mét lÇn nh¨c ®Õn lo¹i thuèc nµy: "thuèc B¸ch TÝnh ®ãm diªm, ®iÕu èng, th«ng måi nµy, ®Æt måi kh¸c, v¨n ®îc nh thuèc ¾t h¼n h¬i dµi"...(L¹c ®Ö phó - khuyÕt danh) hay "HÕt thuèc Nam Ch©n, thêi cau §«ng H¶i, trµ ChÝnh Th¸i... (Tèng thÇn cïng phó - Quan nghÌ Thô Ých)

Vµo ®Çu thÕ kû XX, diÖn tÝch trång thuèc lµo cña Nam Trùc íc kho¶ng 50 mÉu. Ngµy nay, diÖn tÝch thuèc lµo ë B¸ch TÝnh ®· thu hÑp l¹i nhiÒu do bÞ ®iÒu tiÕt thÊt thêng cña kinh tÕ thÞ trêng vµ bÞ chia xÎ víi thuèc l¸ çc lo¹i.7. Mét vµi biÕn ®æi trong tËp qu¸n ¨n uèng

Trong gÇn hai thËp kû qua, còng nh nhiÒu vïng trung t©m cña ngêi ViÖt, ngêi Nam §Þnh ®· cã nh÷ng thay ®æi so víi tËp qu¸n ¨n uèng cæ truyÒn.

Nguån lîng thùc, thùc phÈm ngµy mét dåi dµo, phong phó. S¶n lîng l¬ng thùc quy ra thãc cña ®ñ ®¶m b¶o an toµn l¬ng thùc, cã dù tr÷, ph¸t triÓn ch¨n nu«i. B÷a c¬m ¨n ®én ng«, khoai lang, khoai níc ®· hÇu nh kh«ng cßn.

Çc s¶n phÈm cña thÞt, s÷a ®· tham gia ngµy mét nhiÒu h¬n vµo c¬ cÊu b÷a ¨n. DÉu vÉn lµ c«ng thøc c¬m- rau- ç. NhiÒu thùc phÈm cã nguån gèc ®éng vËt tríc ®©y ®îc coi lµ quý, hiÕm, thêng chØ sö dông trong çc dÞp lÔ tÕt, thêng ®îc chÕ biÕn thµnh thøc ¨n ¨n mÆn ®Ó ¨n dÌ trong b÷a ¨n thêng ngµy... nay ®· trë nªn th«ng dông h¬n trong çc b÷a ¨n.

694

Nh÷ng phô gia míi xuÊt hiÖn trong çch thøc chÕ biÕn thøc ¨n: çc lo¹i níc m¾m lÝt, m¾m chai gi¸ c¶ vµ ph¶i, çc lo¹i m¾m çy, m¾m ç cßn Ýt ngêi lµm, mú chÝnh, bét ngät çc lo¹i hÇu nh phæ cËp trong çc çch chÕ biÓn thøc ¨n.

NhiÒu chÊt liÖu míi, dông cô chÕ biÕn thøc ¨n ®· ®an xen hoÆc thay thÕ dông cô vµ chÊt liÖu cò. Trong n«ng th«n, ®å ®un b»ng r¬m r¹ l¸ tre Ýt dÇn, thay thÕ b»ng than (çc lo¹i: qu¶ bµng, tæ ong), theo ®ã nhiÒu lo¹i bÕp xuÊt hiÖn: kiÒng, lß... HÇu nhkh«ng cßn gÆp nh÷ng m©m tre, m©m gç, m«i th×a b»ng g¸o dõa trong çc gia ®×nh n«ng th«n. Thay vµo ®ã lµ çc lo¹i m©m, m«i, th×a nh«m hay inoc. §å nhùa, ®å nh«m thay thÕ çc dông cô b»ng tre ®an tríc ®©y nh ræ, r¸, ®å s¬n (®òa s¬n, m©m s¬n còng kh«ng cßn dïng ë çc gia ®×nh kh¸ gi¶ hay çc b÷a tiÖc, b÷a cç). Kh«ng Ýt gia ®×nh cã bé bµn ghÕ ¨n riªng, gian, phßng ¨n riªng.

Tôc "uèng níc l·, níc ma" ®· hÇu nh mÊt ®i. NhiÒu vïng n«ng th«n, hÖ thèng giÕng kh¬i, níc s¹ch ®· thay thÕ hoµn toµn thãi quen sö dông níc ao, níc giÕng ®Êt. Níc vèi, níc chÌ chñ yÕu cßn l¹i ë ®Þa bµn n«ng th«n vµ Ýt dÇn so víi níc chÌ chÕ biÕn kh« çc lo¹i. Trong khi ®ã ë nhiÒu gia ®×nh thµnh phè, çn bé, ngêi cao tuæi, níc chÌ xanh, níc vèi, níc hoa hoÌ, nh©n trÇn... l¹i trë thµnh "sµnh ®iÖu" hoÆc dïng ®Ó tiªu nhiÖt, ch÷a bÖnh. Çc lo¹i níc s¹ch ®ãng chai, níc kho¸ng ngµy mét nhiÒu h¬n trong sinh ho¹t ë çc c«ng së.

Rîu d©n gian vÉn chiÕm lÜnh ®Þa bµn n«ng th«n, nhng bia h¬i, bia chai çc lo¹i phæ biÕn h¬n trong sinh ho¹t, qu¸n x¸, nhÊt lµ trong çc sinh ho¹t cña líp thanh, trung niªn.

TrÇu cau vÉn kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong çc dÞp lÔ tÕt, héi hÌ, giç ch¹p, cíi xin, tang ma cña c d©n Nam §Þnh, vÉn lµ së thÝch cña çc cô bµ 60, 70 tuæi. Nhng trong sinh ho¹t thêng ngµy, trÇu Ýt dîc sö dông h¬n, nhÊt lµ víi líp trung vµ thanh niªn dï lµ n÷ giíi. Vµ, tiÕng rÝt khoan kho¸i cña çc lo¹i ®iÕu cµy, ®iÕu b¸t vÉn vang ®Òu ë çc xãm lµng, çc qu¸n x¸ ®Êt Thµnh Nam, nhng thuèc l¸ çc lo¹i phæ biÕn trong sinh ho¹t cña thanh niªn, trung niªn, trong çc lÔ tÕt, héi hÌ.

CÊu tróc gia ®×nh h¹t nh©n víi 4 - 5 ngêi (cha mÑ vµ con çi cha ®Õn tuæi trëng thµnh) chiÕm u thÕ kh«ng chØ ë ®« thÞ mµ c¶ n«ng th«n, råi biÕn ®æi ph©n c«ng lao ®éng, ngêi phô n÷ ngµy cµng tham gia nhiÒu h¬n vµo çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ x· héi... nam giíi ®· tham gia nhiÒu h¬n vµo viÖc lo liÖu cho b÷a ¨n

695

gia ®×nh. Trong b÷a ¨n gia ®×nh sù ph©n biÖt m©m trªn, m©m díi ®· gi¶m nhiÒu, thËm chÝ kh«ng cßn trong çc gia ®×nh trÎ.

Trong çc b÷a ¨n céng ®ång nh÷ng s¾p xÕp "trªn", "díi" theo tuæi t¸c, chøc vô, vai vÕ trong hä hµng vÉn ®îc duy tr×, song kh«ng mang theo ý nghÜa "to" hay "nhá " qua mãn ¨n nh xa.

II. TRANG PHôC1. Nguyªn liÖu dÖt

Khi cha h×nh thµnh nguån cung cÊp nguyªn liÖu ®¸p øng cho nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh, viÖc trång d©u t»m, b«ng chñ yÕu diÔn ra ë çc lµng xãm.. NghÒ trång d©u, b«ng diÔn ra chñ yÕu ë çc gia ®×nh. D©u thêng ®îc trång ë vên, däc bªn ®êng, bªn bê ao. NhiÒu nhÊt lµ nh÷ng lµng x· bªn s«ng §¸y, s«ng Hång. B«ng chñ yÕu ®îc trång vµo çc vïng çt cao.

Thêi thuéc Ph¸p :HuyÖn (x·) D©u t»m

(mÉu)B«ng (mÉu

) §¹i An (§«ng cao, An H¹, MËu Lùc, L¬ng X¸, Tö Vinh) 85Nam Trùc (l¸c ®¸c çc x· TrÝ An, B¸ch TÝnh, Hng §Ô, §« Quan)

34

Giao Thuû (çc x· Ngäc Côc, NghÜa X¸, Thîng Phóc, Tang §iÒn)

96

Mü Léc (An ThuÇn, L· §iÒn, Phó Hµo, B¸ch Léc, Trõng Uyªn, Ng« X¸ )

30

Trùc Ninh (Ph¬ng §Ó, Lé Xuyªn, Léng Khª, An Trung) 20H¶i HËu 250ý Yªn 170Vô B¶n * 20Phong Doanh * 30

Tæng céng > 515 > 220

Cã thÓ thÊy h×nh thµnh hai vïng nguyªn liÖu, b«ng tËp trung chñ yÕu ë çc huyÖn phÝa B¾c, cßn d©u tËp trung vÒ gi÷a vµ phÝa Nam, nhÊt lµ H¶i HËu.

DÖt v¶i, dÖt lôa: tríc ®©y hÇu nh lµng xãm nµo còng cã ngêi dÖt v¶i, dÖt lôa. ë Vô B¶n, MÉu LiÔu ®îc coi nh bµ chóa nghÒ dÖt v¶i. §Çu thÕ kû XX h×nh thµnh mét sè n¬i "cã tiÕng" vÒ dÖt v¶i nh: Bïi Chu, Hµnh ThiÖn (Giao Thuû), Qu¶ Linh (Vô

696

B¶n), B¸i D¬ng, HiÖp LuËt, Xèi Thîng, T¬ng Nam (Nam Trùc), Trung Quyªn, Quang S¸n, Mai X¸ (Mü Léc); vÒ dÖt lôa cã: L¹c NghiÖp (Giao Thuû), Ph¬ng §Ó (Trùc Ninh), Ng« X¸ (Phong Doanh) QuÇn Ph¬ng Thîng, QuÇn Ph¬ng Trung, QuÇn Ph¬ng H¹ (H¶i HËu). P.Gourou trong "Nh÷ng ngêi n«ng d©n ®ång b»ng B¾c Bé " ®· coi "ë Nam §Þnh, trung t©m c«ng nghÖ næi lªn râ rÖt ë hai bªn bê Ninh C¬... nh çc tæng Ph¬ng §Ó - dÖt v¶i, ThÇn Lé- dÖt v¶i, Liªn TØnh - dÖt v¶i, Thuû Nhai- líi, ®¨ng ten.." 2. Çch nhuém, may d©n gian

Thêng dïng vá giµ ®em nÊu gi· lÊy níc sau ®ã nhuém, nhóng v¶i nhuém trong 1 ngµy.

N©u (Dioscorea rhypogomoise): ®em gi· n¸t (hoÆc mµi) lÊy níc, mang v¶i ng©m, ph¬i kh« kho¶ng vµi lÇn trong 2 ngµy.

L¸ bµng, l¸ sßi: gi·, nÊu níc, nhuém còng nh çch nhuém cñ n©u trong 3 ngµy.

Sau khi nhuém níc trªn, ®em nhóng bïn kho¶ng 1 tiÕng, ph¬i kh« míi rò s¹ch bïn. Thêng ngêi ta chØ nhuém n©u, sau ®ã nhóng bïn, Ýt gia ®×nh nhuém ®Çy ®ñ çc lo¹i l¸ trªn.

ë Nam §Þnh, cho ®Õn ®Çu thÕ kû XX cã nh÷ng lµng "chuyªn" nhuém cã tiÕng nh B¸o §¸p (Nam Trùc), Kiªn Lao (Giao Thuû), 3 lµng QuÇn Ph¬ng Thîng Trung, H¹ (H¶i HËu)...

§Ó may thµnh ¸o quÇn, trang phôc, ngêi xa thêng tù kh©u, may lÊy. §µn bµ, con g¸i trong nhµ ®¶m nhiÖm viÖc c¾t, kh©u, v¸ cho c¶ nhµ. Nhµ giÇu cã thêng ®ãn thî vÒ thöa, kh©u quÇn ¸o t¹i nhµ. Sau nµy h×nh thµnh nh÷ng thî may cã tiÕng. HÇu nh lµng nµo còng cã thî may, phã may. Khi ®« thÞ Nam §Þnh h×nh thµnh, "thî may ë thµnh phè khÐo h¬n", cßn ë çc huyÖn nh Vô B¶n cã thî Yªn Duyªn; ý Yªn cã thî Tu Cæ ; H¶i HËu cã thî ë ba lµng QuÇn Ph¬ng Thîng, Trung, H¹.

"Vî chång chän ¸o may quÇnT×m vµo x· Thîng an t©m tr«ng chê"

3. Mµu s¾c vµ trang phôcBªn c¹nh nh÷ng c©u ca dao - phæ biÕn nh cña c¶ vïng B¾c

Bé - ph¸c ho¹ phÇn nµo trang phôc xa, ë Nam §Þnh cßn cã nh÷ng c©u cho hay mµu s¾c, trang phôc cña nh÷ng ®Þa chØ cô thÓ, ch¼ng h¹n nh:

“H¬ng Çt mÆc ¸o Bå n©u

697

V¨n L·ng phong phanh ¸o dµi"*

“Hìi c« ¸o tr¾ng loµ loµSao c« kh«ng bít tiÒn quµ nhuém n©u

"Chî Phóc ba d·y hµng n©uSao c« mÆc tr¾ng cho sÇu lßng anh".

*"C« kia th¾t d¶i lng xanh

Cã vÒ Trang H¹ víi anh th× vÒ"*

"Tr×nh Xuyªn, Cèc G¹o, D¬ng Lai¸o n¸i mÆc ngoµi, ¸o v¶i mÆc trong

Khoe ra vÎ thuý, s¾c hång"Trong ký øc d©n gian, qua d©n ca, ca dao vµ th¬ v¨n Nam

§Þnh ta thÊy trang phôc cña c d©n phÇn nhiÒu lµ mµu n©u, mµu ®en vµ nh÷ng mµu xÉm theo çc tªn gäi gô, chµm, th©m.

Mét sè trang phôc xa theo giíi:- Phô n÷: ¸o tø th©n, ¸o níi v¹t, ¸o çnh, quÇn n¸i, ruét tîng,

xµ tÝch, kh¨n vu«ng.- Nam giíi : ¸o l¬ng, the, quÇn Chóc b©u, mò xÕp ... Trong çc dÞp lÔ tÕt, héi hÌ ë n«ng th«n vµo ®Çu thÕ kû XX

cã thÓ thÊy trang phô vµ mµu s¾c phÇn nµo qua miªu t¶ b»ng th¬ cña §oµn V¨n Cõ: "th»ng cu ¸o ®á", "c« yÕm th¾m " "¸o the xanh", "Chó hoa man ®Çu chÝt chiÕc kh¨n n©u", "Cô Lý ... víi "kh¨n trªn ®Çu"

HoÆc: "§µn «ng kh¨n nhiÔu ®éi ®Çu§«i giµy da l¸ng, kh¨n trÇu ®á hoe

§µn bµ yÕm ®Ëu vµng hoeHµm r¨ng ®en nhøc, v¸y lª thÑn thïng"

VÒ trang phôc ë thµnh phè Nam §Þnh vµo cuèi XIX cã thÓ thÊy ®îc phÇn nµo qua "T¶ ch©n" b»ng th¬ cña Tó X¬ng: kh¨n lµ, v¸y lÜnh, yÕm tr¾ng, ¸o hµng tµu, kh¨n nhiÔu tÝm, « lôc so¹n, quÇn tè n÷, bÝt tÊt t¬, giµy Gia §Þnh, quÇn v©n, ¸o xuyÕn...

698

Trong th¬ ca NguyÔn BÝnh, vÉn thÊy bãng d¸ng trang phôc cña ngêi phô n÷ n«ng th«n tríc n¨m 1945 víi nh÷ng: yÕm lôa såi, d©y lng ®òi, ¸o tø th©n, kh¨n má qu¹, quÇn n¸i ®en...4. Nh÷ng thay ®æi trong trang phôc

Lµ lÜnh vùc nh¹y c¶m, g¾n liÒn víi mèt, víi giíi, víi løa tuæi, nghÒ nghiÖp trang phôc lµ bé phËn nhiÒu biÕn ®æi nhÊt trong çc yÕu tè hîp thµnh v¨n ho¸ cña ngêi ViÖt. NÕu cho ®Õn tríc thêi hiÖn ®¹i, trang phôc ®· h¬n mét lÇn thay ®æi, th× thêi hiÖn ®¹i, nhÊt lµ gÇn 20 chôc n¨m trë l¹i ®©y trang phôc cã nh÷ng thay ®æi mau chãng trong chÊt liÖu, may, mµu s¾c...

Kh«ng chØ cã v¶i b«ng, t¬ t»m mµ nhiÒu chÊt liÖu míi gia nhËp vµo trang phôc cña c d©n. ChÊt liÖu t¬ t»m kh«ng cßn phæ biÕn trong çc tÇng líp c d©n, ngay c¶ líp ngêi cao tuæi.

HÇu nh kh«ng cßn chuyÖn tù c¾t may trong ph¹m vi gia ®×nh mµ do c¾t may taÞ çc hiÖu may hoÆc quÇn ¸o may s½n. Bªn c¹nh nh÷ng hiÖu may, nhµ may nhËn may ®o th× quÇn ¸o may s½n ngµy cµng phæ biÕn.

Kh«ng chØ nh÷ng v¸y lÜnh yÕm ®µo, yÕm n©u, th¾t lng, ¸o tø th©n, quÇn gô, quÇn l¬ng... cña ®Çu thÕ kû XX (nh ®· kÓ ra ë trªn) chØ cßn l¹i trong tôc ng÷ ca dao, trong chuyÖn kÓ cña çc bËc cao tuæi, mµ c¶ nh÷ng mÉu quÇn, ¸o phæ biÕn cña nh÷ng n¨m 60, 70 thÕ kû XX, còng hÇu nh kh«ng cßn trong çc tÇng líp trung niªn trë xuèng.

Trang phôc ®¬ng thêi phong phó vÒ mÉu, mèt, ®a d¹ng vÒ mµu s¾c. Mµu n©u, gô, mµu ®en kh«ng cßn lµ mµu chñ ®¹o mµ thËm chÝ mÇu gô hÇu nh kh«ng cßn. KÌm theo ®ã lµ çc çch nhuém, d·i mµu cæ truyÒn, lµng nhuém cæ truyÒn còng kh«ng cßn n÷a.

Bªn c¹nh nh÷ng çch ¨n vËn theo giíi, bËc tuæi, ngµy thêng vµ lÔ héi, ®· vµ ngµy cµng phæ biÕn mÆc ®ång phôc theo ngµnh nghÒ nh ®ång phôc häc sinh; çc trang phôc kh¸c giµy: dÐp, mò, nãn... còng ngµy mét ®a d¹ng, phong phó. C d©n n«ng th«n, trõ lóc lao ®éng ngoµi ®ång, cßn trong çc ho¹t ®éng hÇu nh ®· mÊt thãi quen ®i ch©n ®Êt. Tuy nhiªn, trong khi çc lo¹i giµy dÐp, guèc, ®å ®i ma (¸o t¬i) håi ®Çu, gi÷a thÕ kû XX, hÇu nh kh«ng cßn, th× chiÕc nãn vÉn phæ biÕn ngay c¶ ë ®« thÞ Nam §Þnh.

699

iII. ë1. Quy m« d©n sè ë lµng x· Nam §Þnh

Theo sè liÖu d©n sè 584 lµng - x· ë Nam §Þnh n¨m 1927 cã 814.647 ngêi, b×nh qu©n mçi mét ®iÓm ®Þnh c (kh«ng gian sèng - hay thæ c) cña lµng x· Nam §Þnh khi Êy cã 1.394 ngêi. Tuy nhiªn, trong ®ã mçi mét vïng l¹i cã sù chªnh lÖch: nh÷ng n¬i cã chØ sè t¬ng øng cao h¬n con sè b×nh qu©n cña c¶ tØnh lµ Trùc Ninh, Xu©n Trêng, phÇn b¾c H¶i HËu, cßn thÊp h¬n lµ Mü Léc, ý Yªn, Vô B¶n, NghÜa Hng.

- Cã ®é kh¸c biÖt rÊt cao: cã 10 lµng sè d©n díi 100 ngêi (chñ yªó lµ ë çc huyÖn phÝa Nam), lµng Ýt nhÊt chØ cã 42 ngêi (Duyªn Hng Thîng - Trùc Ninh). Cã 3 lµng cã trªn 10.000 ngêi, trong ®ã lµng ®«ng nhÊt cã tíi 15.045 ngêi (QuÇn Ph¬ng h¹ - huyÖn H¶i HËu). Tuy nhiªn, nh÷ng lµng kiÓu nµy (Ýt d©n nhÊt vµ ®«ng d©n nhÊt chØ chiÕm mét tû lÖ nhá, ç biÖt trong tæng sè çc lµng x· ë Nam §Þnh.

- Cã 371 lµng - x· (63 %) cã d©n sè díi con sè b×nh qu©n trªn, nãi çch kh¸c ®a sè lµng - x· Nam §Þnh ®Çu thÕ kû XX cã quy m« d©n sè díi 1394 ngêi.

- Cã 147 lµng cã sè d©n tõ 1840 ngêi trë lªn 1/ 4 tæng sè lµng - x· ®îc ®iÒu tra. Trong ®ã cã tíi 77,5 % tËp trung ë çc huyÖn Xu©n Trêng, Trùc Ninh - tøc lµ çc lµng x· n»m ven s«ng Hång thuéc miÒn trung Nam §Þnh. 2. Nhµ ë n«ng th«n Nam §Þnh

* Niªn ®¹i: + Nhµ cã niªn ®¹i kho¶ng trªn díi 200 n¨m cßn l¹i rÊt Ýt (

10% tæng sè tËp hîp nhµ cæ truyÒn theo ®iÒu tra n¨m 1999 cña ViÖn nghiªn cøu kiÕn tróc). §Æc ®iÓm: khu«n viªn lín- nhµ tríc- nhµ ngang- bÕp- cæng phô. KiÓu 2 m¸i lîp ngãi nam. KÕt cÊu v× chÝnh: con chång kÎ chuyÒn, trèn cét hay d¹ng kÌo cæ ngçng, néi tù ngo¹i kh¸ch, qu¸ giang... trªn kÕt cÊu ®îc trang trÝ kh¸ tinh vi, trau chuèt.

+ Nhµ cã niªn ®¹i tõ 100- 150 n¨m cßn l¹i t¬ng ®èi nhiÒu ( 50%). Lo¹i nhµ nµy khu«n viªn trung b×nh, lîp 2 m¸i ngãi nam. KÕt cÊu v× chÝnh ®a d¹ng, lo¹i nhµ ®ñ cét, trèn cét, néi tù ngo¹i kh¸ch, qu¸ giang, läng tµn. Chi tiÕt kÕt cÊu vµ cöa ®îc ch¹m træ ®Ñp.

700

+ Nhµ cã niªn ®¹i tõ 50 - 100 n¨m cßn l¹i kh¸ nhiÒu ( 40%). ë ®©y khu«n viªn nhá bè trÝ theo h×nh thíc thî, 2 m¸i dèc, lîp ngãi ta. KÕt cÊu v× chÝnh trèn cét, qu¸ giang, néi tù ngo¹i kh¸ch. Çc chi tiÕt kÕt cÊu, cöa ®îc ch¹m træ ®¬n gi¶n, møc ®é gia c«ng ®¬n gi¶n h¬n.3

- Nhµ x©y dùng gÇn ®©y: Mét sè nhµ x©y dùng thêi gian gÇn ®©y kh«ng cßn nhiÒu vµ chÞu ¶nh hëng phong çch kiÕn tróc Ph¸p (nhµ cã hiªn t©y). Tæ chøc kh«ng gian, kÕt cÊu theo thøc kiÕn tróc truyÒn thèng. Lo¹i nhµ nµy cã niªn ®¹i vµ nguån gèc kh¸c nhau (do d©n tù x©y, mua l¹i hoÆc ®îc thuyªn chuyÓn tõ çc tØnh kh¸c vÒ nh Thanh Ho¸, B¾c Ninh, NghÖ An... tËp trung vµo nh÷ng ngêi cã vai trß vµ ®Þa vÞ x· héi cao.

* Quy m« khu«n viªn- Quy m« lín: DiÖn tÝch trung b×nh kho¶ng trªn 1.000m2, cã ®ñ çc thµnh

phÇn c¬ cÊu chøc n¨ng: nhµ híng Nam; 1 nhµ chÝnh vµ nhiÒu nhµ phô (cã thÓ lµ nhµ ®Ó ë, nhµ s¶n xuÊt phô, bÕp, kho, chuång...), cæng, hµng rµo, khu vÖ sinh, s©n vên, ao. Çch tæ chøc tæng mÆt b»ng çc nÕp theo kiÓu ch÷ " m«n". Nhµ phô gåm nhiÒu nÕp nhµ víi nh÷ng chøc n¨ng thêng ®îc tæ chøc riªng biÖt. DiÖn tÝch s©n vên réng bao quanh nhµ. Ao lµ bé phËn thêng gÆp ë d¹ng nhµ khu«n viªn lín ®îc bè trÝ vßng quanh, bªn c¹nh hay tríc nhµ.

- Quy m« trung b×nh:ChiÕm tû lÖ kh¸ lín (tõ 500m2-1.000m2); chøc n¨ng tùa nh

nhµ khu«n viªn lín, kh«ng cã ao. Bè côc çc nÕp nhµ h×nh thíc thî ....

Nhµ phô cã tõ 12 nÕp nhµ, ®îc kÕt hîp víi chøc n¨ng nh bÕp + kho + ch¨n nu«i. S©n vên nhá h¬n. Vên bè trÝ phÝa tríc hoÆc sau nhµ.

- Quy m« nhá:Gåm: 1 nhµ chÝnh, 1 nhµ phô kÕt hîp chøc n¨ng bÕp + kho

+ ch¨n nu«i. S©n, vên nhá tríc nhµ; mét sè nhµ kh«ng cã vên. Bè côc çc nÕp nhµ h×nh thíc thî.

3 Tû lÖ nµy ®îc tÝnh theo tæng sè nhµ ®iÒu tra (300 nhµ trªn toµn tØnh) ®îc lùa chän çc nhµ theo sè §iÒu tra n¨m 1999 - ViÖn Nghiªn cøu KiÕn tróc.

701

* Ph©n lo¹i theo ®Þa vÞ x· héi, kh¶ n¨ng kinh tÕ:Nh÷ng ®èi tîng ®îc ph©n lo¹i díi ®©y cã ¶nh hëng

quan träng ®Õn quy m« còng nh cÊu tróc cña ng«i nhµ.Giµu trung b×nh NghÌo

§èi tîng ë

- Tríc ®©y, lµ çc gia ®×nh chøc s¾c, quan l¹i hoÆc ®Þa chñ, bu«n b¸n- Ngµy nay, lµ nh÷ng ngêi lµm kinh tÕ giái hoÆc nh÷ng ngêi cã nghÒ thñ c«ng.

- Tríc ®©y lµ Nho sÜ, trung n«ng

- Ngµy nay lµ nh÷ng ngêi d©n cÇn cï, tiÕt kiÖm.

- Tríc ®©y lµ nh÷ng ngêi kh«ng cã ruéng, ®i lµm thuª.- Ngµy nay lµ nh÷ng gia ®×nh thiÕu søc lao ®éng, neo ®¬n.

Tæng mÆt b»ng

- Nhµ cã khu«n viªn lín. Çc khu nhµ chÝnh, thê cóng, nhµ phô, bÕp, kho, chuång tr©u, bß, lîn, gµ, s¶n xuÊt phô ®îc ph©n khu râ rµng.Khu«n viªn rµo kÝn (têng x©y ®Æc).- Cã vên c©y tríc vµ sau. Nhµ cã ao.- Quy m« khu«n viªn lín.

- S©n cã b×nh phong, cæng lÖch híng chÝnh cña nhµ.

- Çc khu vùc phô cËn ®îc ph©n khu râ rµng.- Cã vên c©y phÝa tríc.- Quy m« khu«n viªn trung b×nh.

- S©n kh«ng cã b×nh phong

- Çc khu phô cËn bÕp, ch¨n nu«i, WC, kho, s¶n xuÊt phô, sö dông ®an xen víi nhau. - Thêng kh«ng cã vên- Quy m« khu«n viªn nhá.

Nhµ chÝnh

(sè gian)

- Cã thÓ cã nhiÒu nÕp nhµ, sè gian thêng lµ 7 (3 gian, 4 ch¸i), ®Æc biÖt cã thÓ lªn tíi 9 gian.

- Nhµ tù x©y dùng cÇu kú víi nh÷ng trô biÓu, bê nãc, trô håi, bê ch¶y ®îc trang trÝ, bËc thÒm ®¸, cöa bøc bµn ch¹y suèt çc gian. - KiÓu kÕt cÊu v× thêng gÆp: lo¹i läng tµn chØ gia ®×nh giµu míi cã; lo¹i ®ñ cét; sè lîng cét v× thêng 6 cét. - Bíc cét4 thêng 2,5 m; bíc cét lín

- Nhµ chÝnh: 1 nÕp. Sè gian thêng 5 gian (3 gian, 2 ch¸i), cã thÓ lªn tíi 7 gian, bíc cét thêng < 2,5m. - Nhµ x©y dùng Ýt cÇu kú h¬n. Trang trÝ bê nãc, bê ch¶y ë d¹ng ®êng nÐt gê chØ; cöa bøc bµn më 3 gian chÝnh.- KÕt cÊu thêng gÆp: lo¹i ®ñ cét víi sè lîng cét mét v× thêng lµ 4 - 5 cét.- Bíc gian trung b×nh 2,2m-2,5m, bíc cét nhá h¬n. Cét chÝnh cã tiÕt diÖn trung b×nh

- Nhµ chÝnh: 1 nÕp (5 gian 2 ch¸i hoÆc 3 gian 2 ch¸i).

- Nhµ x©y dùng ®¬n gi¶n. - KÕt cÊu thêng gÆp: lo¹i ®ñ cét, lo¹i trèn cét, lo¹i qu¸ giang víi sè l-îng cét mét v× th-êng lµ 4 cét.- Bíc gian trung b×nh nhá h¬n 2,2m; cét chÝnh cã tiÕt diÖn nhá h¬n 20 cm. ChiÒu cao lßng nhµ thÊp kho¶ng 3,9m

702

Giµu trung b×nh NghÌotiÕt diÖn cét chÝnh to sö dông gç lim (tõ 25-30cm); chiÒu cao lßng nhµ 4,5m cã hiªn réng; thÒm l¸t ®¸ xanh. HÖ thèng cét bé v× theo thÕ "th-îng thu h¹ th¸ch"- Ch¹m kh¾c trang trÝ hoa v¨n trªn bé v× ®Æc s¾c víi nhiÒu m¶ng ®Ò tµi sinh ho¹t phong phó.- VËt liÖu chÝnh lµ gç lim.

(20cm25cm); chiÒu cao lßng nhµ 4m4,5m.- Ch¹m kh¾c trang trÝ hoa v¨n bé v× ®Ñp, cã nhµ tíi ®é tinh x¶o, ®Ò tµi chñ yÕu lµ hoa l¸ çch ®iÖu.- VËt liÖu chÝnh gç lim kÕt hîp víi gç xoan.

4,1m.

- Ch¹m kh¾c trang trÝ hoa v¨n trªn bé v× ®¬n gi¶n, chñ yÕu lµ ®êng nÐt.

- VËt liÖu chÝnh gç lim kÕt hîp víi gç xoan, tre.

®Æc ®iÓm kh¸c

- KiÕn tróc nhµ ngang, bÕp, nhµ kho, cæng ®îc chó ý vÒ kÕt cÊu vµ trang trÝ nh÷ng nÐt ch¹m kh¾c hoa v¨n ®Ñp.

- Nhµ phô cã thÓ cã ch¹m ®êng nÐt kh«ng ®ßi hái cÇu kú.

- Nhµ phô cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n chñ yÕu lµ kiÓu kÌo ®¬n gi¶n vµ kh«ng cã trang trÝ.

* Ph©n lo¹i theo dßng téc- Nhµ trëng hä:+ Nhµ trëng hä giµu cã: Nhµ chÝnh - chøc n¨ng chñ yÕu lµ

tiÕp kh¸ch vµ ë; chøc n¨ng thê cóng ®îc t¸ch riªng gäi lµ nhµ thê hä.

+ Nhµ thê hä: cã 3 gian, n»m phÝa sau ch¹y song song nhµ chÝnh, ®îc gäi lµ tiÒn kh¸ch hËu tù (phÝa tríc nhµ chÝnh tiÕp kh¸ch, phÝa sau thê cóng). KiÕn tróc vµ trang trÝ tËp trung vµo nhµ thê kh¸ tØ mØ, trong khi ®ã nhµ chÝnh trang trÝ cã phÇn ®¬n gi¶n h¬n.

+ Nhµ trëng hä trung b×nh: Nhµ kÕt hîp víi thê cóng. Nhµ cã quy m« trung b×nh v× thÕ gian thê n»m ngay trong nhµ chÝnh.

+ Nhµ trëng hä nghÌo: Nhµ kÕt hîp víi thê cóng. S¬ ®å khu«n viªn cã d¹ng nh nhµ trëng hä trung b×nh nhng quy m« khu«n viªn nhá h¬n.

- Nhµ trong dßng téc: lo¹i nhµ ë thuÇn tuý (kh«ng cã nhµ thê hä) gåm:4 Bíc gian lµ kho¶ng çch gi÷a çc v×; bíc cét lµ kho¶ng çch gi÷a çc cét

703

- Lo¹i giµu cã: §Þa chñ, phó n«ng.- Lo¹i trung b×nh: Trung n«ng.- Lo¹i nghÌo: BÇn n«ng.Xa kia, nhµ bÇn cè n«ng, chØ lµ ng«i nhµ tre 3 gian lîp r¬m

r¹ hay cá tranh. TÊm ph¶n gç kª ë gian gi÷a tríc bµn thê. Giêng, châng tre ®ñ ®Ó lµm n¬i n»m cho chång con c¸i. Cöa tre ®an chèng lªn ban ngµy ë gian gi÷a ®ñ ®Ó ra vµo vµ ®a ¸nh s¸ng vµo chiÒu sau cña gian nhµ hÑp, nªn tuy nghÌo nh÷ng ®iÒu kiÖn vÖ sinh l¹i kh¸ v× m¸i r¬m chèng nãng, têng tr¸t bïn r¬m ch¾n h¬i nãng tõ s©n h¾t vµo.

Nhµ trung n«ng réng vµ ®Ñp h¬n, cã 3 hay 5 gian, 2 ch¸i, kÕt cÊu v× kÌo suèt gi¸ chiªng. Lo¹i v× kÌo nµy kh¸ phæ biÕn cã 4 - 6 ch©n cét. Sù xÕp ®Æt trong c¸c gian nhµ hÇu nh ®· t¹o nªn mét nÒn nÕp. Ba gian gi÷a ®Æt bµn thê, n¬i tiÕp kh¸ch cña «ng chñ ®ång thêi còng lµ n¬i ngñ cña ®µn «ng. Lo¹i nhµ trung n«ng cßn l¹i ®Õn nay kh¸ nhiÒu.

* Tæ chøc kh«ng gian nhµ chÝnh:- Híng nhµ:Theo sè lîng ®iÒu tra 300 ng«i nhµ ë d©n gian trªn toµn

®Þa bµn tØnh Nam §Þnh th×: Híng chÝnh Nam - Nam h¬i chÕch §«ng hoÆc T©y chiÕm

75%.Híng §«ng - Nam chiÕm 7%.Híng §«ng, T©y, T©y - Nam, §«ng - B¾c chiÕm 18%.Híng nhµ rÊt ®îc coi träng nªn ngêi d©n cã sù lùa chän kh¸

kü. V× thÕ, mÆc dï hÇu hÕt nhµ cã híng Nam, chÕch Nam hay t-¬ng tù nh vËy nhng kh«ng cã nghÜa lµ tÊt c¶ ngêi x©y dùng nhµ ®Òu ph¶i theo híng ®ã. Lµm m¸t ng«i nhµ b»ng sù ®Þnh híng nhµ lµ kinh nghiÖm truyÒn thèng trong xö lý kiÕn tróc phï hîp víi khÝ hËu m«i trêng ViÖt Nam .

Nhµ ë d©n gian Nam §Þnh kh«ng qu¸ thiªn vÒ mét híng, song híng Nam vÉn lµ chñ ®¹o, theo quan ®iÓm híng Nam lµ híng m¸t mÎ, s¸ng sña. Trêng hîp nhµ híng T©y - T©y Nam, §«ng - §«ng Nam l¹i phô thuéc vµo vÞ thÕ ng«i nhµ, híng nµy hoµn toµn hîp lý thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu ®Þa ph¬ng, ®ãn giã m¸t mïa hÌ; tr¸nh giã rÐt mïa ®«ng. ë híng nµy giã b·o thêng thæi vµo ®Çu håi hay gãc nhµ, ®é c¶n giã nhá Ýt bÞ ®æ. Nhµ híng Nam tr¸nh ¸nh s¸ng mÆt trêi trùc tiÕp vµo nhµ.

704

Nhµ phô thêng ®Æt song song víi nhµ chÝnh. Çch bè côc nhµ tr¶i ra t¹o nªn sù th«ng tho¸ng riªng cho tõng nhµ.

- Tæ chøc kh«ng gian nhµ chÝnh:Nhµ ë truyÒn thèng c¬ b¶n lµ lo¹i nhá, sèng trong gia ®×nh

chØ tõ hai ®Õn ba thÕ hÖ (vî chång, vµi ba con cã hoÆc kh«ng cã bè mÑ), tõ 6- 8 ngêi, ngµy nay cã xu híng gi¶m xuèng 4- 6 ngêi.

Tæ chøc ng«i nhµ võa cã kh«ng gian "më" - kh«ng gian sinh ho¹t chung; võa cã kh«ng gian "®ãng" - kh«ng gian kiÓu buång the. Nhµ chÝnh ®Æt trªn nÒn ®Êt cao so víi xung quanh; ®îc t«n cao so víi mÆt s©n kho¶ng 30- 35cm, tr¸nh ngËp níc.

KiÓu kÕt cÊu kh«ng gian nhµ chÝnh cã ®îc nh÷ng gi¶i ph¸p chèng ch¸y cho c«ng tr×nh ®ã lµ viÖc tæ chøc t¸ch rêi nhµ chÝnh - bÕp - nhµ phô.

Kh«ng gian sinh ho¹t chung (kh«ng gian më): Kh«ng gian cã tÝnh ®a n¨ng vµ xen kÏ, kÕt hîp víi sinh ho¹t

gia ®×nh hµng ngµy (¨n ë, häc tËp, chç ngñ cho ®µn «ng...); çc ho¹t ®éng giao tiÕp, n¬i diÔn ra ho¹t ®éng thñ c«ng (gia ®×nh lµm nghÒ phô), n¬i dù tr÷ hoa mµu.

§©y lµ kh«ng gian thiªng liªng nhÊt cña ng«i nhµ víi gian gi÷a ®Æt ban thê tæ tiªn. Vµo nh÷ng ngµy giç tÕt, nhµ cã viÖc, ngêi chñ th¸o t¹m bøc d¹i vµ tÊm cöa bøc bµn ®i, dùng r¹p ngoµi s©n t¹o nªn kh«ng gian réng tõ nhµ ra s©n. V× thÕ, ng«i nhµ ®îc bè trÝ 3 gian chÝnh th«ng suèt më cöa lín tr«ng th¼ng ra s©n víi hiªn thÒm; phÝa nhµ sau bng kÝn vµ bè trÝ thªm « cöa nhá ë hai gian bªn cña gian chÝnh ®Ó lÊy ¸nh s¸ng. Çch thøc nµy cã t¸c ®éng ®Õn bè trÝ kh«ng gian nhµ truyÒn thèng.

Kh«ng gian ®ãng (kh«ng gian kiÓu buång the): t¹i çc ch¸i vµ dÜ ®îc bè trÝ ®Òu vÒ hai bªn cña gian chÝnh, mét sè nhµ cã gian ch¸i bè trÝ lÖch h¼n vÒ mét bªn cña gian chÝnh; thêng cã 2 gian, 4 ch¸i, 1 ch¸i rÊt Ýt gÆp.

§©y lµ n¬i thêng dµnh cho ngêi phô n÷ hay vî chång ngêi con trëng; cßn ®îc kÕt hîp nh nhµ kho, n¬i cÊt gi÷ nguyªn liÖu s¶n xuÊt cña gia ®×nh. Chai ®îc bng kÝn 4 mÆt, th«ng víi gian chÝnh b»ng lèi ®i nhá qua hiªn hay mét lèi cöa ®i nhá; cã trêng hîp lèi ®i ®ã ®îc më phÝa têng hËu. KiÓu bè trÝ nµy kh«ng cho phÐp ngêi phô n÷ ®i qua gian chÝnh khi nhµ cã kh¸ch hay ®ang thê cóng.

705

* Bè trÝ néi thÊtN¬i thê cóng (kh«ng gian thiªng)Ban thê ®Æt ë n¬i trang nghiªm, s¸ng sña nhÊt. V× thÕ,

trong bè côc kh«ng gian cña ng«i nhµ truyÒn thèng th× kh«ng gian t©m linh ®îc t¸ch biÖt râ rµng.

§èi víi nhµ kÕt hîp víi thê cóng: Ban thê lËp ë chÝnh gi÷a vµ s¸t vÒ phÝa têng hËu. Mét sè

nhµ ®îc më réng thªm vÒ sau tùa nh buång riªng. Ngêi ta dïng gÊm, lôa ®á hoÆc mµnh tre hay v¶i ®Ó che. Nhµ çc quan cã hoµnh phi, cÊu ®èi s¬n son thÕp vµng (néi dung biÓu hiÖn lßng thµnh kÝnh, ¬n gi¸o dìng sinh thµnh cña cha mÑ, c«ng ®øc cña tæ tiªn). Tríc ban thê kª sËp gô hoÆc ph¶n gç (nay thay b»ng bé bµn ghÕ tiÕp kh¸ch) - n¬i lÔ b¸i vµ sinh ho¹t chÝnh cña gia ®×nh, ®îc coi lµ kh«ng gian trung t©m, çch hiªn b»ng hµng cöa bøc bµn vµ d¹i che n¾ng. Çch bµi trÝ kh«ng gian thê cóng thÓ hiÖn thÈm mü vµ kinh tÕ gia chñ. VÞ trÝ vµ quy m« cña kh«ng gian ®îc ngêi chñ tÝnh to¸n tõ tríc khi dùng nhµ vÝ nh gian chÝnh thêng lµ sè lÎ 3,5,7 gian, nh vËy viÖc bè trÝ ban thê sÏ ë trung t©m ng«i nhµ.

Trêng hîp nhµ kÕt cÊu kiÓu néi tù ngo¹i kh¸ch Ýt gÆp - phÇn thê cóng ®îc dµnh mét buång nhá (ch¸i bªn) cña gian chÝnh.

§èi víi nhµ ë kh«ng kÕt hîp thê cóng (kÕt cÊu tiÒn kh¸ch néi tù).

N¬i thê tù t¸ch khái nhµ chÝnh thµnh nÕp nhµ riªng - chøc n¨ng thê cóng thuÇn tuý. Quy m« nhµ thê nhá h¬n nhµ chÝnh. Néi thÊt vµ bµi trÝ cÇu kú h¬n, cã trang trÝ .

N¬i tiÕp kh¸ch: kh«ng gian quan träng thø 2 sau thê cóng.+ §èi víi nhµ kÕt hîp thê cóng: N¬i tiÕp kh¸ch bè trÝ t¹i gian gi÷a nhµ kÕ tiÕp kh«ng gian

thê cóng. Tuy nhiªn, vÞ trÝ cã kh¸c biÖt gi÷a kiÓu nhµ néi tù - néi kh¸ch (kh«ng gian tiÕp kh¸ch vµ thê cóng chuyÓn tiÕp nhau kh«ng ng¨n çch); nhµ néi tù - ngo¹i kh¸ch. (kh«ng gian tiÕp kh¸ch vµ thê cóng chuyÓn tiÕp nhau cã sù ng¨n çch. VÞ trÝ trong nhµ dµnh cho thê cóng, bªn ngoµi tiÕp kh¸ch. Mét sè trêng hîp, kh«ng gian tiÕp kh¸ch bè trÝ lÖch sang gian bªn).

+ §èi víi nhµ tiÒn kh¸ch hËu tù: N¬i tiÕp kh¸ch bè trÝ t¹i gian gi÷a nhµ chÝnh; cöa ®èi diÖn

nhau th«ng ra khu vùc phÝa sau nhµ thê. N¬i ngñ

706

+ N¬i ngñ cña ®µn «ng: ®îc bè trÝ ë hai bªn cña gian chÝnh, s¸t têng hËu, ®«i khi ngñ trªn châng tre hoÆc sËp gô tríc ban thê.

+ N¬i ngñ cña ®µn bµ: bè trÝ riªng t¹i çc gian ch¸i lµ kh«ng gian kiÓu buång the cña nhµ chÝnh. Nhµ cã vî lÏ chç ngñ ®îc bè trÝ ë gian ngang.

+ N¬i ngñ cña con çi ®· lËp gia ®×nh: Theo phong tôc, ng-êi d©n Nam §Þnh chØ ngêi con trëng khi lËp gia ®×nh míi ë cïng nhµ víi cha mÑ ®Î ®Ó tiÕp tôc g¸nh v¸c chuyÖn hä téc, thê cóng tæ tiªn do ngêi cha truyÒn l¹i. Tuú vµo hoµn c¶nh gia ®×nh mµ chç ngñ cña con çi ®îc bè trÝ t¹i mét ch¸i.

* KÕt cÊu, vËt liÖu vµ kü thuËt x©y dùng nhµ chÝnhKÕt cÊuKhung kÕt cÊu nhµ:§Æc ®iÓm næi bËt trong tæ chøc kh«ng gian nhµ ë truyÒn

thèng Nam §Þnh lµ "kh«ng gian n«ng", gåm gian - ch¸i - dÜ. Gian vµ Ch¸i lµ hai kh«ng gian chñ yÕu cña hÖ cÊu tróc

khung v× kÌo. KÝch thíc çc gian ch¸i mçi vïng ë Nam §Þnh cã kh¸c nhau, phæ biÕn lµ:

Gian chÝnh: 1,880m 2,795m Gian bªn: 1,840m 2,640m

Ch¸i: 1,880m 2,590m DÜ: 0,42m 1,500mMét c«ng tr×nh gåm 3 kÕt cÊu chÝnh: nÒn mãng, th©n, m¸i.

NÒn nhµ ®¾p cao tõ 30 50cm so víi mÆt s©n, xung quanh bèn phÝa x©y bo b»ng g¹ch.

Bé khung nhµ: cét - xµ - kÌo (hoÆc kÎ) víi nguyªn lý cét chÞu lùc. HÖ khung kh«ng gian bao gåm: Khung ngang vµ khung däc. HÖ khung liªn kÕt b»ng gç trë thµnh yÕu tè quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ bÒn v÷ng cña ng«i nhµ. Tuú theo vÞ trÝ cña khung ngang mµ ta cã tªn gäi kh¸c nhau: v× chÝnh, v× phô, v× thuËn.

KÕt cÊu v× chÝnh: (xem tªn gäi kÕt cÊu çc v× chÝnh)Trong kÕt cÊu v× chÝnh, hÖ thèng cét t¹o ra bé kÕt cÊu

khung chÝnh cña toµn bé c«ng tr×nh Cét: cã ba lo¹i: cét çi, cét qu©n (cét con), cét hµnh (cét

hiªn) vµ mét lo¹i biÕn thÓ kh¸c lµ cét trèn (hay trèn cét - lµ nh÷ng th©n gç ng¾n kh«ng ®øng trªn t¶ng mµ ®øng trªn xµ gang). Bíc

707

cét gi÷a çc cét çi lín h¬n bíc cét gi÷a cét çi vµ cét qu©n hay tõ cét qu©n ®Õn cét hiªn (bíc cét ë mçi vïng cã kh¸c nhau)

Cét çi: 18cm 33cm; Cét qu©n: 16cm 33cm; Cét hiªn: 15,5cm 20cm.

Çc cét ngoµi cïng thêng cã thiÕt diÖn b»ng nhau. Mét sè nhµ, çc cét cã tiÕt diÖn kh¸c nhau, trong trêng hîp ®ã nh÷ng cét phÝa ngoµi víi môc ®Ých ph« tr¬ng thêng cã tiÕt diÖn lín h¬n çc cét cïng lo¹i ë phÝa trong.

Xµ: gåm xµ däc (xµ tö thîng, xµ tö h¹, xµ thîng, xµ h¹, xµ nãc (thanh nãc). Çc xµ bè trÝ ®èi xøng víi nhau qua xµ nãc vµ xµ ngang (xµ lßng, xµ n¸ch, qu¸ giang, xµ ®ïi, thîng l¬ng (c©u ®Çu).

KÌo: trùc tiÕp ®ì hoµnh, gåm nhiÒu lo¹i ph©n theo chøc n¨ng gåm: kÌo suèt, kÌo k×m, kÌo cæ gçng (mét h×nh thøc biÕn d¹ng cña v¸n dong).

Bé v× chÝnh (xem Mét sè d¹ng liªn kÕt v× nãc)Bé v× lµ yÕu tè c¨n b¶n cña kÕt cÊu khung gç, lµ bé mÆt

cña ng«i nhµ, ®¬n vÞ cÊu thµnh tæ chøc kh«ng gian cña c«ng tr×nh. T¹o thµnh bé v× gåm 2 cét çi, 2 cét qu©n, cã khi thªm cét hiªn vµ hÖ thèng kÕt cÊu liªn kÕt çc cét víi nhau ®ã lµ çc v× nãc, v× n¸ch, kÎ vµ b¶y, gåm: v× nãc, v× n¸ch .

Do cÊu tróc l¾p ghÐp cña kÕt cÊu vµ hÖ v× kÌo kh«ng liªn kÕt xuèng nÒn b»ng çc lo¹i liªn kÕt thêng thÊy mµ chØ æn ®Þnh trªn nÒn do chÝnh träng lùc cña khung vµ m¸i nªn bé khung dÔ dµng kÝch lªn cao hay th¸o dì ®Ó chuyÓn vÞ trÝ tr¸nh lò óng lôt. Toµn bé kÕt cÊu chÞu lùc lµ mét hÖ thèng v÷ng ch¾c, kh«ng mãng têng, v× vËy khi ®Êt rung chuyÓn, nã kh«ng bÞ bÎ g·y nhng chÞu lùc kiÓu mãng b¨ng cøng, ch¹y dµi. HÖ thèng çc con chång ®îc chång lªn nhau cã t¸c dông nh lß xo gi¶m chÊn.

M«®un "thøc" kiÕn tróc cæ ViÖt Nam t¬ng øng víi 3 kho¶ng: kho¶ng ®øng, kho¶ng ch¶y, kho¶ng ngang. Tû lÖ t¬ng øng gi÷a çc bé phËn trong khung nhµ vµ kho¶ng çch çc cét cã quy ®Þnh vµ thèng nhÊt t¬ng ®èi. Ngêi d©n thêng dïng thíc ®o ®é dµi b»ng gang tay ( 40cm) gäi lµ thíc ta.

Ph©n lo¹i kÕt cÊu chÝnh cña nhµ d©n gian tØnh Nam §Þnh cã 5 lo¹i chÝnh:

+ Lo¹i ®ñ cét: çc cét ®Òu cã chiÒu dµi cét b¾t ®Çu tõ t¶ng kª cét lªn.

708

+ Lo¹i nhµ trèn cét: 2 vÞ trÝ trèn cét: trèn cét çi (nhµ néi tù néi kh¸ch); vµ trèn cét qu©n (nhµ néi tù ngo¹i kh¸ch).

+ Lo¹i nhµ qu¸ giang (xµ vît): xµ ch¹y tõ cét qu©n nµy ®Õn cét qu©n kia mµ kh«ng chia thµnh xµ lßng, xµ n¸ch. Çc cét çi ®Òu lµ trèn cét.

+ Lo¹i nhµ läng tµn: kÕt cÊu v× chÝnh kh«ng cã xµ lßng - lo¹i nhµ nµy chØ cã quan l¹i trong triÒu míi ®îc lµm v× cßn ®Ó läng vua ban.

+ Nhµ néi tù ngo¹i kh¸ch: Cöa chÝnh kh«ng ë vÞ trÝ cét qu©n mµ lïi vµo cét chÝnh. Kh«ng gian hiªn më réng lµm n¬i tiÕp kh¸ch, phÝa trong ®Ó thê cóng.

Cã thÓ thÊy r»ng, trong kho¶ng niªn ®¹i trªn 150 n¨m, kÕt cÊu v× chÝnh cã d¹ng lµ lo¹i trèn cét, néi tù ngo¹i kh¸ch, qu¸ giang.

Tõ 150- 100 n¨m, kÕt cÊu cã nhiÒu lo¹i h¬n nh läng tµn, qu¸ giang, ®ñ cét, trèn cét, néi tù ngo¹i kh¸ch.

Tõ 100 n¨m trë l¹i ®Õn 50 n¨m, d¹ng kÕt cÊu trë vÒ 3 lo¹i chÝnh: lo¹i trèn cét, lo¹i qu¸ giang, lo¹i néi tù ngo¹i kh¸ch. Nhng quy m« cã kh¸c tríc v× sè lîng cét Ýt h¬n (chñ yÕu lµ v× 4 cét).

Sè lîng nhµ kÕt cÊu v× trèn cét vµ qu¸ giang chiÕm ®¹i ®a sè víi nhiÒu lo¹i v×: kiÓu con chång, v¸n mª, con chång- v¸n mª, con chång- kÎ ngåi. Bé v× nhµ víi sè lîng mét v× lµ 4- 5 cét chiÕm chñ yÕu, bé v× 6 hµng cét cßn l¹i rÊt Ýt.

VËt liÖuViÖc sö dông vËt liÖu lµ mét gi¶i ph¸p lµm m¸t ng«i nhµ. TËn

dông nh÷ng vËt liÖu s½n cã cña ®Þa ph¬ng, víi mçi bé phËn th× sö dông vËt liÖu kh¸c nhau, song ®Òu tÝnh ®Õn yÕu tè bÒn v÷ng, t¹o ®îc kh«ng gian ®ång thêi còng tËn dông ®îc kh«ng gian cña c«ng tr×nh.

V× gåm v× chÝnh vµ v× thuËn: thèng nhÊt mét lo¹i gç, Ýt bÞ pha t¹p .

Cét: th©n cét (gç lim, gç gô, cét hiªn, ®¸); t¶ng ch©n cét (®¸)

Xµ: gç lim, xoan; KÎ, b¶y, v¸n mª, con chång (gç lim, xoan, tre ®Æc biÖt cã nhµ dïng gç gô). Hoµnh (gç lim, xoan, mét sè nhµ cã hoµnh b»ng luång tre); Rui (gç lim, xoan)

ë v× thuËn, çc cÊu kiÖn nh b¹o ®øng, b¹o ngang, v¸n nong lµm b»ng gç lim, gç xoan.

709

VËt liÖu lµm v× phô kh«ng ®îc chó träng, tËn dông lo¹i gç t¹p hoÆc gç thõa sau khi ®· lµm v× chÝnh, v× thuËn.

Sö dông vËt liÖu mµ mèi mät kh«ng a nh lim (gç l¸t), xoan (gç ®¾ng), t¸u (gç cøng)..., kÕt hîp víi biÖn ph¸p ng©m tÈm gç, tre, nøa, vÇu díi bïn ao hay hå ®Çm (1-2 n¨m) tr¸nh kh«ng bÞ ¶i môc, ng«i nhµ sÏ ®îc bÒn l©u qua nhiÒu ®êi.

§iÓm ®¸ng chó ý kh¸c lµ kÕt cÊu bé khung kh«ng gian chÞu lùc. HÖ thèng v× (cét kÌo, xµ ngang ¨n méng víi nhau t¹o sù æn ®Þnh theo chiÒu ngang; liªn kÕt víi nhau bëi çc lo¹i xµ däc vµ çch hoµnh tay, ®ßn tay ¨n méng ch¾c ch¾n t¹o ®îc sù æn ®Þnh vÒ kh«ng gian cña c«ng tr×nh. Do cÊu tróc dÔ th¸o l¾p, dÔ di chuyÓn nªn viÖc tu söa bé phËn trong kÕt cÊu khung h háng. Ng«i nhµ cã thÓ kÝch lªn cao hay th¸o dì ®Ó di chuyÓn vÞ trÝ khi gÆp óng ngËp hay b¸n ®i n¬i kh¸c.

Khung nhµ kh«ng cã liªn kÕt víi nÒn ®Êt nªn tû lÖ khèi kh«ng gian kh«ng ph¸t triÓn theo chiÒu cao (tr¸nh giã b·o lµm ®æ). §Ó t¨ng cêng thªm kh¶ n¨ng chèng giã b·o, nhiÒu nhµ x©y t-êng ngoµi b»ng vËt liÖu kiªn cè bao quanh hÖ thèng khung cét. T¨ng thªm søc nÆng ®Ì xuèng khung b»ng lîp m¸i ngãi. §èi víi nh÷ng nhµ lµm b»ng tre, nøa, l¸ vµo mïa b·o ngêi ta lµm çc kÌo chèng b·o b»ng tre óp lªn m¸i vµ ghim chÆt xuèng ®Êt

+ VËt liÖu bao cheTêng: chñ yÕu lµ g¹ch nung. Ç biÖt trêng hîp têng bao phÝa

sau 3 gian chÝnh b»ng v¸n gç. Cã 2 lo¹i: têng bao kiªn cè - phÇn lín b»ng g¹ch nung chiÒu dµy 25 - 27 cm chèng nãng vµ çch nhiÖt tèt; têng nhÑ - b»ng v¸n gç, v¸n tre ghÐp vµo nhau dÔ bøc x¹ mÆt trêi x©m nhËp nªn buæi tra nãng nh÷ng còng dÔ tho¸t nhiÖt lµm m¸t nhµ vµo buæi chiÒu, lo¹i nµy Ýt cã ë Nam §Þnh.

Nhµ niªn ®¹i l©u n¨m, vËt liÖu têng dïng g¹ch cæ (kÝch thíc tùa nh lo¹i g¹ch chØ b©y giê, chiÒu cao thÊp h¬n, dµi h¬n g¹ch thêng (5x7x17 cm).

Nhµ x©y dùng kho¶ng 100 n¨m trë l¹i ®©y, têng bao che sö dông lo¹i g¹ch chØ (6,5 x 8 x11cm).

Têng bao che thêng x©y g¹ch dµy 25cm, tr¸t v÷a b¶o vÖ hoÆc ®Ó trÇn. Lµ tØnh gÇn biÓn nªn mét sè gia ®×nh tËn dông lu«n vËt liÖu th¶i ra tõ biÓn nh con hµ, vá sß, èc... NhiÒu n¬i sö dông nguyªn liÖu th¶i nµy lµm têng bao che thay cho têng rµo b»ng « r«, cóc tÇn, tre, tróc t¹o nÐt ®éc ®¸o.

710

VÊn ®Ò gi÷ Êm cho ng«i nhµ trong mïa ®«ng l¹i kh«ng ®îc chó träng. §èi víi nh÷ng nhµ kiªn cè hay nhµ tranh, tre, nøa, l¸ vµo mïa rÐt nhiÖt ®é trong vµ ngoµi nhµ còng xÊp xØ nhau. V× thÕ viÖc gi÷ Êm chñ yÕu sö dông bÕp ®Æt trong nhµ.

NÒn: gåm 2 phÇnPhÇn t«n nÒn b»ng ®Êt nÖn, ®©y lµ ph¬ng ph¸p truyÒn

thèng t¹o sù m¸t mÎ cho c«ng tr×nh ®îc sö dông rçng r·i ë çc miÒn. NÒn bao lµ g¹ch nung gåm çc lo¹i nh g¹ch x©y têng, ®îc ®Ó trÇn. MÆt nÒn ®i l¹i l¸t g¹ch gèm B¸t Trµng (30 x 30cm) mµu ®á.

Còng nh vÊn ®Ò chèng l¹nh, viÖc gi¶i quyÕt chèng Èm ngoµi viÖc tËn dông tèi u çc vËt liÖu x©y dung cßn lµm nÒn cao, tríc s©n ®Ó tho¸ng, c©y cèi kh«ng trång s¸t nhµ.

M¸i: vËt liÖu chÝnh lµ ngãi ta h×nh v¶y ç hay h×nh mòi hµi mµu ®á. Ngãi ®îc xÕp trªn mét líp ngãi lãt vu«ng kh¸ phæ biÕn, sè Ýt lîp b»ng tranh, r¹, l¸... cã t¸c dông chèng l¹i n¾ng ma giã b·o, t¹o cho c«ng tr×nh m¸t mÎ vµo mïa hÌ, Êm ¸p mïa ®«ng. T¹o ¸nh s¸ng tù nhiªn cho ng«i nhµ, ngêi ta ®Ó mét lç hë nhá trªn m¸i (sau ®îc chÌn thªm líp kÝnh máng) nh vËy ng«i nhµ lu«n ®¶m b¶o cã ®îc ®é s¸ng tù nhiªn.

Tr¸nh sù nÆng nÒ cña bé m¸i ngêi ta t¹o ra mét sè bé phËn nh bê nãc, bê ch¶y, ®Çu håi, bÝt ®èc x©y g¹ch, ngoµi ®¾p v÷a t¹o çc gê chØ, diÒm m¸i t¹o vÎ duyªn d¸ng, mÒm m¹i.... Con kim, con x«, dÐo t¹o cho m¸i sù mÒm m¹i. M¸i cã ®é v¬n xa ch©n têng (0,7- 1,1m) tr¸nh n¾ng vµo nhµ, tr¸nh ma h¾t vÉn ®¶m b¶o tho¸t níc nhanh. Hµng ngãi díi cïng víi mÐp m¸i cã ®é dèc nhá ®Ó níc ch¶y xuèng giät gianh xa ch©n têng h¬n.

M¸i l¸ cã chiÒu dµy 3040cm. CÊu tróc nhiÒu líp t¹o ra çc líp kh«ng khÝ xen kÏ nhau nªn cã çch nhiÖt chèng nãng vµ chèng l¹nh tèt.

Cöa: cöa ®i chÝnh (cöa bøc bµn, cöa phè) b»ng gç (lim hay gç t¹p), tuú thuéc vµo kinh tÕ gia chñ.

VËt liÖu gç çch nhiÖt tèt nhÊt. Lo¹i cöa thêng thÊy lµ "thîng song h¹ b¶n" hay "chuyÕn song tiÒn" t¸c dông nh kiÓu cöa cao, cã « tho¸ng lÊy giã ë phÝa trªn cña kiÓu cöa hiÖn ®¹i ngay nay. Ngêi ta còng chó ý ®Õn viÖc t¹o « cöa nhá ®Ó lu«n ®¶m b¶o ¸nh s¸ng còng nh khÝ hËu cÇn thiÕt cho ng«i nhµ.

Cöa bøc bµn lµ mét ®iÓm nhÊn kh¸ quan träng trong tæng thÓ ng«i nhµ. Nã ph©n biÖt ranh giíi trong - ngoµi c«ng tr×nh

711

song l¹i cã t¸c dông thÈm mü cao. Çc çnh cöa cã thÓ th¸o dì dÔ dµng. Cöa bøc bµn gåm phÇn cöa vµ phÇn ®è (®Õ hay ®è bøc bµn). §è bøc bµn chia thµnh 3 phÇn nhá: G¹ch - ®Þa thu - l¸ ng¹ch. Ngìng cöa phÝa díi cã chÌn g¹ch hoÆc ®¸ ®Ó tr¸nh cho gç s¸t xuèng ®Êt, b¸n ©m b¸n d¬ng gç dÔ bÞ môc.

Cöa sæ lµm theo kiÓu më chèng lªn cã thÓ linh ho¹t trong mäi hoµn c¶nh n¾ng, giã mµ cöa ®îc dung lªn cao hay thÊp. Çnh cöa chèng lªn cã t¸c dông nh m¸i hiªn che n¾ng, tr¸nh sù ¶nh h-ëng trùc tiÕp vµo nhµ.

TÊm ch¾n n¾ng: Têng ch¾n n¾ng b»ng g¹ch, chØ xuÊt hiÖn ë nh÷ng nhµ cã niªn ®¹i thêi Ph¸p thuéc vµ chÞu ¶nh hëng cña kiÕn tróc ph¬ng T©y. Têng ch¾n n¾ng ch¹y suèt chiÒu dµi mÆt tríc nhµ víi nh÷ng vßm trèng lín, cã t¸c dông nh mét d¹i ch¾n n¾ng lµm gi¶m bøc x¹ mÆt trêi.

D¹i che n¾ng lµm b»ng tre nøa, ®Æt ngoµi hiªn ®Ó c¶n bøc x¹ nhiÖt tõ s©n vµo nhµ. D¹i ®an kiÓu nong mèt, ®an « chÐo vµ cã nh÷ng « trèng nªn viÖc th«ng giã cho nhµ lu«n ®îc ®¶m b¶o.

* §Æc ®iÓm kiÕn tróc M¸i: Chñ yÕu lµ lo¹i hai m¸i, dèc hai bªn theo chiÒu dèc v×.

VËt liÖu chÝnh b»ng ngãi ta. Trang trÝ tËp trung trªn trô håi, bê nãc, bê ch¶y. Nhµ b×nh thêng kh«ng cã trang trÝ nµy, bê ch¶y ch¹y song song víi m¸i nhµ vµ cã h×nh thøc ®¬n gi¶n theo kiÓu nh gê chØ. Nhµ giµu cã h¬n th× m¸i cã bê nãc kÕt thóc b»ng hai trô håi víi nhiÒu kiÓu d¸ng nhng h×nh thøc chung kiÓu gê chØ, cµng lªn cao cµng loe dÇn cã tiÕt diÖn h×nh ch÷ nhËt. Bê nãc vµ bê ch¶y trang trÝ cÇu kú h¬n víi nhiÒu gê chØ, ®Æc biÖt bê ch¶y cã giËt cÊp 2,3 tÇng víi hoa v¨n trang trÝ b»ng v«i v÷a.

Nhµ lîp m¸i l¸ kh«ng cã h×nh thøc trang trÝ lîp trªn m¸i. HÖ thèng m¸i lµ mÆt ph¼ng nghiªng theo v× b»ng l¸. Bê nãc nh« cao h¬n do cã sù liªn kÕt gi÷a thanh tre buéc l¹t. M¸i v¬n ra réng b¶o vÖ cho c¶ têng ngoµi nhµ, ch©n cét hiªn, thÒm hiªn khái ma, tr¸nh Èm ít rªu mèc.

Th©n nhµ: gåm 3 gian chÝnh, cöa ®i ch¹y suèt 3 gian, cét hiªn (cã hoÆc kh«ng cã), ®Çu kÎ hiªn hoÆc ®Çu bÈy. Çc gian ch¸i gi÷a çc nhµ còng cã kh¸c nhau: nhµ gian ch¸i têng ®Æc; nhµ më cöa sæ nhá, nhµ më cöa ®i nhá...

H×nh thøc trang trÝ th©n nhµ thÓ hiÖn kinh tÕ cña gia chñ. Nhµ nghÌo, cöa ®i dïng lo¹i cöa phè, ®Çu kÎ, ®Çu bÈy kh«ng cã trang trÝ, cét hiªn nhá.

712

Nhµ giµu cã ®Þa vÞ, cöa ®i 3 gian chÝnh lµ cöa bøc bµn, víi 3 gian 2 ch¸i. §Çu kÎ hiªn hay b¶y hiªn trang trÝ ch÷ Thä (theo ph-¬ng tiÕt diÖn). §Çu håi nhµ cã trô biÓu hay cßn gäi lµ cét lång ®Ìn ®Ò ch÷ Nho, trªn trang trÝ tø phîng chÇu hoÆc l©n...

Mét sè nhµ phÝa tríc cã d¹i che n¾ng. Cöa d¹i b»ng nh÷ng thanh tre máng ®an víi nhau t¹o thµnh nh÷ng kho¶ng rçng kh¸ thó vÞ.

Nhµ niªn ®¹i kho¶ng 100 n¨m trë l¹i, mÆt ®øng cã têng ch¾n hiªn theo kiÓu kiÕn tróc Ph¸p (hiªn t©y), ®Æc ®iÓm cña nã lµ cao qu¸ m¸i. Têng cã trô ®¾p næi, cuèn vßm liªn tôc vµ thêng cã mét cÊp.

Nhµ cã phÇn ®Õ mét cÊp ®îc ®¾p næi t¸ch víi phÇn th©n. Nhµ cã phÇn ®Õ cao th× phÝa tríc 3 gian chÝnh thêng bè trÝ 1-2 bËc thang. PhÇn ®Õ cã h×nh thøc ®¬n gi¶n, bÒ ngoµi lµ g¹ch x©y ®Ó trÇn hoÆc cã tr¸t v÷a.

Trang trÝ ®iªu kh¾c gçTrang trÝ ®iªu kh¾c gç tËp trung ë v× chÝnh, v× thuËn,

phÇn v× vÞ trÝ cña nã n»m ngay ë n¬i quan träng nhÊt cña ng«i nhµ. MÆt kh¸c, ngêi chñ muèn thÓ hiÖn sù hiÓu biÕt, ph« tr¬ng kinh tÕ, ®Þa vÞ cña gia ®×nh, coi ®ã nh niÒm tù hµo ®¸ng tr©n träng. V× phô Ýt ®îc trang trÝ h¬n hoÆc lµ rÊt gi¶n ®¬n, sö dông nhiÒu ®êng nÐt cña çc r·nh ch¹y däc theo cÊu kiÖn.

§iªu kh¾c v× chÝnh vµ v× thuËn trong mét nhµ gièng nhau. Chñ ®Ò hoa l¸, thiªn nhiªn, m©y níc, hoa qu¶ çch ®iÖu hoÆc biÕn thÓ cña çc lo¹i ch÷ Nho theo lèi viÕt triÖn nh phóc, léc, thä. Niªn ®¹i hoa v¨n (thÕ kû XIX) çc ®Ò tµi ®a d¹ng nh l¸ cóc çch ®iÖu.

Ph¬ng thøc thÓ hiÖn chñ yÕu lµ ch¹m næi. Ch¹m thñng ®îc sö dông Ýt (ë v× nãc hay v× n¸ch cña v× thuËn)... çc cÊu kiÖn nµy kh«ng cã t¸c dông chÞu lùc chØ cã t¸c dông ng¨n che.

Møc ®é ch¹m træ, trang trÝ tïy thuéc vµo kinh tÕ, ®Þa vÞ, thÈm mü cña gia chñ. §«i khi cßn phô thuéc vµo niªn ®¹i nhµ phï hîp víi phong çch ®¬ng thêi ra sao. Víi nh÷ng ng«i nhµ gia chñ cã ®Þa vÞ, niªn ®¹i l©u n¨m, møc ®é ch¹m træ tinh vi h¬n, cÇu kú, dµy ®Æc, næi khèi vµ s¾c nÐt, ®Ò tµi phong phó ®a d¹ng. Nh÷ng nhµ nghÌo møc ®é gia c«ng ch¹m træ v× kÌo cã h¹n chÕ sö dông nhiÒu nh÷ng ®êng nÐt, h×nh khèi dÑt.

VÞ trÝ ch¹m træ trªn v× chÝnh vµ v× thuËn phÇn lín ë nh÷ng cÊu kiÖn ®ì hoµnh nh v¸n mª, con chång, kÎ chuyÒn... nh»m che

713

dÊu nh÷ng khiÕm khuyÕt vµ kÕt nèi méng víi nhau. KÕt cÊu chÞu lùc nh cét vµ xµ hÇu nh kh«ng cã ch¹m træ, nÕu cã tËp trung chñ yÕu ë hÖ thèng xµ, theo h×nh thøc soi r·nh, trang trÝ ho¹ tiÕt hoa v¨n l¸ c©y çch ®iÖu t¹i ®Çu çc xµ n¸ch.

Thîng l¬ng ®îc ch¹m træ h×nh thøc hoa l¸ çch ®iÖu, kÕt hîp víi mét sè bé phËn cña v× nãc t¹o ®iÓm nhÊn trang trÝ chÝnh cña v×. Trªn thîng l¬ng, xµ nãc cã kh¾c ch÷ Nho võa ghi l¹i niªn ®¹i x©y hoÆc n¨m söa ch÷a lín võa dïng ®Ó trang trÝ.

* §Æc ®iÓm trang trÝ ®iªu kh¾c trªn çc cÊu kiÖn Trªn çc cÊu kiÖn ®ì hoµnh nh kÎ hiªn v¸n mª, con chång...

®Òu mang nh÷ng chñ ®Ò phong phó, nh h×nh hoa l¸ çch ®iÖu thµnh m¶ng lín ch¹y suèt chiÒu dµi cÊu kiÖn. Mét sè nhµ trang trÝ theo ®Ò tµi tø quý: tøc lµ mçi kÎ hiªn hay bÈy hiªn t¹i mét bé v× ch¹m træ h×nh tîng kh¸c nhau: mai (xu©n), sen (h¹), cóc (thu), tróc, tïng (®«ng). Hay ch¹m træ h×nh zÝc z¾c kiÓu con triÖn, kÕt hîp víi hoa l¸ t¹o thµnh d©y l¸ v©y kÝn v¸n mª, cã ®êng bo næi réng 3-4cm quanh v¸n mª. §Ò tµi hoa l¸, c©y qu¶ çch ®iÖu (vÞ trÝ thanh ngang), ch÷ Nho vµ hoa v¨n çnh sen uèn lîn (vÞ trÝ thanh ®øng) trªn con chång.

T¹i çc thanh ngang cã çch ®iÖu h×nh m©y, l¸, hoa... thµnh h×nh tùa ®Çu rång, hoÆc cã thÓ lµ con giao... chøng tá íc muèn cña ngêi d©n vît khái vßng c¬ng to¶, cÊm ®o¸n cña chÕ ®é phong kiÕn.

§êng nÐt ch¹m træ cã tÝnh trung gian chuyÓn nh÷ng ®êng cong tõ kÎ bÈy, kÎ hiªn lªn xµ hoÆc thîng l¬ng víi nh÷ng ®êng khÐp kÝn t¹o cho kÎ, xµ, bÈy thµnh mét cÊu kiÖn liªn tôc, mÒm m¹i (nghÐ). Ch¹m kh¾c gê chØ vµ h×nh çnh hoa sen trªn ®Êu hay ch÷ Nho h×nh con triÖn (chÑn nãc).

Ngoµi trang trÝ trªn v× thuËn vµ v× chÝnh, cã thªm ch¹m træ ë mét sè cÊu kiÖn kh¸c nh b¹o ®øng, b¹o ngang, ngìng cöa, v¸n nong trang trÝ ®êng chØ soi r·nh. Mét sè v¸n nãc t¹i vÞ trÝ v× nãc, v× n¸ch ®îc thÓ hiÖn ®Æc biÖt h¬n theo h×nh hoa l¸, cuèn th... Nh÷ng nhµ cÇu kú, v¸n nong trang trÝ kiÓu nh÷ng thanh säc ®øng hay cßn gäi lµ kiÓu thuËn èp vá m¨ng.

§iªu kh¾c gç cßn ®îc sö dông trªn cöa bøc bµn, nhng ë møc ®¬n gi¶n nh nh÷ng ®êng nÐt soi r·nh.

714

* Mµu s¾c:Sö dông mµu s¾c lµ mét ®iÓm nhÊn kh¸ quan träng cho

toµn bé c«ng tr×nh, ®èi víi nhµ d©n gian Nam §Þnh. Mµu s¾c ngo¹i thÊt: thêng lµ mµu tù nhiªn cña vËt liÖu - n©u

vµng cña cöa gç, n©u ®á cña g¹ch ngãi; vµng hay vµng nh¹t cña têng hoµ víi c©y xanh t¹o c¶m gi¸c nhÑ nhµng, thanh b¹ch cña ®êi sèng gi¶n dÞ cña ngêi d©n.

Mµu s¾c néi thÊt: Ngoµi nh÷ng mµu s¾c cña vËt liÖu nh gç ®Ó méc, mµu n©u vµng tre, luång ng©m..., cßn dïng mµu s¾c t-¬ng ph¶n: ®á, vµng, ®en cña s¬n thÕp (s¬n ta, s¬n mµi...) cho çc ®å thê cóng nh hoµnh phi, c©u ®èi, v¶i che, ngai, l h¬ng, l c¾m nÕn... t¹o vÎ trang nghiªm thµnh kÝnh.

§èi víi nhµ cã niªn ®¹i kho¶ng 100 n¨m trë l¹i ®©y, trang trÝ trªn v× cã thªm mµu ®en cña mùc tµu ®iÓm xuyÕt mét sè chç nh v¸n mª vµ häa tiÕt hoa v¨n nhá.

* Tæ chøc kh«ng gian khu«n viªn nhµ ë n«ng th«n tØnh Nam §Þnh:

Çc thµnh phÇn chÝnh trong khu«n viªn gåm:

- Nhµ chÝnh (ë kÕt hîp víi thê cóng)- Nhµ phô (ë hoÆc s¶n xuÊt, bÕp, kho...)- Cæng, hµng rµo- S©n - Vên- B×nh phong, c©y h¬ng ngoµi trêi, ®iÖn thê...

- GiÕng (giÕng ®µo, giÕng khoan)- BÓ chøa níc ma- Ao- WC, khu t¾m- Chuång ch¨n nu«i

Nh×n chung, bè côc tæ chøc kh«ng gian nhµ ®Òu theo lèi dµn tr¶i çch biÖt nhau, t¹o ®é th«ng tho¸ng cho tõng ng«i nhµ. §ång thêi quy ho¹ch ao vµ vên lµm s¹ch, m¸t, ®iÒu hoµ vi khÝ hËu cho toµn bé c«ng tr×nh.

Nhµ chÝnh: lµ mét nÕp nhµ riªng víi chøc n¨ng kÕt hîp n¬i ë vµ thê cóng nªn h×nh khèi vµ quy m« lín nhÊt so víi toµn bé çc c«ng tr×nh trong khu«n viªn. H×nh thøc kÕt cÊu, trang trÝ ®îc ®Æc chó träng.

Nhµ phô: ®îc kÕt hîp mét hoÆc nhiÒu nÕp nhµ, mçi nhµ cã chøc n¨ng bè trÝ mét nÕp m¸i riªng, nh÷ng chøc n¨ng ®îc kÕt hîp

715

víi nhau trong mét nÕp nh: Nhµ phô ®Ó ë + s¶n xuÊt + kho; bÕp + chuång ch¨n nu«i + vÖ sinh.

Nhµ phô cã h×nh thøc kiÕn tróc vµ kÕt cÊu thêng ®¬n gi¶n. Nhµ kÕt cÊu gç theo kiÓu qu¸ giang kÌo k×m hoÆc nhµ tre cã qu¸ giang g¸c lªn têng.

S©n: cã h×nh ch÷ nhËt hoÆc h×nh vu«ng; quy m« to hay nhá phô thuéc vµo quy m« c«ng tr×nh; n»m tríc nhµ, mét chiÒu ch¹y däc theo nhµ chÝnh, mét chiÒu ch¹y hÕt nhµ phô. S©n cã chøc n¨ng sau:

VÒ s¶n xuÊt: ph¬i phãng hoa mµu, tiÕn hµnh lµm nghÒ phô...

VÒ sinh ho¹t: lµ n¬i ho¹t ®éng s¶n xuÊt thñ c«ng ngoµi trêi, chç ch¬i cho trÎ em, diÔn ra ho¹t ®éng cç bµn, tËp trung ®«ng ®¶o mäi ngêi khi nhµ cã viÖc...

VÒ tiÖn nghi: T¹o kh«ng gian tho¸ng ®·ng, s¹ch sÏ. S©n kÕt hîp víi vên, ao c¶i t¹o khÝ hËu cho kh«ng gian nhµ.

Vên: chiÕm phÇn lín diÖn tÝch khu«n viªn (nhµ cã thÓ kh«ng cã ao nhng kh«ng thÓ thiÕu vên). Vên cã 2 lo¹i: vên ¨n qu¶ vµ vên rau.

Nhµ cã híng chÝnh Nam hay §«ng Nam cã bè trÝ c©y ¨n qu¶ l©u n¨m phÝa tríc nhµ; vên rau, vên chuèi thêng bè trÝ bªn c¹nh vµ phÝa sau nhµ. C¸ch bè trÝ nµy mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho sinh ho¹t nh c©y cao phÝa tríc cã t¸c dông läc bôi, gi¶m « nhiÔm, t¹o tÇm nh×n tèt cho c«ng tr×nh. C©y lÊy gç nh tre, tróc... trång ë bê ao, hµng rµo hay ®Çu ngâ vµo cæng. C©y cao, t¸n réng trång ë phÝa B¾c vµ §«ng B¾c cña nhµ.

Nhµ cã khu«n viªn réng cã vên bao xung quanh. Nhµ khu«n viªn hÑp, vên bè trÝ ®»ng tríc hoÆc kh«ng cã.

Vên cïng víi ao t¹o m«i trêng sèng lý tëng, nã lµm dÞu hÕt c¸i chãi chang n¾ng nãng cña mïa hÌ, hÊp thô n¨ng lîng bøc x¹ mÆt trêi tõ 4050 %; cã t¸c dông läc bôi, lµm gi¶m « nhiÔm tõ 25 40%, nã cã t¸c dông ®iÒu hoµ vi khÝ hËu m«i trêng ë trong th«n xãm.

Ao: Nhµ khu«n viªn réng - ao bè trÝ ®»ng tríc hoÆc bªn c¹nh nhµ chÝnh; nhµ khu«n viªn nhá hÑp thêng kh«ng cã ao. Ao lu«n bè trÝ tríc nhµ nh»m høng ®îc nhiÒu giã m¸t thæi vµo. NhiÒu lµng, ao bè trÝ xung quanh nhµ, ®êng kÌ ao t¹o thµnh lèi ®i trong lµng.

716

Cæng: Mçi lµng cã mét cæng riªng, dÇn råi cæng nhµ ®îc phæ biÕn réng r·i Cæng ®îc bè trÝ phæ biÕn theo lèi bªn, c¹nh nhµ chÝnh. Mét sè nhµ bè trÝ cæng phÝa tríc nhµ chÝnh, nhng vÞ trÝ cæng lÖch sang bªn tr¸nh kh«ng nh×n th¼ng vµo nhµ chÝnh. Cæng bè trÝ xa çc khu vÖ sinh, khu ch¨n nu«i.

VËt liÖu cæng phô thuéc vµo møc ®é kh¸ gi¶ cña chñ nhµ. Nhµ giµu, cæng b»ng g¹ch, gç trªn cã lîp m¸i gãi ta dèc vµo trong. Nhµ nghÌo th× cæng tre, liÕp hoÆc chØ lµ lèi vµo chøc kh«ng cã trô hoÆc çnh cæng.

Hµng rµo: Mçi nhµ cã hµng rµo riªng ng¨n çch víi nhau. Cã hai lo¹i: lo¹i kiªn cè x©y têng g¹ch, ®¾p ®Êt; hµng rµo t¹m b»ng cäc tre, c©y bôi...

GiÕng ®µo, giÕng khoan, bÓ chøa níc ma: chñ yÕu lµ lo¹i giÕng ®µo truyÒn thèng tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c vµ bÓ chøa n-íc ma. §©y lµ kiÓu dù tr÷ nguån níc tõ thiªn nhiªn mµ vÉn ®¶m b¶o vÖ sinh còng nh sinh ho¹t thêng ngµy cña ngêi d©n.

Ngµy nay, thay cho giÕng ®µo lµ giÕng khoan cã vÞ trÝ c¹nh s©n, c¹nh bÕp tiÖn cho viÖc sö dông. BÓ c¹nh nhµ chÝnh, nhµ phô ®Ó chøa níc ma ch¶y tõ m¸i xuèng.

Khu t¾m, WC: chç t¾m ®îc bè trÝ c¹nh giÕng, ®«i khi còng ®îc bè trÝ c¹nh nhau, ë gãc khu«n viªn. Mét sè nhµ l¹i bè trÝ c¹nh khu ch¨n nu«i hoÆc t¸ch riªng khái gãc vên. Khu vÖ sinh cha ®îc ngêi d©n coi träng, nhiÒu nhµ cha cã khu vÖ sinh hoÆc sö dông b»ng lo¹i xÝ thïng.

C©y h¬ng, ®iÖn, miÕu: cßn l¹i rÊt Ýt ®îc ®Æt tríc s©n; ®iÖn miÕu ë gãc vên phÝa sau nhµ.

* S¬ ®å tæ chøc khu«n viªnNhµ ë n«ng th«n Nam §Þnh ®îc bè trÝ mÆt b»ng theo lèi dµn

tr¶i (nhiÒu nÕp nhµ çch biÖt nhau), tËp trung quanh s©n, lÊy s©n lµm trung t©m; çc nhµ chÝnh, nhµ phô ®Òu quay ra s©n. S©n bao giê còng ®Æt tríc nhµ chÝnh, çc c¹nh cßn l¹i cña s©n lµ nhµ phô, giÕng, bÓ, vên sau, ao. Bè côc nhµ lÖch vÒ mét phÝa cña khu«n viªn (më réng khu«n viªn vÒ phÝa tríc nhµ chÝnh, ®»ng sau nhµ chÝnh thêng cã diÖn tÝch hÑp hoÆc kh«ng cã).

Tæ hîp kiÓu ch÷ M«n ( )Mét nhµ chÝnh, nhµ phô bè trÝ hai bªn vu«ng gãc víi nhµ

chÝnh, «m lÊy s©n. Lo¹i nhµ nµy thêng gÆp ë nh÷ng nhµ kinh tÕ kh¸ gi¶ vµ ®Þa vÞ cao.

717

Tæ hîp kiÓu nhµ ch÷ NhÊt (- )Mét nhµ chÝnh, nhµ phô bè trÝ song song vµ th¼ng hµng víi

nhµ chÝnh. KiÓu nhµ nµy Ýt phæ biÕn v× kh«ng tiÖn lîi cho sinh ho¹t ®i l¹i gi÷a çc nÕp nhµ.

Tæ hîp kiÓu nhµ ch÷ NhÞ (=) Mét nhµ chÝnh, nhµ phô bè trÝ vµ ë phÝa tríc nhµ chÝnh.

KiÓu nhµ nµy Ýt phæ biÕn do kh«ng t¹o ®îc tÇm quan s¸t cho nhµ chÝnh

Tæ hîp nhµ kiÒu thíc thî (L)Mét nhµ chÝnh, nhµ phô bè trÝ vu«ng gãc vµ lÖch vÒ mét

phÝa cña nhµ chÝnh. KiÓu nµy phæ biÕn ë Nam §Þnh v× phï hîp víi quy m« cña mét gia ®×nh Ýt ngêi vµ dÔ quan s¸t toµn bé nhµ.

* Phong thuû trong bè trÝ mÆt b»ng Nhµ chÝnh: VÞ trÝ híng nhµ chÝnh v« cïng quan träng lµ bíc

®Çu tiªn khi b¾t tay vµo x©y dùng. V× thÕ híng nhµ sao ph¶i phï hîp víi gia chñ, lµ híng thÞnh vîng.

Nhµ phô: Híng bÕp kh«ng ®îc ®èi diÖn víi cöa buång; cöa bÕp tr¸nh híng nhµ hµng xãm nh×n th«ng vµo bÕp, kh«ng ®èi diÖn víi chuång gµ, kh«ng nh×n ra ®êng çi...

M«i trêng quanh nhµ lµm m¸t ng«i nhµ: M¶nh vên, c©y cèi ¸o th¶ ç lu«n g¾n bã víi ng«i nhµ d©n gian, víi con ngêi t¹o sù c©n b»ng sinh th¸i trong m«i trêng ë. C©y cèi trong vên ®· t¹o ra mét vi khÝ hËu thuËn lîi cho sù sèng, cã t¸c dông läc bôi, gi¶m ®é ån, hÊp thô tíi 40-50% n¨ng lîng mÆt trêi. MÆt kh¸c, nã cßn t¹o ra nguån lîi lín ®èi víi kinh tÕ gia ®×nh. H×nh ¶nh ao nhµ, giÕng n-íc, cæng vµo vµ hµng rµo ®îc biÕt ®Õn nh mét quy ho¹ch cã chñ ý vµ mang lîi Ých vÒ nhiÒu mÆt. Trong ®ã viÖc sö dông vµ tËn dông nã ®îc ®Æc biÖt chó ý, lµm m¸t vÒ mïa hÌ, ch¾n giã vµo mïa ®«ng, gi¶m ®îc tèc ®é cña giã b·o, che n¾ng vµ gi¶m bøc x¹ nhiÖt vµo nhµ t¹o ®îc sù ®èi lu khÝ lµm tho¸ng m¸t nhµ.

ë nh÷ng ng«i nhµ phè, ngêi ta t¹o sù th«ng tho¸ng b»ng s©n trong cho toµn bé ng«i nhµ. V× thÕ mµ viÖc t¹o ®iÒu kiÖn tèt cho ho¹t ®éng mïa hÌ cña con ngêi b»ng sù phèi hîp kh«ng gian trong nhµ vµ ngoµi nhµ. §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao mµ ngêi ta vÉn tËn dông rÊt tèt phÇn hiªn, s©n phÝa tríc lµm n¬i nghØ ng¬i ¨n c¬m, sinh ho¹t trong nh÷ng ngµy nãng nùc.

718

* Mét sè kh¸c biÖt gi÷a nhµ ë d©n gian vïng tròng vµ vïng ven biÓn

Theo sè lîng ®iÒu tra 32 ng«i nhµ ë huyÖn Giao Thuû vµ H¶i HËu cã thÓ nhËn thÊy: Nhµ ë d©n gian vïng biÓn Nam §Þnh cã niªn ®¹i x©y dùng muén (kho¶ng 50-100 n¨m trë l¹i), lµ khu vùc ®Þnh c míi cña ngêi d©n.

Quy m« vµ khu«n viªn kh«ng kh¸c nhiÒu so víi çc ng«i nhµ vïng tròng. Ph©n bæ chñ yÕu lµ d¹ng quy m« khu«n viªn trung b×nh, phæ biÕn mÆt b»ng h×nh thíc thî.

Lµng ven biÓn thêng ë trªn nh÷ng ®ôn çt biÓn nªn nhµ trong lµng kh«ng ë thµnh côm mµ thêng ë r¶i r¸c.

Cã mét sè ®iÓm kh¸c biÖt nhá trong tæ chøc kh«ng gian ë: Nhµ ë vïng biÓn hay cã giã b·o, nªn nhµ d©n gian thêng cã

mÆt b»ng gÇn h×nh vu«ng, cã 1 gian kÌo chÝnh víi 4 cét çi v¬n lªn ®ì nãc cïng víi hÖ thèng cét con xung quanh liªn kÕt víi nhau b»ng mét hÖ thèng dÇm ngang däc. §Ó chèng giã b·o, nhµ lµm thÊp, nhá h¬n ë ®ång b»ng. Toµn nhµ chØ lµ mét kh«ng gian tho¸ng, têng sau (quay ra biÓn), phÇn díi hai têng ®Çu håi thêng ®¾p b»ng ®Êt sÐt non (têng tr×nh) dÇy 40 - 60cm. PhÇn trªn cña hai têng ®Çu håi cïng víi mÆt tríc nhµ lµm b»ng tre ghÐp l¸ cã thÓ th¸o hoÆc n©ng lªn h¹ xuèng dÔ dµng ®Ó mïa hÌ ®ãn giã m¸t thæi vµo trong nhµ. Ngoµi nhµ ë chÝnh th× nhµ bÕp, nhµ phô ®øng ®éc lËp ë mét phÝa s©n tríc nhµ chÝnh.

KÕt cÊu c«ng tr×nh ®èi víi nhµ vïng biÓn ®îc ®Æc biÖt lu ý vÒ tÝnh bÒn v÷ng tríc giã b·o vµ ngËp lôt.

Nhµ ë n«ng th«n truyÒn thèng Nam §Þnh (®èi víi ®Þa bµn vïng tròng), ®Òu cã sù thèng nhÊt trong bè côc mÆt b»ng, trong kÕt cÊu, trang trÝ... §èi víi lo¹i nhµ vïng ven biÓn th× hÇu nh kh«ng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt nhiÒu vÒ kÕt cÊu.

PhÇn lín nh÷ng ng«i nhµ ë vïng nµy ®Òu ®îc chuyÓn ®Õn nªn ngêi chñ vÉn gi÷ nguyªn hÖ kÕt cÊu chÝnh cña c«ng tr×nh.

Nhµ ë çc vïng ven biÓn nh çc x· ë H¶i HËu míi h×nh thµnh çch ®©y vµi tr¨m n¨m còng lµ nh÷ng ng«i nhµ 3 -5 gian nhng cã ®Æc ®iÓm v× kÌo bèn cét tuy vÉn chång rêng nhng thÊp h¬n, m¸i lîp cá hay cãi, lîp dµy tíi 0,4 - 0,5m, bê nãc ®îc cñng cè, têng më Ýt cöa víi môc ®Ých chèng b·o tõ biÓn §«ng vµo. Nhµ quay h-íng Nam - T©y Nam hoÆc Nam - §«ng Nam chÝnh lµ ®Ó tr¸nh h-íng §«ng giã b·o.

719

Nh÷ng ng«i nhµ vïng biÓn thêng cã tõ 3 ®Õn 5 gian hoÆc cã khi chØ cã 1 gian. Bè trÝ trong nhµ còng gièng nh nÕp nhµ vïng xu«i: chç trang träng nhÊt ngay gian gi÷a giµnh cho ban thê tæ tiªn. PhÝa tríc ban thê thêng giµnh lµm n¬i tiÕp kh¸ch, n¬i gia ®×nh ngåi bµn viÖc nhµ hay xum häp hµng ngµy. Chç ngñ cña ngêi chñ hé vµ çc gian buång riªng ë 2 ch¸i. §Æc biÖt lµ v× cã 4 cét tuy vÉn cã chång rêng nhng thÊp h¬n.

Têng dµy ®¾p ®Êt thÊp chia lµm hai líp, líp díi dµy h¬n më Ýt cöa, nÒn nhµ thÊp.

HÖ thèng m¸i chñ yÕu dïng r¬m vµ r¹. M¸i r¹ dµy 0,4-0,5 m bê nãc ®îc cñng cè víi môc ®Ých chèng b·o tõ biÓn §«ng thæi vµo nhµ quay híng nam. M¸i ngãi còng cã chÝt cho võa g¾n chÆt víi nhau. §Ó cã ®îc bé m¸i r¹ v÷ng ch¾c vµ ®¶m b¶o chèng ®ì ®îc giã ma, ngêi ta dïng biÖn ph¸p ph¬i ¶i r¬m r¹, "®¸nh" thµnh tõng líp dµy, bÖn chÆt liªn kÕt rÊt khÐo l¹i víi nhau. V× thÕ mµ bé m¸i chiÕm tû lÖ kh¸ lín.

Nh×n chung ng«i nhµ cã tû lÖ lïn ch¾c ch¾n, nh cè b¸m lÊy ®Êt ®Ó chèng ®ì víi giã b·o.

Nhµ ë vïng ®ång b»ng thêng cã kÕt cÊu chång rêng, nh÷ng ë vïng biÓn vËt liÖu gç cã phÇn h¹n chÕ h¬n nªn kÕt cÊu ®¬n gi¶n vµ tiÕt kiÖm chñ yÕu lµ kiÓu trèn cét, con chång kÎ chuyÒn hay chång bß ®Êu rÕ.

Nh÷ng nhµ cã niªn ®¹i x©y dùng muén ®Òu chÞu ¶nh hëng kiÕn tróc phong çch Ph¸p thuéc ®· t¹o nªn diÖn m¹o míi cho kiÕn tróc nhµ ë truyÒn thèng trong vïng. Sù phong phó nµy ®îc thÓ hiÖn râ ë lèi kÕt hîp trang trÝ hoa v¨n truyÒn thèng trªn nÒn phong çch míi, kÕt hîp gi÷a kiÕn tróc gç vµ kiÕn tróc g¹ch vÉn t¹o ®îc vÎ duyªn d¸ng vµ ®¶m b¶o chøc n¨ng truyÒn thèng cña c«ng tr×nh.

Mét sè Ýt trêng hîp, ngêi ta mua l¹i nhµ ë vïng ®ång b»ng mang ra ®©y dïng l¹i. HÖ thèng têng g¹ch ®· thay thÕ hÇu hÕt cho nh÷ng vËt liÖu cò nh (®Êt, tr¸t ®Êt...) ®Ó ®¶m b¶o sù v÷ng ch¾c cho ng«i nhµ, chØ kho¶ng 4-5 c«ng tr×nh trong tæng sè c«ng tr×nh ®îc ®iÒu tra cßn gi÷a l¹i.

720

3. Nhµ phè vµ nhµ ë * Phè phêng Nam §Þnh xaViÖc h×nh thµnh phñ Thiªn Trêng vµ thµnh Nam §Þnh cho

®Õn cuèi thÕ kû XIX (xem trong phÇn LÞch sö vµ di tÝch danh th¾ng).

NguyÔn ¤n Ngäc biªn so¹n "Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ" vµo n¨m 1893 ®· viÕt vÒ thµnh phè Nam §Þnh ngµy ®ãnh sau:

"Tuy tríc ®©y gÆp nhiÒu lÇn binh ho¶, nhng phong héi ngµy cµng më mang, bu«n b¸n ngµy cµng tÊp nËp, nay ®· dÇn trë nªn n¬i ®« héi vui vÎ. H¬n n÷a, däc theo d¶i s«ng VÞ Hoµng, s«ng §µo «m Êp lÊy thµnh phè, ë N¨ng TÜnh th× cã 3 ®ß ngang (®ß Quan, ®ß B¸i, ®ß ChÌ), ë §«ng M¹c cã ba ®ß däc (®i Hµ Néi, H¶i Phßng, Th¸i B×nh), thuyÒn bu«n ë çc n¬i ®æ ®Õn, bu«n b¸n hµng ho¸ ë trªn xuèng th× cã çc tØnh S¬n T©y, Hµ Néi, Hng Yªn. ë trong ra th× cã çc tØnh NghÖ An, Thanh Ho¸, Ninh B×nh. Xe, thuyÒn nhãm hîp, ®å ®¹c hµng ho¸ ®· nhiÒu, gç tre còng ®ñ. Thªm vµo ®ã l¹i cã ho¶ thuyÒn (tµu thuû) ngµy ®ªm chuyªn chë, kh¸ch bu«n qua l¹i nh m¾c cöi, ®êng thuû l¹i cµng thuËn lîi, thuyÒn bÌ chËt bÕn, bu«n b¸n tÊp nËp, thµnh phè trë nªn ®« héi, thø nhÊt Hµ Néi, thø nh× Nam §Þnh. Tõ VÞ Xuyªn ®Õn N¨ng TÜnh, tõ Cöa Nam, tr¶i qua cöa §«ng ®Õn cöa T©y cã 12 phè; 3 chî häp ®«ng vui: Chî Rång, chî Phîng, chî VÞ Hoµng".

Mêi hai phè ®îc nh¾c tíi lµ:Phè VÞ Xuyªn: trong phè cã chî VÞ Hoµng.Phè VÜnh L¹i: sau ®æi lµ VÜnh ThuËn (gåm Hµng B¸t, Hµng M©m, sang çc phè Hµn Thuyªn, Hµng CÊp hiÖn nay).Phè §« X¸: (phè Hµng Song díi, Hµng S¾t trªn hiÖn nay).Phè §ång L¹c: (Hµng §ång, Hµng GiÇy, V¶i Mµn, Hµng Rîu... hiÖn nay).Phè Hai Cê: (cã hai cê lÝnh ®ãng), cã chî Rång (khu vùc Phè Lý Th-êng KiÖt hiÖn nay).Phè Cöa B¾c: phÝa bÕn « t«Phè VÜnh Dinh: trong phè cã Héi qu¸n TriÒu Ch©u vµ Phóc KiÕn cña ngêi Hoa. Së Gi¸m thµnh (phè Hµng S¾t díi, phè BÕn Ngù).Phè Yªn L¹c: trong phè cã Héi qu¸n Qu¶ng §«ng, nhµ thê cao nhÊt, tríc cöa cã 3 ch÷ "§¨ng §¹o Ng¹n" (Hµng Sò, Hµng §µn, phè TrÇn H-ng §¹o tõ r¹p B×nh Minh trë xuèng).

721

Phè §«ng Thµnh: phè Lª Hång Phong kÐo dµi ra phÝa phè TrÇn H-ng §¹o.

Phè T¶ Trêng: phè Cöa Trêng, cöa Nam.Phè §Þnh TÜnh: trong phè cã chî Phîng (phè BÕn gç díi BÕn

Ngù, chî §ß ChÌ).Phè N¨ng TÜnh: cã bÕn §ß B¸i, §ß Quan. Bê s«ng cã miÕu thê

Quan C«ng, sau söa l¹i thµnh ®Òn Vâ MiÕu cña tØnh.§Õn n¨m Thµnh Th¸i thø 6, thø 7 (1894-1895) l¹i b¹t thµnh,

lÊp hµo, më réng thªm ®Êt c¸c lµng VÞ Xuyªn, §«ng M¹c, N¨ng TÜnh, ®Æt ra 10 phè míi lµ:1- §Þnh T¶ (khu vùc Hµng GiÊy, Hµng S¾t...)2- §Þnh H÷u (Hµng M©m, Hµng Song, Hµn Thuyªn)3- §Þnh TiÒn (cæng HËu)4- §Þnh HËu (Hµng Cãt, Vên D©u...)5- §Þnh T©n (N¨ng TÜnh)6- §Þnh Trung (Hµng Nåi, Hµng DÇu)7- Nam Läng (Hµng §µn)8- Nam An (Hai C¬, Chî Rång, Lß Tr©u...)9- Nam Mü (Hµng TiÖn)

10- Nam Xuyªn (Khu hå VÞ Xuyªn - phè NguyÔn Tr·i).MÆt ®Êt c¸c phè l¹i chia ra 40 ®êng lµ:1- §êng Tù §øc2- §êng §ång Kh¸nh (Hµng Thao)3- §êng NguyÔn H÷u §é (chî Diªn Hång)4- §êng Hµ Néi (phè §Òn GiÕng)5- §êng B¾c Ninh (xa lµ Hµng Thïng, Hµng C©n, Hµng GiÇy)6- §êng Ninh B×nh7- §êng Tuyªn Quang8- §êng Hng Yªn9- §êng Caro (Carreau) phè Cöa §«ng (Lª Hång Phong)10- §êng Sat-x«-lu L«-va (Chassloup Laubat) (®êng H¹nh Tô).11- §êng Phr¨ng xi Gacniª (Francis Garnier) (®êng M¸y T¬).12- §êng Gia §Þnh13- §êng Laokay (Ngâ Rì)

722

14- §êng Phñ Lý (®êng Voi Phôc)15- §êng Hång Gai (BÕn Ngù)16- §êng VÞ Xuyªn17- §êng Kho¸i §ång18- §êng Phï Long19- §êng N¨ng TÜnh20- §êng Phóc Ch©u21- §êng Ruy de Phr¨ngx¬ (Rue de France)22- §êng B¶o Hé Ruy ®uy Pr«-tÕch-ti-ta (Rue du Protectita)

(Hµng Song, Hµng M©m, Hµng B¸t, Hµng C¸t).23- §êng La Mèt (La Mothe) (§ß Quan)24- §êng Pari (Paris) (Hµng Nåi)25- §êng H¸c M¨ng (Harmand) (BÕn Thãc)26- §êng S¨m p« (Ch¨mpeau)27- §êng Ris« (Richaud) (Cöa Nam)28- §êng Giuyn Pheri (Julle Ferry) (Hµng Cau)29- §êng H¨ng ri Rivie (Henri Riv×ere) (Hµng TiÖn)30- §êng P«n be (Paul Bert) (Bê Hå- TrÇn Hng §¹o)31- §êng Mira®« (Mirador) (®êng Cét Cê)32- §êng Ruyen De LÝttrª (Des LettrÐs) (V¨n Nh©n)33- §êng Phóc §êng.34- §êng Ruyen ®¬ la Phut drª (Ruelle de la Foudrre) (Ngâ

Yªn ThÕ)35- §êng Hµng §ång36- §êng Hµng S¾t37- §êng Hµng Sò38- §êng B¶o Kh¸nh (Hµng GiÊy - Hoµng V¨n Thô)39- §êng BÕn Gç40- §êng C«ng Thæ (khu C«ng An)§Êt trong thµnh phè dµi 4.400 thíc t©y, réng 1.400 thíc t©y,

diÖn tÝch íc 5.600.000 thíc vu«ng t©y. Trªn tõ ®Þa phËn lµng Phï Long, díi ®Õn ®Þa ®Êt §ån Thuû, hiÖn ®¾p ®ª bao dµi 7.000m.

C¨n cø vµo b¶n ®å thµnh phè Nam §Þnh n¨m 1883 kÌm theo b¸o c¸o cña Henri Riv×ere vÒ trËn tÊn c«ng h¹ thµnh Nam §Þnh

723

ngµy 27/8/1883, Nam §Þnh ®· trë thµnh mét thµnh phè víi ba khu râ rÖt.

a. Khu thµnh qu¸ch: (x©y dùng thêi Gia Long), trong ®ã hÖ thèng kho tµng, dinh thù cña çc quan ®Çu tØnh; dÊu Ên hiÖn cßn lµ mãng Cét cê (khu vùc vên hoa §iÖn Biªn hiÖn nay).

b. Mét khu vùc gåm çc phè x¸ bu«n b¸n: n»m gi÷a dßng s«ng VÞ Hoµng vµ hai mÆt têng thµnh phÝa §«ng vµ phÝa Nam.

c. Khu vùc lµ ®ån binh §ån Thuû: ¸n ng÷ con ®êng thuû vÒ h¹ lu s«ng VÞ Hoµng ®Ó b¶o vÖ cho thµnh Nam §Þnh.

Thêi Ph¸p thuéc 1883-1945 (cã thÓ kÐo dµi ®Õn hÕt n¨m 1954), thµnh phè Nam §Þnh më réng kh«ng nhiÒu, chñ yÕu theo hai trôc chÝnh:

- Trôc Nam - B¾c: ®êng TrÇn Hng §¹o kÐo dµi tõ bê s«ng VÞ Hoµng (nay lµ s«ng §µo ®Õn dèc Lß Tr©u ®Çu phè Hng Yªn).

- Trôc §«ng - T©y: ®êng Lª Hång Phong vµ ®êng TrÇn Phó, kÐo dµi tõ nhµ thê Kho¸i §ång ®Õn ng· s¸u N¨ng TÜnh.

Còng trong thêi kú nµy, thµnh phè hÇu nh kh«ng ®îc më réng nhiÒu, mµ chØ cã mét sè thay ®æi lín nh:

+ Ph¸ bá toµn bé çc c«ng tr×nh kiÕn tróc cña thµnh luü cò (trõ khu Cét Cê vµ chïa Väng Cung) ®Ó x©y dùng Nhµ m¸y sîi ë phÝa T©y thµnh, cßn nöa phÝa §«ng thµnh x©y dùng Nhµ m¸y t¬, Kho b¹c Ng©n hµng vµ Vên hoa §iÖn Biªn hiÖn nay. Ngo¹i thµnh cò ë phÝa Nam më Nhµ m¸y Chai, Nhµ m¸y Rîu ë ven s«ng VÞ Hoµng, nhng nay kh«ng cßn n÷a, chØ cßn ®êng phè M¸y chai.

Mét nh¸nh s«ng VÞ Hoµng ®îc lÊp, hiÖn lµ ®êng NguyÔn Du - phè BÕn Ngù. Bªn t¶ cña dßng s«ng cò ®· lÊp, x©y dùng 3 c«ng tr×nh kiÕn tróc lín:

+ Nhµ thê Gia t« gi¸o - nay gäi lµ nhµ thê Kho¸i §ång.+ Trêng Saint Thomas - nay lµ trêng THPT NguyÔn KhuyÕn.+ Trêng Lý §o¸n - nay lµ trêng PTCS NguyÔn V¨n Cõ.Cã thÓ thÊy,dÊu vÕt thµnh cæ xa ®Õn nay chØ cßn mãng

Cét cê vµ mét gãc têng thµnh Cöa B¾c.* Çc khu phè cæ ®îc x¸c ®Þnh lµ: phè Minh Khai (tõ ®-

êng Hïng V¬ng ®Õn Hµng S¾t trªn, Hµng S¾t díi, tiÕp ®Õn phè BÕn Ngù).

§©y lµ dÊu vÕt cña khu phè ®Çu tiªn bªn dßng s«ng VÞ Hoµng ®· bÞ lÊp ®Ó lµm ®êng phè NguyÔn Du hiÖn nay.

724

Trªn phè Minh Khai, Hµng S¾t, BÕn Ngù cßn l¹i mét sè kiÕn tróc cæ hÇu hÕt ®îc x©y dùng vµo kho¶ng nh÷ng n¨m 1840 -1849, nh nhµ cña nhµ th¬ Tó X¬ng - 280 Minh Khai, nhµ sè 7 phè BÕn Ngù - dùng n¨m 1849 - di tÝch ®îc xÕp h¹ng.

Song song víi phè Minh Khai, phè Hµng S¾t, BÕn Ngù lµ çc ®êng phè theo trôc B¾c- Nam ®Õn s«ng §µo lµ nh÷ng ®êng phè Hoµng V¨n Thô, Hai Bµ Trng, TrÇn Hng §¹o (theo b¶n ®å n¨m 1883); ®êng TrÇn Hng §¹o míi h×nh thµnh tõ dèc Lß Tr©u ®Õn cæng thµnh phÝa §«ng - nay lµ phè Cöa §«ng.

Cïng víi çc trôc däc B¾c - Nam lµ çc trôc ngang §«ng - T©y gåm Hµng TiÖn ®îc h×nh thµnh tõ ®êng M¹c ThÞ Bëi hiÖn nay ®Õn ®êng TrÇn Hng §¹o lµ gÆp thµnh cæ.

§êng Hµng §ång ®îc nèi tõ bê s«ng VÞ Hoµng (®· lÊp) ®Õn TrÇn Hng §¹o vµ gÆp thµnh cæ. Trªn ®êng phè nµy hiÖn nay cßn mét sè kiÕn tróc cæ nhng còng ®· c¶i t¹o ®i Ýt nhiÒu.

§êng B¾c Ninh (tríc ®©y gäi lµ Hµng GiÇy- lµ con ®êng cæ nhng nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc xa hÇu nh kh«ng cßn.

§êng Cöa §«ng tõ ®Çu ®êng BÕn Ngù ®Õn cæng thµnh phÝa §«ng kiÕn tróc cßn l¹i lµ ng«i §Òn ng· t Hµng S¾t- Cöa §«ng ®Çu ®êng BÕn Ngù.

§êng Phan §×nh Phïng, Hµng Thao- trôc ®êng dµi h¬n c¶ nèi tõ bê s«ng VÞ Hoµng (®· lÊp) ®Õn phÝa T©y thµnh phè. Khu nµy hÇu nh kh«ng cßn kiÕn tróc cò vµ cæ.

Qua kh¶o s¸t cã thÓ ®i ®Õn kÕt luËn s¬ bé khu phè cæ cña thµnh phè Nam §Þnh lµ khu phè h×nh thµnh ven dßng s«ng VÞ Hoµng (®Õn nay ®· lÊp) lµ phè Minh Khai, Hµng S¾t trªn, Hµng S¾t díi, phè Hµng §ång, phè B¾c Ninh, Cöa §«ng, Hai Bµ Trng, Hoµng V¨n Thô.

* §Æc ®iÓm quy ho¹ch kiÕn tróc ®êng phè:Qu¸ tr×nh x©y dùng vµ quy ho¹ch thµnh Nam manh nha

ngay tõ qu¸ tr×nh h×nh thµnh, chia lµm 3 giai ®o¹n:+ Tríc n¨m 1954: Thêi kú quy ho¹ch theo kiÓu « vu«ng bµn

cê ë çc khu phè cæ vµ phè cò. Sau khi thµnh phè ph¸t triÓn, ë hai ®Çu phÝa §«ng T©y thµnh phè líi ®êng cã ph¸t triÓn theo h×nh nan qu¹t nh ng· s¸u N¨ng TÜnh.

§Æc ®iÓm kiÕn tróc thµnh phè Nam §Þnh chñ yÕu lµ nhµ mét hai tÇng lîp ngãi, sµn g¹ch rçng hoÆc sµn gç; mét phÇn nhµ m¸i b»ng tËp trung chÝnh ë phè TrÇn Hng §¹o.

725

Lo¹i nhµ ë trong phè thêng kÕt hîp víi viÖc bu«n b¸n nªn kiÕn tróc mÆt nhµ theo d¹ng cöa hµng chiÒu réng mçi c¨n hé chØ tõ 4 - 5m. Nhµ ch¹y s©u vµo phÝa trong, phßng ngoµi gi¸p ®êng lµ n¬i kinh doanh bu«n b¸n. TiÕp lµ phßng ë råi ®Õn s©n trong vµ khu phô. Mçi hé cã chiÒu s©u 15 - 20m.

Do ®êng phè theo líi « vu«ng nªn toµn bé khu phô ®îc tËp trung vµo gi÷a hai phè.

+ Tõ n¨m 1954 ®Õn nay: Sau n¨m 1954 thµnh phè Nam §Þnh ph¸t triÓn rÊt nhanh. NhÊt lµ tõ nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kØ XX trë l¹i nµy, n¨m 1997, mÆc dï míi ®îc t¸i lËp nh÷ng Nam §Þnh ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh qu¶ ®¸ng kÓ trªn tÊt c¶ çc mÆt ®êi sèng kinh tÕ x· héi còng nh ph¸t triÓn quy ho¹ch vµ x©y dùng mét thµnh phè khang trang.

Tõ mét thµnh phè cã 4-5 v¹n d©n ®Õn nay ®· lªn tíi 24 v¹n ngêi (trong ®ã sè d©n sèng trong néi thµnh gÇn 19 v¹n). C«ng nghiÖp ®îc ph¸t triÓn m¹nh, ngoµi nhµ m¸y dÖt, m¸y t¬ cßn ph¸t triÓn thªm hai khu c«ng nghiÖp phÝa T©y vµ T©y Nam thµnh phè lµ C«ng nghiÖp c¬ khÝ vµ söa ch÷a chÕ t¹o m¸y mãc phôc vô n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp söa ch÷a vµ ®ãng míi çc ph¬ng tiÖn ®êng thuû, c«ng nghiÖp chÕ biÕn thùc phÈm ®«ng l¹nh nh t«m, thÞt. Côm c«ng nghiÖp phÝa ®«ng thµnh phè lµ c«ng nghiÖp chÕ biÕn thùc phÈm b¸nh kÑo, hoa qu¶ hép. Thµnh phè ®îc më réng tõ chç 300 - 400 ha trªn 1000 ha. KiÕn tróc ph¸t triÓn thªm nhiÒu khu ë míi: Cao tÇng nh khu TrÇn §¨ng Ninh d¹ng nhµ ë gia ®×nh 3-5 tÇng. Çc khu nhµ ë gia ®×nh cã c¨n hé khÐp kÝn lo¹i nhµ cÊp 4 ®îc ph¸t triÓn rÊt nhanh. §Çu t x©y dùng ®îc chØ ®¹o mét çch tËp trung.

Trong n¨m 2000 mét sè c«ng tr×nh träng ®iÓm ®· hoµn thµnh vµ ®îc ®a vµo sö dông nh: Nhµ m¸y bao b× xi m¨ng c«ng suÊt 25 triÖu bao/n¨m; nhµ ®iÒu trÞ cña bÖnh viÖn ®a khoa trung t©m tØnh; bÓ b¬i thµnh phè; ®êng bê s«ng Nam §Þnh.

KiÕn tróc thµnh phè Nam §Þnh cã thÓ ph©n ra çc lo¹i nh sau:

Çc khu phè cæ vµ cò - ®îc c¶i t¹o söa ch÷a tõ m¸i b»ng sang m¸i ngãi, n©ng tÇng hoÆc ph¸ ®i lµm l¹i theo kiÕn tróc míi.

Khu nhµ ë cao tÇng 3-4 tÇng - do nhµ níc x©y.Khu nhµ ë cÊp 4 - do nhµ níc x©y hoÆc çc c¬ quan tù x©y.

KiÕn tróc theo kiÓu d·y nhµ quay mÆt vµo nhau cã chung khu phô

726

theo tõng cÆp nhµ. KiÕn tróc ®¬n ®iÖu. Çc c«ng tr×nh kü thuËt ®« thÞ hÇu nh kh«ng cã.

Çc lµng ®îc ®« thÞ ho¸ - nh÷ng khu nµy ®êng x¸ kh«ng cã quy ho¹ch, ph¸t triÓn tuú tiÖn theo ®êng cò cña lµng xãm, pha t¹p, xen ghÐp ®ñ lo¹i kiÕn tróc... g©y nhiÒu khã kh¨n cho viÖc c¶i t¹o n©ng cÊp ®« thÞ sau nµy.

* Quy ho¹ch çc khu phè cæ Nam §Þnh Cã thÓ kh¼ng ®Þnh, khu phè cæ nhÊt cña thµnh phè Nam

§Þnh lµ: Mét phÇn phè Minh Khai (tõ ®êng Hïng V¬ng ®Õn ®êng M¹c ThÞ Bëi), tríc ®©y gäi lµ phè Hµng N©u, Hµng M¾m, Hµng B¸t; tiÕp ®Õn lµ phè Hµng S¾t trªn (tríc ®©y lµ phè hµng Song), Hµng S¾t díi- phè ch¹y ven theo dßng s«ng VÞ Hoµng ®· bÞ lÊp.

TiÕp ®Õn lµ phè BÕn Ngù, phè Hµng S¾t (tríc ®©y lµ phè Hµng CÊp vµ phè Hµng S¾t); phè Hoµng V¨n Thô (tríc ®©y lµ phè Kh¸ch, phè Hµng DÇu, Hµng Cau); phè Hai Bµ Trng (tríc ®©y lµ phè Hµng Nãn, Hµng Mµn, phè Hµng ThiÕc, Hµng Cau, Hµng Thªu). Mét phÇn phè TrÇn Hng §¹o, nhng trôc ngang cã phè Hµng §ång, phè B¾c Ninh (tríc ®©y lµ phè hµng GiÇy, phè Cöa §«ng). Mét phÇn phè Phan §×nh Phïng, phè Hµng Nåi. Nh÷ng ghi chÐp vµ nghiªn cøu vÒ phè cæ Nam §Þnh kh«ng ®îc nhiÒu vµ tû mØ nh Hµ Néi, Héi An, song nh÷ng t liÖu lu l¹i cßn miªu t¶ kh¸ râ h×nh ¶nh phè phêng Nam §Þnh xa. H×nh ¶nh phè Hµng N©u ®îc «ng Ng« Huy Quúnh ghi l¹i: phè phêng h×nh thµnh do nhµ x©y liÒn v¸ch tr«ng ra ®êng çi nhng kh«ng xÕp th¼ng hµng theo ®êng chØ giíi ph©n biÖt mÆt hÌ ®êng víi ®Êt x©y dùng nhµ nh nh÷ng quy ho¹ch thµnh thÞ thÕ kû XIX. yªu cÇu b¸n ®å thñ c«ng nghiÖp vµ çc mÆt hµng ho¸ kh¸c ®· t¹o ra nh÷ng cöa hµng.

Thêi gian ®Çu çc cöa hµng x©y réng r·i. Phè Hµng N©u cã cöa hµng hÑp còng më ra 5m, cßn phÇn lín lµ 6m - 7m hoÆc h¬n thÕ n÷a. Sau gian hµng phÝa tríc cã mét s©n trong cã bÓ níc vµ nói non bé cïng c©y c¶nh t« ®iÓm cho nh÷ng gian nhµ kh¸ch hay buång ngñ nh ë phè Hµng S¾t vµ phè Hµng §ång. ë hai d·y phè nµy nhµ ph¸t triÓn dÇn theo chiÒu s©u tõ 15 - 16m nh ë phè Hµng S¾t; trªn díi 20 m nh ë Héi An hoÆc cã khi ®Õn 30m hay h¬n n÷a ë phè Hµng N©u (trêng hîp ë Hµ néi, khu 36 phè phêng l« ®Êt cã n¬i dµi tíi 70m). Kh«ng cã mét l« ®Êt nµo cã diÖn tÝch ®Þnh s½n. Bè trÝ nhµ hai bªn ®êng theo yªu cÇu th¬ng nghiÖp. Çc yªu cÇu cña ®êi sèng vµ s¶n xuÊt thñ c«ng diÔn ra tõng bíc. Sau cöa hµng bÞ h¹n chÕ bëi ®Þa giíi cña l« ®Êt hµng xãm nªn çc nÒn nhµ

727

chÝnh ®Òu lîp hai m¸i víi giät gianh song song víi chØ giíi ®êng mÆt phè, níc ma tõ m¸i nhµ kh«ng bÞ ch¶y sang nhµ bªn c¹nh. Nh÷ng thùc tÕ x©y dùng trªn l« ®Êt hÑp ®· t¹o ra nh÷ng quy t¾c x©y dùng thµnh thÞ ngêi ta ph¶i tu©n theo.

Ng«i nhµ phè ®îc h×nh thµnh do mét qu¸ tr×nh dµi l©u biÕn ®æi, thÝch nghi tõ ng«i nhµ n«ng th«n truyÒn thèng. V× thÕ çi chung cña nhµ n«ng th«n vµ nhµ thµnh thÞ kh«ng ph¶i ë c«ng n¨ng kiÕn tróc mµ ë çch bè trÝ çc nÕp nhµ, lîp m¸i cã s©n ng¨n çch

Tõ n«ng th«n ®Õn thµnh thÞ cã ®æi míi vÒ kiÕn tróc, còng nh chøc n¨ng sö dông trong ng«i nhµ. NÕu coi viÖc bè trÝ çc nÕp nhµ hai bªn s©n c¶nh lµ truyÒn thèng d©n gian khi ®i tõ n«ng th«n ra thµnh thÞ, th× cã thÓ nãi r»ng kÕt cÊu çc nÕp nhµ víi hai m¸i dèc lîp trªn mét kh«ng gian cã giíi h¹n do kh¶ n¨ng x©y dùng thêi bÊy giê quyÕt ®Þnh...

Nhµ cöa xÕp hai bªn ®êng, x©y dùng tù ph¸t tuy cã theo tinh thÇn phêng héi ®oµn kÕt, ®· dÇn dÇn ®îc híng dÉn xÕp theo v¹ch chØ giíi trªn b¶n ®å quy ho¹ch thµnh phè x©y dùng ë thÕ kû XX. (§©y lµ mét ®Æc s¾c cña ®« thÞ ViÖt Nam thêi kú nµy, næi râ ë bé mÆt phè phêng mµ ®iÓn h×nh nh Nam §Þnh, Hµ Néi, Héi An).

Tõ ®ã t¹o ra nÐt ®Æc s¾c hiÕm thÊy mµ kh«ng ph¶i ®« thÞ xa nµo ë ViÖt Nam cßn gi÷ l¹i ®îc. §©y lµ nh÷ng nÐt kh¸c biÖt ë mçi ®« thÞ, ë tõng vïng kh¸c nhau. Ngoµi Hµ Néi, Chî Lín th× Nam §Þnh chØ cã mét vµi ®êng phè ng¾n, däc theo s«ng VÞ Hoµng vµ thµnh bao xung quanh.

* Dùa theo hiÖn tr¹ng kiÕn tróc cæ cßn l¹i kh«ng nhiÒu trªn çc d·y phè cã thÓ ph©n ra ba lo¹i:+ Lo¹i nhµ mét tÇng m¸i lîp ngãi ta: mÆt chÝnh ng«i nhµ

hoµn toµn b»ng gç ®îc chia thµnh 3 gian (hÇu hÕt ®îc c¶i t¹o thay vµo x©y têng)

+ Lo¹i mét tÇng cã thªm tÇng xÐp: mÆt nhµ tÇng mét còng hoµn toµn b»ng gç, cét gç mét cöa ®i ë gi÷a vµ hai cöa b¸n hµng. TÇng xÐp cã mét cöa sæ to vµ hai lç hoa v¨n ë hai bªn chñ yÕu lµ lÊy ¸nh s¸ng.

+ Lo¹i hai tÇng: mÆt nhµ t¬ng tù lo¹i mét tÇng vµ mét tÇng xÐp chØ kh¸c tÇng hai cao h¬n tÇng xÐp cã cöa ®i më ra ban c«ng, sµn gç.

728

MÆt b»ng ba lo¹i nhµ nµy ®îc ph©n khu gÇn gièng nhau, chia lµm ba khu râ rÖt: khu ngoµi (gi¸p ®êng lµ gian b¸n hµng vµ ë; tiÕp ®Õn lµ s©n trong; råi ®Õn khu phô. Quy m« cña ba gian nµy to nhá kh¸c nhau phô thuéc vµo khu ®Êt cña tõng hé.

* HiÖn tr¹ng khu phè cæ HÇu hÕt çc khu phè cæ ®Òu ®· ®îc c¶i t¹o nhiÒu, v× thêi

gian çc kiÕn tróc ®· qu¸ niªn ®¹i sö dông, nhiÒu c«ng tr×nh ®æ n¸t ph¶i lµm l¹i.

H×nh thøc c¶i t¹o phô thuéc vµo kh¶ n¨ng kinh phÝ cña mçi gia ®×nh. Mét vµi c«ng tr×nh vÉn cßn gi÷ ®îc kiÕn tróc cæ chØ x©y têng thay cét chÞu lùc vµ ng¨n têng. Nhng khi c¶i t¹o l¹i bÞ ph¸ ®i lµm l¹i nhµ 2 tÇng kÕt cÊu bª t«ng cèt thÐp. GÇn ®©y, nhiÒu c«ng tr×nh ®îc trang trÝ b»ng nh÷ng vËt liÖu cao cÊp nh èp g¹ch ®¸, g¹ch men sø. MÆt b»ng c«ng tr×nh ®îc s¾p xÕp l¹i phï hîp víi sinh ho¹t hiÖn ®¹i, hÇu hÕt bá s©n trong v× yªu cÇu diÖn tÝch ë cao h¬n.

Çc kiÕn tróc cæ cßn nhiÒu vµ tËp trung ë çc phè Minh Khai (Hµng N©u, Hµng M©m, Hµng B¸t). T¹i ®©y cã ng«i nhµ cña nhµ v¨n Tó X¬ng, phè Hµng S¾t trªn, phè Hµng S¾t díi, phè Hµng §ång... lµ nh÷ng phè cæ nhÊt cña thµnh phè Nam §Þnh.

KiÕn tróc cæ cßn l¹i ®îc tËp trung thµnh tõng côm ë phè Minh Khai (Hµng M©m), phè Hµng S¾t. NÕu cã kÕ ho¹ch b¶o tån th× vÉn gi÷ ®îc nh÷ng kiÓu kiÕn tróc cæ ®iÓn h×nh cña thµnh phè Nam §Þnh.

Trªn lÜnh vùc x©y dùng ®« thÞ, qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ theo híng v¨n minh hiÖn ®¹i, ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®ang diÔn ra m¹nh mÏ. NhiÒu khu phè, khu d©n c míi ®îc h×nh thµnh. HÖ thèng ®-êng giao th«ng néi thµnh ®îc më réng, c¨n b¶n ®· ®îc nhùa ho¸; çc tuyÕn ®êng vµo thµnh phè ®îc n©ng cÊp: nhµ ga, bÕn « t«, cÇu §ß Quan ®îc x©y dùng míi khang trang.

HÖ thèng chiÕu s¸ng c«ng céng ®îc x©y l¾p trªn nhiÒu tuyÕn néi thµnh vµ b¾t ®Çu v¬n ra çc cöa «.

HÖ thèng tho¸t níc ®ang ®îc x©y dùng díi sù hç trî cña chÝnh phñ Ph¸p vµ Thuþ SÜ. Thµnh phè ®· vµ ®ang ®îc x©y dùng, n©ng cÊp nhiÒu c«ng viªn, vên hoa, nhµ v¨n ho¸, bÓ b¬i, trung t©m thÓ dôc thÓ thao vµ triÓn khai cã hiÖu qu¶ 6 dù ¸n trong ®ã cã ph¸t triÓn h¹ tÇng ®« thÞ, m«i trêng ®« thÞ

729

Nh÷ng thµnh tùu nªu trªn ®· lµm ®æi thay bé mÆt thµnh phè Nam §Þnh, thµnh phè tù kh¼ng ®Þnh m×nh trong sù ph¸t triÓn chung cña tØnh còng nh c¶ khu vùc ch©u thæ s«ng Hång.

Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®îc sau 10 n¨m ®æi míi ®· kh¼ng ®inh vÞ trÝ vai trß cña thµnh phè Nam §Þnh trong khu vùc. Th¸ng 9/1998, Thñ tíng chÝnh phñ ®· quyÕt ®Þnh c«ng nhËn Nam §Þnh lµ ®« thÞ lo¹i II.

QuyÕt ®Þnh sè 677/TTg ngµy 23/8/1997 cña Thñ tíng chÝnh phñ phª duyÖt quy ho¹ch tæng thÓ kinh tÕ - x· héi vïng ®ång b»ng s«ng Hång thêi kú 1996-2010 vµ quyÕt ®Þnh sè 10/1998/Q§ cña Thñ tíng chÝnh phñ vÒ phª duyÖt tæng thÓ ph¸t triÓn ®« thÞ ViÖt Nam ®Õn n¨m 2020, x¸c ®Þnh thµnh phè Nam §Þnh lµ trung t©m cña c¶ vïng. Môc tiªu chÝnh lµ x©y dùng thµnh phè thËt sù trë thµnh mét ®« thÞ v¨n minh, hiÖn ®¹i, ph¸t triÓn bÒn v÷ng, t-¬ng xøng víi vÞ trÝ lµ ®« thÞ trung t©m phÝa nam vïng ®ång b»ng s«ng Hång.

Thµnh phè sÏ ®îc ph¸t triÓn m¹nh vÒ phÝa §«ng Nam vµ T©y B¾c. §Õn n¨m 2010, diÖn tÝch néi thµnh sÏ vµo kho¶ng trªn 1.5000 ha, d©n sè kho¶ng trªn 30 v¹n, thu nhËp b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu ngêi kho¶ng trªn 1.000 USD.

IV. §i l¹i1. HÖ thèng ®êng s«ng

* HÖ thèng bÕn ®ß xa ë Nam §ÞnhCµng ngîc dßng lÞch sö, ph¬ng çch vµ ph¬ng tiÖn ®i l¹i,

vËn chuyÓn phô thuéc chÆt chÏ vµo ®iÒu kiÖn m«i trêng tù nhiªn, vµo tæng hîp nhiÒu yÕu tè kinh tÕ, v¨n ho¸ kh¸c.

§i bé, "®i v·" lµ ph¬ng thøc ®i l¹i quen thuéc cña c d©n ViÖt nãi chung, trong ®ã cã c d©n Nam §Þnh.

Tuy nhiªn, do m«i trêng tù nhiªn cña Nam §Þnh trong ®ã næi bËt lªn hÖ thèng s«ng, ngßi ch»ng chÞt, ®ång chiªm tròng phæ biÕn ë vïng phÝa B¾c (mµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi hµng chôc thÕ kû tríc cho ®Õn tËn nh÷ng n¨m gÇn ®©y cña thÕ kû XX cha cho phÐp c¶i t¹o) çc gê çt vïng phÝa Nam, råi biÓn c¶ lµ nh÷ng yÕu tè ®Çu tiªn, bao trïm, chi phèi sù ra ®êi, h×nh thµnh, phæ biÕn çch thøc ®i l¹i cña c d©n Nam §Þnh.

§i l¹i b»ng bÌ m¶ng, thuyÒn, mñng çc lo¹i lµ çch thøc phæ biÕn cña c d©n g¾n bã víi m«i trêng s«ng níc.

730

M«i trêng s«ng níc gåm çc d¹ng: Çc vïng chiªm tròng Vô B¶n, ý Yªn, Mü Léc cho ®Õn tËn

nh÷ng n¨m gÇn ®©y, vÉn cßn lu l¹i, phæ biÕn c©u "S¸u th¸ng ®i b»ng ch©n, s¸u th¸ng ®i b»ng tay" víi ý nghÜa lµ trong mét n¨m thêi gian th× mét nöa thêi gian ®i b»ng çch chÌo thuyÒn, bÌ, mñng. §ã lµ vµo mïa níc ngËp do ruéng ®ång chiªm tròng, nh÷ng lµng xãm biÕn thµnh nh÷ng cï lao trong biÓn níc mªnh m«ng, viÖc ®i l¹i (tõ sinh ho¹t, s¶n xuÊt, trao ®æi chñ yÕu b»ng thuyÒn).

HÖ thèng s«ng, ngßi - con ®êng ®i l¹i, vËn chuyÓn chñ yÕu vµ quan träng cña ngêi ViÖt nãi chung, cµng ®Æc biÖt quan träng víi ngêi Nam §Þnh trong qu¸ tr×nh lÞch sö, trong ®ã næi bËt nªn hÖ thèng s«ng tù nhiªn vµ hÖ thèng kªnh ngßi néi ®ång cµng ngµy cµng ph¸t triÓn.

Trong hÖ thèng s«ng tù nhiªn th× çc dßng s«ng §¸y, råi s«ng Hång tõ rÊt sím kh«ng chØ ®ãng vai trß quan träng trong ®i l¹i cña c d©n trong vïng mµ cßn ®ãng vai trß "quèc lé" sè mét trong viÖc nèi liÒn vïng trung t©m ch©u thæ vÒ phÝa nam, vµ ngîc l¹i trong nhiÒu thÕ kû. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ tõ trong truyÒn thuyÕt ®Õn çc sù kiÖn lÞch sö tõ thêi kú lËp níc ®Õn çc giai ®o¹n sau nµy ®Òu g¾n víi çc dßng s«ng cña vïng Nam §Þnh (tõ truyÒn kú vÒ An D¬ng V¬ng Thôc Ph¸n cïng con g¸i ch¹y giÆc theo s«ng Chµng LÇy (nay thuéc th«n L¹c Na- Hång Quang, Nam Trùc), truyÖn ViÖt V¬ng TriÖu Quang Phôc thÕ kû VI, ®Õn truyÖn Ng« NhËt Kh¸nh còng ë vïng §¹i An thÕ kû X. Nhµ TrÇn khëi nghiÖp tõ nghÒ ®¸nh ç ven s«ng, råi suèt hµng thÕ kû sau vÉn thêng xuyªn theo thuyÒn ®i l¹i gi÷a Thiªn Trêng- Th¨ng Long...

Thêi Lª (tõ thÕ kû XV -XVIII) dï con ®êng thiªn lý tõ B¾c vµo Nam ®· dÇn ®îc h×nh thµnh, hoµn chØnh, nhng hÖ thèng ®êng thuû vÉn ®ãng vai trß rÊt quan träng. (Çc dßng s«ng vïng Thiªn Trêng råi S¬n Nam sau nµy vÉn thêng xuyªn ®îc nh¾c ®Õn ®îc ghi chÐp trong chÝnh sö nh §¹i ViÖt sö ký toµn th, trong th¬ v¨n cña çc t¸c gi¶ ®¬ng thêi tõ NguyÔn Tr·i, Lª Th¸nh T«ng, ®Õn Lª Quý §«n, Ninh Tèn...)

Çc nguån tµi liÖu xa nh §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ... cã nh¾c ®Õn 58 bÕn ®ß trªn ®Þa bµn Nam §Þnh cho ®Õn cuèi XIX ®Çu XX.

Còng theo çc tµi liÖu nµy trªn ®Þa bµn Nam §Þnh cã rÊt nhiÒu tªn s«ng, ®îc gäi theo tõng lµng, x·, huyÖn mµ ®o¹n s«ng ch¶y qua nh: Giao Thuû, Ph¬ng §Ó, B¾c C©u, QuÇn M«ng, Kªnh

731

Kª, Dòng QuyÕt, Hoµng §an, Béc C«, Ng« X¸, Ba S¸t, B×nh §iÒn, L« Xuyªn, Diªn L·ng, L¹c ChÝnh... Cïng víi hÖ thèng s«ng níc nµy cßn ph¶i tÝnh ®Õn ®Þa h×nh chiªm tròng gÇn nh ngËp níc quanh n¨m cña vïng phÝa B¾c- çc huyÖn Vô B¶n, ý Yªn. Sèng, s¶n xuÊt trªn mét ®Þa bµn nh vËy, çc lo¹i thuyÒn, mñng trë thµnh ph¬ng tiÖn ®i l¹i, vËn chuyÓn phæ biÕn, quen thuéc cña ngõêi Nam §Þnh.

ViÖc ®i l¹i b»ng thuyÒn bÒ, cho ®Õn ®Çu thÕ kû XX ®Æc biÖt phæ biÕn trong çc ho¹t ®éng th¬ng m¹i. Tµi liÖu cña KhiÕu N¨ng TÜnh cho biÕt: nh÷ng chî Tr¹ng VÜnh, QuÇn Liªu, Gi¸o Phßng, Gi¸o Dôc, V¨n L©m, Yªn Trung... vïng ven biÓn " çc chî nµy ®Òu trªn bÕn díi thuyÒn, "thuyÒn çc n¬i v·ng lai mua b¸n". ë thµnh phè Nam §Þnh cã çc lo¹i tµu thuû, ca n«, "Ho¶ thuyÒn cña ngêi T©y cã thuyÒn hiÖu Bå §µ, §a B«, Ho¶ thuyÒn cña ngêi B¾c cã Long M«n, Giang M«n, B¶o An, Th¸i An, TrÊn An, Trµng An, T©n Xên, TrÊn Ninh, Kim H»ng, Ho¶ thuyÒn cña ngêi Nam do c«ng ty B¹ch Th¸i Bëi cã thuyÒn Phi Long, Phi Phîng, Phi L©n, Phi ¦ng, Phi Hïng, Phi Hæ, Ng« §ång, Kh©m Sai, Qu¶ng Ho¸, Th¸i Sinh, Th¨ng Long, Kho¶i Tö L«ng. Çc thuyÒn nµy chë kh¸ch, chë hµng ®i tíi Xu©n Trêng, Trùc Ninh, H¶i HËu, Kim S¬n, Ninh B×nh... ®i xa tíi Ninh Giang, H¶i Phßng, Hµ Néi vµ çc tØnh thîng du, cßn çc thuyÒn ë phÝa nam ra vµo thuyÒn mµnh thuyÒn ®inh qua l¹i hµng ngµy cã tr¨m çi...".

HÖ thèng kªnh m¬ng néi ®ång: bªn c¹nh hÖ thèng s«ng- ®-êng thuû lín kÓ trªn, cßn c¶ mét m¹ng líi ch»ng chÞt çc con s«ng, kªnh cõ néi ®ång. Do ®Æc ®iÓm cña ®Þa h×nh tù nhiªn Nam §Þnh, cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt lóa níc cña c d©n, bªn c¹nh çc dßng ch¶y tù nhiªn, çc con kªnh, m¬ng, ao hå néi ®ång do con ngêi t¹o ra nµy g¾n liÒn víi c«ng viÖc trÞ thuû, khai ph¸ ®Êt ®ai, kiÕm t×m, dù tr÷ nguån níc tíi ®Õn lËp thæ lµn nhµ, lµm vên, lµm ®êng x¸ ®i l¹i... chÝnh v× thÕ mµ nã cµng ngµy cµng xuÊt hiÖn theo ®µ ph¸t triÓn cña c d©n ®· ®µnh mµ còng thêng ®îc kh¬i më, n¹o vÐt trong ph¹m vi tõ xãm, th«n, lµng- x·.

ChÝnh hÖ thèng s«ng ngßi ao hå nµy l¹i cµng gia t¨ng thêng xuyªn çch thøc ®i l¹i, vËn chuyÓn b»ng thuyÒn tre, gç çc lo¹i cña c d©n Nam §Þnh.

So víi c d©n ch©u thæ s«ng Hång, vïng Nam §Þnh lµ n¬i cã mét trong nh÷ng n¬i cã tËp qu¸n ®i l¹i, vËn chuyÓn b»ng thuyÒn, bÌ ®Ëm nÐt.

Bªn c¹nh ph¬ng tiÖn ®i l¹i, vËn chuyÓn b»ng thuyÒn bÌ, nhiÒu vïng Nam §Þnh cã thãi quen ®éi, v¸c, g¸nh.

732

2. §êng béTríc khi cã hÖ thèng ®êng bé ph¸t triÓn nh thêi cËn vµ hiÖn

®¹i, ®êng bé vïng Nam §Þnh Ýt ®îc chó ý më mang so víi ®êng thuû. Vµ nhiÒu trêng hîp lµ do kÕt qu¶ cña viÖc khai th¸c ®êng s«ng, ven biÓn mang l¹i.

Tõ thêi kú Lý- TrÇn cïng víi viÖc ngµy mét hoµn chØnh hÖ thèng ®ª çc s«ng lín tõ trung ch©u thæ ra cöa biÓn, nh s«ng Hång, s«ng §¸y ®· lµm thµnh hÖ thèng ®êng bé song song víi ®-êng s«ng nèi liÒn çc vïng víi nhau. §Õn thÕ kû XV, cïng víi viÖc t¨ng cêng hÖ thèng ®êng s«ng ®Ó phôc vô ®i tuÇn cña vua, cho viÖc chuyÓn qu©n, ®i tuÇn vÒ ph¬ng Nam, cho çc chuyÕn kinh lý cña triÒu ®×nh vÒ vïng "Phªn dËu thø nhÊt " cña §«ng Kinh, còng lµ lóc h×nh thµnh hÖ thèng ®ª ven biÓn Hång §øc ch¹y suèt d¶i ven biÓn tõ ThÇn Phï, Ninh B×nh ngang qua h¹ Nam §Þnh t¹o thµnh hÖ thèng ®êng bé c¬ b¶n cña vïng ®Êt nµy. Theo §¹i Nam NhÊt thèng chÝ th× cuèi XIX hÖ thèng ®ª c«ng s«ng Çi (s«ng Hång), ®ª t s«ng nhá dµi 16.0 84 trîng 6 thíc, ®Òu "®¾p tõ tríc" ®Õn ®êi Gia Long (1802 - 1820) ®¾p thªm.

HÇu nh kh«ng huyÖn nµo cña Nam §Þnh kh«ng cã ®ª (®ª s«ng Hång nèi Mü Léc, Nam Trùc, Trùc Ninh, Xu©n Trêng, Giao Thuû; ®ª s«ng §¸y nèi ý Yªn, NghÜa Hng; ®ª s«ng Ninh C¬ nèi Trùc Ninh, Xu©n Trêng, H¶i HËu, NghÜa Hng vïng Trung vµ Nam...).

Tõ d©n ca, ca dao ®Õn th¬ v¨n cña vïng B¾c Bé nãi chung h×nh ¶nh cña çc con ®ª- con ®êng quen thuéc cña c d©n ch©u thæ, cµng ®Ëm nÐt víi ngêi Nam §Þnh.

HÖ thèng ®êng thuû, råi ®ª s«ng, ®ª biÓn ®· hîp thµnh m¹ng líi giao th«ng t¬ng ®èi hoµn chØnh trong suèt hµng tr¨m n¨m tríc cña vïng Nam §Þnh.3. HÖ thèng giao th«ng hiÖn ®¹i

So víi thêi tríc, hÖ thèng ®êng bé ë Nam §Þnh thêi hiÖn ®¹i cã sù "®æi ng«i" ®¸ng kÓ vÒ vÞ trÝ vai trß vµ quy m« ph¸t triÓn

* HÖ thèng ®êng béTrong thêi hiÖn ®¹i, ®êng bé Nam §Þnh ph¸t triÓn nhanh

nhÊt so víi giao th«ng ®êng thuû, ®êng s¾t vµ ngµy cµng ®îc chó träng c¶i t¹o vµ n©ng cÊp.

§iÒu ®¸ng chó ý lµ cïng víi viÖc ph¸t triÓn nhanh vÒ sè lîng, vÒ chiÒu dµi quan träng h¬n lµ çc con ®êng nµy ®· kÕt hîp l¹i

733

thµnh mét hÖ thèng giao th«ng ngµy mét hoµn chØnh nèi liÒn çc th«n xãm cña çc huyÖn víi tØnh, nèi liÒn tØnh víi çc miÒn cña ®Êt níc. HÖ thèng nµy còng tõng bíc ®îc c¶i t¹o, n©ng cÊp: ®Õn n¨m 2000 cã ®Õn 85% sè km ®êng ®îc n©ng cÊp.

Trªn hÖ thèng ®êng bé cña Nam §Þnh cã tíi 1533 c©y cÇu çc lo¹i víi tæng chiÒu dµi trªn 10.000m trong ®ã cã nhiÒu c©y cÇu lín nh cÇu §ß Quan, cÇu Thøc Ho¸, CÇu L¹c QuÇn...

Cuèi n¨m 2000, toµn tØnh cã 14 bÕn xe liªn tØnh, 40 bÕn xe néi tØnh, víi hµng chôc luång tuyÕn ®i kh¾p çc miÒn trong vµ ngoµi tØnh. So víi çc tØnh ë khu vùc B¾c bé, Nam §Þnh lµ ®Þa ph¬ng cã nhiÒu luång tuyÕn ®êng bé trong vµ ngoµi tØnh nhÊt.

* HÖ thèng ®êng thuûDï kh«ng cßn chiÕm vÞ trÝ hµng ®Çu nh trong qu¸ khø vµ ®-

îc ®Çu t Ýt h¬n so víi giao th«ng ®êng bé, nhng hÖ thèng ®êng thuû vÉn cã vÞ trÝ hÕt søc quan träng trong giao th«ng, vËn t¶i cña Nam §Þnh. Trªn çc triÒn s«ng cã tíi 79 bÕn b·i bèc xÕp, dì hµng ho¸ nh çc bÕn: H÷u BÞ, Nam §iÒn, Nam Th¾ng, Nam Hång, Nam Thanh, Cæ LÔ, Trùc Minh, Çt Xuyªn, Ng« §ång, Hång ThuËn (däc s«ng Hång), Bïi Chu, Cùa Gµ, L¹c QuÇn, H¶i Trung, H¶i ThÞnh (s«ng §µo), BÕn Míi, Yªn B»ng, Tam Toµ, Quü NhÊt (s«ng §¸y)...

* §êng s¾t Ph¶i mÊt gÇn 5 n¨m sau phiªn häp cña Héi ®ång Tèi cao

§«ng D¬ng vÒ viÖc u tiªn lµm tuyÕn ®êng s¾t Hµ Néi ®i Nam §Þnh (tõ ngµy 14/9/1898 ®Õn ngµy 9/1/1903) toµn tuyÕn Hµ Néi - Nam §Þnh - Ninh B×nh míi chÝnh thøc ®îc ®a vµo khai th¸c.

So víi ®êng thuû, ®êng bé th× ®êng s¾t cña Nam §Þnh "khiªm tèn" h¬n. Toµn bé ®êng s¾t ®i qua Nam §Þnh chØ cã 45 km, vµ hÇu nh kh«ng ph¸t triÓn thªm vÒ chiÒu dµi suèt mét thÕ kû qua. 45 km nµy còng l¹i chØ ë phÝa b¾c tØnh, ®i qua ®Þa bµn çc huyÖn Mü Léc, Vô B¶n, ý Yªn.4. Ph¬ng tiÖn ®i l¹i

* Xe ®¹p, xe m¸y Xe ®¹p trë thµnh ph¬ng tiªn ®i l¹i kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña

c d©n Nam §Þnh trong hai ba chôc n¨m trë l¹i ®©y. Khã cã thÓ cã sè liÖu cô thÓ vÒ sè lîng xe ®¹p trong c d©n Nam §Þnh hiÖn nay. Xe ®¹p kh«ng chØ trë thµnh ph¬ng tÞªn ®i l¹i mµ cßn cã vai trß vËn chuyÓn ngµy cµng h÷u hiÖu ë moÞ n¬i. ë nhiÒu vïng n«ng th«n ®· hoµn thiÖn hÖ thèng ®êng giao th«ng liªn x·, kiªn cè ho¸,

734

bª t«ng ho¸ hÖ thèng kªnh m¬ng néi ®ång, xe ®¹p cßn ®îc c¶i tiÕn, gia cè vµnh, nan hoa, bÖ ®Ìo hµng... ®Ó trë thµnh ph¬ng tiÖn vËn chuyÓn ph©n tro, lóa... ra ®ång, vÒ nhµ tiÖn dông, phæ biÕn.

Còng nh nhiÒu n¬i kh¸c cña çc khu vùc ®ång b»ng, hÇu hÕt çc ®Þa ®iÓm hay tô tËp thêng xuyªn ®«ng ngêi cña Nam §Þnh (chî bóa, bÖnh viÖn, c¬ quan c«ng së, trêng häc...) ®Òu cã diÖn tÝch ®Ó tr«ng gi÷ xe ®¹p, xe m¸y.

Víi häc sinh çc trêng phæ th«ng trung häc c¬ së trë lªn, xe ®¹p trë thµnh b¹n ®êng gÇn gòi ®a çc em ®Õn trêng. H×nh ¶nh cña thêng ngµy quen thuéc gÇn chôc n¨m trë l¹i ®©y trªn nhiÒu ng¶ ®êng Nam §Þnh lµ tõng tèp häc sinh ®i häc b»ng xe ®¹p.

Xe ®¹p hiÖn nay kh«ng cßn ®îc coi lµ tµi s¶n duy nhÊt hoÆc quý b¸u nhÊt cña mäi gia ®×nh nh mÊy chôc n¨m tríc, mµ ®·, ®ang trë thµnh ph¬ng tiÖn ®i l¹i ç nh©n phæ dông cña c d©n Nam §Þnh.

MÆc dï Ýt h¬n nhiÒu so víi xe ®¹p, nhng trong gÇn thÕ kû qua xÝch l« vÉn lµ mét ph¬ng tiÖn ®i l¹i, vËn chuyÓn quen thuéc cña ngêi Nam §Þnh, vµ tËp trung nhiÒu h¬n ë thµnh phè. Vµo gi÷a thÕ kû XX, tËp trung ë thµnh phè cã 3 tËp ®oµn víi 212 chiÕc xÝch l«. Trong chôc n¨m trë l¹i, xÝch l« ë Nam §Þnh ®îc ®ãng míi, t©n trang nhiÒu h¬n ®Ó phôc vô nh÷ng chuyÕn ®i trong phè, çc bµ çc c« ®i chî, çc ®¸m hái, ®¸m cíi...

So víi xe ®¹p, xe m¸y- tuy kh«ng phæ biÕn, th«ng dông b»ng, nhng trong mÊy n¨m gÇn ®©y lo¹i xe hai b¸nh ch¹y x¨ng, cã biÓn ®¨ng ký mang sè 18 nµy víi ®ñ lo¹i: xe m¸y Honda, Suzuky, Loncin, NhËt, Th¸i, §µi Loan, Hµn Quèc, xe liªn doanh ViÖt NhËt, ViÖt Hµn... ®ang ngµy mét gia t¨ng trong ph¬ng tiÖn ®i l¹i cña c d©n Nam §Þnh. Ch¼ng h¹n chØ trong mét xãm QuyÕt TiÕn (®éi 5) cña Giao TiÕn- Giao Thuû víi 170 hé ®· cã 68 xe m¸y, 3 xe c«ng n«ng, vµ çc ph¬ng tiÖn ®i l¹i, vËn chuyÓn nh xe ®¹p xe kÐo, xe c¶i tiÕn.

Còng ph¶i nãi tíi xe "«m" mµ ph¬ng tiÖn chñ yÕu lµ xe m¸y hai b¸nh, xuÊt hiÖn ë miÒn B¾c tõ sau 1975 ®ang ngµy mét ph¸t triÓn trªn mäi vïng Nam §Þnh.

* ¤ t« NÕu n¨m 1954, toµn Nam §Þnh chØ cã 53 chiÕc « t« th×

®Õn cuèi n¨m 1999 ®· t¨ng ®Õn 711 chiÕc xe kh¸ch víi 14.996 ghÕ, vËn chuyÓn tæng sè lîng hµnh kh¸ch lµ 10.983,4 ngµn ngêi.

735

¤ t« "®i ngîc vÒ xu«i" trªn çc ®Þa bµn Nam §Þnh, tõ Nam §Þnh ®i çc n¬i kh¸c trong c¶ níc ®· trë thµnh h×nh ¶nh quen thuéc cña ngêi Nam §Þnh. §iÒu ®¸ng chó ý lµ, trong nh÷ng n¨m trë l¹i ®©y, sè lîng xe kh¸ch ngoµi quèc doanh t¨ng nhanh trong hÇu kh¾p çc ®Þa ph¬ng trong tØnh nhÊt lµ çc huyªn phÝa Nam nh Giao Thuû, NghÜa Hng, H¶i HËu, sè lîng vËn chuyÓn hµnh kh¸ch chiÕm gÇn 70 % tæng sè hµnh kh¸ch trong n¨m.

* ThuyÒn, ca n«, tµu thuûMÆc dï tû träng vËn chuyÓn hµnh kh¸ch cña çc ph¬ng tiÖn

nµy ngµy mét nhá h¬n so víi çc ph¬ng tiÖn vËn t¶i ®êng bé, nh-ng sè lîng vµ lo¹i h×nh çc ph¬ng tiÖn vËn chuyÓn ®i l¹i b»ng ®-êng thuû ë Nam §Þnh kh«ng v× thÕ gi¶m ®i mµ vÉn t¨ng trong gÇn mét thÕ kû qua. Cuèi nh÷ng n¨m 1950 ë Nam §Þnh cã kho¶ng 17 ca n«, 343 thuyÒn buåm, vµi tr¨m chiÕc thuyÒn nhá, th× cuèi thÕ kû XX lªn ®Õn gÇn 1300 ph¬ng tiªn vËn t¶i ®êng thuû (tµu, ca n«, sµ lan, thuyÒn vËn t¶i) vµ hµng ngµn chiÕc ®ñ lo¹i (gç, t«n, khung thÐp ...) trªn çc s«ng, kªnh néi ®ång. Hµng n¨m, çc c¬ së ®ãng tµu thuyªn cßn cho ra xëng hµng chôc çc ph¬ng tiÖn vËn t¶i thuû cã träng t¶i tõ 50 ®Õn 200 tÊn.

ë vïng chiªm tròng hoÆc ven biÓn nh Giao Thuû, NghÜa Hng, H¶i HËu thuyÒn vÉn lµ ph¬ng tiÖn vËn chuyÓn, s¶n xuÊt phæ biÕn

§i l¹i, vËn chuyÓn cña Nam §Þnh nãi chung g¾n liÒn vµ ph¶n ¸nh rÊt râ m«i trêng ®Þa lý, ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi cña vïng ®Êt nµy trong tiÕn tr×nh lÞch sö. Cïng víi qu¸ tr×nh thay ®æi, c¶i t¹o cña m«i trêng, ph¸t triÓn cña kinh tÕ, sím hay muén çc çch thøc, ph¬ng tiÖn ®i l¹i cña c d©n Nam §Þnh còng dÇn dÇn thay ®æi. Tõ çc ph¬ng tiÖn ®i l¹i chñ yÕu b»ng thuyÒn bÌ truyÒn thèng ®· dÇn dÇn chuyÓn vÞ trÝ sang ®i l¹i b»ng ®êng bé víi çc ph¬ng tiÖn t¬ng xøng.

Çc ph¬ng tiÖn, çch thøc ®i l¹i cña c d©n mét mÆt ®¬n gi¶n lµ çch "øng phã" víi m«i trêng tù nhiªn, víi kho¶ng çch kh«ng gian, mÆt kh¸c chÝnh lµ thÓ hiÖn sù giao lu tù nhiªn vµ x· héi gi÷a çc vïng trong néi tØnh, gi÷a Nam §Þnh víi çc ®i¹ bµn kh¸c trong toµn miÒn vµ c¶ níc.

Çch thøc vµ ph¬ng tiÖn giao th«ng cña c d©n Nam §Þnh lµ bé phËn quan träng cÊu thµnh tæng thÓ v¨n ho¸, thµnh s¾c th¸i v¨n ho¸ Nam §Þnh trong v¨n ho¸ ViÖt Nam.

736

Ch¬ng IIPhong tôc -tËp qu¸n -tÝn ngìng -t«n gi¸o

I. Nghi thøc vßng ®êi ngêiC¸c phong tôc tËp qu¸n liªn quan ®Õn vßng ®êi ngêi (khi sinh

ra, lÊy vî lÊy chång, giµ c¶, vµ khi mÊt) cña c d©n Nam §Þnh tõ trong x· héi truyÒn thèng cho ®Õn hiÖn ®¹i vÒ c¬ b¶n nh mäi vïng quª ngêi ViÖt. 1. Sinh ®Î Mét sè quan niÖm, tôc lÖ cò trong sinh ®Î Trong thêi kú thai nghÐn, ngêi ®µn bµ ph¶i kiªng kþ nhiÒu thø: kiªng kh«ng ¨n cua (sî ®Î ngang), kh«ng ¨n thá (sî sinh ra con søt m«i), kh«ng ngåi lÖch (con kh«ng ®øng ®¾n). NhiÒu gia ®×nh kh«ng cho ®µn bµ cã thai nh×n hay nghe nh÷ng ®iÒu mµ hä cho lµ "bËy b¹" sî ¶nh hëng ®Õn thai nhi.

Mçi xãm hay lµng thêng cã mét (hay hai) ngêi phô n÷ ®ì ®Î gäi lµ "mô vên". Trêng hîp s¶n phô ®Î khã, ngêi chång ph¶i ®i cëi rî tr©u (con tr©u bÊt kú cña hµng xãm) hoÆc trÌo lªn c©y cau råi tôt xuèng, hoÆc lay nhæ cäc chuång lîn ®uæi lîn ch¹y ra khái chuång. Ngêi ta thêng dïng m¶nh chai, m¶nh tre, nøa hoÆc dïng liÒm ®Ó c¾t rèn cho trÎ, r¾c "tinh" cèi ®¸ (bét ®¸ n¹o tõ cèi ®¸ gi· g¹o) cho rèn mau lµnh. Nhau thêng ®îc gãi trong t· r¸ch (®Ó cho trÎ khái trí ?) ®em ch«n ë lèi ®i ®Çu ngâ (cho trÎ mau lín, m¹nh d¹n). NhiÒu trêng hîp, s¶n phô ®îc mÑ chång cho uèng níc gi¶i trÎ con. Bè mÑ hoÆc «ng bµ ®Æt tªn cho ®øa trÎ. Tªn ®øa trÎ nhÊt thiÕt ph¶i kiªng tªn cô kþ, «ng bµ, kh«ng trïng víi tªn ngêi lín trong xãm lµng. Nhµ hiÕm con thêng chän ®Æt tªn xÊu (®Ó dÔ nu«i, tr¸nh ma b¾t).

Khi ®øa trÎ ®îc sinh ra, mét nghi lÔ kh«ng thÓ thiÕu ®îc lµ gia ®×nh ph¶i lµm lÔ b¸o víi tæ tiªn, mong tæ tiªn phï hé cho ®øa trÎ khoÎ m¹nh, chãng lín. Trong th¸ng ®Çu hay lµ giai ®o¹n "ë c÷", ®Ó "tr¸nh cho ®øa trÎ èm ®au, ngêi ta kiªng ngêi l¹, ngêi "nÆng vÝa" tíi th¨m. Th¨m, mõng ®Çu tiªn lµ «ng bµ, c« b¸c trong nhµ v× cho r»ng ng-

738

êi cã cïng dßng m¸u vµ må h«i gièng cha mÑ ®øa trÎ th× ®øa trÎ dÔ quen h¬n.

NÕu ch¼ng may ®øa trÎ bÞ nãng sèt, khã ë, gia ®×nh thêng "®uæi vÝa" hay "®èt vÝa" b»ng löa, hoÆc b»ng tóm c©y l¸ cã gai nh l¸ døa d¹i, cµnh gai "tÇm soäng".

Khi ®øa trÎ trßn mét th¸ng, cha mÑ thêng lµm lÔ "®Çy th¸ng" ®Ó b¸o ço víi tæ tiªn; gia ®×nh nµo cã ®iÒu kiÖn th× mêi nh÷ng ngêi th©n thiÕt tíi chia vui.

Nh÷ng ®øa trÎ cøng vÝa hoÆc sinh ph¶i giê d÷ (hay khãc, hên...) hoÆc nhµ hiÕm, muén con thêng ®îc "b¸n kho¸n" lªn chïa.

Ngµy nay, nhiÒu çch thøc, tËp tôc trªn ®· mÊt ®i (nhÊt lµ nh÷ng tËp tôc g¾n liÒn vãi tri thøc, tr×nh ®é v¨n minh) nh : kh«ng cßn nh÷ng "mô vên", nh÷ng tËp tôc xung quanh viÖc ®Î khã cña s¶n phô hay viÖc c¾t rèn, ch«n rau cho trÎ. Tuy nhiªn, nhiÒu thãi quen cò vÉn ®îc duy tr×, biÕn ®æi trong hoµn c¶nh míi, ch¼ng h¹n: viÖc ®Æt tªn cho trÎ, bªn c¹nh tªn "hay" (kÓ çc tªn ®Öm) ®îc ghi trong giÊy khai sinh, cßn trong çch gäi ®øa trÎ khi ë nhµ vÉn thêng gäi gi¶n dÞ, gÇn gòi nh "çi, cu, cón, bèng". Nh÷ng tôc kiªng vÝa trªn thùc tÕ vÉn cßn, nhng kh«ng qu¸ kh¾t khe, xÝt xao nh tríc ®©y.2. H«n nh©n, cíi xin

ë Nam §Þnh cßn lu truyÒn, phæ biÕn nh÷ng c©u d©n ca, ca dao quen thuéc, ch¼ng h¹n: "Cha mÑ ®Æt ®©u con ngåi ®Êy"; "M«n ®¨ng, hé ®èi", "Cíi vî xem tuæi ®µn bµ, lµm nhµ xem tuæi ®µn «ng", "trai kh«n kÐn vî chî ®«ng", "g¸i kh«n t×m chång gi÷a chèn ba qu©n", "nu«i lîn th× ph¶i vít bÌo, lÊy vî th× ph¶i n¹p cheo cho lµng", "ma chª cíi tr¸ch"... ph¶n ¶nh nh÷ng quan niÖm, môc ®Ých cïng nh÷ng phong tôc tËp qu¸n cña ngêi ViÖt nãi chung, cña c d©n Nam §Þnh nãi riªng xung quanh viÖc h«n nh©n.

Còng nh ë nhiÒu miÒn quª kh¸c, ngêi ta thÊy ë Nam §Þnh, theo phong tôc xa, ®Ó trë thµnh vî chång, ®«i trai g¸i ph¶i tr¶i qua rÊt nhiÒu nghi lÔ : so tuæi; Ch¹m ngâ (N¹p th¸i); ¡n hái (VÊn danh); Xin d©u (N¹p tÖ): Ríc d©u (Th©n nghinh), NhËp phßng (Hîp cÈn); L¹i mÆt (NhÞ hû).

Trªn thùc tÕ, do nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi cña mçi gia ®×nh, tÇng líp nªn quy tr×nh cíi xin còng kh«ng nhÊt lo¹t nh nhau. Thêng thêng, nh÷ng gia ®×nh quan l¹i, khoa b¶ng, tÇng líp trªn cã ®iÒu kiÖn (theo ®uæi hay bµy vÏ ?!) ®ñ çc "c«ng ®o¹n" trªn. Çc nhµ b×nh d©n - bé phËn ®«ng ®¶o h¬n c¶ trong x· héi,

739

®· gi¶n lîc mét sè nghi lÔ, cßn l¹i nh÷ng nghi thøc "kh«ng thÓ bá ®îc" nh: D¹m (ch¹m ngâ), ¨n hái, xin cíÝ, ríc d©u, l¹i mÆt. PhÇn kh«ng nhá c d©n, nh÷ng gia ®×nh nghÌo khæ kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn vËt chÊt tèi thiÓu ®Ó thùc hiÖn çc nghi lÔ trªn. NhiÒu gia ®×nh thuéc lo¹i nµy, viÖc dùng vî, g¶ chång, cíi xin cña çc ®«i trai g¸i kh«ng cã lÔ nghi, kh«ng cã cç bµn. Ngµy con g¸i ®i lÊy chång, con trai lÊy vî chØ cè g¾ng cã b÷a c¬m "t¬i" h¬n ngµy th-êng, mêi thªm chó b¸c ruét thÞt, c« d©u mang theo ch¨n mµn (nÕu cã) vÒ nhµ chång.

ChÝnh nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n cña gia ®×nh - thiÕt chÕ x· héi nÒn t¶ng, quan träng (nh t¸i s¶n xuÊt ra con ngêi, kinh tÕ, gi¸o dôc, v¨n ho¸), trong m«i trêng kinh tÕ- v¨n ho¸- x· héi cña ngêi ViÖt hµng nhiÒu thÕ kû qua ®· h×nh thµnh nªn tæng thÓ nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n xung quanh viÖc h«n nh©n cíi xin cña çc thÕ hÖ thµnh viªn. Chøa ®ùng trong nh÷ng phong tôc tõ so tuæi, sªu tÕt, ®Õn cíi, cheo... (nghÜa lµ trong suèt qu¸ tr×nh tiÕn tíi h«n nh©n) lµ thÓ hiÖn thêng xuyªn, tiÒm tµng mèi liªn quan hay chi phèi cña quyÒn lîi gia téc, quyÒn lîi cña céng ®ång lµng x·.

H«n nh©n lµ viÖc cña gia ®×nh, gia téc, chø kh«ng ph¶i cña riªng con çi. Ngay tõ khi mai mèi trë ®i ®· kÐo theo viÖc h×nh thµnh quan hÖ gi÷a hai gia ®×nh, råi hai hä bªn trai, bªn g¸i, gi÷a gia ®×nh, gi÷a hai hä víi céng ®ång lµng-x·. Nh÷ng quan t©m, chi phèi ®ã thÓ hiÖn chñ yÕu qua:

KÐn chän con d©u, con rÓ: n¨ng lùc sinh ®Î cña ngêi con g¸i, con trai lµ quan t©m ®Çu tiªn cña gia ®×nh, cha mÑ. Kh«ng thiÕu nh÷ng tiªu chuÈn, hay nhËn xÐt ®èi tîng qua tiªu chuÈn c¬ b¶n nµy ®îc tæng kÕt cô thÓ, truyÒn ®êi, dÔ nhí, thuéc: "Lng ch÷ cô, vó ch÷ t©m", "®µn bµ th¾t ®¸y lng ong, võa khÐo chiÒu chång l¹i khÐo nu«i con". Tiªu chuÈn ®ã võa thÓ hiÖn qua b¶n th©n ®èi tîng võa nghiÖm qua (hay cã liªn quan thêng xuyªn, tiÒm tµng) dßng, gièng (gien - theo quan niÖm hiÖn ®¹i) "lÊy g¸i ph¶i chän dßng", "lÊy con xem n¹ (mÑ)", "lµm rÓ n¬i nhiÒu con"... Môc ®Ých nµy xuyªn suèt vµ thÓ hiÖn qua nhiÒu kh©u, nhiÒu tËp tôc cña viÖc cíi xin: tõ chän ngêi lµm mèi mai, ®Õn tôc lÖ "tr¶i chiÕu " cho cÆp vî chång ®ªm t©n h«n ph¶i lµ ngêi mau m¾n, song toµn trong sinh ®Î, trong cuéc sèng vî chång.

"M«n ®¨ng, hé ®èi" lµ mèi bËn t©m vÒ gia c¶nh, gia thÕ, vai vÕ, thø bËc cña hai bªn gia ®×nh, dßng hä cã t¬ng xøng kh«ng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ tôc ng÷ ca dao cã nh÷ng c©u "nåi nµo, vung Êy", còng nh trong çc gia ph¶ cña nhiÒu dßng hä ë

740

Nam §Þnh gÆp çc c©u, çc ®o¹n ghi chÐp kh¸ tû mû vÒ gia thÕ nhµ con d©u, nhµ con rÓ - thÓ hiÖn kh¸ têng tËn mèi quan t©m nµy. " QuyÒn lîi" vËt chÊt, tinh thÇn (hay danh gi¸, sÜ diÖn) cña c« d©u t¬ng lai, cña gia ®×nh nhµ g¸i víi hä nhµ trai, tríc céng ®ång thÓ hiÖn qua tôc Sªu tÕt; Th¸ch cíi. Sªu tÕt: lµ viÖc ®i l¹i, th¨m nom, gióp c«ng, gióp cña mµ chµng trai ph¶i thùc hiÖn víi nhµ g¸i sau lÔ ch¹m ngâ. Nh÷ng ngµy nhµ g¸i cã giç, tÕt, hay ma chay, cíi xin, chµng trai còng tuú mïa, viÖc mµ cã lÔ ®i "sªu". ChØ sau thêi gian ®i l¹i sªu tÕt, kh«ng cã ®iÒu tiÕng g× x¶y ra th× hai hä bµn ®Õn lÔ cíi.

Th¸ch cíi: lµ nh÷ng yªu cÇu tinh thÇn, vËt chÊt nhµ g¸i ®a ra (®ßi hái = th¸ch) nhµ trai chuÈn bÞ, ®¸p øng ®Ó chuÈn bÞ cho lÔ cíi, cho c« d©u vÒ nhµ chång. Cã th¸ch cíi ngêi con g¸i míi kh«ng bÞ coi lµ "Õ", lµ "cho kh«ng". ThËm chÝ, th¸ch cíi cµng cao, cµng cÇu kú th× cµng tá ra con g¸i lµ cã gi¸.

N¹p cheo hay lµ viÖc çc ®¸m cíi ph¶i n¹p tiÒn hay hiÖn vËt cho lµng lµ phong tôc liªn quan ®Õn quyÒn lîi (hay khÝa c¹nh hµnh chÝnh, kinh tÕ) cña lµng x· trong h«n nh©n. ViÖc çc ®iÒu luËt cña nhµ níc thêi Lª, NguyÔn cÊm çc lµng x· lîi dông tôc "cheo" ®Ó ®ßi hái, xµ xÎo, còng nh çc ®iÒu h¹n chÕ trong çc h-¬ng íc c¶i l¬ng ®Çu thÕ kû XX, chøng tá sù phæ biÕn, dai d¼ng cña tôc "cheo" cóng viÖc chÝnh quyÒn lµng x· l¹m dông tËp tôc nµy

Ph¸p luËt nhµ níc tõ thêi Lª, NguyÔn, çc phong tôc, h¬ng íc cña çc lµng x· Nam §Þnh hiÖn cßn, ®Òu cè g¾ng cñng cè, t¨ng c-êng chÕ ®é ngo¹i h«n. Trong nh÷ng trêng hîp vi ph¹m bÞ kÕt téi lo¹n lu©n, cã n¬i bÞ ®uæi ra khái céng ®ång lµng. Bªn c¹nh nh÷ng ®¸m cíi th«ng thêng, trong nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ cßn cã: §¸m cíi ch¹y tang; ë rÓ

LuËt nhµ níc thêi phong kiÕn còng nh tôc lÖ cña lµng x· kh«ng cho phÐp cíi hái khi trong nhµ ph¶i ®Ó tang çc bËc th©n tõ 1 ®Õn 3 n¨m, v× bÞ coi lµ ph¹m ®¹o hiÕu. §Ó tr¸nh nh÷ng tr-êng hîp bÞ cÊm hay bÞ chª cêi nh vËy, çc ®«i trai g¸i ®· tr¶i qua çc nghi lÔ chØ cßn ®îi ngµy lµm lÔ cíi, nh÷ng cÆp ®· "®øng tuæi" (nhÊt lµ víi n÷ giíi) nÕu chê hÕt tang sÏ lì th× tæ chøc cíi ch¹y tang.

Cíi ch¹y tang lµ lµm lÔ cíi khi bËc th©n trong nhµ ph¶i ®Ó tang tõ 1 n¨m trë lªn hÊp hèi hoÆc chÕt, nhng cha nhËp quan, cha

741

lµm lÔ thµnh phôc. Cíi ch¹y tang lîc bít çc lÔ. Sau lÔ ®ãn d©u lµ ph¸t tang. NhiÒu lµng ë Nam §Þnh, sau cíi ch¹y tang, vî chång míi cíi kh«ng ®îc quan hÖ trong vßng 100 ngµy. §èi víi ngêi ViÖt, tõ l©u khi chÕ ®é c tró bªn nhµ chång ®· thèng trÞ, trë thµnh lÏ thêng th× vÉn cã nh÷ng trêng hîp sau h«n nh©n chó rÓ ®Õn ë nhµ vî. Trêng hîp nµy x¶y ra ë gia ®×nh chØ cã con g¸i, nhÊt lµ chØ cã mét con g¸i, cha mÑ mong muèn cã chµng rÓ cã ®iÒu kiÖn (lµ con thø trong gia ®×nh cã anh em trai) ®Ó cã thÓ g¸nh v¸c thay c«ng viÖc cña con trai trong nhµ g¸i (chñ yÕu lµ ®ì ®Çn trùc tiÕp bè mÑ vî lóc giµ c¶, h¬ng khãi thê cóng). Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i chµng trai nµo còng chÞu ®i ë rÓ. Nh÷ng tr-êng hîp ë rÓ thêng r¬i vµo çc chµng trai må c«i cha mÑ, kh«ng cã hä hµng, nhµ nghÌo hoÆc lµ con thø nh÷ng nhµ khã kh¨n.

§èi víi Gi¸o d©n - phÇn c d©n ®«ng ®¶o cña Nam §Þnh tõ hµng mÊy tr¨m n¨m qua, viÖc cíi xin lµ mét trong 7 phÐp c¬ b¶n ®îc coi lµ bÝ tÝch (Th¸nh tÈy, Thªm søc, Th¸nh thÓ, S¸m hèi, Xøc dÇu, TruyÒn chøc, H«n phèi).

BÝ tÝch h«n nh©n lµ sù nh×n nhËn cña Chóa ®èi víi viÖc chung sèng trän ®êi cña ®«i nam n÷ ®· chÞu phÐp röa téi. BÊt cø ®«i t©n h«n nµo tríc khi ®i ®Õn h«n nh©n ®Òu ph¶i nhËn phÐp bÝ tich nµy.

Thñ tôc cíi xin cña tÝn ®å C«ng gi¸o cã: d¹m ngâ, lÔ hái, n¹p cheo, phÐp giao, lÔ cíi.

TËp tôc cíi xin cña gi¸o d©n ngêi ViÖt nãi chung, gi¸o d©n Nam §Þnh nãi riªng cã sù ®an xen, kÕt hîp gi÷a thñ tôc phÇn ®¹o (Th¸nh tÈy, phÐp giao, häc vµ kiÓm tra gi¸o lý h«n nh©n) víi nh÷ng nghi lÔ phÇn ®êi (truyÒn thèng) cña ®«ng ®¶o céng ®ång, trong ®ã næi bËt:

ChÕ ®é mét vî, mét chång ®îc tu©n thñ nghiªm ngÆt h¬n theo rµng buéc cña gi¸o lý "lÒ luËt buéc kÎ ë bËc vî chång ph¶i gi÷, mét lµ vî chång ph¶i ë cïng nhau m·i cho ®Õn chÕt, nghÜa lµ kh«ng ®îc l×a bá nhau mµ ®i kÕt b¹n cïng ngêi kh¸c, hai lµ ph¶i cø mét vî, mét chång mµ th«i". BÝ tÝch h«n phèi v× thÕ cßn ®îc gäi lµ phÐp "nhÊt phu, nhÊt phô."

Theo tµi liÖu c«ng gi¸o tõ ®Çu thÕ kû XX, Nhµ thê ë B¾c Bé nghiªm cÊm nh÷ng h«n lÔ, kh«ng c«ng nhËn nh÷ng cÆp vî chång khi ph¹m vµo çc ®iÒu : Cha mÑ, hä hµng Ðp g¶ con çi; tÝnh tuæi mô, khai t¨ng tuæi ®Ó ®ñ 16 tuæi (víi con trai ), 13 tuæi (víi con g¸i); lÊy vî (chång) kh¸c khi vî (chång) cßn sèng; dßng hä m¸u

742

(gåm c¶ hä ngo¹i, ngêi cïng cha kh¸c mÑ hoÆc cïng mÑ kh¸c cha) trong vßng 4 ®êi kh«ng ®îc kÕt h«n (hai ngêi ®· lÊy nhau, mét trong hai ngêi qua ®êi kh«ng ®îc kÕt h«n víi ngêi trong hä téc cña ngêi kia) C«ng gi¸o mét mÆt coi "sù n¹p cheo lµ ®iÒu lÒ luËt truyÒn ph¶i gi÷ ®Ó cho d©n lµng lµm chøng cho ®«i s¾p lÊy nhau lµ vî chång... kÎ cã ®¹o ph¶i xÐt viÖc n¹p cheo lµ ph¶i, viÖc cã Ých cho m×nh vµ cho c¶ d©n lµng". MÆt kh¸c, còng nh×n râ vµ t×nh tr¹ng "trong gi¸p ®¹o nhiÒu n¬i rÊt ®¸ng tr¸ch, ®ßi nhiÒu tiÒn cheo qu¸ ®Õn nçi cã nhiÒu ngêi kh«ng cã søc liÖu ®ñ th× kh«ng kÕt b¹n ®îc, ph¶i chÞu hay lµ ph¶i vay c«ng, mang nî míi liÖu ®ñ tiÒn cheo". Çc tµi liÖu c«ng gi¸o ë B¾c bé coi viÖc th¸ch cíi nÆng nÒ lµ "sù rÊt xÊu, rÊt nghÞch, lµ mét thãi quen khèn n¹n", khuyªn bæn ®¹o kh«ng duy tr× tôc d¨ng d©y ®ãn ngâ, "çc thµy c¶ thÊy cßn ë n¬i nµo ph¶i b·i triÖt, ®õng lµm thinh". BÝ tÝch h«n nh©n cïng víi nh÷ng tôc lÖ phÇn ®êi mµ gi¸o d©n thùc hiÖn trong viÖc cíi xin võa lµ biÖn ph¸p c¨n b¶n ®Ó gi÷ ®¹o, võa thÓ hiÖn kÕt hîp dung hoµ gi· ®¹o víi tËp tôc ®êi. Khi tôc ®a thª, Ðp g¶ con çi, t¶o h«n... víi nhiÒu biÕn tíng cña nã vèn phæ biÕn trong x· héi phong kiÕn tiÓu n«ng cña ngêi ViÖt th× nh÷ng nghiªm cÊm trªn cña c«ng gi¸o mang t×nh nh©n b¶n râ rÖt. Trong mÊy thËp kû qua quan niÖm vµ tËp tôc h«n nh©n cã nh÷ng thay ®æi c¬ b¶n: Nam n÷ ®Õn tuæi trëng thµnh ®îc tù do t×m hiÓu vµ ngµy cµng chñ ®éng, quyÕt ®Þnh h¬n trong h«n nh©n cña b¶n th©n. Nh÷ng t×nh tr¹ng vèn n¶y sinh, bÞ chi phèi tõ b¶n chÊt, quan niÖm vÒ gia ®×nh, h«n nh©n cña mét x· héi tiÓu n«ng, phong kiÕn gia trëng, nh g¶ b¸n con çi, t¶o h«n, ®a thª, m«n ®¨ng hé ®èi,... vÒ c¬ b¶n ®îc xo¸ bá. NhiÒu nghi lÔ hoÆc tËp tôc xa còng gi¶n lîc, cßn l¹i phæ biÕn lµ 4 lÔ: Ch¹m ngâ, ¡n hái, LÔ cíi, L¹i mÆt. (Trong nhiÒu trêng hîp lÔ Ch¹m ngâ vµ ¡n hái gép lµm mét). Nh÷ng tËp tôc nh Sªu tÕt, N¹p cheo, Ch¨ng d©y ®èn ngâ kh«ng cßn n÷a. ViÖc h«n nh©n gi÷a Gi¸o vµ L¬ng - kh«ng ®îc ®Æt ra tríc C«ng ®ång Vatican II, vèn lµ "cÊm kþ" cña x· héi tríc ®· kh«ng cßn n÷a. Dï kh«ng phæ biÕn nhng ®· ngµy mét nhiÒu nh÷ng ®¸m cíi mµ chñ yÕu lµ trai C«ng gi¸o lÊy vî bªn L¬ng.

743

3. Mõng thäTôc lÖ cò Kh«ng Ýt h¬ng íc tríc h¬ng íc C¶i l¬ng cña Nam §Þnh cã

chÐp ®Õn môc khao l·o, ph¶n ¸nh phÇn nµo sù tån t¹i tôc lÖ lªn l·o, khao l·o, träng thä trong çc lµng x· Nam §Þnh. Ch¼ng h¹n:

LÖ cña lµng Hµ Çt (so¹n n¨m ChÝnh Hoµ thø 3 -1682), lµng Phong Miªu (so¹n n¨m ChÝnh Hoµ thø 12 - 1691) quy ®Þnh: Ngêi trong x· 55 tuæi trë lªn cã lÖ tiÖc lªn thä, biÖn 1 thñ lîn, 1 m©m x«i, 200 miÕng trÇu cau, 1 vß rîu mang ra ®×nh lÔ th¸nh, kÝnh d©n bµy cç mêi d©n ¨n uèng. N¹p lÖ 30 quan. NÕu nhµ nghÌo th× chØ thu 15 quan ®Ó sung c«ng quü, hµng n¨m cø ®Õn ngµy 10 th¸ng giªng th× tæ chøc lÔ mõng thä. Ngêi ®Õn kú söa lÔ thä ph¶i biÖn ®ñ lîn x«i, b¸nh dµy theo quy ®Þnh.

LÖ lµng Hoµnh Nha (so¹n n¨m §ång Kh¸nh thø nhÊt - 1889): "Ngêi ®Õn tuæi 60, 70, 80, 90 söa lÔ mét con lîn, mét m©m x«i, 1 hò rîu, 100 miÕng trÇu ®em ra ®×nh vµo ngµy 11 th¸ng 2 hoÆc 10 th¸ng 8, tríc lµ lÔ th¸nh sau lµ khao lµng".

LÖ lµng DÞch Thä - Giao Thuû (so¹n n¨m §ång Kh¸nh thø 3 - 1891): "Çc cô 70 tuæi trë lªn, toµn x· söa mét buång cau, mét ®«i c©u ®èi, mét b¸nh ph¸o, c¶ th«n ®Õn nhµ chóc mõng. Çc cô tõ 80 trë lªn theo thø bËc kh¸c nhau". Vµo ®Çu thÕ kû XX, theo KhiÕu N¨ng TÜnh cho biÕt: " Çc x· Qòy NhÊt, B×nh H¶i, Sü Héi, §åi Trung, Ph¹m X¸, §«ng Cao... huyÖn §¹i An cã lÖ YÕn L·o. §µn bµ ®Õn 65, ®µn «ng 60 tuæi. Hµng n¨m lý dÞch trong x· chuÈn bÞ ¸o quÇn hia mò mang ®Õn tõng nhµ ®Ó biÕu çc cô. Mêi çc cô lªn kiÖu, ríc ra ®×nh lµng lµm lÔ vµo héi l·o. X· trëng cïng çc chøc dÞch ®a rîu chóc çc cô vµ ®äc bµi chóc thä tríc, sau ®ã ®Õn «ng héi trëng chóc mõng. Tõ n¨m sau trë ®i kh«ng ríc n÷a, mµ hµng n¨m duy tr× lÖ ríc ra ®×nh chØ cã çc cô tõ 90 tuæi trë lªn c¶ ríc ®i, ríc vÒ.

Lêi chóc: " Xin mõng cho l·o ®Õn tuÇnC¶ nhµ vui vÎ ngµy xu©n tèt lµnhBao n¨m nay bíc ra ®×nhCho lµng chóc tông l·o thµnh cao niªnN¾ng s¬ng tõng tr¶i ®· quenDùng x©y ®iÒn s¶n ch¸u con vui vÇyCóc vµng d©ng chÐn rîu sayGióp cïng ngâ xãm mçi ngµy thªm t¬iMçi n¨m thªm mét tuæi trêi

744

NghiÖm qua suy tíi ®øng ngåi d¹y conGiã xu©n trµn ngËp gia m«nL¹i cßn Êm c¶ h¬ng th«n quª m×nh".

ë çc vïng Çt Chö, Quü §Ò, Trõng H¶i, Duyªn B×nh, An Lòng, LiÔu §ª, QuÇn L¹c cã lÖ "Kh¸nh l·o" ¨n uèng sang träng, dµnh ruéng tèt lµm cç. LÖ më vµo dÞp tÕ thÇn mïa xu©n hµng n¨m. Cø 60 tuæi trë lªn th× ®îc dù; 60 tuæi 5 ngêi mét cç, 70-79: ngåi m©m 4; 80 tuæi trë lªn mçi cô mét cç, biÕu thªm 3 quan tiÒn..

Nh÷ng nghi thøc mõng thä trªn (®îc chÐp trong h¬ng íc cña çc lµng), nhng còng chØ dµnh cho çc cô "vai vÕ" trong lµng - x·. §èi víi ®«ng ®¶o ngêi nghÌo trong x· héi tríc ®©y, kh«ng cã tiÒn ch¹y "mua" danh, chøc trong hµng gi¸p, hµng x· th× kh«ng cã tæ chøc thä, ngay c¶ khi ra ®×nh viÖc lµng dï cao tuæi vÉn ph¶i ngåi chiÕu, bµn díi.

Ngµy nay, lÔ mõng thä dêng nh trë l¹i, nhng víi nh÷ng çch thøc, phong tôc míi. "Héi ngêi cao tuæi"- tæ chøc dµnh cho tÊt c¶ çc cô «ng cô bµ, thµnh viªn quan träng cña MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam, ®îc x©y dùng vµ ho¹t ®éng tÝch cùc tõ trung ¬ng xuèng ®Õn çc lµng x·, phêng phè.

Cç bµn to nhá, cao thÊp kh«ng cßn lµ tiªu chuÈn duy nhÊt cao quý, sang träng dµnh cho viÖc t«n träng tuæi t¸c, mõng thä çc cô. LÔ mõng thä víi nh÷ng nghi thøc danh dù, sù ®éng viªn, t«n träng tuæi cao b»ng vËt chÊt, tinh thÇn (giÊy chóc thä, quµ b¸nh, tríng, c©u l¹c bé th¬...) cña céng ®ång lµng x·, c¬ quan, ph-êng phè kh«ng cßn ®Ó dµnh riªng cho çc cô «ng, thuéc çc gia ®×nh cã danh, chøc. 4. Tang ma Còng nh mäi hiÖn tîng v¨n ho¸ kh¸c, tang ma víi nh÷ng nghi lÔ, phong tôc g¾n liÒn víi nhËn thøc, tÝn ngìng, t«n gi¸o cña céng ®ång téc ngêi, cã nh÷ng biÕn ®æi theo nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi nhÊt ®Þnh.

Th«ng thêng phong tôc tang ma cu¶ ngêi ViÖt nhiÒu thÕ kû qua thêng dông theo tæng kÕt cña Thä Mai gia lÔ, gåm hµng lo¹t çc nghi lÔ thÓ hiÖn qua tõng thêi ®o¹n: Tõ giê phót l©m chung (®Æt tªn hÌm, hó hån, t¾m röa, thay y phôc, ngËm g¹o, tiÒn..); chuÈn bÞ quan tµi (trõ tµ - ph¹t méc, kh©m liÖm - nhËp quan, kª quan tµi - thiÕt linh sµng...); ph¸t tang (mÆc ®å tang- thµnh phôc cóng c¬m - triªu tÞch diÖn), ®Õn chuyÓn c÷u, yÕt tæ, trÞ huyÖt, h¹ huyÖt...

745

Trªn thùc tÕ, chØ cã nh÷ng gia ®×nh Nho gia, quan chøc, giµu cã míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn (tõ vËt chÊt, thêi gian...) thùc hiÖn ®ñ theo quy chÕ nµy. Ch¼ng h¹n theo gia ph¶ cña hä Vò (An Cù, Vô B¶n) chÐp trêng hîp ®¸m ma cña Kim Tö vinh léc ®¹i phu Phô quèc Thîng tíng qu©n, Trung qu©n ®« ®èc Lu©n quËn c«ng. ¤ng mÊt ngµy 19 - 12 n¨m 1698, thä 81 tuæi mµ ®Õn 11- 2 n¨m 1699 míi "ríc quan tµi xuèng thuyÒn”. “Quan qu©n hé tèng cã ®Õn 2.417 ngêi, 20 thuyÒn lín nhá, riªng x· An Cù cã 120 ®« tuú”. Ngµy 14 - 2 ®Õn bÕn s«ng "d©n çc x· 10 tæng thuéc huyÖn Thiªn B¶n chØnh tÒ chiªng trèng, cê läng, gËy hång ra ®ãn ®«ng tíi 1.465 ngêi ®Òu ®îc mêi c¬m rîu, nh÷ng ngêi ®¸nh chiªng trèng còng ®îc chi tiÒn. Ngµy 20 - 2 míi lµm lÔ an t¸ng. Ngay ngµy h«m Êy lµm lÔ s¬ ngu. Ngµy 21- 2 lµm lÔ t¸i ngu, 22 - 2 lÔ tam ngu. Ngµy ®ã ph©n chia thÞt rîu ®Ó ®·i d©n çc x·, tæng trong huyÖn, kh«ng kÓ x· lín, x· nhá mçi x· mét cã con tr©u, l¹i ®·i d©n trong x·, tÊt c¶ giµ trÎ trai g¸i cïng hµo lý çc x· ®Õn phôc dÞch. L¹i ®·i çc kh¸ch ®Õn ®a tang, dù çc lÔ tÕ ngu, tr¨m ngµy, tuÇn hÌ lÔ trung nguyªn (r»m th¸ng b¶y), tiÓu têng (giç ®Çu), ®¹i têng (giç hÕt tang ®Òu ®·i cç chÝn, rîu thÞt, kh«ng s¬ xuÊt, kh«ng ®iÒu tiÕng g×"5.

§èi víi ®«ng ®¶o çc thÕ hÖ, çc gia ®×nh b×nh d©n ë lµng x·, tuy thùc hiÖn theo tinh thÇn cña "gia lÔ" trªn nhng cã vËn dông chñ yÕu cho phï hîp víi gia c¶nh vµ tôc cña lµng.

Víi ngêi ViÖt, çi chÕt cã phÇn ®an xen (hay lµ kh«ng t¸ch b¹ch) gi÷a phÇn ®êi thÕ tôc víi çc tÝn niÖm cña c¶ PhËt, §¹o, Nho (sau nµy cã Thiªn Chóa). ChÕt lµ mÊt (mÊt hÕt) vÒ thÓ x¸c, vµ chÕt còng lµ vÒ, lµ b¾t ®Çu (mét câi kh¸c, kiÕp kh¸c) vÒ víi tæ tiªn, «ng bµ, víi phËt c¶nh, tiªn c¶nh, ®Çu thai sang kiÕp kh¸c. Nh©n thøc, t©m lý Êy ph¶n ¶nh kh¸ râ trong kh¸ nhiÒu ng«n tõ, trong çc phong tôc.

Coi çi chÕt lµ "m·n kiÕp", "ngêi giµ ngêi chÕt", lµ th¸c vÒ, vÒ víi «ng bµ tæ tiªn, lµ ®i xa .. B¶n th©n nhiÒu ngêi cã tuæi b×nh tÜnh, thanh th¶n chuÈn bÞ, ®ãn nhËn çi tÊt yÕu nµy. Cç "hËu sù", bé ®å h¶i héi, m¶nh ®Êt ®Ó lµm må - gäi lµ "nhµ", ®îc tù tay çc cô chuÈn bÞ, lo s¾m. NhiÒu gia ®×nh khi çc cô thîng thä, ®«ng ch¸u ch¾t th× tang ma cßn ®îc quan niÖm lµ lµm "héi", mµu tang chÕ tr¾ng, ®en ch×m ®i trong kh¨n ®á, kh¨n vµng.

5 Xem §¹i t«ng chÝnh ph¶ hä Vò An Cù, §¹i An, Vô B¶n

746

Çi chÕt ®îc coi lµ tiÕp tôc sèng ë mét câi kh¸c, lµ tiÕp tôc phÇn hån nªn con çi, gia ®×nh kh«ng quªn ®Æt "tªn cóng c¬m" ®Ó ®Õn giç th× mêi vÒ. Gia ®×nh s¾m söa cho ngêi chÕt ¸o quÇn ®îc coi lµ ®Ñp nhÊt, t¬m tÊt nhÊt "sèng mÆc ¸o r¸ch, chÕt ch«n ¸o lµnh", råi g¹o ®Ó ¨n, tiÒn ®Ó ®i ®ß (trong lÔ NgËm ngäc - ph¹n hµm).

ChÕt lµ hÕt ®èi víi cuéc ®êi thÕ tôc, nªn tang ma l¹i thÓ hiÖn cao nhÊt cña xãt th¬ng, ®au buån. Vµ, víi x· héi hµng nhiÒu thÕ kû chÞu ¶nh hëng t tëng, thiÕt chÕ cña ®¹o Nho, tang ma lµ dÞp thÓ hiÖn tËp trung, dÔ nhËn ra nhÊt (qua con m¾t, d luËn céng ®ång x· héi) cña ®¹o HiÕu. Con çi, ngêi nhµ muèn nÝu kÐo trë l¹i b»ng tôc gäi ba hån b¶y vÝa tõ nãc nhµ ®Ó vang väng thÊu ®Õn s©u xa, bèn híng; ph¶i chuyÓn hay biÓu hiÖn t×nh c¶m ®ã qua mµu tr¾ng, mµu ®en, mÆc ®å tang b»ng nh÷ng x«, gai, b»ng tiÕng khãc tiÕc th¬ng, b»ng tiÒng kÌn, tiÕng trèng, "sèng dÇu ®Ìn, chÕt kÌn trèng". Gia chñ ph¶i dõng nh÷ng viÖc vui, viÖc cíi, thi cö... trong thêi kú tang trë... ViÖc tang ma bao giê còng lµ viÖc dÞp thÓ hiÖn tÝnh céng ®ång, tõ gia téc, gi¸p, ngâ ®Õn lµng - x·. "NghÜa tö lµ nghÜa tËn", nh÷ng phóng viÕng ®ì ®Çn víi gia chñ khi tang ma bèi rèi trë thµnh lÏ øng xö b×nh thêng, thµnh ®¹o lý cña c d©n. Tang ma dÉu vÉn ®îc coi lµ Gia lÔ, nhng trªn thùc tÕ kh«ng bao giê tho¸t ly khái céng ®ång lµng x·. Theo h¬ng íc cã niªn ®¹i thÕ kû XVII ®Õn cuèi XIX cßn l¹i cña mét sè lµng x· cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ tang ma, ch¼ng h¹n:

ë Phong Miªu: "Khi cã ngêi mÊt, hiÕu chñ ph¶i tr×nh x·, ®em 200 miÕng trÇu, 2 vß rîu ra ®×nh. X· tËp hîp t¹i ®×nh, cö çc ®inh nam gióp viÖc hé tang. Sau khi ch«n cÊt xong, hiÕu chñ nép lÖ 3 quan hoÆc 5 quan, 1 vß rîu, 100 miÕng trÇu hoÆc lµm cç mêi d©n lµng trªn díi, hay lµm thÞt tr©u, bß, lîn trÇu rîu ®Õn ®×nh kÝnh biÕu d©n lµng trªn díi. Riªng çc cô «ng, cô bµ tõ 55 tuæi trë lªn mµ mÊt, gia chñ kh«ng cÇn lªn tr×nh b¸o x·, lý dÞch ph¶i ®¸nh trèng b¸o, chän ®inh nam ®i hé tang".

ë x· L¹c Thµnh: "Gia ®×nh tang chñ mang trÇu cau tr×nh Lý trëng, Thñ b¹. Ngµy lµm lÔ ®a ma ph¶i biÖn trÇu cau ®Õn nhµ Gi¸p trëng khai ®Ó gi¸p chän ®inh phu hé tang. Xong viÖc, gia chñ öa lÔ 200 miÕng trÇu ®Õn gi¸p kÝnh biÕu b¶n gi¸p lµ ®îc. NÕu gia chñ giµu cã, lµm cç bµn mêi b¶n gi¸p cïng toµn d©n còng ®îc".

747

LÖ cña Liªu Thîng ghi: "Gia chñ söa lÔ trÇu cau tr×nh quan viªn, lý dÞch trªn díi. Sau mêi b¶n gi¸p c¾t cö ®inh nam hé tang. Xong viÖc söa lÔ trÇu cau, x«i lîn ®Õn nhµ ®¬ng cai b¶n gi¸p c¶m ¬n, kÝnh biÕu. NÕu gia chñ biÖn lÔ cç bµn mêi toµn d©n ¨n uèng th× còng ®îc, kh«ng b¾t buéc".

"NÕu gia chñ giµu cã, t×nh nguyÖn kÝnh mêi quan viªn trong x· gióp viÖc trî tÕ, söa lÔ nh trªn tríc mét ngµy tr×nh lý tr-ëng mêi çc vÞ thñ tÕ vµi ngêi ®Õn nhµ gia chñ gióp tang lÔ. Gia chñ ph¶i söa lÔ gi¸ 24 quan, cã 3 lo¹i thÞt tr©u, bß, lîn, çc lo¹i x«i b¸nh chng, b¸nh dµy. Xong tang lÔ, çc vÞ ®Òu ë l¹i ¨n uèng.

Víi tang sù cña çc vÞ chøc s¾c, phÈm hµm trong x· th× quan viªn, chøc s¾c trong x· ®Òu ph¶i mÆc ¸o tr¾ng ®Õn ®a tang ®Õn tËn huyÖt, kÝnh ®iÕu, phóng ®èi liÔn, h¬ng nÕn, gµ x«i, trÇu rîu tËn nhµ gia chñ th¾p mét tuÇn h¬ng tá lßng träng tang sù".

LÖ cña Hµ Çt (n¨m ChÝnh Hoµ thø 3- 1682) quy ®Þnh: "ViÖc cÊp tiÒn cho phu dÞch trî tang chia lµm 3 h¹ng: 60 quan, 40 quan vµ 20 quan. Ch«n cÊt xong, gia chñ bµy cèc chÐn mêi d©n uèng rîu, söa lÔ b¸nh, qu¶ chia cho d©n mçi ngêi mét phÇn".

"NÕu ngêi mÊt lµ bËc khoa b¶ng hoÆc h¬ng l·o 70, 80 tuæi trë lªn th× b¶n x· söa 1 ®«i c©u ®èi v¶i tr¾ng, mét buång cau ®Õn chia buån, phóng viÕng".

LÖ cña lµng Thanh H¬ng (so¹n n¨m Gia Long thø 9 - 1811) chÐp: "Gia chñ biÖn lÔ ®Õn x· trëng xin cÊp phu dÞch råi lµm cç mêi toµn d©n ®Õn ¨n uèng. §Õn ngµy ch«n cÊt th× s¸ng sím h«m ®ã gia chñ lµm tiÖc rîu mêi çc quan viªn, kú l·o, chøc dÞch, çc phu trî tang ¨n uèng chu tÊt. Gia chñ mang trÇu cau ra c¶m ¬n. X· trëng ra ®iÕm ®¸nh 3 tiÕng trèng b¸o cho çc phu t¸ng tang vµo nhµ tang chñ dïng trµ, trÇu cau råi ®a ma ra ®ång. TiÒn ®a tang chia lµm 3 h¹ng: 70 quan, 300 miÕng trÇu, h¹ng 50 quan vµ 200 miÕng trÇu vµ h¹ng 30 quan, 100 miÕng trÇu. Sau 3 ngµy ch«n cÊt, gia chñ biªn lÔ tam sinh, trÇu rîu cho ngêi ®em trÇu ®i mêi çc vÞ quan viªn, v¨n héi, çc vÞ trî tÕ ®Õn tÕ. TÕ xong, ®em rîu ®Õn nhµ thñ b¹, héi gi¸p råi mêi quan viªn ®Õn gi¸p uèng rîu. Cç bµn xong sai ngêi tiÕp ®·i trÇu níc ®Ó tá lßng hiÕu. L¹i cã lÔ ®em trÇu c©u ®Õn mêi X· trëng vµ d©n x· ®Õn ¨n uèng. X· trëng næi trèng hiÖu cho d©n x· biÕt ®Õn nhµ hiÕu chñ ¨n uèng. Cç bµn xong l¹i sai ngêi tiÕp trÇu, níc ®Ó tá lßng c¶m ¬n mäi ngêi. Kh«ng ®îc tiÕp ®·i s¬ lîc ®Ó trän ®¹o hiÕu.

748

Ngêi trong gi¸p qua ®êi, b¶n gi¸p söa 1 ®«i c©u ®èi v¶i tr¾ng, 1 miÕng thÞt tr©u, 1 vß rîu, 1 hép trÇu mang ®Õn nhµ tang chñ. B¶n gi¸p c¾t cö 4 ngêi cïng vÞ thñ b¹ ®a ®¸m ®Õn tËn huyÖt".

LÖ cña lµng Diªm §iÒn (viÕt n¨m Tù §øc 13 - 1860) viÕt: "HiÕu chñ biÖn 30 miÕng trÇu ®Õn nhµ Lý trëng, Lý trëng c¾t ng-êi tíi gióp viÖc tang ma. Xong viÖc, hiÕu chñ nép tiÒn lÖ 12 quan, 100 miÕng trÇu cau, 1 vß rîu. Sè tiÒn ®ã ®Ó chi tiªu viÖc c«ng, cßn viÖc ¨n uèng th× tuú hiÕu chñ. NÕu lµ nhµ kh¸ gi¶ con ch¸u biÖn cç thÞt lîn, rîu kÝnh mêi toµn d©n ®Õn theo nghi lÔ Thä Mai. B¶n x· ®Õn phóng b»ng mét ®«i c©u ®èi, ®éi nh¹c hiÕu ®Õn chia buån. Nhµ nµo bÇn hµn th× chØ mêi b¶n gi¸p ®Õn gióp viÖc tèng t¸ng, cßn b¶n x· chØ cho ®éi nh¹c hiÕu ®Õn chia buån".

Thêi Ph¸p thuéc, trong h¬ng íc c¶i l¬ng, lµng x· B¾c Bé nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng còng cã vµi ®iÒu vÒ tang ma. Trong ®ã lu ý mÊy ®iÓm sau:

LÖ tang: cã 4 h¹ng 12, 6, 3, 1 quan tuú gia chñ nép. LÔ tèng t¸ng kh«ng ®Ó qu¸ 3 ngµy, trõ khi cã dÞch kh«ng

qu¸ 24 giê. Lµng c¾t ®Æt çc phu ®i ®a ma, sè lîng phu tuú theo çc

lÖ to nhá. CÊm s¸ch nhiÔu nhµ tang chñ nh©n cí cã viÖc g× ®ã ng¨n

trë. Tuú t×nh h×nh, song thêng cã gia ®×nh quµn ngêi chÕt

trong nhµ kh¸ l©u. Bé phËn chøc dÞch hoÆc nh©n vËt cã vai vÕ nµo ®ã hay mîn cí c¶n trë viÖc tang ma. Vïng Çt Chö (Trùc Ninh) ®Ó lµng ®a tang th× ph¶i n¹p mét sè tiÒn, hoÆc lµm cç ®·i ®a tang. Gi¸ tiÒn ®Çu thÕ kû XX lµ: lÔ ë gi÷a ®êng 2000 ®ång, lÔ lóc lªn xe 1000 ®ång, chØ cã lÔ an t¸ng th× 800 ®ång.

LÖ ë lµng Hµn Xuyªn cã 3 h¹ng: h¹ng mét cã b¸nh dµy biÕu tÊt c¶ h¬ng hµo chøc dÞch; h¹ng hai cã x«i thÞt rîu biÕu ®ñ çc vÞ; h¹ng ba n¹p 10 quan tiÒn.

LÖ ë Thanh Trµ tæng QuÕ H¶i (H¶i HËu): mçi khi cã viÖc tang, chØ n¹p 30 quan x· sÏ ®èc ngêi lo tÊt c¶ çc viÖc tõ kÌn trèng, lÔ b¸i, ch«n cÊt. Ai v× tham ¨n s¸ch nhiÔu x· sÏ ph¹t 3 quan vµ 1 m©m x«i gµ lÔ "t¹ qu¸" ë miÕu thµnh hoµng. NÕu gia chñ

749

biÕu x«i thÞt cßn nãng xin chia, x· sÏ bít ®i 5 ®Õn 10 quan hoÆc h¬n, x· kh«ng yªu cÇu lÔ biÕu.

Êp Phó LÔ, tæng Ninh Mü: mçi khi nhµ hiÕu ®Õn b¸o víi Lý dÞch th× ph¶i n¹p 1 con lîn hai ngêi khiªng nÆng vµ mét g¸nh nÆng g¹o nÕp. X· sÏ cö ngêi ra lo viÖc, cßn l¹i ¨n uèng.

LÖ cña lµng VÞ Khª (Nam Trùc) cã 4 h¹ng : h¹ng nhÊt n¹p 12 ®ång, gÊp 2 lÇn h¹ng nh×, b»ng 4 lÇn h¹ng ba vµ b»ng 12 lÇn h¹ng t v.v... Tôc lÖ tang ma cña Gi¸o d©n

C«ng gi¸o quan niÖm con ngêi do Chóa sinh ra, chÕt lµ b¾t ®Çu cuéc sèng míi n¬i Thiªn ®µng, lµ hån l×a khái x¸c, viÖc ch«n cÊt ngêi qua ®êi gäi lµ ®a x¸c:

"ChiÒng quan viªn, xø ta cã ngêi qua ®êi (tªn, hä ®¹o...)Mêi mäi ngêi ®a x¸c..."Còng nh nh÷ng gi¸o d©n ë B¾c Bé, gi¸o d©n Nam §Þnh gäi

ngêi hÊp hèi lµ " r×nh sinh th× (thêi )"... Chu«ng nhµ xø dµnh cho ngêi chÕt lµ "chu«ng sinh th×".

Tang lÔ gåm:- Khi tÝn ®å s¾p qua ®êi, linh môc ®îc mêi ®Õn lµm lÔ xøc

dÇu víi nghi thøc ®· ®Þnh trong th¸nh lÔ vµ ngoµi th¸nh lÔ.- TÝn ®å qua ®êi, ngêi nhµ b¸o cho Linh môc chÝnh xø, Ban

®iÒu hµnh gi¸o xø, hä ®¹o. Nhµ thê kÐo chu«ng sÇu, chu«ng tö hay chu«ng "r×nh sinh th×". Qua tiÕng chu«ng, ngêi ®ång ®¹o biÕt ngêi qua ®êi lµ nam hay n÷: theo çch 7 tiÕng rêi + 3 håi nhÞp ba (cho nam giíi), 9 tiÕng rêi +3 håi nhÞp ba (cho n÷ giíi). Nghe chu«ng, ®ång ®¹o híng vÒ phÝa nhµ thê ®äc Kinh l¹y Cha.

- Th©n nh©n tô tËp ®Õn ®äc kinh "CÇu cho ngêi hÊp hèi mong sinh th×".

- Ngêi qua ®êi ®îc ®Æt n»m trªn giêng, xung quanh cã r¾c hoa t¬i. Ngoµi nh÷ng ngµy kh«ng ®îc ®a tang nh trong luËt buéc: chñ nhËt mïa väng, mïa chay, Phôc sinh, çc lÔ träng, thø t lÔ Tro vµ Tam nhËt vît qua kh«ng ®îc lµm lÔ an t¸ng ngêi qua ®êi mµ ph¶i dêi vµo ngµy kh¸c, ngêi C«ng gi¸o kh«ng chän ngµy giê lµnh d÷ ®Ó ®a tang.

- TÝn ®å qua ®êi ®îc ®a vµo nhµ thê lµm lÔ chång må. Quan tµi ®Æt quay ®Çu vÒ cung th¸nh ë chÝnh gi÷a. Trªn ¸o quan phñ v¶i ®en cã h×nh thËp gi¸ tr¾ng. Çc gãc quan th¾p

750

nÕn. Sè nÕn th¾p Ýt hay nhiÒu, thêi gian lÔ dµi hay ng¾n, sè bµi h¸t Ýt hay nhiÒu lµ tuú thuéc vµo sè tiÒn xin lÔ cña gia ®×nh th©n chñ. Khi ®Æt quan tµi, dï ë nhµ hay ë nhµ thê ®Òu ®Ó ngêi chÕt nh×n vÒ bµn thê Chóa, khi ®a ®¸m ®Ó ch©n ngêi chÕt vÒ phÝa tríc.

- An t¸ng: ngêi chÕt ®îc ®a ®i an t¸ng. §¸m tang ®i theo thø tù: Cê tang, quan viªn, trÎ nam, trung nam, b¸t ©m, vßng hoa, quan tµi, th©n chñ ngêi qua ®êi.

Xø, hä ®¹o kh«ng cã nghÜa ®Þa riªng, gia chñ ph¶i mêi linh môc ®Õn lµm phÐp huyÖt. Ngêi chªt ®îc ®µo s©u ch«n chÆt. Ngµy nay viÖc tang ma cña çc vïng Nam §Þnh ®îc thùc hiÖn theo "Quy íc vÒ tæ chøc lÔ tang theo nÕp sèng v¨n ho¸".

LÔ tang ngµy nay ®îc quan niÖm lµ viÖc gia ®×nh, tËp thÓ, x· héi tæ chøc ®a ngêi qu¸ cè vÒ n¬i an nghØ cuèi cïng". Do ®ã viÖc tang lÔ ph¶i trang nghiªm, biÓu hiÖn t×nh c¶m th¬ng tiÕc ch©n thµnh, thuû chung.

Gia ®×nh ngêi chÕt trong bÊt cø hoµn c¶nh nµo ®Òu ph¶i khai b¸o víi chÝnh quyÒn c¬ së. Kh«ng ®Ó ngêi chÕt t¹i nhµ qu¸ 48 tiÕng. Trêng hîp ngêi chÕt v× bÖnh dÞch gia ®×nh ph¶i tuyÖt ®èi tu©n theo sù chØ ®¹o cña c¬ quan y tÕ. Nh÷ng ngêi chÕt ®ét xuÊt kh«ng râ nguyªn nh©n hoÆc cã dÊu hiÖu téi ph¹m ph¶i ®îc c¬ quan chøc n¨ng kh¸m nghiÖm theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt tríc khi kh©m liÖm. Ngêi chÕt ë n¬i kh¸c (ngoµi ®êng, s«ng...) nÕu ®· ®a vÒ gia ®×nh ph¶i quµn t¹i nhµ, hoÆc ë n¬i thÝch hîp kh«ng c¶n trë giao th«ng vµ trËt tù, vÖ sinh c«ng céng.

ViÖc lÔ tang cÇn trang träng, tiÕt kiÖm, xo¸ bá mäi hñ tôc mª tÝn dÞ ®oan. Çc c¬ quan ®oµn thÓ, ®Þa ph¬ng cã ngêi chÕt cÇn gióp ®ì gia ®×nh tang chñ lÔ tang theo nÕp sèng v¨n ho¸. Ban tang lÔ ®îc thµnh lËp gåm cã ®¹i diÖn chÝnh quyÒn c¬ së, mÆt trËn Tæ quèc, çc ngµnh vµ hä téc th©n nh©n ngêi chÕt. Ban lÔ tang thèng nhÊt ch¬ng tr×nh, th«ng b¸o thêi gian lÔ tang, thêi gian kh©m liÖm, viÕng, ®a tang ®Ó mäi ngêi ®îc biÕt vµ chuÈn bÞ.

Gia ®×nh cã ngêi chÕt tæ chøc kh©m liÖm vµ nhËp quan sau khi chÕt kh«ng qu¸ 12 tiÕng ®ång hå, kh©m liÖm xong ph¶i lµm vÖ sinh, tÈy uÕ s¹ch sÏ ®å dïng, giêng n»m cña ngêi chÕt, kh«ng lµm « nhiÔm m«i trêng. Khi kh©m liÖm kh«ng lµm lÔ ph¹t méc, tèng tiÒn, hó hån, yÓm bïa... Kh«ng ®a ngêi chÕt vµo n¬i

751

thê tù ®Ó lµm lÔ, çc nghi lÔ t«n gi¸o tiÕn hµnh t¹i gia ®×nh tang chñ.

Quan tµi ®îc ®Æt n¬i trang träng. Trªn bµn thê cã ¶nh tëng niÖm vµ h¬ng hoa, kh«ng bµy cç trªn n¾p quan tµi.

Çc vÞ chøc s¾c t«n gi¸o ®îc phÐp ®Õn lµm lÔ t¹i gia ®×nh ngêi chÕt. Thêi gian lµm lÔ kh«ng qu¸ 45 phót. Nghiªm cÊm çc h×nh thøc mª tÝn dÞ ®oan.

Çc ®oµn thÓ ®îc vµo viÕng nhanh, gän, trang träng. Ban nh¹c cã trang phôc chØnh tÒ, chÊp hµnh ®Çy ®ñ çc quy ®Þnh trong lÔ tang.

KÌn trèng, loa ®µi phôc vô lÔ tang tõ 5 giê ®Õn 23 giê cïng ngµy.

§Õn giê quy ®Þnh, ban lÔ tang, th©n nh©n vµ kh¸ch ®a tang tËp trung tríc linh c÷u lµm çc thñ tôc, ®äc ®iÕu v¨n. Khi ®a tang mäi ngêi gi÷ th¸i ®é nghiªm trang, yªn lÆng. Xo¸ bá çc hñ tôc l¹c hËu nh ®éi mò r¬m, l¨n ®êng... kh«ng lµm ¶nh hëng ®Õn giao th«ng, trËt tù c«ng céng.

HuyÖt ®µo s©u Ýt nhÊt 1,50m. Khi h¹ quan tµi xuèng huyÖt, mäi ngêi ®a tang dµnh 1 phót mÆc nÞªm råi lÊp huyÖt, ®¾p må, dùng bia, ®Æt vßng hoa, th¾p h¬ng. §¹i diÖn tang chñ cã lêi c¶m t¹ nh÷ng ngêi ®a tiÔn.

§Ó tang theo h×nh thøc: chÝt kh¨n tr¾ng, ®eo b¨ng ®en ë çnh tay, ®Ýnh v¶i ®en tríc ngùc tr¸i. §Ó tang kh«ng c¶n trë viÖc lÊy vî, lÊy chång, lµm nghÜa vô c«ng d©n vµ tham gia çc ho¹t ®éng x· héi kh¸c...

Çc ®Þa ph¬ng quy ®Þnh khu vùc hung t¸ng vµ çt t¸ng riªng, xa nguån níc ¨n, tr¸nh « nhiÔm m«i trêng.

Cã ngêi tr«ng coi nghÜa trang vµ híng dÉn viÖc ®Æt må m¶ theo thø tù, tr¸nh l·ng phÝ ruéng ®Êt. KhuyÕn khÝch viÖc thùc hiÖn "®µo s©u ch«n chÆt" kh«ng c¶i t¸ng "ho¸ th©n hoµn vò". NÕu ®Þa ph¬ng nµo cßn duy tr× nÕp c¶i t¸ng th× viÖc c¶i t¸ng chØ ®îc thùc hiÖn sau 36 th¸ng trë lªn ®Ó ®¶m b¶o vÖ sinh.

Gia ®×nh cã ngêi qu¸ cè cÇn gi÷ g×n sù ®oµn kÕt, kh«ng tæ chøc ¨n uèng linh ®×nh trong ®¸m tang.

Çc nghi lÔ 3 ngµy, tuÇn ®Çu, 49 ngµy, 100 ngµy, ngµy giç hµng n¨m nªn tæ chøc gän nhÑ. Ngµy giç lµ ngµy ®Ó anh em con ch¸u, bµ con th©n thÝch ®oµn tô, gia ®×nh tëng nhí ngêi ®· khuÊt, cñng cè t×nh c¶m trong t«n téc, huyÕt thèng.

752

Nh÷ng quy ®Þnh trªn ®îc h×nh thµnh vµ duy tr× ë çc ®Þa ph¬ng Nam §Þnh trong thêi gian võa qua, khi phong trµo x©y dùng nÕp sèng v¨n ho¸ ®îc ph¸t ®éng, triÓn khai ë tÊt c¶ çc ®Þa bµn c d©n.

§èi víi viÖc tang ma cña gi¸o d©n, nÕu tríc kia thêng "®µo s©u ch«n chÆt" th× hiÖn nay nhiÒu n¬i còng c¶i t¸ng sau 3 n¨m. NghÜa ®Þa cã hai khu hung t¸ng vµ çt t¸ng.

II. Çc LÔ tiÕt trong n¨mTheo chu tr×nh mét n¨m LÞch tr¨ng (©m lÞch), ngêi Nam

§Þnh còng nh c d©n ViÖt ë B¾c Bé tõ l©u cã çc lÔ tiÕt: Nguyªn ®¸n, R»m th¸ng giªng (Thîng nguyªn), Mång ba th¸ng ba (Hµn thùc), Thanh minh, Mång n¨m th¸ng n¨m (§oan ngä), Mång b¶y th¸ng b¶y (hay lµ tÕt Ng©u), R»m th¸ng b¶y (Trung nguyªn), R»m th¸ng t¸m (Trung thu), Mång chÝn th¸ng chÝn (Trïng cöu), R»m th¸ng mêi (H¹ nguyªn) hay lµ tÕt C¬m míi, ¤ng T¸o (ngµy 23 th¸ng ch¹p).1. TÕt Nguyªn ®¸n

Lµ TÕt lín nhÊt trong n¨m cña ngêi ViÖt trªn tÊt c¶ çc ph¬ng diÖn (thêi gian, kh«ng gian, kinh phÝ...). Kh«ng khÝ TÕt hÇu nh b¾t ®Çu tõ nh÷ng phiªn chî TÕt. Nam §Þnh ®Çu thÕ kû XX, theo sè liÖu Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ t©n biªn cã ®Õn 155 chî lín nhá víi ®ñ çc tªn theo ®Þa ®iÓm häp chî kh¸c nhau, nhng ®Õn kho¶ng m¬i ngµy tríc TÕt ®Òu ®îc d©n gäi chung lµ phiªn chî TÕt, hay ®i chî TÕt víi ý nghÜa lµ toµn bé nh÷ng trao ®æi, bu«n b¸n, mua s¾m ®Òu tËp trung cho TÕt "s¾m TÕt ". Chî TÕt cña mét miÒn quª ®· ®i vµo trong t©m thøc çc thÕ hÖ c d©n, ®îc kh¾c häa sinh ®éng qua Phiªn chî TÕt cña §oµn V¨n Cõ.

+ ChiÒu 30 tÕt (Trõ tÞch). C«ng viÖc chiÒu ba m¬i tÕt, theo KhiÕu N¨ng TÜnh cho

biÕt, bao gåm hµng läat c«ng viÖc:- Thay ch©n nhang: Bá hÕt ch©n nhang trªn bµn thê mang

®èt ®i, gi÷ l¹i mét ch©n nhang ®Ñp nhÊt, ®èt thªm tro bá ®Çy vµo, c¾m ch©n nhang cho nghiªm. QuÐt bµn thê cho s¹ch sÏ råi ®Æt b¸t h¬ng lªn bµn thê.

- Th¾p h¬ng, viÕng mé tiªn tæ vµ th©n thÝch ë nghÜa ®Þa.

753

- Dùng nªu, d¸n c©u ®èi treo tranh - QuÐt trong nhµ ngoµi s©n, söa l¹i cæng, cöa, then kho¸,

- Tr¶ çc kho¶n nî nÇn - S¾p ®Æt n¬i ¨n nghØ cho «ng bµ cha mÑ

- Lµm c¬m cóng thæ c«ng, gia tiªn. - §Æt vµng h¬ng, th¾p h¬ng lÔ thæ thÇn. - TiÔn «ng §¬ng niªn cò vµ s¾p lÔ ®ãn «ng §¬ng niªn míi

díi ch÷ "Thiªn quan tÝch phóc" (Quan nhµ trêi cho phóc).+ Giao thõa- LÔ ®ãn §¬ng niªn míi (Tríc giê Tý ®Õn ®Çu giê Tý- tríc vµ

ngay sau 23 ®Õn 24 giê). §èt ph¸o, lÔ cóng gia tiªn ®ãn Giao thõa (gi÷a giê Tý), h¹ lÔ hëng léc.

- X«ng §Òn hay tóc trùc ë §Òn (h¬ng hµo, quan viªn chøc dÞch trong lµng x·). LÔ ë ®Òn còng t¬ng tù nh ë nhµ, do Thñ tõ chuÈn bÞ. Çc chïa, miÕu, tÜnh, am còng lµm lÔ.

- LÔ ë Tõ ®êng (Nhµ thê hä) còng pháng theo §Òn, MiÕu. N¬i c«ng céng th× cã chiªng trèng chu«ng, m·; ë nhµ th× gi¶n lîc ®i. LÔ b¸i, ¨n uèng xong th× nghØ ng¬i.

Mång Mét: ë çc nhµ th× ®Çu giê Th×n (tõ 7 giê ®Õn 9 giê) míi nªn më cöa ®Ó ®ãn tiÕt khÝ trung hoµ, míi nªn xuÊt hµnh.

- B¸i niªn, mõng tuæi: con g¸i, con trai, ch¸u néi, ch¸u ngo¹i ®Òu ®Õn b¸i niªn - mõng tuæi «ng bµ cha mÑ, kh«ng ph©n biÖt chÝnh, thø, xa, gÇn, xong xu«i míi vÒ ®i viÖc kh¸c.

- XuÊt hµnh, h¸i léc: ®i ra ngoµi cæng ®i h¸i léc ë n¬i s¹ch sÏ, hoang ho¸ kh«ng thuéc mét nhµ ai cai qu¶n, råi ®i b¸i niªn nh÷ng n¬i chÝnh yÕu. LÖ b¸i niªn, mõng ai chØ b»ng tiÒn mµ chØ cã mét ®ång, lÊy ý chØ cã mét vèn mµ sinh nã míi trßn trÆn. Khi ®i lèi nµo th× vÒ lèi Êy. NÕu b¸i niªn ngêi nhiÒu tuæi th× mõng 10 ®ång, tr¨m ®ång víi ý mäi sù ®Çy ®ñ trän vÑn tríc sau.

- LÔ Thµnh hoµng: ngoµi §Òn råi vÒ nhµ lÔ tiªn tæ t¹i gia. Tríc giê ngä (tríc 11-13 giê) ph©n c«ng ngêi cã vÞ trÝ chÝnh, thø lÔ t¹i gia. LÔ tra ngµy ®Çu n¨m lµ kh«ng thÓ thiÕu ®îc víi ngêi thuéc chñ gia ®×nh, sau ®ã míi ®i chóc tÕt anh em xa gÇn tuú ý.

Ngµy mång hai: §i chóc tÕt tiÕp hoÆc lÔ b¸i cÇu phóc ®Çu n¨m, xin x¨m, ®o¸n quÎ, ch¬i bêi c¶nh vËt ®ãn xu©n. B¸i niªn «ng trëng téc, «ng coi gi÷ tõ ®êng, thÇy häc.

754

Mång ba, bèn, n¨m th× ho¸ vµng ®a tiÔn tæ tiªn. Riªng ®å «ng T¸o th× ®Õn ngµy 22 th¸ng ch¹p míi ®èt.

Mêi anh em ®Õn ¨n uèng, rñ nhau ®i héi.Tõ ngµy mång 2 ®Õn ngµy mång 10 chän ngµy tèt ®Ó tÕ

tæ ë tõ ®êng. Tõ ngµy mång 10 ®Õn 20 th× chän ngµy tèt cö xu©n tÕ ë

®Òn miÕu.Tõ mång 5 ®Õn 25 chän ngµy lÔ gi¶i h¹n d©ng sao ë nhµ vµ

lÔ cÇu thÇn gi¶i h¹n ë ®Òn, chïa.+ H¹ nªu: chän ngµy tèt ®Çu tuÇn th¸ng giªng ®Ó bá (cã n¬i

th× mång 4, cã n¬i mång 7).Tõ tra ngµy 14 ®Õn hÕt r»m th¸ng giªng cã lÖ treo ®Ìn kÕt

hoa gäi lµ héi hoa ®¨ng. §Ìn cã nhiÒu lo¹i, lo¹i ®Ìn kÐo qu©n, ®Ìn phông tæ, phông thÇn th× cã c¸c ch÷ "phong ®iÒu, vò thuËn" (giã hoµ, ma thuËn); "h¶i yÕn, hµ thanh" (biÓn lÆng, s«ng trong); "tø th«ng, b¸t ®¹t" (bèn ph¬ng t¸m ng¶ th«ng suèt); "nhÊt b¶n, v¹n lîi" (mét vèn, v¹n lîi). §Ìn kÐo qu©n th× ®Ó ch¬i, ®Ìn phông ThÇn ®Ìn hÕt ngµy th× ho¸ gi¸, ai mua ®îc th× khao lµng. §Ìn chóc nhau th× ®ªm 14 ®em ®i mõng ®a ®Õn tËn nhµ treo ë cöa.2. Nh÷ng tiÕt lÔ kh¸c trong n¨m (nh ®· kÓ ë trªn) vÒ c¬ b¶n còng nh c d©n B¾c Bé. Ch¼ng h¹n, TiÕt Thanh minh th¸ng ba ®i th¨m mé tæ tiªn, «ng bµ. TÕt mång n¨m th¸ng n¨m "giÕt s©u bä" b»ng rîu nÕp, mËn, råi kh¶o c©y cèi mong sai hoa l¾m qu¶, cã buéc ng¶i trõ tµ, ngêi ngêi ®i h¸i l¸, bÎ cµnh, ®µo gèc, lÊy rÔ c©y vµo giê ngä (gi÷a tra) ®Ó lµm thuèc trÞ bÖnh. R»m th¸ng b¶y cã cç bµn, vµng m· cóng ngêi th©n, cã ch¸o, báng ®Ó "x¸ téi vong nh©n" nh÷ng vong hån kh«ng cã n¬i cóng giç. Th¸ng t¸m ngµy r»m bµy cç bµn, b¸nh trai, bëi, chuèi... cho lò trÎ tr«ng tr¨ng, th¾p h¹t bëi, nÕn lÊp l¸nh trong nh÷ng lo¹i ®Ìn giÊy, ®Ìn kÐo qu©n, ®Ìn con t«m, con c¸ råi tung t¨ng nhÞp h¸t "«ng gi¼ng «ng gi¨ng", hay rén rµng khóc móa l©n...

III. TÝn ngìng1. Thê cóng tæ tiªn

§èi víi c d©n ViÖt, trong gia ®×nh thê cóng (sïng b¸i) tæ tiªn lµ quan träng nhÊt. Tæ tiªn, «ng bµ kh«ng chØ lµ ngêi ®· sinh ra b¶n th©n con ch¸u, nay dï ®· mÊt nhng tinh thÇn vÉn thêng xuyªn ch¨m sãc ch¸u con. Mçi buån vui cña gia ®×nh con ch¸u linh hån

755

«ng bµ còng tham dù, phï hé ®é tr× cho cuéc sèng mäi mÆt cña ch¸u con.

Thê cóng tæ tiªn g¾n liÒn víi tõng gia ®×nh, dßng hä, thÓ hiÖn qua hµng lo¹t çc lÔ thøc, nghi thøc, thÕ chÕ phong tôc.

Trong gia ®×nh: TÝn ngìng thê cóng tæ tiªn (hay cßn ®îc gäi lµ ®¹o thê cóng tæ tiªn) trë thµnh nÕp sèng trong mçi gia ®×nh ngêi ViÖt Nam vµ ®îc thÓ hiÖn trong rÊt nhiÒu çch thøc. Nh÷ng biÓu hiÖn bªn ngoµi nh: bµn thê «ng bµ, cha mÑ (gia tiªn), giç ch¹p...®Õn nh÷ng t©m thøc thêng trùc tiÒm tµng trong çch nghÜ, çch c¶m - lèi sèng cña c d©n.

Bµn thê gia tiªn: Theo ®iÒu tra n¨m 1999 - 2000, hÇu nh nhµ nµo còng thê gia tiªn kh«ng kÓ trëng thø, cø lËp gia ®×nh, ra ë riªng lµ dµnh mét chç trang träng nhÊt ®Ó thê. Víi nh÷ng gia ®×nh cha cã ®iÒu kiÖn kinh tÕ hoÆc con thø th× còng vÉn cã mét ban thê (ë thµnh phè thêng b»ng gç treo trªn têng, hoÆc ®Æt trªn mÆt tñ; ë n«ng th«n th× cã c¶ ban thê b»ng tre, gç, nhiÒu lo¹i, cã b¸t h¬ng, lä hoa, ¶nh (hoÆc tranh truyÒn thÇn) cña «ng bµ hoÆc bè mÑ.

Nh÷ng nhµ cã ®iÒu kiÖn th× ®ãng míi hoÆc mua bµn thê ®Æt ë gian trang träng, c©u ®èi, hoµnh phi. Bµn thê gia tiªn lµ n¬i biÓu hiÖn - vËt thÓ ho¸ nh÷ng t×nh c¶m, tr¸ch nhiÖm cña thÕ hÖ ®ang sèng víi çc thÕ hÖ tríc cña gia ®×nh (gia tiªn). Ngoµi çc ngµy kþ (giç ch¹p), ngµy mét (ngµy sãc), ngµy r»m (ngµy väng) trong th¸ng, çc lÔ tiÕt trong n¨m (mång ba th¸ng ba, ngµy n¨m th¸ng n¨m - §oan ngä, Trung thu, TÕt Nguyªn ®¸n) th× mäi vui buån trong gia ®×nh ®Òu ®îc chñ nhµ "b¸o ço" víi gia tiªn, mêi gia tiªn vÒ chøng gi¸m, giµu cã th× m©m cç, kh¸ gi¶ chót th× hoa qu¶, ®Üa s«i, chÐn rîu.. nghÌo th× nÐn h¬ng chÐn níc s¹ch...

Giç ch¹p: Trong gia ®×nh viÖc cóng giç gia tiªn, tæ tiªn chØ ®îc thùc hiÖn víi nh÷ng ngêi trong ph¹m tõ 4 ®êi trë xuèng (ngêi mµ chñ gia ®×nh gäi lµ cô), cßn tõ ®êi thø 5 trë lªn ®îc giç chung trong ph¹m vi hä téc hay trong chi ph¸i). Giç ch¹p, theo phong tôc xa chØ diÔn ra ë nhµ con trai trëng - bËc trai trëng. Nh÷ng ngµy giç, tuú theo t×nh h×nh kinh tÕ cña nhµ trëng mµ cç bµn to hay nhá, nhiÒu hay Ýt.

Cã mét thùc tÕ lµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc gia ®×nh ®Òu cã con trai hay tÊt c¶ nhng con trai trëng ®Òu cßn, trong nh÷ng tr-êng hîp nh vËy, tõ l©u ë ngêi ViÖt thêng cã chÕ ®é thõa tù (con

756

trai thø cña bËc thø ®îc nh©n phÇn cóng giç) hoÆc con g¸i còng cóng cha mÑ, «ng bµ.

Trong ph¹m vi dßng hä: Trong ph¹m vi dßng hä viÖc thê cóng tæ tiªn thÓ hiÖn qua mét lo¹t çc ho¹t ®éng tËp thÓ cña çc gia ®×nh, çc thµnh viªn trong hä vÒ giç tæ, ch¹p mé. §Þa ®iÓm thê cóng tæ tiªn cña dßng hä ®îc diÔn ra ë nhµ trëng hä (téc tr-ëng), cã n¬i cã ®iÒu kiÖn th× x©y cÊt nhµ thê hä (tõ ®êng).

Nhµ thê hä (Tõ ®êng): Kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc hä, téc ®Òu cã (hoÆc cßn) nhµ thê - mét ®Þa ®iÓm thê cóng tæ tiªn chung cña çc thµnh viªn trong hä - theo nghÜa lµ nh÷ng ngêi ®îc coi lµ cã chung mét cô tæ vÒ ®»ng cha), v× tuú thuéc nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, nhµ thê hä (tõ ®êng) lµ mét hiÖn tîng ngµy cµng phæ biÕn, ph¸t triÓn cña c d©n ViÖt nãi chung cña vïng Nam §Þnh nãi riªng. TÝnh ®Õn n¨m 1998, theo sè liÖu ®iÒu tra cña Së V¨n ho¸ th«ng tin, toµn tØnh cã ®Õn 3368 tõ ®êng chÝnh ph¸i, hoÆc chi, nh¸nh cña çc dßng hä. Cã nh÷ng lµng, cã bao nhiªu dßng hä, chi ph¸i th× cã bÊy nhiªu tõ ®êng. Th«n Hng ThÞnh - Hoµng Nam - NghÜa Hng víi 30 hä, 34 nhµ thê; th«n B¸ch TÝnh - Nam Trùc cã 15 nhµ thê hä; lµng Hoµnh Nha x· Giao TiÕn, huyÖn Giao Thuû cã 54 tõ ®êng; Trµ Lò cã 18 tõ ®-êng...).

MÆt kh¸c, cã mét thùc tÕ, do nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö, kinh tÕ x· héi cô thÓ mµ ë Nam §Þnh cµng ®i vÒ m¹n Xu©n Trêng, Giao Thuû, H¶i HËu, NghÜa Hng, nh÷ng lµng cã lÞch sö khai ph¸ tõ kho¶ng vµi tr¨m n¨m trë l¹i, nh÷ng tõ ®êng l¹i mäc lªn nhiÒu h¬n. H¼n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cña mét c d©n tiÓu n«ng, mçi lÇn ph¶i rêi quª h¬ng b¶n qu¸n ®i khai khÈn vïng ®Êt míi, ý thøc vÒ quª h¬ng, tæ tiªn, dßng hä l¹i cã dÞp trçi dËy.

Hoµnh phi, c©u ®èÝ: Trong nhµ thê bªn c¹nh bµi vÞ, bµn thê cô tæ, çc bËc tæ tiªn, ®å thê tuú tõng hä mua s¾m, phæ biÕn lµ nh÷ng hoµnh phi, c©u ®èi. Ngoµi nh÷ng hoµnh phi, c©u ®èi nh vÉn thêng gÆp ë çc nhµ thê hä cña c d©n B¾c Bé nh:

§øc lu quang (§øc s¸ng rùc rì)

*Èm hµ t nguyªn

(Uèng níc nhí nguån)*

Tæ c«ng t«n ®øc thiªn niªn thÞnh

757

Tö hiÕu t«n hiÒn v¹n ®¹i x¬ngCßn cã nh÷ng c©u g¾n liÒn víi lÞch sö, c«ng tÝch tæ tiªn,

biÓu hiÖn niÒm tù hµo hËu thÕ víi tæ tiªn dßng hä, ch¼ng h¹n: c©u ®èi ë tõ ®êng dßng hä L¬ng ë Cao H¬ng, Liªn B¶o, Vô B¶n th× tr©n träng nh¾c vÒ cô Tr¹ng L¬ng ThÕ Vinh më ®Çu cho truyÒn thèng khoa cö cña dßng hä:

ThÇn tó nhÊt m«n do ký gi¸p khoa Quang ThuËn thuûB¶n chi b¸ch thÕ t¬ng truyÒn v¨n ph¸i TriÕt Giang lai

*Tù ®iÓn c«n hoµng trung d÷ hiÕu

Anh linh lÉm liÖt b¾c nhi nam .Hä NguyÔn §¹i Lang ë th«n Hng ThÞnh l¹i treo c©u ®èi nh¾c

®Õn lÞch sö khai ph¸ cña cô tæ dßng hä tõ tr¹i C« BÇn vÒ më ®Çu cho viÖc qu¸ tr×nh khai hoang lËp lµng ë vïng ®Êt cöa biÓn §¹i Nha tõ thÕ kû XV:

Lª triÒu ThuËn Thiªn dÜ lai, C«i S¬n b¾c, Nha H¶i nam, ®Æc lËp øc niªn h¬ng ho¶.

NguyÔn téc §¹i Lang y thuû, C« BÇn tiÒn, Hng Phó hËu, t¬ng truyÒn v¹n thÕ tö t«n.

(TriÒu Lª ThuËn Thiªn trë l¹i nay, phÝa B¾c cã Nói C«i, phÝa Nam cã biÓn §¹i Nha, lËp nÒn mu«n n¨m h¬ng khãi .

NguyÔn §¹i Lang lµ téc më ®Çu, tríc ë tr¹i C« BÇn, sau vÒ H-ng Phó, nèi dµi v¹n ®¹i ch¸u con).

Còng ë lµng nµy, c©u ®èØ nhµ thê hä NguyÔn B¾c l¹i tù hµo vÒ c«ng lao cña c¸c cô tæ ®· cã c«ng bá tiÒn ®¾p ®êng, söa ®Òn - lµm nh÷ng viÖc c«ng Ých cho lµng:

H÷u c«ng d©n, tr¹ch ®øc vÜnh lu thiªn t¶i h¹Thô m¹ch vu tæ, quèc ©n trêng hëng øc niªn xu©n

(Cã c«ng víi d©n, ®øc tr¹ch m·i m·i lu truyÒn hµng ngµn n¨mTiÕp tôc m¹ch nguån tõ tæ tiªn, ¬n níc hëng dµi l©u nh mïa xu©n mu«n

thuë) C©u ®èi ë tõ ®êng hä Vò, hoÆc hä TrÇn ë Hoµnh Nha nh

mét giíi thiÖu ng¾n gän céi nguån, ph¸t triÓn cña dßng hä: Giao Thuû phong lai, Mé Tr¹ch, §an Loan s¬ ph¸t tÝch

An C¬ ®iÖn tr¹ch, Hoµnh Nha, Trµ Lò thÞ ph©n chi

758

(Ph¸t triÓn ë Giao Thuû, buæi ph¸t tÝch ®Çu tiªn lµ §an Loan, Mé Tr¹ch

Tõ nÒn t¶ng bÒn v÷ng ë ®Êt An C, ph©n chi ra Hoµnh Nha, Trµ Lò)*

Khëi gia tù tÝch AÝ Ch©u LaiThÕ truyÒn ®¬ng s¬ TrÇn duÖ xuÊt

(Gèc g¸c khëi lªn tõ Ch©u ¸i raTruyÒn ®êi con ch¸u hä TrÇn ph¸t triÓn )

Bªn c¹nh çc hoµnh phi c©u ®èi, kh«ng Ýt çc nhµ thê hä cßn cã çc bia ®· nãi c«ng ®øc cña tæ tiªn, c«ng viÖc x©y dùng hay çc dÞp trïng tu, söa ch÷a nhµ thê hä víi ®ãng gãp c«ng søc, tiÒn cña çc thµnh viªn trong dßng hä hoÆc' néi quy, quy íc vÒ viÖc hä.

Gia ph¶, téc ph¶: Còng nh tõ ®êng, gia ph¶, téc ph¶ kh«ng ph¶i hä nµo còng cã, nhng còng xuÊt hiÖn tõ l©u trong vµ ngµy mét ph¸t triÓn ë çc dßng hä vïng Nam §Þnh.

Trong c¶ níc nãi chung, Nam §Þnh nãi riªng cha cã nh÷ng tµi liÖu ®Ó kh¼ng ®Þnh gia ph¶, téc ph¶ çc dßng hä cã tõ bao giê? Ngay c¶ dßng hä TrÇn - thiÕt lËp triÒu TrÇn (1225 - 1400), dÉu cã gÇn h¬n mét thÕ kû ®¬ng thêi truy t×m t«ng tÝch ®Ó viÕt TrÇn triÒu thÕ ph¶ hay TrÇn triÒu ngäc ®iÖp, th× còng chØ biÕt tíi cô tæ dßng hä cã 4 ®êi tríc TrÇn C¶nh (1218 - ?) - vÞ vua khai s¸ng triÒu TrÇn, tøc lµ truy ngîc lªn b»ng ký øc còng chØ kho¶ng mét thÕ kû tríc (®Çu thÕ kû XI). §Êy lµ ®èi víi hä TrÇn, cßn ®èi víi ®«ng ®¶o çc dßng hä b×nh d©n kh¸c, trong ®ã cã mét sè dßng hä cã ngêi ®ç ®¹t sím nh hä NguyÔn HiÒn (thÕ kû XIII), hä L¬ng ThÕ Vinh (thÕ kû XV) hay nh÷ng dßng hä cã nhiÒu ®êi ®ç ®¹t nh hä §Æng ë Hµnh ThiÖn... còng cha t×m thÊy nh÷ng gia ph¶ cã niªn ®¹i thÕ kû XVI, XVII. PhÇn nhiÒu nh÷ng gia ph¶ ®îc coi lµ sím cßn gi÷ l¹i lµ kho¶ng nöa cuèi XVIII ®Õn XIX.

Còng nh çc gia ph¶ ch÷ H¸n cña ngêi ViÖt nãi chung, cÊu tróc thêng gÆp cña çc gia ph¶ lo¹i nµy thêng cã çc môc nãi vÒ môc ®Ých ý nghÜa cña viÖc viÕt gia ph¶ téc ph¶, çc ghi chÐp thÕ thø, nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cu¶ nh÷ng thµnh viªn nam trong dßng hä (tõ ngµy sinh, giç kþ, phÇn mé, hµnh tr¹ng, vî con...). Çc dßng hä coi gia ph¶, téc ph¶ lµ b¶o vËt cña gia ®×nh dßng hä cña m×nh, gi÷ g×n tr©n träng vµ chØ khai më gia ph¶ vµo çc dÞp träng thÓ cña dßng hä nh giç tæ.

759

MÆc dï, cha cã mét cuéc tæng ®iÒu tra vÒ tr÷ lîng gia ph¶, téc ph¶ cña çc dßng hä ë Nam §Þnh, nhng hiÖn nay còng ®· thÊy cã nhiÒu cuèn gia ph¶ ®îc lu hµnh trong çc trung t©m lu tr÷ cña trung ¬ng vµ tØnh, cã gi¸ trÞ vÒ lÞch sö, v¨n ho¸ cña Nam §Þnh nãi riªng, cña ®Êt níc nãi chung, ch¼ng h¹n nh: L¬ng thÕ téc ph¶ ký; §¹i t«ng chÝnh ph¶ hä Vò (§¹i An - Vô B¶n), Ng« gia thÕ ph¶ (B¸ch TÝnh - Nam Trùc), §Æng gia thÕ ph¶ (Hµnh ThiÖn - Xu©n Trêng).

Tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX trë l¹i ®©y, phong trµo viÕt gia ph¶, ch¾p nèi dßng hä l¹i ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhiÒu gia ph¶ viÕt b»ng ch÷ quèc ng÷, ®îc in Ên c«ng phu.

Ch¨m lo phÇn mé, t¶o mé, x©y mé: Trong quan niÖm cña ngêi ViÖt nãi chung "sèng vÒ må m¶ chø kh«ng sèng vÒ c¶ b¸t c¬m". ViÖc ch¨m lo phÇn mé, x©y mé, t¶o mé cña c d©n Nam §Þnh ®îc coi lµ mét biÓu hiÖn ®Æc biÖt quan träng, phæ biÕn cña tÝn ngìng thê cóng tæ tiªn.

Trong çc gia ph¶ cò cßn l¹i hÇu nh kh«ng mét gia ph¶ nµo kh«ng chÐp vÒ n¬i ®Ó mé, vÞ trÝ cô thÓ cña çc ng«i mé trªn çc çnh ®ång, xø ®ång. NhiÒu gia ph¶ cã ¶nh hëng cña phong thuû, ®Þa lý cßn ghi chÐp ®Çy ®ñ h¬n, kÓ c¶ híng, ng«i vÞ cña ng«i mé. Th«ng thêng sau khi hung t¸ng, ngêi ViÖt rÊt ch¨m lo ®Õn phÇn çt t¸ng. Tríc ®©y nhiÒu ng«i mé ®îc ®Æt trong çc thöa ruéng t, mét sè lµng cã nghÜa ®Þa (tha ma) chung, nh÷ng gia ®×nh kh¸ gi¶ ch¨m lo vØa, bã mé b»ng g¹ch, cßn phÇn lín lµ nh÷ng nÊm ®Êt. Hµng n¨m vµo çc dÞp giç, thanh minh, 30 th¸ng Ch¹p, çc gia ®×nh tæ chøc ®i dän phÇn mé hoÆc ®i theo dßng hä th¾p h¬ng ë phÇn mé chung. Kho¶ng ®é gÇn 20 n¨m trë l¹i ®©y, do ®iÒu kiÖn kinh tÕ ®îc c¶i thiÖn vµ còng do c¶ kÝch thÝch cña kinh tÕ hµng ho¸ c¹nh tranh, phong trµo "x©y" söa mé cho bè mÑ, «ng bµ, tæ tiªn lan réng kh¾p çc ®Þa bµn Nam §Þnh.

§i tõ Vô B¶n, ý Yªn xuèng Giao Thuû, NghÜa Hng, nh÷ng "xãm" mé mäc lªn ngµy cµng nhiÒu.

Gi¸o d©n vµ thê cóng tæ tiªnTríc céng ®ång Vatican II, C«ng gi¸o ViÖt Nam kh«ng chÊp

nhËn thê cóng tæ tiªn. Ngêi nµo muèn theo C«ng gi¸o tríc tiªn ph¶i tõ bá thê cóng tæ tiªn - mét cöa ¶i ®¹o lý, phong tôc kh«ng dÔ g× vît qua ®èi víi ngêi ViÖt.

Trong çc dßng truyÒn gi¸o ho¹t ®éng ë ViÖt Nam nh dßng Tªn, dßng Phanxic«, Héi truyÒn gi¸o Pari th× dßng §a Minh- vèn ®-

760

îc giao cai qu¶n ®Þa phËn §«ng §µng Ngoµi, trong ®ã cã Nam §Þnh, lµ dßng cã çi nh×n vµ øng xö tiªu cùc nhÊt víi vÊn ®Ò thê cóng tæ tiªn. Ngay tõ n¨m 1759 bÒ trªn cña ®¹i diÖn t«ng toµ coi ®Þa phËn §«ng ®· ra th göi gi¸o sÜ, gi¸o d©n ®Þa phËn nãi vÒ 36 "sù rèi" cña thê cóng tæ tiªn. N¨m 1796, viÖc cÊm lµm nhµ t¸ng, khi ®a x¸c kh«ng ®îc ®i kiªu «ng bµ th¸nh... ®îc nh¾c l¹i. Tuy nhiªn, cïng víi thêi gian vµo cuèi XIX ®Çu XX, kh«ng chØ çc dßng kh¸c mµ ngay dßng §a Minh còng dÇn chÊp nhËn mét sè phong tôc, quan niÖm cña ngêi ViÖt trong ®ã cã viÖc tang ma, tëng nhí ngêi th©n ®· khuÊt trong gia ®×nh. Çc tÝn ®å c«ng gi¸o ®· tham gia thê cóng tæ tiªn víi tõng cÊp ®é kh¸c nhau nh thê cóng ngêi cã c«ng më ®Êt lËp lµng, tæ nghÒ, thê cóng hä téc, quan niÖm vÒ hån, vÝa cña ngêi ®· mÊt, çc h×nh thøc giç ch¹p, nh÷ng giäng ®iÖu h¸t kinh, cÇu kinh cho ngêi qua ®êi.

Sau céng ®ång Vatican II, trªn tinh thÇn hoµ ®ång, héi nhËp, Gi¸o héi chÊp nhËn tÝn ngìng thê cóng tæ tiªn cña Trung Quèc, råi ViÖt Nam (1964). Tõ 1974, theo tinh thÇn cña C«ng gi¸o c¶ níc, gi¸o d©n Nam §Þnh ®îc tæ chøc, tham dù çc nghi lÔ t«n kÝnh tæ tiªn, «ng bµ víi 5 ®iÓm quy ®Þnh:

§îc ®Æt bµn thê tæ tiªn thÊp h¬n bµn thê Chóa§îc ®èt ®Òn nhang ,v¸i l¹y tríc bµn thë tæ tiªn§îc cóng giç trong gia ®×nh theo phong tôc ®Þa ph¬ngTrong h«n lÔ d©u rÓ ®îc lµm lÔ tæ, lÔ gia tiªn tríc bµn thê

tæ tiªnTrong tang lÔ, ®îc v¸i l¹y thi hµi ngêi qu¸ cè, ®èt h¬ng v¸i

theo phong tôc ®Þa ph¬ng.Tríc ®©y gi¸o d©n thêng ch«n cÊt ngêi chÕt 1 lÇn vµ ®µo

s©u ch«n chÆt, x©y mé trong nghÜa ®Þa chung (nghÜa ®Þa cña gi¸o d©n thêng ®îc quy ho¹ch gän gµng, quy m« h¬n nh÷ng b·i tha ma, nghÜa ®Þa cña d©n kh«ng theo ®¹o). H¬n chôc n¨m trë l¹i ®©y, nhiÒu gi¸o d©n còng thùc hiÖn viÖc c¶i t¸ng. 2. Thê ThÇn, Thµnh hoµng TÝn ngìng thê thÇn, thµnh hoµng lµ tÝn ngìng d©n gian cña ngêi ViÖt rÊt phæ biÕn ë Nam §Þnh. Trõ nh÷ng lµng, nh÷ng gi¸p theo ®¹o Thiªn Chóa, theo thèng kª ®Çu tiªn vµo n¨m 1937, t¹i 807 lµng x· trªn ®Þa bµn Nam §Þnh thê 2140 vÞ thÇn víi ®ñ çc lo¹i danh hiÖu, tªn gäi (tÝnh b×nh qu©n mçi lµng x· thê 2,65 vÞ thÇn, cao h¬n mét chót so víi con sè b×nh qu©n cña c¶ vïng ch©u thæ: 2,57).

761

Cã çc vÞ thÇn th¸nh lµ çc hiÖn tîng tù nhiªn ®îc nh©n ho¸, th¸nh ho¸ nh sÊm, chíp, ma giã, nh÷ng vÞ thÇn cã "lý lÞch" lµ nh÷ng yÕu tè thiªn nhiªn nh thÇn c©y, thÇn ®¸, thÇn níc, thÇn nói, thÇn biÓn, thÇn ®éng vËt. Nh÷ng vÞ thÇn nµy d©n gian cßn gäi lµ Thiªn thÇn (Thèng kª ban ®Çu tõ B¶ng tra thÇn tÝch thÇn s¾c theo ®Þa danh lµng x· cña ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m, Hµ Néi 1996, nghÜa lµ chØ míi dùa trªn 226 thÇn tÝch cña 113 lµng x· cña Nam §Þnh th× ®· cã 85 vÞ thÇn thuéc lo¹i nµy. Sè lîng thùc tÕ h¼n cßn cao h¬n nhiÒu)

ThÇn liªn quan ®Õn níc (s«ng hå, biÓn) nh Nam H¶i ®¹i v-¬ng, §«ng H¶i ®¹i v¬ng, T©y H¶i ®¹i v¬ng, C©u Mang, Linh Lang...

Çc vÞ thÇn ®îc d©n gian gäi lµ Nh©n thÇn, chiÕm sè lîng lín trong tËp hîp çc thÇn ®îc thê. VÒ mÆt lÞch ®¹i, nÕu ph©n theo thÇn tÝch th× cã:

- Thêi kú Hïng V¬ng, An D¬ng V¬ng: Cao S¬n, Quý Minh, Thôc An D¬ng V¬ng.

- Thêi kú chèng B¾c thuéc: C«ng chóa Thôc C«n, Mai Hång, §ç ThÞ Dung, Phan ThÞ Tr©m, TiÒn Lý Nam ®Õ, TriÖu ViÖt V¬ng, §inh L«i, Hoµng TÒ.. - Thêi kú Ng« - §inh, TiÒn Lª: KiÒu C«ng H·n, TrÇn L·m, §inh Tiªn Hoµng, NguyÔn TÊn, T¹ Hïng Ly, L· §êng

- Thêi Lý - TrÇn: §oµn Thîng, çc vua TrÇn, TrÇn Thñ §é, Phông D¬ng c«ng chóa, TrÇn NhËt DuËt, TrÇn Kh¸nh D, NguyÔn HiÒn, Bïi KhiÕt, Bïi TuyÕt, Tr¬ng Long....

- Thêi chèng Minh: §¨ng Dung, L¬ng Minh NguyÖt (KiÕn Quèc phu nh©n)...

- Thêi Lª s¬: NguyÔn Phôc, L¬ng ThÕ Vinh...- Thêi Lª - TrÞnh: §iÒn QuËn c«ng.- Thêi NguyÔn: Ph¹m V¨n NghÞ, Vò H÷u Lîi...NÕu xÕp theo giíi th× çc n÷ thÇn chiÕm mét khèi lîng

kh«ng nhá: tõ LiÔu H¹nh, LiÔu Hoa, Thîng Ngµn ®Õn Hoµng Th¸i Phi, Hång N¬ng, Hång Hoa C«ng chóa, HuyÒn Tr©n, HuÖ Lan c«ng chóa, H¹ Thanh c«ng chóa, Phông D¬ng c«ng chóa, Tr¬ng ThÞ Ph¬ng, Tèng HËu.. Cßn nÕu quy chiÕu theo th¸nh tÝch, c«ng hu©n cña çc vÞ thÇn, th× trong tËp hîp trªn cã:

762

- Nh÷ng vÞ thÇn cã c«ng hu©n víi ®Êt níc, cã c«ng víi çc triÒu ®×nh phong kiÕn (®¸nh giÆc, dÑp lo¹n, phß t¸ triÒu chÝnh, hoÆc "©m phï" nhµ vua ..) cho nh §inh Bé LÜnh, TrÇn Minh C«ng, Hng §¹o V¬ng, TrÇn Quang Kh¶i, L¬ng NguyÖt, §¨ng Dung... - Nh÷ng vÞ lµ tiÒn hiÒn khai khÈn, më ®Êt, lËp lµng: TrÇn Vu, Vò Chi, Hoµng Gia, Ph¹m CËp (H¶i Anh, H¶i HËu), Ng« MiÔn (An C- Xu©n Trêng), Ph¹m V¨n NghÞ, NguyÔn §iÓn, Ph¹m Thanh (H¶i L¹ng - NghÜa Hng)... - Nh÷ng vÞ lµ nh÷ng nhµ khoa b¶ng tµi danh (Tr¹ng nguyªn, TiÕn sÜ) më ®Çu cho truyÒn thèng khoa b¶ng cña lµng, cña hä, danh tiÕng cho lµng: Ph¹m B¶o, Ph¹m §¹o Phó (D¬ng Ph¹m - NghÜa Hng)...

- Cã thÇn lµ çc vÞ tæ nghÒ, nh T« Trung Tù nghÒ trång Hoa (VÞ Khª-Nam Trùc), Lª C«ng Hµnh (Hµng Thªu- thµnh phè Nam §Þnh), Lôc VÞ tæ s (V©n Chµng- Nam Trùc )...

"C¬ cÊu" trªn cña tËp hîp thÇn, th¸nh ë lµng x· Nam §Þnh còng lµ nh÷ng nÐt chung thêng gÆp ë lµng x· ViÖt vïng ch©u thæ B¾c Bé. Tuy nhiªn, ë Nam §Þnh cã nh÷ng nÐt riªng, næi bËt sau ®©y:

N¬i thê Ýt nhÊt lµ mét vÞ thÇn, n¬i thê nhiÒu nhÊt lµ 17 vÞ thÇn.

ë Nam §Þnh h×nh thµnh 3 d¶i cã sù kh¸c biÖt kh¸ râ: D¶i chiªm tròng phÝa B¾c (gåm b¾c Mü Léc, Vô B¶n, ý Yªn) n¬i cã sè lîng lµng thê trªn 1 thÇn chiÕm tû lÖ cao.

Vïng Nam Trùc, Trùc Ninh, Xu©n Trêng, b¾c NghÜa Hng sè l-îng lµng thê trªn 1 thÇn gi¶m dÇn, cßn vïng ven biÓn nh Giao Thuû, H¶i HËu, nam NghÜa Hng, sè lµng thê 1 thÇn l¹i chiÕm tû lÖ cao h¬n hai d¶i trªn.

Lµ quª h¬ng ph¸t tÝch cña nhµ TrÇn, lµ mét vïng kinh tÕ - v¨n ho¸ ph¸t triÓn m¹nh ë thÕ kû XIII- XIV, nh÷ng vÞ thÇn cã nguån gèc lÞch sö cña thêi kú nµy nh: TrÇn Thñ §é, TrÇn Kh¸nh D, TrÇn NhËt DuËt, c«ng chóa HuyÒn Tr©n, c«ng chóa Thuþ B¶o, Ph¹m Ngò L·o, Ng« MiÔn, Lª HiÕn Tø, Lª HiÕn Gi¶n... ë thêi kú nµy chiÕm tû lÖ cao h¬n çc vïng kh¸c.

Lµ khu vùc ch©u thæ ph¸t triÓn ra biÓn m¹nh mÏ, n¬i qu¸ tr×nh khai hoang lÊn biÓn, lËp lµng diÔn ra thêng xuyªn, liªn tôc, cã thµnh tùu lín vµ râ rÖt nhÊt ë B¾c Bé, v× thÕ, theo thèng kª cha ®Çy ®ñ Nam §Þnh ®· cã tíi 70 ®Þa ®iÓm thê çc vÞ tæ khai khÈn më Êp, lËp lµng, trÞ thuû, ®Æc biÖt tËp trung lµ vïng ven

763

biÓn Xu©n Trêng, H¶i HËu, NghÜa Hng. ChØ trong khu vùc çc lµng x· cña çc huyÖn nµy ®· cã 56 n¬i thê.

Còng do qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lµng x·, ph¸t triÓn tõ vïng trung t©m ch©u thæ tõ phÝa B¾c ra cöa s«ng, ven biÓn ë phÝa Nam, nªn ë Nam §Þnh cßn cã mét hiÖn tîng næi bËt lµ nh÷ng c d©n ®i khai khÈn, thêng "mang" theo ThÇn, Thµnh hoµng cña lµng gèc ®Õn quª h¬ng míi.3. Thê §øc Th¸nh TrÇn

Hng §¹o v¬ng TrÇn Quèc TuÊn (1228 - 1300) lµ nh©n vËt lÞch sö vÜ ®¹i, anh hïng d©n téc. Con ®êng tõ Hng §¹o V¬ng TrÇn Quèc TuÊn ®Õn §øc Th¸nh TrÇn kh«ng chØ diÔn ra khi «ng qua ®êi mµ ngay tõ lóc sinh thêi.

Trong lßng nh©n d©n Nam §Þnh, h¬n 7 thÕ kû qua, Hng §¹o §¹i V¬ng ®· trë thµnh §øc Th¸nh TrÇn- §øc Th¸nh Cha trong ViÖt ®iÖn.

Trong ViÖt ®iÖn cña ViÖt Nam, kh«ng ph¶i chØ cã duy nhÊt Hng §¹o V¬ng lµ anh hïng d©n téc, lµ nh©n vËt lÞch sö ®îc th¸nh ho¸. Nhng h¼n kh«ng cã mét vÞ th¸nh nµo trong sè ®ã, suèt dÆm dµi lÞch sö v¨n ho¸ d©n téc l¹i ®îc nhiÒu n¬i thê nh vËy.

Cïng víi thêi gian, sè lîng çc n¬i thê §øc Th¸nh TrÇn còng t¨ng lªn. Ch¼ng h¹n, theo ®iÒu tra n¨m 1937, chñ yÕu lµ do khai b¸o cña chøc dÞch h¬ng l·o çc lµng x·, ë Nam §Þnh cã 55 ®Þa ®iÓm thê §øc Th¸nh TrÇn (cã ®Òn, miÕu, ®×nh, chïa), cßn theo thèng kª n¨m 1974 cña B¶o tµng tØnh, trªn ®Þa bµn Nam §Þnh cã 166 ®Þa ®iÓm (®Òn, ®iÖn, phñ, miÕu, ®×nh, chïa) thê §øc Th¸nh TrÇn. Ngoµi 2 ®Þa ®iÓm thê chÝnh lµ: §Òn B¶o Léc x· Mü Phóc, Mü Léc - Hng §¹o V¬ng ®îc thê cïng víi Th©n Phô lµ An Sinh V¬ng TrÇn LiÔò; §Òn Cè Tr¹ch, x· Léc Vîng, Mü Léc, §øc Th¸nh TrÇn bªn miÕu "TrÇn triÒu liÖt vÞ"- 14 vÞ vua triÒu TrÇn, çc ®Þa ®iÓm kh¸c lµ "thê väng" hoÆc "ríc ch©n nhang". Trong tÝn ngìng thê thÇn cña ngêi ViÖt, kh«ng ph¶i chØ thê §øc Th¸nh TrÇn míi cã hiÖn tîng "thê väng" hay "ríc ch©n nhang". NhiÒu vÞ thÇn hoµng lµng ®· ®îc nh÷ng ngêi d©n ®i khai hoang më ®Êt lËp lµng thê väng ë quª h¬ng míi, nhiÒu vÞ thÇn trÊn gi÷ nh÷ng bÕn tuÇn, cöa s«ng, cöa biÓn, ®îc nh÷ng ngêi d©n ®i ®¸nh ç, ®i bu«n... ríc b¸t h¬ng, hay thê väng cÇu mong ®îc phï hé cho nh÷ng chuyÕn ®i, cho nghÒ nghiÖp cña m×nh... Nhng h¼n kh«ng cã vÞ thÇn nµo ®îc thê väng, ríc ch©n nhang vÒ thê nhiÒu nh víi §øc Th¸nh TrÇn.

764

4. Thê MÉu vµ trung t©m MÉu Phñ DÇy* TÝn ngìng thê MÉu (mÉu Thîng Ngµn, MÉu Tho¶i, Thuû)

cïng víi nh÷ng tÝn ngìng d©n gian kh¸c nh thê cóng tæ tiªn cña cd©n n«ng nghiÖp lóa níc ViÖt Nam ë ch©u thæ s«ng Hång, s«ng M·, ®îc kÕt tinh, th¨ng hoa vµo hiÖn tîng thê MÉu LiÔu, mµ V©n Çt - Kim Th¸i - Vô B¶n - Nam §Þnh lµ quª h¬ng.

LÔ héi Phñ DÇy ®îc ®Æt vµ diÔn ra trong bèi c¶nh kh«ng gian, thêi gian ®Æc trng, ®iÓn h×nh cña lÔ héi c d©n n«ng nghiÖp lóa níc.

Kh«ng gian v¨n ho¸ héi Phñ Dµy: thuéc x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n lµ vïng ®Êt cæ, nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn- x· héi, n«ng d©n- n«ng nghiÖp, xãm lµng kh¸ ®iÓn h×nh cho nÒn v¨n ho¸ lóa níc- yÕu tè Níc, yÕu tè MÑ, sinh s«i, che chë - c¬ së ®Çu tiªn, nÒn t¶ng, thêng xuyªn vµ quan träng cña sù ra ®êi cña tÝn ngìng thê MÉu..

Phñ DÇy ®îc ®Æt trong mét khung c¶nh dµy ®Æc nhng ®iÓm tÝn ngìng cæ truyÒn:

+ Phñ V©n Çt, Phñ Tiªn H¬ng, L¨ng MÉu+ §Òn §øc vua V©n Çt, ®Òn §øc vua Tiªn H¬ng (thê Lý Nam

§Õ)+ §Òn §Ò S¸t (§Òn Mét m¸i)+ C¶nh bµ (Phñ bµ)+ §Òn bµ Ch¸nh ¸n+ §Òn C«ng ®ång Tiªn H¬ng (thê tíng qu©n L«i C«ng)+ §Òn Thîng (Thê t¶ s¬n thÇn, thê MÉu)+ §Òn C«ng Nói (thê H÷u s¬n thÇn, quan §Ö Tam)+ §Òn GiÕng+ Chïa Tiªn H¬ng, chïa V©n Çt- Thêi gian LÔ héi: Sau Héi Chî ViÒng - vµo mång T¸m th¸ng giªng, nh lµ më

®Çu, dÉn ®êng vµo lÔ héi Phñ Dµy. Héi Phñ DÇy cæ truyÒn kÐo dµi hÕt thîng tuÇn th¸ng 3 (©.l) víi tr×nh tù sau:

- LÔ "NhËp tÞch" vµo ngµy mång 1 ®Ó më cöa §Òn, cöa Phñ trong vïng.

- LÔ "Méc dôc" vµo ngµy mång 2, ríc níc tõ ®Òn GiÕng vÒ ®-îc giao cho bèn thanh n÷ lau röa tîng MÉu. Bé quÇn ¸o n¨m tríc

765

cña MÉu ®îc ngêi ta chia ra lµm nhiÒu m¶nh nhá, chia theo thø tù cho çc chøc s¾c, b« l·o trong lµng, cßn l¹i chia nh÷ng ngêi tham dù ®Ó lÊy "khíc"- lÊy may. Nh÷ng ngêi dù, tríc hÕt lµ hµng chøc s¾c trong lµng, nhóng tay vµo chËu níc t¾m tîng, xoa lªn mÆt hoÆc uèng mét ngôm ®Ó hy väng "gi¶i cøu b¸ch bÖnh".

- LÔ Giç MÉu: chÝnh tÕ tæ chøc ngµy mång ba theo nghi thøc "quèc tÕ".

Ngoµi h¬ng hoa theo quy ®Þnh, çc quan viªn ®µn anh nhËn ruéng ph¶i s¾m ®u "ThËp cóng" - 10 lÔ, mçi lÔ 100 b¸nh dµy to (mçi b¸nh nÆng kho¶ng 1,5 kg; gi¸ 1 quan/1b¸nh) d¸n ch÷ "Thä" b»ng giÊy trang kim lªn mÆt m©m b¸nh, mét con lîn sèng vµ mét h¬ng ¸n chuèi tiªu.

- Héi TËp phóc hµng huyÖn còng s¾m cç nh vËy thªm h¬ng ¸n gåm 8 lo¹i qu¶.

- Héi Hµo hµng huyÖn cã mét m©m x«i (gi¸ 20 quan), mét con lîn quay, mét m©m cau t¬i.

- Cç tÕ do çc Gi¸p lµm gåm mét tr©u thui, mét bß thui, mét lîn luéc, hµng tr¨m cÆp b¸nh dµy vµ nhiÒu buång chuèi.

- Chñ tÕ lµ quan chøc cao cÊp trong triÒu, hoÆc ®Çu tØnh (cuèi XIX ®Çu XX lµ Tæng ®èc Nam §Þnh). Çc quan hµng huyÖn, tæng §ång §éi ®øng hai bªn hÇu tÕ.

Héi Phñ DÇy cßn cã h×nh thøc tÕ lÔ d©n gian - HÇu bãng. HÇu bãng lµ mét chuçi lÔ tiÕt mµ nh÷ng ngêi ®îc "nhµ th¸nh chän lµm con çi" - çc «ng ®ång, bµ ®ång tiÕn hµnh.

* Héi rícNgµy mång 5 phñ V©n Çt ríc thØnh kinh ë chïa DÇn (nay ríc

ë chïa Tiªn Linh). Mång 6 phñ Tiªn H¬ng ríc thØnh kinh ë chïa G«i (nay ríc ë chïa Linh S¬n ). T¬ng truyÒn trong cuéc chiÕn Sßng S¬n, PhËt Bµ Quan ¢m ®· cøu gióp MÉu LiÔu. Sau nµy, MÉu LiÔu quy y t¹i chïa G«i, cho nªn trong héi cã nghi thøc ríc MÉu ®i thØnh kinh.

§¸m ríc n¨m 1903 ®îc miªu t¶ nh sau: "Giê M·o, mäi ngêi v©ng mÖnh Th¸nh MÉu vµo ®Òn Sßng, kÝnh ríc th¸nh gi¸ xuÊt du. Trªn ®êng ®i ®Õn giê Ngä th× tíi Ninh B×nh, råi ®Õn Tang Gi¸ (®Òn D©u). Khi ®Õn ®Òn D©u ®· thÊy cê qu¹t, chiªng trèng nghªnh ®ãn. Sau ®ã, ®¸m ríc tiÕp tôc vµo ®Òn Sßng. Khi ®Õn ®Òn Sßng th× trêi tèi, ph¶i ®Õn giê TuÊt míÝ ®Õn ®Òn Sßng S¬n.

766

Giê M·o ngµy mång 5 ríc MÉu håi cung. Xe loan §Ö Tam Th¸nh MÉu ®i sau, Nh©n d©n thanh y, xiªm y rùc rì theo hÇu, cæ vò tíi hµng v¹n. Giê DËu vÒ ®Õn Ninh B×nh, dõng ch©n ë ®Òn Ninh Phong.

Ngµy mång 6 ríc Th¸nh MÉu tõ Ninh Phong vît bÕn Non Níc. §i ®Õn ®©u d©n së t¹i còng s½n sµng kiÖu vâng ®ãn ríc. Çc thÇn së t¹i còng ®îc nghªnh ®ãn. Sau ®ã ríc MÉu vÒ qua C«i S¬n råi vÒ V©n H¬ng.

Ngµy mång 8 lÔ t¹, sau ®ã ®Ö tam Th¸nh MÉu l¹i ®îc ríc vÒ Sßng S¬n yªn vÞ”.

* Héi Hoa TrîngTríc mçi phñ V©n Çt, Tiªn H¬ng ®Òu cã B·i kÐo ch÷ - n¬i

tæ chøc Héi Hoa trîng vµo ngµy mång7 (ë phñ V©n Çt), mång 8 (ë phñ Tiªn H¬ng)

Tæng Cê: lµ ngêi dïng cê (hoÆc trèng) ®Ó lµm hiÖu chØ huy cho çc phu héi ch¹y hµng mét ®øng vµo vÞ trÝ ®· ®Þnh lµm thµnh nÐt ch÷. Tríc ®©y, Tæng cê thêng lµ ngêi lµng Th«ng Khª hay B¶o Ngò - quª h¬ng cña bµ Th¸i Phi.

Phu héi: (hay cßn gäi lµ Giai héi) ®îc tuyÓn chän tõ çc lµng çc tæng trong huyÖn Thiªn B¶n - Vô B¶n, lÊy tÊt c¶ kho¶ng 500 ngêi. Phu héi mÆc ¸o n¸i vµng, quÇn tr¾ng, kh¨n ®en cã trïm v¶i ®á hoÆc vµng, th¾t lng mµu lôc, ch©n ®Êt hoÆc quÊn xµ c¹p. MÊy n¨m nay, phu héi mÆc quÇn ¸o ®á, th¾t dai lng vµng, ®éi kh¨n vµng (ë phñ V©n Çt) hoÆc mÆc ¸o vµng, quÇn tr¾ng, kh¨n ®á, ®ai lng ®á/ xanh (ë phñ Tiªn H¬ng).

GËy héi: lµm b»ng luång hoÆc tre nhá, dµi 1 trîng (trªn 2 m) ë ®Ønh cã buéc tóm l«ng gµ mµu xanh ®á, than gËy ®îc quÊn d©y xanh ®á.

ViÖc chän ch÷ ®Ó xÕp ph¶i ®îc MÉu quyÕt ®Þnh b»ng çch xin ©m d¬ng hoÆc khÊn lÔ ë phñ Th«ng. Çc ch÷ thêng ®îc MÉu "chän" lµ "Quèc th¸i d©n an", "Hoµ cèc phong ®¨ng", Th¸nh thä v« c¬ng", "Thiªn h¹ th¸i b×nh" "Quang phôc th¸nh thiÖn", "MÉu nghi thiªn h¹" (mÊy n¨m nay çc ch÷ do ban tæ chøc quyÕt ®Þnh).

Sù tÝch cña Héi Hoa trîng ®îc gi¶i thÝch nh sau: "Tôc Héi g©y hoa cã tõ viÖc Th¸i Phi cña chóa TrÞnh thêi Lª Trung Hng ®Õn cÇu ë ®Òn Tiªn Th¸nh. V× ®îc øng nghiÖm nh ®iÒu íc muèn, Th¸i Phi t©u lªn trªn xin miÔn cho d©n huyÖn viÖc ®¾p

767

®ª kh¬i níc ë Hµ Thµnh. D©n huyÖn nhí c«ng ¬n Êy míi ®æi mai, cuèc thµnh gËy kÐo ch÷, hµng n¨m cø ®Õn lÔ kþ th× kÝnh cÈn lµm lÔ t¹, héi häp chôm ®Çu, l©u ngµy thµnh lÖ". (Bia Kh¶i §Þnh n¨m thø 6- 1921).

IV. LÔ héi vµ trß ch¬i d©n gian Cïng víi phong tôc thê cóng Thµnh hoµng lµ çc lÔ héi d©n

gian. HÖ thèng nµy g¾n liÒn víi çc lµng x· Nam §Þnh vµ v× vËy cã thÓ gäi lµ héi lµng.

Quanh n¨m, tõ th¸ng giªng ®Õn th¸ng ch¹p trªn ®Þa bµn Nam §Þnh kh«ng th¸ng nµo kh«ng cã héi lµng. Sím nh héi lµng Gi¸p T më vµo ngµy h¹ nªu mång 4 th¸ng Giªng, muén lµ nh÷ng lÔ héi ®Òn Din, héi lµng B¸i D¬ng... vïng Nam Trùc vµo th¸ng ch¹p... Tuy nhiªn, sè lîng lÔ héi tËp trung nhiÒu h¬n c¶ lµ vµo vµo çc th¸ng n«ng nhµn (th¸ng giªng, th¸ng hai, th¸ng t¸m, th¸ng chÝn). NÕu chia theo mïa th× lÔ héi truyÒn thèng tËp trung vµo hai mïa chñ yÕu: Héi mïa Xu©n vµ héi mïa Thu. Héi mïa xu©n: nh çc lÔ héi Giao Cï, ®×nh R¹ch, chïa Bi, ®Òn §¸... (Nam Trùc) L Ch©u, chïa Ng« X¸, Ninh X¸ (ý Yªn), ®Òn Thîng (Giao Thuû)... Héi mïa Thu nh: ®Òn X¸m, Y L, chïa Cæ LÔ, VÞ Khª (Nam Trùc), chïa Keo (Xu©n Trêng), ®×nh §¸, Tèng X¸ (ý Yªn)... Vµo nh÷ng mïa xu©n, thu nh vËy, lÔ héi diÔn ra liªn tiÕp, hÕt lµng nµy ®Õn lµng kh¸c, vïng kh¸c víi mËt ®é rÊt cao. Ch¼ng h¹n, chØ míi vµi ngµy ®Çu n¨m th¸ng giªng th«i, ngêi Vô B¶n ®· lªn lÞch du xu©n, dù héi:

Mång bèn ch¬i chî Qu¶ LinhMång n¨m chî Tr×nh, mång s¸u non G«i

Çch ngµy mång b¶y mµ th«iBíc sang mång t¸m ®i ch¬i chî ViÒng...

Trong mét khung thêi gian tËp trung vµo çc th¸ng n«ng nhµn nªn trong dÞp nµy kh«ng Ýt lÔ héi trïng ngµy víi nhau.

Thêi gian lÔ héi thêng lµ 2, 3 ngµy, cã lÔ héi kÐo dµi n¨m, b¶y ngµy. §¹i héi th× tuú thuéc theo lÖ cña tõng lµng cã thÓ 2 hoÆc 3, 5, 6 n¨m më mét lÇn, ch¼ng h¹n ®¹i héi cña lµng V« Ho¹n (Nam Trùc) cø 3 n¨m më mét lÇn vµo nh÷ng n¨m Tý, Ngä, M·o, DËu...

768

Çc lÔ héi lµng còng thêng lµ çc ngµy sinh, ngµy kþ cña çc thµnh hoµng, çc thÇn, hay ngµy lÔ cña PhËt. §×nh, ®Òn, miÕu, chïa - çc trung t©m tÝn ngìng, kh«ng gian thiªng cña céng ®ång chÝnh lµ ®Þa ®iÓm tæ chøc lÔ héi.

Héi lµng chñ yÕu ®îc diÔn ra trong mét lµng - x· tæ chøc, nhng còng kh«ng Ýt lÔ héi do hai lµng trë lªn phèi hîp hoÆc lu©n phiªn nhau tæ chøc (héi §«ng Phï, V« Ho¹n, héi ®Òn Din, héi Tøc MÆc ...) Còng nh çc héi lµng ngêi ViÖt, cÊu tróc chung cña héi lµng Nam §Þnh cæ truyÒn cã phÇn lÔ vµ phÇn héi. PhÇn lÔ thêng diÔn ra chñ yÕu ë trong thÇn ®iÖn (®×nh, ®Òn, miÕu, chïa), theo mét trËt tù gåm: ço, hiÕn tÕ, cÇu xin, t¹ ¬n. TÊt c¶ ®îc thÓ chÕ ho¸ cao, long träng, nghiªm trang tõ nh©n sù, trang phôc, mµu s¾c, vËt dông, cç thê, vËt hiÕn tÕ... ®Õn ©m nh¹c. Trong nhiÒu thÕ kû ®îc duy tr×, t¨ng cêng, trong mét sè h-¬ng íc cæ cña lµng x· Nam §Þnh cßn thÊy ®a vµo c¶ nh÷ng ®iÒu quy ®Þnh, nh÷ng thÓ chÕ ho¸ phÇn lÔ cña lÔ héi lµng. Ch¼ng h¹n vËt phÈm dïng trong lÔ ë héi ®Òn Din (Nam D¬ng - Nam Trùc) diÔn ra trong 10 ngµy tõ mång ®Õn 10 th¸ng ch¹p, quy ®Þnh: mång 9 lµm cç chay (b¸nh gai, b¸nh ngò s¾c, b¸nh gi¸o, khoai sä r¸n). Cç mÆn ph¶i cã 7 lo¹i giß: hoa, lôa, lùu, thñ, gèi, mì, ch©n.. 3 con ç t¶i (ç mÌ). Cç KÝnh Thiªn ph¶i cã c¶ con chim kÐt thui. 4 m©m - cña bèn th«n ph¶i cã 3 con ç tr¾m dµi h¬n mét thíc, ngang b»ng 4 chÝt tay. Khi tÕ chän con ®Ñp nhÊt do mét ngêi m×nh trÇn, khè bao, chÝt kh¨n ®á n©ng ç cã läng che ®Õn quú bªn chñ tÕ... PhÇn héi - diÔn ra bªn ngoµi thÇn ®iÖn, hay më réng ®Õn toµn thÓ céng ®ång tõ ph¹m vi kh«ng gian ®Õn çc thµnh viªn, c¬ cÊu cña lµng x·: gia ®×nh, ngâ, gi¸p, giµ trÎ, trai, g¸i, giµu nghÌo. Héi lµ phÇn ®êi cëi më, khoan dung, lµ mét s©n "ch¬i" (ch¬i héi) phong phó, ®a d¹ng cña çc thµnh viªn trong lµng, lµ mét tËp ®¹i thµnh çc trß ch¬i, gi¶i trÝ cña c d©n. Ch¼ng h¹n héi lµng §ång Phï,V« Ho¹n bªn c¹nh lÔ ríc, cã h¸t chÇu v¨n, móa rèi, móa måi, móa qu¹t, móa hoa, thi dÖt v¶i, ®¸nh cê bái, ch¬i cê ng-êi. HÇu nh kh¾p çc vïng quª Nam §Þnh- mét trong nh÷ng chiÕu chÌo næi tiÕng cña B¾c Bé, lÔ héi kh«ng thÓ thiÕu chÌo:

"Nhí thuë héi xu©n chÌo dãng trèng” ... " Vµo ®¸m lµng t«i më trèng chÌo Bay cê, léng giã, ®á ®u«i nheo”

769

(NguyÔn BÝnh - Trë vÒ quª cò ). Trong tiÕn tr×nh lÞch sö l©u dµi, lÔ héi lµng x· cæ truyÒn - nh÷ng sinh ho¹t mang tÝnh nguyªn hîp cña x· héi tiÒn c«ng nghiÖp, ®· ®îc bao trïm, tÝch hîp nhiÒu líp tÝn ngìng, nh÷ng Èn tµng s©u xa cña tÝn ngìng nguyªn thuû, tÝn ngêng thê thÇn, thµnh hoµng, ®Õn thê çc danh nh©n, phËt gi¸o, ®¹o gi¸o ®îc phong kiÕn ho¸, lÞch sö ho¸. Çc lÔ héi cæ truyÒn ë Nam §Þnh (hay cña çc téc ngêi kh¸c còng vËy) g¾n víi niÒm tin cña céng ®ång c d©n çc thÕ hÖ híng tíi nh÷ng lùc lîng hay mét nh©n vËt nµo ®ã. Lùc lîng ®ã, nh©n vËt ®ã gióp céng ®ång vît qua çc khã kh¨n, trë ng¹i, thùc hiÖn ®îc mong íc cña céng ®ång. LÔ héi lµng x· cæ truyÒn Nam §Þnh tríc hÕt vµ bao trïm lµ ph¶n ¸nh nhu cÇu trë vÒ céi nguån, liªn quan chÆt chÏ ®Õn m«i trêng tù nhiªn lÞch sö, x· héi, cña çc nghÒ n«ng, ng, thñ c«ng nghiÖp. Ch¼ng h¹n: LÔ héi lµng Xøng (§¾c Lùc, x· Liªn B¶o huyÖn Vô B¶n) më vµo ngµy mång 6 ®Õn mång 10 th¸ng Giªng cña nh÷ng n¨m ®îc mïa. N¨m ®îc mïa, quan viªn chøc dÞch cïng d©n lµng häp bµn tæ chøc héi. C¶ lµng hÇu nh 'nhÞn" ¨n tÕt mµ dµnh c¶ cho vµo "®¸m". NÐt næi bËt cña héi Xøng lµ mäi ®å thê tÕ tù ®Òu ®îc lµm b»ng r¬m. Hµng th¸ng tríc khi vµo héi, d©n lµng, theo tõng dßng hä ®· chuÈn bÞ ®an, tÕt nh÷ng linh vËt nh long, ly, quy, phîng ®Õn nh÷ng ngêi xay lóa, gi· g¹o, c©y c¶nh, cæng chµo... b»ng r¬m. Lµng lµm riªng hai chó voi to nh voi thËt, dïng bïi nhïi lµm vßi, lµm ®u«i. TÊt c¶ ®îc mang ra ®×nh gäi lµ "®×nh §ôn"- ®×nh b»ng r¬m. D©n gian tõ l©u cã c©u: " §ån r»ng ®¸m (hay "¸ng") Xøng vui thay Xem hÕt c¶ ngµy chØ thÊy toµn r¬m " lµ nh vËy. LÔ héi ®×nh C¶ (th«n §Ö NhÊt, x· Mü Trung, huyÖn Mü Léc) ®îc tæ chøc hµng n¨m vµo 15 th¸ng 4, bªn c¹nh nh÷ng trß ch¬i d©n gian nh ®¸nh vËt, kÐo co, b¾t vÞt... cßn cã lÔ ríc lóa, ríc "«ng Bå". Çnh ruéng Quan ë phÝa ®«ng ®×nh lµng, cao r¸o mµu mì, n¬i duy nhÊt trång cÊy ®îc hai vô cña lµng t¬ng truyÒn xa kia lµ léc ®iÒn cña vua TrÇn ban. Ngêi trång cÊy çnh ruéng Êy ph¶i ch¾m sãc cÈn thËn. Tríc khi vµo lÔ héi, dï lóa ®· chÝn hay cßn xanh, chøc s¾c ®Þa ph¬ng ph¶i th©n ®Õn gÆt lóa ë ruéng, lîm thµnh bã cho gän ghÏ, ®Ñp m¾t s¹ch sÏ ®a lªn kiÖu ríc vÒ ®×nh ®Ó tÕ thÇn... Mçi gi¸p trong lµng ®Òu ph¶i nu«i mét con lîn ®Ó

770

chuÈn bÞ cho lÔ héi. Lîn khi mua vÒ ®îc gäi lµ «ng Bå, ch¨m sãc cÈn thËn. Phô n÷, theo quy ®Þnh cña lÖ lµng, trong suèt qu¸ tr×nh ch¨m lîn, kh«ng ®îc vµo chç nu«i lîn. S¸ng ngµy 15 th¸ng 4, lîn ®îc t¾m röa, ®a lªn còi cã trang trÝ nh÷ng gi¶i lôa ®á, theo ®¸m ríc cña çc gi¸p vÒ ®×nh. Khi ®¸m ríc tíi ®×nh, kiÖu ®îc xÕp theo hµng ®Ó chÊm h¬n thua. Sau ®ã çc gi¸p lµm thÞt lîn t¹i ®×nh ®Ó cóng th¸nh.

Nhu cÇu trë vÒ céi nguån ®îc h×nh thµnh, nu«i dìng, duy tr×, vµ th¨ng hoa trong çc lÔ héi bëi g¾n bã víi mét niÒm tin ch©n thµnh, trän vÑn, kÝnh tÝn vµo çc lùc lîng, vµo nh©n vËt mµ d©n lµng ®· thê (xem phÇn thê cóng thÇn, thµnh hoµng) §èi víi çc lµng x· thê thÇn, thµnh hoµng lµng x· lµ nh÷ng nh©n vËt lÞch sö, (çc anh hïng, çc vÞ khai s¸ng, lËp lµng), nh÷ng lÔ héi nµy thùc sù trë thµnh nh÷ng ngµy kû niÖm, nh¾c l¹i çc sù tÝch cã liªn quan ®Õn çc nh©n vËt lich sö, ®Õn thuë ban ®Çu gian khæ më lµng, lËp Êp. TÝch hîp, kÕt tinh nhuÇn nhuþ nh÷ng yÕu tè trªn, lÔ héi cæ truyÒn Nam §Þnh tõ nhiÒu thÕ kû qua ®· ®ãng vai trß quan träng trong ®êi sèng cña çc thÕ hÖ c d©n. LÔ héi biÓu d¬ng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, søc m¹nh cña céng ®ång, gãp phÇn t¹o nªn tÝnh cè kÕt céng ®ång. LÔ héi kh¬i, më dßng ch¶y vÒ nguån - céi nguån tù nhiªn, lÞch sö - Mét nhu cÇu vÜnh h»ng cña con ngêi, gãp phÇn h×nh thµnh vµ båi ®¾p gi¸ trÞ nh©n b¶n

LÔ héi, trong mét x· héi n«ng nghiÖp cæ truyÒn cßn trë thµnh ®iÓm hÑn, ®iÓm ®Õn "®Õn hÑn l¹i lªn" gãp phÇn më réng kh«ng gian giao lu, tiÕp xóc cña çc thÕ hÖ, nhÊt lµ víi thanh niªn nam n÷. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ trong ca dao ViÖt Nam, Nam §Þnh kh«ng thiÕu nh÷ng c©u:

"Hai m¬i ph¸t tÊu chïa BiTrai ®i ®îc vî, g¸i ®i ®îc chång".

* Çc héi lín + LÔ héi ®Òn TrÇn: theo håi cè cña çc bËc b« l·o th× vµo

çc n¨m Tý, Ngä, M·o, DËu, ®óng R»m th¸ng Giªng, tríc s©n ®Òn Thîng tæ chøc nghi lÔ Khai Ên víi sù tham gia cña 7 lµng: Väc, Lèc, HËu Båi, B¶o Léc, Kªnh, B¸i, Tøc MÆc.

Çc lµng ríc kiÖu çc vÞ thÇn vÒ tô tËp ë ®Òn Thîng ®Ó tÕ çc vua TrÇn. Nghi thøc nµy ph¶n ¸nh mét tËp tôc nghi lÔ cæ: sau nh÷ng ngµy nghØ TÕt, tõ R»m th¸ng Giªng th× triÒu ®×nh trë l¹i lµm viÖc b×nh thêng. Khai Ên lµ më ®Çu cho ngµy lµm viÖc cña

771

n¨m míi. Sau nµy lÔ héi ®Òn TrÇn më vµo dÞp 20 th¸ng T¸m hµng n¨m. Nghi lÔ ë ®©y diÔn ra víi çc lÔ ríc tõ çc ®×nh ®Òn xung quanh vÒ d©ng h¬ng, tÕ tù ë ®Òn Thîng thê 14 vÞ vua TrÇn. LÔ d©ng h¬ng cã 14 c« g¸i ®ång trinh, ®éi 14 m©m hoa ®i vµo ®Òn trong tiÕng nh¹c lÔ d©ng lªn 14 ngai vua. Nghi thøc nµy lµ håi ¶nh cña cung çch cña triÒu ®×nh phong kiÕn xa.

PhÇn héi cã nhiÒu h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ phong phó, ®éc ®¸o nh: chäi gµ, diÔn vâ n¨m thÕ hÖ, ®Êu vËt, móa l©n, ch¬i cê thÎ, ®i cÇu KiÒu, móa bµi b«ng. Móa bµi b«ng t¬ng truyÒn do Th¸i s TrÇn Thñ §é s¸ng t¸c vµ d¹y cho çc ca c«ng cña cung ®×nh. D©n lµng Ph¬ng Mü xa, vèn lµ phêng móa h¸t chuyªn nghiÖp phôc vô cung ®×nh, ®· tËp luyÖn ®iÖu móa h¸t nµy ®Ó tr×nh diÔn trong dÞp lÔ héi ®Òn TrÇn. §×nh lµng Ph¬ng B«ng thê TrÇn Quang Kh¶i cßn cã ®«i c©u ®èi:

Ph¬ng §Þa øc niªn lu ph¸p khócVÜnh Giang thiªn cæ dôc linh nguyªn

(Mu«n thuë ®Êt Ph¬ng truyÒn khóc h¸tNgµn n¨m s«ng VÜnh m·i nguån thiªng)

+ LÔ héi Phñ DÇy (xem môc MÉu LiÔu vµ trung t©m Phñ DÇy)

+ Héi chî ViÒng: ë Nam §Þnh cã chî ViÒng thuéc x· Nam Giang, huyÖn Nam Trùc vµ chî ViÒng Kim Th¸i hay cßn gäi lµ chî Phñ. Chî häp tõ ®ªm mång 7 vµ c¶ ngµy mång 8 TÕt. Sù hÊp dÉn cña hai chî xu©n nµy cã nh÷ng nÐt kh¸c nhau nhng ®iÓm chung nhÊt cã lÏ lµ ®i chî cÇu may ®ã lµ nÐt ®Ëm trong t©m lý d©n gian khi ®Õn víi chî xu©n sau dÞp tÕt. §i chî ViÒng chñ yÕu lµ ®i ch¬i xu©n. §Õn ngµy héi chî, tõ s¸ng tinh m¬, trªn mäi nÎo ®êng ngêi ®i nh dßng ch¶y, cã tíi hµng v¹n ngêi kÐo vÒ dù héi chî ViÒng. ë ®©y hµng ho¸ thËt lµ phong phó, ®a d¹ng. Cã thÓ nãi, ngµy héi chî ViÒng lµ mét cuéc triÓn l·m kinh tÕ x· héi cña ®Þa ph¬ng.

Chî ViÒng Nam Trùc häp trªn b·i ®Êt réng c¹nh chïa Bi vµ trªn ®o¹n ®êng kÐo dµi hµng nöa c©y sè tríc chïa. Ngoµi nh÷ng mÆt hµng n«ng s¶n cña ®Þa ph¬ng nh s¶n phÈm rÌn cña V©n Chµng, hµng m©y tre ®an cña Vô B¶n, hµng s¬n mµi cña ý Yªn, hµng c©y c¶nh cña VÞ Khª... cßn cã mét lo¹i ®å cæ: tõ ngai, kû, èng h¬ng, m©m bång, ®µi rîu, ®µi nÕn... ®Õn çc ®å gia dông cò nh chµy, cèi, thít, dao, nåi, sanh, ch¶o, m©m ®ång, m©m gç.

772

Riªng lo¹i hµng nµy ngêi ta b¸n nh sù cÇu may, ®æi vÝa, kh«ng mÆc c¶, miÔn lµ b¸n ®îc.

Theo quan niÖm d©n gian, nÕu qua mét n¨m lµm ¨n kÐm, gÆp rñi nhiÒu, th× hä ®em b¸n ®å ®¹c cò vµ mua míi mong cã mét sù thay ®æi, may m¾n cßn ngêi mua th× thêng mua víi gi¸ rÎ vµ cã thÓ mua kh«ng dïng mµ b¸n l¹i víi gi¸ cao h¬n, Do vËy, t©m lý cña kÎ b¸n ngêi mua ®Òu vui vÎ, tho¶i m¸i. GÇn ®©y, lo¹i hµng nµy cã Ýt ®i, bï vµo ®ã lµ mét lîng hµng lín, ®ñ lo¹i tõ kh¾p n¬i ®æ tíi. Hµng gèm sø, c©y gièng, ®å gç, ®å thªu, ®an... ngo¹i cã, néi cã bµy b¸n kh¾p chî.

C©y c¶nh lµng VÞ Khª, x· §iÒn X¸ næi tiÕng trªn ®Êt B¾c, trµn ngËp h¬ng s¾c chî ViÒng. NhiÒu lo¹i c©y quý hiÕm nh çc lo¹i hoa trµ, hoa sø, ®ç quyªn cho ®Õn tïng b¸ch, sanh si, v¹n tuÕ... ®Òu cã mÆt. NhiÒu c©y ®· sèng hµng tr¨m n¨m ®îc t¹o thµnh nhiÒu d¸ng, nhiÒu thÕ rÊt ®Ñp.

Khu b¸n ®å cæ còng rÊt phong phó. MÆt hµng gåm ®å ®ång, ®å sø, ®å gç víi çc chñng lo¹i nh ®å ch¬i, ®å thê cóng, ®å hµng trang trÝ néi thÊt ®ñ lo¹i.

§i ch¬i chî ViÒng, nam giíi cßn cã mét çi thó riªng lµ uèng víi nhau mét vµi chÐn rîu, nh¾m víi ®Üa t¸i bß chÊm t¬ng gõng. ThÞt bß ë ®©y mÒm, miÕng da gißn. §Ó cã miÕng thÞt bß nh thÕ, chñ hµng ph¶i t¸ch phÇn b× riªng ra, nhóng vµo níc s«i giµ löa vµi lÇn råi sau ®ã l¹ng máng th× ¨n võa mÒm l¹i gißn. ChØ cÇn nãng giµ ®i mét chót lµ miÕng thÞt sÏ bÞ dai nh ch·o. Trong mÊy ngµy tÕt thÞt lîn, thÞt gµ ¨n ®Õn ch¸n ngÊy th× thÞt bß thui trë nªn quý gi¸.

Khi vÒ, mäi ngêi kh«ng quªn mua mét vµi c©n thÞt bß vÒ xµo, t¸i ¨n uèng ë nhµ. ThÞt bß vïng Nam Trùc ®Õn nay vÉn gi÷ truyÒn thèng thui b»ng r¬m, çi mïi th¬m cña h¬ng ®ång cá néi vµng rém, kh«ng khÐt nh mét sè n¬i kh¸c mµ th¬m mïi d©n d· nh×n ®· muèn mua. Chî ViÒng, bøc tranh quª ®»m th¾m ®· vµ ®ang thu hót mäi ngêi trong nh÷ng ngµy ®Çu xu©n ®Çm Êm.

Chî ViÒng - Chî Phñ cña x· Kim Th¸i mçi n¨m chØ cã mét phiªn chÝnh thøc më vµo ngµy 8 th¸ng giªng. §i chî ViÒng lµ ®Ó cÇu may trong s¶n xuÊt ®îc ma thuËn, giã hoµ, lµm ¨n ph¸t ®¹t quanh n¨m. MÆt kh¸c, ®i chî còng lµ mét thó vui. NhiÒu chî ë khu vùc Vô B¶n ®· ®i vµo tôc ng÷ ca dao:

Bíc sang mång t¸m ®i ch¬i chî ViÒngChî ViÒng n¨m cã mét phiªn...

773

Héi chî ViÒng "n¨m chØ cã mét phiªn", mang tÝnh chÊt héi chî truyÒn thèng ®Ëm ®µ chÊt xu©n. Chî cßn ph¶n ¸nh mét sinh ho¹t tÝn ngìng d©n gian cña c d©n n«ng nghiÖp ë vïng ®ång b»ng B¾c Bé. Chî häp ®«ng vui tÊp nËp tríc phñ Tiªn H¬ng, kÐo dµi m·i ®Õn ®×nh «ng Khæng. Chî chia ra thµnh nhiÒu khu vùc ®Ó b¸n çc lo¹i hµng cho phï hîp.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y chî ViÒng ngµy cµng ph¸t triÓn më réng kh«ng chØ ë riªng Phñ DÇy (x· Kim Th¸i) mµ cßn häp c¶ ë s©n vËn ®éng x· Trung Thµnh vµ trung t©m thÞ trÊn G«i. §©y thËt sù lµ mét héi chî sinh ®éng trng bµy trao ®æi nh÷ng s¶n phÈm n«ng nghiÖp, s¶n phÈm thñ c«ng tinh x¶o, ®å dïng sinh ho¹t hµng ngµy cho ®Õn nh÷ng ®å thê tù, ®å trang trÝ, trang søc mü nghÖ, ®å ch¬i trÎ em...

Chî Phñ lµ mét héi chî tiªu biÓu trng bµy çc hµng ho¸ ®Æc trng cña nhiÒu ®Þa ph¬ng. Kh¸ch tha hå ng¾m nh×n vµ lùa chän. Tõ ®Ønh ®ång, l h¬ng, c©y nÕn, con h¹c, cång chiªng, m©m thau, nåi ®ång... ®Õn c¶ chiÕc cèi nhá gi· trÇu cho çc cô giµ. C¹nh ®ã lµ nh÷ng hµng s¾t ®Çy ¾p cµy cuèc, lìi mai, dao kÐo cña lµng B¶o Ngò (Vô B¶n), lìi cµy Tèng X¸ (ý Yªn) ®Õn hµng m©y tre cña Tö Vinh (ý Yªn) víi çc lo¹i giêng châng, bµn ghÕ b»ng tre hun, võa ®Ñp l¹i võa ch¾c, ®îc bµy b¸n bªn c¹nh çc hµng lång bµn, ®ßn g¸nh cña Thanh Ho¸: ræ r¸, nong nia cña lµng Hæ chiÕm gÇn gãc chî.

Thu hót kh¸ch nhiÒu h¬n c¶ lµ khu vùc bµy b¸n çc c©y gièng vµ con gièng. Tõ çc loµi hoa gièng, çc loµi c©y c¶nh, c©y thÕ, c©y ¨n qu¶ ®Õn çc loµi hoa quý ®Òu cã mÆt ë chî. Song nhiÒu nhÊt vÉn lµ quÊt, cam, chanh, hång xiªm, t¸o, dõa... §Õn víi chî ViÒng xu©n ta cßn thÊy cã b¸n rÊt nhiÒu thÞt bß thui, cã khi thµnh tõng d·y. §©y lµ mét ®Æc s¶n kh¸ hÊp dÉn khu du xu©n chî ViÒng. Chî ViÒng mét n¨m chØ cã mét lÇn mµ vÉn l«i cuèn, hÊp dÉn nhiÒu ngêi bëi:

"Tríc ®i lÔ mÉu ngµy nµySau ra bu«n b¸n lÊy may léc ngµiDÉu r»ng ®¾t rÎ ch¼ng nµiQuý hå mua lÊy léc ngµi cho may."

774

* Tôc, trß ch¬i d©n gian (g¾n liÒn víi çc dÞp lÔ héi)+ Tôc lµm B¸nh cÇu tù: ë lµng §ång C«i (Nam Trùc) cã tôc vî

chång nµo muén con th× ®em hoa qu¶, b¸nh dµy, b¸nh khóc ra ®Òn lÔ råi kho¶n ®·i ngêi lµng.

+ Thi x«i: Trong ngµy tÕ tæ ë V©n Chµng çc gi¸p ®a nhau mang c©y x«i ra thi, ai nhÊt ®îc ban tÊm v¶i ®á phñ tîng (khíc). Ngêi ®Õn xem héi còng gãp tiÒn ®Ó thëng. Tôc nµy còng cã ë mét sè lµng x· kh¸c.

+ Thi cç: NhiÒu lµng x· cã tôc nµy, thi c¶ cç mÆn, cç chay. Tiªu chuÈn lµ chÕ biÕn khÐo, th¬m ngon, tinh khiÕt, s¾p bµy ®Ñp m¾t, theo ®óng phong tôc.

+ Thi B¸nh dµy: ë vïng Trùc Ninh cã tôc lµm b¸nh dµy lín ¨n víi ruèc thÞt lîn ®Ó thi, ai nhÊt sÏ ®îc miÔn thuÕ th©n n¨m Êy. + §¸ bãng v¶i ngò s¾c: Tu©n Lôc

+ Thi kÐo löa thæi c¬m: Ninh X¸ + HiÕn x¶o (d©ng s¶n phÈm tinh khÐo): ë çc lµng nghÒ

thê çc vÞ tæ s çc nghÒ thñ c«ng nghiÖp nh: Çt §»ng, Ninh X¸, çc phè cã s¶n phÈm thñ c«ng nghiÖp.

+ §Êu cê tíng: Çt Chö, §Ö Tø, §« Quan, §ång Phï, Ph¬ng B«ng, VÞ Khª, V« Ho¹n. Trong héi §« Quan, ai th¾ng ®îc thëng bé qu©n cê vµ mét thïng thãc nÕp.

ë Ph¬ng §Ó (3 n¨m mét lÇn) chia hai bªn, ®¸nh nhau tõ s¸ng ®Õn tra.

ë L¬ng Hµn: ngµy ríc thÇn håi cung cã th¶ hai ®Çu con rÕt gç xuèng hå, t¸m gi¸p x«ng ra ®¸nh nhau, gi¸p nµo th¾ng lµm ¨n 3 n¨m tiÕp ®ã may m¾n.

X· §åi Tam, D¬ng Håi - n¬i thê §inh Tiªn Hoµng. Vµo ngµy héi hµng n¨m trÎ em 2 lµng chÆt tróc ë miÔu sau ®Òn chia ra hai bªn tËp trËn cê lau hµng buæi.

+ Bãi ç: Cóng ç sèng, cóng xong ç kh«ng chÕt lµ tèt.+ Bãi c¬m: Cóng c¬m nÕp, cóng xong c¬m vÉn cßn nãng, bèc h¬i lµ tèt. + Bãi cê: Trong héi chïa Dìng Hèi ngµy mång 5 th¸ng giªng,

sau khi lÔ vua TrÇn råi, nhÆt mét qu©n cê råi vµo xem quÎ thÎ. + NÊu c¬m thi: VÞ Khª+ NÊu níc thi: ë héi lµng H¹ Kú ngêi dù thi võa ®un s«i Êm n-

íc ®Æt trªn ba ®Çu rau, b»ng l¸ chÌ ná. Võa rãc vá mét c©y mÝa,

775

võa tr«ng hai con cãc kh«ng nh¶y ra ngoµi vßng trong nhá ë bªn c¹nh bÕp.

+ Thi h¸t khóc Nh©n hoµ, thÇn gi¸ng phóc: T¹i ¤i Lçi thi ®Æt lêi, h¸t çc khóc ca ngîi c¶nh th¸i b×nh thÞnh trÞ, d©n an khang, vËt thÞnh vîng. Ai th¾ng ®îc thëng bé ¸o quÇn mµu ®á vµ mét con gµ trèng.

+ Thi ®äc Môc lôc: môc lôc lµ bµi v¨n ch÷ N«m ca tông thÇn lµng, ca ngîi, chóc mõng phong canh vµ çc tÇng líp, çc giíi trong lµng. Bµi môc lôc ®îc chÐp ra treo ë cöa trong ®×nh, ®Òn. Ngêi thi ®äc môc lôc ph¶i cã giäng hay, ng¾t ®o¹n ®óng. + Gµ chäi tÕ xu©n: H¬ng Çt, ba n¨m mét lÇn ai h¬n th× ®îc x· miÔn cho mét suÊt thuÕ, thëng mét sµo lóa cÊy suèt ®êi.

+ Thi lîn, thi gµ tÕ thÇn: QuÇn Ph¬ng, Trµ H¶i Trung, TrÝ An... ë Héi lµng Mü D¬ng, ngêi th¾ng ®îc thëng mét sµo ruéng cÊy suèt ®êi vµ mét thïng thãc nÕp, mét cÆp b¸nh dµy giß nÆng hai c©n. ë TrÝ An, ai th¾ng trong thi lîn, lÖ sÏ ®îc cÊy 3 sµo ruéng c¶ ®êi. ë Trµ H¶i Trung, thi ch©n gµ lÔ thÇn. Çc nhµ, çc gi¸p lÔ thÇn xong th× ®a ch©n gµ ra thi, xem ch©n gµ nhµ nµo, gi¸p nµo to, ®Ñp, ai h¬n th× ®îc thëng tiÒn. TiÒn thëng cho gia ®×nh to h¬n tiÒn thëng cña gi¸p.

+ VËt: lµ m«n phæ biÕn ë nhiÒu lÔ héi mïa xu©n: Çt §»ng, Hµ L¹n, Hµn Xuyªn, Liªn X¬ng, Tøc MÆc...

+ NÐm cÇu: héi chïa §¹i Bi. + KÐo (xÕp, ch¹y) ch÷: cã ë nhiÒu lÔ héi nh §ång Phï, Lò Phong, V« Ho¹n, Yªn Th¸i ,.. (xem Héi Hoa Trîng - Héi Phñ DÇy) + §ua thuyÒn: Cæ LÔ, §¹i Bi, §Ö NhÞ, §ç X¸, Léc H¹, Phô Long, Phîng Têng, Hµnh ThiÖn...

+ Móa rèi níc: B¸ch Cèc, §¹i Bi, ¤i Lçi, Phó L·o, Nam ChÊn ... + Móa rèi c¹n : §¹i Bi.

+ §¸nh trËn gi¶: D¬ng Hèi, §éi Tam, L¬ng Hµn, Ph¬ng §Ó...

V. T«n gi¸o1. PhËt gi¸o

PhËt gi¸o ®îc truyÒn vµo ViÖt Nam tõ rÊt sím. §Çu c«ng nguyªn, Luy L©u- trÞ së cña Giao ChØ ®· trë thµnh mét trung t©m PhËt gi¸o lín. Vïng ®Êt Nam §Þnh xa thuËn tiÖn giao th«ng,

776

nhÊt lµ ®êng thuû tõ biÓn vµo, cã thÓ lµ chÆng dõng ch©n, truyÒn gi¸o cña çc thiÒn s Ên §é. Tuy nhiªn, hiÖn nay cha cã cø liÖu chÝnh x¸c cho biÕt ®¹o PhËt cã mÆt t¹i vïng ®Êt Nam §Þnh tõ khi nµo.

ThÕ kû thø X vïng ®Êt Hoa L, Ninh B×nh vµ vïng thîng Nam §Þnh trë thµnh trung t©m cña quèc gia §¹i Cå ViÖt. Thêi Nhµ §inh, TiÒn Lª, khi çc nhµ s trë thµnh quèc s - tiªu biÓu cho trÝ tuÖ, tri thøc cña triÒu ®×nh, ®îc trong dông, h¼n còng cã nÒn t¶ng trùc tiÕp vµ thµnh ®Þnh híng, hÊp dÉn quan träng víi çc tÇng líp cd©n ë ®©y. ChÝnh ®iÒu nµy ®· chuÈn bÞ trùc tiÕp cho sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña PhËt gi¸o ë vïng Nam §Þnh vµo thêi kú Lý, TrÇn.

S¸ch ThiÒn UyÓn tËp anh ®· chÐp tíi nh÷ng vÞ ThiÒn s, nh÷ng ng«i chïa næi tiÕng nh ThiÒn s Kh«ng Lé, thiÒn s Gi¸c H¶i6, chïa Nghiªm Quang, chïa Diªn Phóc ë h¬ng H¶i Thanh: "Vua Lý ThÇn T«ng lÊy lÔ tiÕp ®·i nh thÇy. Mçi khi xa gi¸ vÒ hµnh cung ë H¶i Thanh, vua thêng ®Õn ch¬i chïa Diªn Phóc".

TÊm bia thêi Lý ë chïa Viªn Quang ghi râ: "Chïa Viªn Quang nµy lµ chïa Lý Anh T«ng s¸ng lËp, s Gi¸c H¶i chñ tr×". TÊm bia cho biÕt, bªn h÷u chïa Viªn Quang cßn cã "chïa cæ Long KiÒu, chu«ng kÖ th¶y l¾ng nghe sím tèi".

Thêi Lý, chïa Ch¬ng S¬n ë Hµnh cung øng Phong h¼n cã vai trß quan träng kh«ng chØ ®èi víi vïng Nam §Þnh mµ cßn víi quèc gia §¹i ViÖt. Chïa Ch¬ng S¬n mÆt quay vÒ híng Nam, gÇn s«ng S¾t. §©y lµ con ®êng thuËn tiÖn ®Ó triÒu ®×nh Lý tõ Th¨ng Long theo vua vÒ hµnh cung. §Õn nay, cßn sãt l¹i mét sè dÊu tÝch cña chïa Ch¬ng S¬n ®¸ng chó ý nh:

- Mét nÒn th¸p, çc cöa lªn cã bã ®¸ "thµnh bËc" h×nh tam gi¸c, mÆt bªn cña "thµnh bËc"t¹c næi nhiÒu líp "sãng h×nh nói".

- Lan can ®¸ t¹c c¶ hai mÆt, mçi bªn cã h×nh b¶y vò n÷ Thiªn ThÇn d©ng hoa sen vµ ®ang trong ®iÖu móa vò trô. H×nh tîng nµy râ rµng b¾t nguån tõ v¨n ho¸ ph¬ng Nam. Tuy nhiªn, ®Õn Ch¬ng S¬n ®Êt ViÖt, dï cho vò n÷ thiªn thÇn (Apsaras) kh«ng thay ®æi ®éng t¸c, nhng so víi nghÖ thuËt Chµm vµ çc níc §«ng Nam ¸ th× çc h×nh tîng nµy cã ®éng t¸c mÒm m¹i h¬n, Ýt chó ý ®Õn sù cêng ®iÖu mµ mang chÊt tr÷ t×nh, ®«n hËu, mang thÇn th¸i "híng néi' gÇn gòi víi t duy n«ng nghiÖp.

6? Xem thªm phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

777

- Nh÷ng th¸p thê nhá- cã lÏ lµ nh÷ng hµng ho¸ tÝn ngìng ®îc göi lªn chïa.

- §Êu ba ch¹c ®¸ (con s¬n, ®Êu cñng); - Nh÷ng "mÆt thít" ®¸ ch¹m rång ë trung t©m cã hoa d©y

bao quanh.- Tîng ®Çu ngêi m×nh chim (Kinnaras) mang t çch t«n vinh

®¹o PhËt (theo tinh thÇn Ph¬ng Nam). Tîng lo¹i nµy thêng ®øng ë "®ßn tay" ®Æt trªn ®Êu ba ch¹c, cã khi tay cÇm nh¹c cô hoÆc ch¾p tay tríc ngùc, vÒ h×nh thøc kh«ng xa çch víi Kinnara cña chïa PhËt TÝch, chïa Long §äi.

- Pho tîng b»ng ®¸ (pho tîng phËt thêi Lý kh¸ nguyªn vÑn duy nhÊt cßn l¹i ë ViÖt Nam ®îc biÕt ®Õn hiÖn nay) hiÖn ®Ó trong chïa Ch¬ng S¬n x· Yªn Lîi, huyÖn ý Yªn. Tîng ®· bÞ mÊt mét phÇn ®µi sen song cßn ®ñ ®Ó hiÓu râ vÒ bè côc vµ phong çch tîng PhËt. Tîng cã tû lÖ gÇn ®¹t "täa tø" (®é cao tîng ngåi b»ng 4 lÇn ®Çu tîng), cã bé mÆt nam giíi, cã th©n máng, vai réng, bông thon, ¸o bã s¸t ngêi ®Ó h»n lé çc bé phËn c¬ thÓ bªn trong, nÕp ¸o Ýt víi nh÷ng ®êng g©n næi theo dßng nghÖ thuËt Gandhara (©m H¸n ViÖt: KiÒn §µ La - dßng nghÖ thuËt ®iªu kh¾c PhËt gi¸o ®îc coi lµ sím nhÊt).

- §µi sen tîng ngåi, díi d¹ng m·n khai, cã tíi bèn líp çnh, hai líp chÝnh ë trªn, lßng çnh ®îc ch¹m ®«i rång kiÓu Lý, líp çnh díi ch¹m hoa d©y çch ®iÖu. Çc ®Çu çnh sen móp phång, cao võa ph¶i. Díi ®µi sen lµ ®«i l©n t¹c chung víi khèi ®¸ víi ®µi sen vµ mét tÇng ®Õ b¸t gi¸c cã mòi s tö, m¾t giät lÖ, miÖng lé r¨ng, tai thó. Trªn th©n con vËt ®Çy çc biÓu tîng vò trô.

- §Õ bÖ tîng chia lµm hai phÇn. PhÇn trªn t¹c giËt cÊp ba tÇng, mçi tÇng cã mÆt n»m ch¹m hoa d©y æ trßn çch ®iÖu b»ng çc biÓu tîng cña bÇu trêi. PhÇn ®øng ch¹m rång. ë çc bÖ ®¸ cña PhËt TÝch - ®«i rång ë m¨t tríc bÖ chÇu vµo mét l¸ ®Ò ë trung t©m, ®«i rång ë mÆt sau quay lng l¹i ®Ó chÇu ®Çu vµo l¸ ®Ò ë gi÷a mÆt sau. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ l¸ ®Ò (bodhi) tîng trng cho PhËt ph¸p lµ trung t©m, cèt lâi. Nhng ë bÖ ®¸ Ch¬ng S¬n (muén h¬n Ph©t TÝch kho¶ng 60 n¨m) dï còng cã rång, cã l¸ ®Ò uèn quanh th©n bÖ, nhng nh÷ng con rång ë mÆt sau còng cø quay ®Çu ë phÝa tríc.

Tõ nh÷ng dÊu tÝch vËt chÊt Ýt ái nhng mang ®Ëm dÊu Ên thêi Lý, ®iÒu quan t©m ë ®©y kh«ng ph¶i lµ ë nghÖ thuËt t¹o h×nh mµ chñ yÕu lµ qua ®ã cã thÓ hiÓu râ h¬n ®¹o PhËt ®¬ng

778

thêi. Nh÷ng nhµ nghiªn cøu kiÕn tróc PhËt gi¸o ViÖt Nam cã c¬ së ®Ó nghÜ r»ng: PhËt gi¸o ë Ch¬ng S¬n, Nam §Þnh thêi Lý gÇn gòi víi ph¬ng Nam, hay lµ trë l¹i víi phong çch PhËt gi¸o dßng Ph¬ng Nam sau d»ng dÆc thêi gian gi¸n çch B¾c thuéc. Phong çch PhËt gi¸o Ch¬ng S¬n, Nam §Þnh thêi Lý lµ biÓu hiÖn cña mét t©m thøc, mét çch thøc "gi¶i Hoa ho¸" cña c d©n ViÖt

- G¾n víi hµnh cung, víi v¬ng triÒu Lý, kiÕn tróc PhËt gi¸o Ch¬ng S¬n nh vËy cµng thÓ hiÖn râ nÐt b×nh d©n mµ kh«ng nghiªng vµo triÕt thuyÕt trõu tîng.

§êi TrÇn, Th¸i thîng hoµng TrÇn Thõa n¨m 1231 xuèng chiÕu r»ng trong níc phµm chç nµo cã ®×nh tr¹m ®Òu ph¶i t« tîng PhËt ®Ó thê, níc ta v× n¾ng ma nªn lµm nhiÒu ®×nh nghØ ®Ó cho ngêi ®i ®êng nghØ ch©n, tr¸t b»ng v«i tr¾ng, gäi lµ ®×nh tr¹m. Thîng hoµng khi cßn hµn vi thêng nghØ ë ®Êy, cã mét nhµ s b¶o r»ng "ngêi trÎ tuæi nµy ngµy sau ph¶i ®¹i quý". Nãi xong th× kh«ng thÊy nhµ s ®©u n÷a7.

Nh÷ng ghi chÐp trªn cho thÊy mét phÇn nµo sinh ho¹t vµ kh«ng khÝ PhËt gi¸o ë vïng Nam §Þnh thêi tríc TrÇn. Sau s¾c lÖnh cña Th¸i thîng hoµng - ngêi l·nh ®¹o thùc tÕ cao nhÊt cña ®Êt níc khi Êy, th× ë vïng Nam §Þnh - quª "thang méc" cña v¬ng triÒu h¼n nh÷ng "®×nh tr¹m t« tîng PhËt ®Ó thê" cµng nhiÒu h¬n. ChÝnh trong thêi TrÇn, PhËt gi¸o ë Nam §Þnh bíc vµo mét thêi kú ph¸t triÓn míi:

Nh÷ng ngêi con cña Nam §Þnh thêi Êy trªn c¬ng vÞ l·nh ®¹o v¬ng triÒu nh TrÇn C¶nh (1218 - 1277), ngay tõ thêi trÎ trai "®· ®îc nghe chót Ýt lêi huÊn cña thiÒn s,..gi÷ trong s¹ch tÊm lßng cho thanh tÜnh, ®Ó t©m vµo néi gi¸o, tham cøu ®¹o thiÒn, hÕt lßng tin thÇy, mÕn ®¹ä" (TrÇn Th¸i T«ng - Bµi tùa chØ dÉn vÒ ®¹o thiÒn). Qua TrÇn Ho¶ng (1240 - 1290) - vua Th¸nh T«ng, con trai «ng, råi ch¸u néi «ng, TrÇn Kh©m (1258 - 1308), c¶ ba thÕ hÖ ®Òu dµy c«ng nghiªn cøu PhËt häc trªn nÒn t¶ng thùc tiÔn cña ®Êt níc §¹i ViÖt thÕ kû XIII. ChÝnh sù am têng s©u s¾c ®ã, bÒ dµy truyÒn thèng ®ã ®· cho phÐp TrÇn Kh©m trë thµnh «ng tæ khai s¸ng ThiÒn ph¸i Tróc L©m - mét thiÒn ph¸i ®Æc s¾c ViÖt Nam.

- Vïng Nam §Þnh thêi TrÇn, ®Æc biÖt lµ díi ¶nh hëng cña chÝnh çc vÞ vua TrÇn ham nghiªn cøu PhËt häc, trë thµnh mét

7 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn V.

779

trung t©m PhËt gi¸o lín ë ch©u thæ s«ng Hång víi kh«ng Ýt nh÷ng ho¹t ®éng PhËt ph¸p lín:

N¨m ThiÖu Long thø 5 (1262) Thîng hoµng Th¸i T«n vÒ quª ban yÕn vµ thëng tø cho giµ trÎ trong lµng, th¨ng Tøc MÆc lµm phñ Thiªn Trêng, ®æi hµnh cung Tøc MÆc thµnh cung Trïng Quang ®Ó lµm n¬i Thîng hoµng ngù. Chïa Phæ Minh ë bªn t©y cung Trïng Quang - ®îc x©y dùng tõ triÒu Lý, næi danh víi chiÕc v¹c ®ång- mét trong An Nam tø ®¹i khÝ, ®îc x©y cÊt trang hoµng l¹i ®Ó lµm n¬i Thîng hoµng sím h«m cóng PhËt.

TrÇn Kh¾c Dông ®îc cö sang triÒu Nguyªn thØnh kinh §¹i t¹ng, ®em vÒ ®Ó ë cung Thiªn Trêng råi ®em kh¾c in. N¨m 1299, çc b¶n in nµy cïng víi b¶n "PhËt gi¸o ph¸p sù ®¹o trêng c«ng v¨n çch thøc" ®îc vua Anh T«ng sai ph¸t cho d©n chóng.

Th¸ng giªng n¨m Hng Long thø 11 (1303) nh©n dÞp vua cha - Thîng hoµng Nh©n T«ng tõ Chiªm Thµnh vÒ Thiªn Trêng, nghØ t¹i cung Trïng Quang. Vua Anh T«ng cho më héi "V« Lîng PhËt ph¸p" t¹i chïa Phæ Minh, ban ph¸t vµng b¹c tiÒn lôa cho d©n nghÌo, ph¸t kinh Giíi thÝ cho thiªn h¹...

Thiªn Trêng thêi TrÇn, trong khung c¶nh ®ång quª víi lµng tr-íc, lµng sau, lång trong khãi lam chiÒu, tõng ®«i cß tr¾ng nghiªng çnh xuèng çnh ®ång víi tiÕng s¸o cña trÎ ch¨n tr©u (theo ý th¬ "Thiªn Trêng v·n väng" cña TrÇn Th¸i t«ng) kh«ng thÓ thiÕu ®îc c¶nh chïa chiÒn PhËt gi¸o. Tõ chïa Phæ Minh, víi c¶nh s¾c:

"Ngh×n h¬ng th¾p hÕt ng¸t ®Çy nhµLµn níc hu hu giã l¹nh quaDíi bãng ®a giµ chïa v¾ng vÎTiÕng ve kh¬i ®éng tø thu xa".

(TrÇn Th¸i T«ng - §Ò nhµ Thñy chïa Phæ Minh)

"S vÒ, trong viÖn c©u kinh v¾ngQu¸n ë bªn s«ng bãng nguyÖt treoBa chôc cung tiªn c©y th¸p ®ÆtT¸m ngµn câi PhËt tiÕng triÒu reo..."

§Õn c¶nh "giã lay thiÒn trîng ve im tiÕng..." cã "ao quanh, thÒm ngäc" ë chïa §«ng S¬n trªn nói Ch¬ng (huyÖn ý Yªn) in ®Ëm trong th¬ v¨n cña TrÇn Anh T«ng (1276 - 1320), Ph¹m SM¹nh (?-?)...

780

Ngoµi chïa Phæ Minh - nh mét ®iÓn h×nh cho PhËt gi¸o TrÇn ë vïng Thiªn Trêng, cßn çc chïa §« Quan (ý Yªn), chïa Bi (Trùc Ninh) vµ mét vµi chïa kh¸c t¹m xÕp vµo thêi kú cuèi TrÇn.

Bªn c¹nh çc vÞ thiÒn s - trÝ thøc, quý téc lín, kh«ng khÝ PhËt häc ë thê TrÇn cßn lan to¶ m¹nh mÏ ë lµng xãm Thiªn Trêng thuë Êy. C©u chuyÖn d©n gian cËu bÐ NguyÔn HiÒn (1235 - 1255) lµng D¬ng A, huyÖn Thîng HiÒn theo häc ë s chïa lµng råi ®ç tr¹ng Nguyªn n¨m Thiªn øng ChÝnh B×nh 16 (1247) khi míi 13 tuæi, khóc x¹ mét phÇn nµo sù hÊp dÉn còng nh tri thøc cña çc nhµ s thêi TrÇn ®Êt Nam §Þnh.

Cho ®Õn tríc khi Thiªn Chóa gi¸o vµo Nam §Þnh, PhËt gi¸o cã u thÕ phæ biÕn ë ®Þa bµn nµy. Nh÷ng ghi chÐp cña çc cha cè ngêi ph¬ng T©y cã dÞp ®Õn §µng Ngoµi, trong ®ã vïng S¬n Nam ph¶n ¶nh râ t×nh h×nh nµþ. Cã thÓ nãi, tõ sau ®êi TrÇn trë ®i, ng«i chïa lµng - trë thµnh trung t©m cña d©n lµng, nh lµ mét chøng chØ quan träng vÒ sù æn ®Þnh, ph¸t triÓn, b×nh an cña mçi ®iÓm c d©n, mçi ®¬n vÞ lµng - x·.

Sau nµy, tõ thÕ kû XVII - XIX, khi Thiªn Chóa gi¸o th©m nhËp vµ lan to¶ ë vïng Nam §Þnh, c d©n theo PhËt gi¸o, kh«ng gian cña c d©n theo ®¹o PhËt (sè lµng x·) gi¶m ®i. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng ®ång nghÜa lµ tÝn ngìng PhËt gi¸o bÞ lÊn ¸t, bÞ sót kÐm. Ngîc l¹i, trong ®iÒu kiÖn ®èi diÖn víi mét t«n gi¸o míi, PhËt gi¸o ë ViÖt Nam nãi chung, nhÊt lµ ®Þa bµn trùc tiÕp, tiÕp xóc, tranh ®ua hµng ngµy nh ë Nam §Þnh, ph¶i tù ®æi míi, tù b¶o vÖ vµ cñng cè c¶ çc lµng x· cßn l¹i. §iÒu nµy gãp thªm mét lý do gi¶i thÝch v× sao phÇn nhiÒu ng«i chïa lµng ®îc tiÕp tôc më mang, trïng tu hoÆc x©y dùng míi trong kho¶ng thêi gian nµy.

Theo ®iÒu tra tæng hîp n¨m 2001 cña B¶o tµng Nam §Þnh, c¶ tØnh cã 228 ng«i chïa cßn 1 chiÕc bia trë lªn, th× cã 465 chiÕc bia ®ñ lo¹i (trïng tu, c«ng ®øc, hËu PhËt...). §¬ng nhiªn, sè lîng chïa vµ bia ký g¾n víi çc chïa trªn kh«ng ph¶n ¸nh hÕt nh÷ng ng«i chïa ®· ®îc x©y dùng, nh÷ng ®ãng gãp, còng nh tÝn ngìng thê PhËt cña çc thÕ hÖ c d©n Nam §Þnh. Tuy nhiªn, con sè ®ã còng cho phÐp h×nh dung phÇn nµo vÒ tÝn ngìng PhËt gi¸o ë Nam §Þnh.

§Õn n¨m 1998, Nam §Þnh cã 669 nhµ tu hµnh PhËt gi¸o (®øng thø hai miÒn B¾c, sau Hµ T©y), 6 hoµ thîng, 12 thîng to¹, 115 ®¹i ®øc, 466 ni c«, 465 n¬i thê tù 8.

8 Sè liÖu cña Ban T«n gi¸o ChÝnh phñ

781

2. §¹o gi¸o T tëng tÝn ngìng §¹o gi¸o... s½n cã tõng phÇn lín trong nh©n

d©n ViÖt Nam tõ nguyªn thuû, vµ trong c¶ qu¸ tr×nh lÞch sö, ngêi ViÖt Nam cha cã lóc nµo t¹o ra mét c¸i tªn chung ®Ó ®Æt cho lo¹i t tëng tÝn ngìng ®ã, duy nh÷ng ngêi nghiªn cøu nhËn thÊy t tëng tÝn ngìng ®ã cïng b¶n chÊt víi §¹o gi¸o nªn xÕp vµo mét lo¹i. V× thÕ trªn thùc tÕ kh«ng dÔ dµng ph©n chia r¹ch rßi nh÷ng tÝn ng-ìng cæ truyÒn víi §¹o gi¸o.

Tõ xa xa, ngêi ViÖt Nam ®· rÊt sïng b¸i ma thuËt, phï phÐp. Theo truyÒn thuyÕt c d©n L¹c ViÖt thÝch ch¹m træ vµo ngêi ®Ó tr¸nh giao long, råi vua Hïng còng lµ ngêi giái ph¸p thuËt nªn cã uy tÝn thu phôc 15 bé lËp nªn níc V¨n Lang.

Tõ kho¶ng cuèi thÕ kû II, khi x· héi Trung Hoa rèi lo¹n bëi chÝnh quyÒn §«ng H¸n chao ®¶o díi ¸p lùc cña c¸c cuéc næi dËy cña n«ng d©n, §¹o gi¸o theo ch©n nh÷ng ngêi ph¬ng B¾c, trong ®ã cã nhiÒu ®¹o sÜ luyÖn phÐp trêng sinh, t×m ®êng sang l¸nh n¹n vµo ViÖt Nam. §¹o gi¸o ®· t×m thÊy ë m¶nh ®Êt phÝa nam, n¬i mµ tÝn ngìng t¬ng ®ång ®· cã s½n tõ l©u. V× thÕ, §¹o gi¸o mµ tríc hÕt lµ §¹o gi¸o phï thuû, ®· th©m nhËp nhanh chãng vµ ®an quyÖn nh ®Õn hoµ lÉn víi tÝn ngìng ma thuËt cæ truyÒn.

Sau B¾c thuéc, §¹o gi¸o ®· rÊt ph¸t triÓn ë Nam §Þnh. Theo truyÒn thuyÕt, ThÇn tÝch vÒ ®øc th¸nh Minh Kh«ng, Gi¸c H¶i - ®-îc thê nhiÒu ë Nam §Þnh, nhÊt lµ vïng Giao Thuû xa (vïng Nam Trùc, Trùc Ninh, phÇn Xu©n Trêng ngµy nay). §ã lµ mét th¸nh Minh Kh«ng giái phÐp thuËt, biÕn ho¸ kh«n lêng biÕt rót ®êng, biÕn nãn thµnh thuyÒn, biÕn bÞ ®Éy thµnh kho, biÕt ch÷a bÖnh cho vua, cho d©n, tiÔu trõ yªu qu¸i...

Thêi TrÇn, dÊu tÝch hay niÒm tin ma thuËt qua tôc ch¹m træ vµo ngêi tõ thêi xa xa vÉn tiÕp tôc vµ thÓ hiÖn rÊt râ. Toµn th ghi: "Khi míi dùng níc - lËp triÒu TrÇn, qu©n lÝnh ®Òu thÝch h×nh rång ë bông, lng vµ hai ®ïi, gäi lµ vÏ rång. V× kh¸ch bu«n ngêi Tèng thÊy d©n ViÖt ta thÝch h×nh rång ë m×nh, cho lµ thuång luång biÓn sî h×nh rång, lì gÆp giã b·o thuyÒn ®¾m, thuång lång kh«ng d¸m ph¹m tíi, cho nªn gäi lµ vÏ rång"9. B¶n th©n Thîng hoµng TrÇn Minh T«ng ý thøc rÊt râ ®iÒu nµy khi nãi víi vua TrÇn Anh T«ng vµ Hng §¹o V¬ng: "Nhµ ta vèn lµ ngêi ë vïng h¹ lu, ®êi

9 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn VI

782

®êi a chuéng hïng dòng, thêng thÝch h×nh rång vµo ®ïi, nÕp nhµ theo nghÒ vâ, nªn thÝch rång vµo ®ïi ®Ó tá lµ kh«ng quªn gèc"10.

Kh«ng Ýt çc nh©n vËt cña v¬ng triÒu TrÇn còng tin dïng vµ ®Ó t©m nghiªn cøu §¹o gi¸o. TrÇn Thñ §é (n¨m 1248): "sai nh÷ng nhµ phong thuû ®i kh¾p çc nói s«ng trong níc, chç nµo cã vîng khÝ th× dïng thuËt ®Ó trÊn ¸p..."11.

TrÇn NhËt DuËt: "rÊt ham thÝch §¹o gi¸o, th«ng hiÓu xung ®iÓn (tøc kinh ®iÓn cña §¹o gi¸o) cã tiÕng lµ ngêi häc réng. Khi thîng hoµng cßn nhá tuæi, bÞ èm, tõng sai NhËt DuËt lµm bïa trÊn ¸p cho yªn. NhËt DuËt mÆc ¸o l«ng, ®éi mò gièng ®¹o sÜ"12.

Tõ thÕ kû XV trë ®i, §¹o gi¸o thêng xuyªn ®îc t¨ng cêng ë vïng ®Êt Nam §Þnh. ChØ trong giai ®o¹n 1407- 1427 nhµ Minh ®· cho x©y dùng nh÷ng ty ®¹o kú, ®ao chÝnh, ®¹o héi ë hÇu kh¾p çc huyÖn An B¶n, Mü Léc, Väng Doanh, T©y Ch©n. Còng kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ nhiÒu hiÖn tîng cña §¹o gi¸o, phï thuû ë Nam §Þnh ®îc g¾n liÒn víi thêi Lª Th¸nh T«ng: tõ truyÒn thuyÕt vÒ Lª Th¸nh T«ng - «ng vua thêi Nho gi¸o cùc thÞnh, ®i ®¸nh ph¬ng Nam n¨m 1471, cÇu ®¶o ë ®Òn Mêm thê §Æng Dung, ®Õn truyÒn kú viÖc xuÊt hiÖn cña thÇn Tam Danh (Tam Bµnh) ë Vô B¶n.

§Òn Mêm: ë th«n Ngäc ChÊn, thê §Æng Dung - danh tíng cña nghÜa qu©n thêi HËu TrÇn. T¬ng truyÒn, §Æng Dung tõng ®ãng qu©n ë ®©y ®Ó chÆn qu©n Minh, cøu d©n khái bÞ n¹n vì ®ª, lôt léi. Thêi Lª Th¸nh T«ng (1469 - 1497), ®îc phong lµ B¸t H¶i Long v-¬ng b¶o quèc hé d©n §Æng tíng c«ng thîng ®¼ng phóc thÇn. N¨m 1471, Lª Th¸nh T«ng ®i ®¸nh ph¬ng Nam qua ®Òn, m¬ thÊy thÇn nh©n d©ng kiÕm. Mïa xu©n n¨m sau, khi th¾ng giÆc trë vÒ ban tiÒn x©y l¹i ®Òn qui m« h¬n.

ThÇn Tam Danh: t¬ng truyÒn vµo thêi Lª Th¸nh T«ng (1469 - 1497) ë "lµng B¶o Ngò, huyÖn Vô B¶n cã bµ mÑ ®Î ra ®îc ba çi bäc - ba anh em ch©n tay th©n thÓ khuyÕt lÑm, h×nh hµi ®¸ng sî. Cha mÑ bÌn ®em ®i ch«n mçi ®øa mét chç. Ýt l©u sau thÊy cã linh øng, cã c«ng phï triÒu ®×nh ®¸nh giÆc nªn ®îc vua phong lµ Tam Danh ®¹i v¬ng. Çc thµy phï thuû bÌn ríc vÒ thê".

§Æc biÖt lµ tõ thÕ kû XVII, vïng Nam §Þnh thêng xuyªn lµ mét trung t©m duy tr× vµ ph¸t triÓn cña §¹o gi¸o. Trªn ®Þa bµn

10 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn VI11 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn V. 12 §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn VII

783

Nam §Þnh xuÊt hiÖn hµng lo¹t çc truyÒn thuyÕt di tÝch cã liªn quan ®Õn §¹o gi¸o:

Cã thÓ nh¾c tíi nh÷ng truyÖn vÒ: L©m Giang thñ tíng, §¹i v-¬ng «ng B¸o, Ba tßa CÇu giã, Bµ giµ ë hå §éng §×nh, loµi tre ®¸ ë Tam Quang, Thî méc lµm viÖc ë díi thuû cung, ChuyÖn §iÒn QuËn c«ng...

Phô ®ång, gi¸ng bót: hay cßn gäi lµ tÝn ngìng ®ång bãng lµ hiÖn tîng th¸nh thÇn, ma quû, ©m hån mîn th©n x¸c ngêi sèng mµ chuyÖn trß, ph¸n b¶o lµnh d÷, t¬ng lai cña cuéc ®êi, thÕ sù b»ng h×nh thøc nãi hoÆc viÕt. Çc hiÖn tîng nµy kh¸ phæ biÕn vµ ®îc nh¾c ®Õn tõ rÊt sím ë Nam §Þnh. Ch¼ng h¹n sù tÝch gi¸ng bót cña Lª HiÕn Gi¶n."T¬ng truyÒn vµo ®êi TrÇn, hai anh em Lª HiÕn Gi¶n, Lª HiÕn Tø ®µo con s«ng nèi liÒn tõ s«ng T©n Khai ë T¬ng Nam ®Õn s«ng Dâng ë LiÔu §Ò dµi hµng chôc dÆm chØ trong mét ngµy, níc s«ng ch¶y ra ®á nh m¸u, tr©u bß ®i qua ®Òu bÞ chÕt. Hai «ng thêng gi¸ng bót tiªn tri viÖc ®êi, viÖc chÝnh trÞ, d©n sù... ®îc c¶ vïng ngìng mé. §Õn thêi Quang Trung, nh÷ng ngêi ®i theo «ng kh«ng Ýt. ChØ ë riªng vïng Nam Ch©n còng cã h¬n 10 vÞ"

HoÆc chuyÖn "Mé bót cã thÇn" ë Phan X¸: "Cã «ng ®Ëu TiÕn sÜ díi triÒu Lª ë ngoµi Nha Thµnh. Ngµy «ng ®Ëu råi vinh quy, trong x· cã kÎ hçn xîc víi «ng. ¤ng tøc giËn, thèt ra nh÷ng lêi thÒ thèt råi chÕt. Tõ ®Êy vÒ sau, nÒn v¨n häc trong lµng ngµy cµng sa sót, kÐm cái. D©n lµng chØ nghe nãi M¶ Ç lµ mé cña «ng nh-ng khoa thi vµ tªn hiÖu cña «ng th× kh«ng râ. D©n lµng kh«ng cã g× biÕt ®îc danh hiÖu cña «ng. Tiªn sinh míi nhËp vµo miÖng mét em nhá kh«ng biÕt ch÷ mµ truyÒn r»ng: "nÕu çc ngêi cã lßng thµnh th× cø ®Æt ®µn tÕ tríc miÕu, ta sÏ nãi cho...Tiªn sinh liÒn phô ®ång lªn, lÊy lôa ®á viÕt danh hiÖu, khoa thi bá vµo l h-¬ng nhng kh«ng cho ai biÕt, b¶o r»ng "Hä tªn, khoa thi cña ta trong x· cã ngêi biÕt, kh«ng cÇn ph¶i ®i ®©u xa c¶. D©n lµng ®Òu l¬ m¬ kh«ng biÕt ra sao. Hai ngµy sau, cã mét d©n cµy trong lµng cã sæ s¸ch cña tæ tiªn lu l¹i ®Ó ë trªn sµn cao. Bçng mét ®ªm n»m m¬ thÊy cã ngêi b¶o r»ng "trong nhµ anh cã quyÓn PhËt Lôc (sæ ghi tªn nh÷ng ngêi ®ç ®¹i khoa) anh nªn cho d©n xem". Ngêi Êy tØnh dËy míi t×m çc s¸ch vë cña tiÒn nh©n ®Ó l¹i qu¶ nhiªn thÊy cã cuèn "§¨ng khoa lôc" trong ®ã cã chÐp "®Ëu Hoµng gi¸p thø 27 khoa §inh VÞ ®êi Lª Hång §øc thø 18". Ngêi d©n cµy Êy ®em cho mäi ngêi xem vµ nãi lý do. Tiªn sinh phô ®ång lªn, lÊy tÊm lôa vµng ®· viÕt s½n ®Ó trong l h¬ng ®èi

784

chiÕu tªn hä, khoa thi rÊt lµ trïng nhau kh«ng sai mét ch÷. Tõ ®Êy ®Õn nay cã nhiÒu linh øng" ...

§Çu thÕ kû XX khi çc ThiÖn ®µn - ®µn cÇu tiªn mäc lªn nhiÒu n¬i ë miÒn B¾c, th× ë vïng Nam §Þnh còng kh«ng Ýt. NhiÒu nhµ nho yªu níc nh NguyÔn Thîng HiÒn, §Æng Xu©n B¶ng chñ tr¬ng phong trµo nµy.

Trong §¹o gi¸o ViÖt Nam, bªn c¹nh çc vÞ thÇn phæ biÕn cña §¹o gi¸o nh Ngäc Hoµng Thîng §Õ, Th¸i Thîng L·o Qu©n, HuyÒn Thiªn TrÊn Vò, ngêi ViÖt Nam cßn t¹o dùng vµ t«n thê nhiÒu çc vÞ thÇn kh¸c nh §øc Th¸nh TrÇn, Bµ chóa LiÔu, ThÇn §éc Cíc, ¤ng Tam Bµnh, ¤ng N¨m Dinh. Quan Lín TuÇn Tranh... Trong çc vÞ thÇn ngêi ViÖt nµy, chÝnh nh÷ng th¸nh, mÉu næi tiÕng nhÊt, phæ biÕn nhÊt l¹i "sinh" ë ®Êt Nam §Þnh, tõ Nam §Þnh nh §øc Th¸nh TrÇn, MÉu LiÔu, thÇn Tam Bµnh.3. Nho gi¸o

Cïng víi qu¸ tr×nh th©m nhËp, ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµo ch©u thæ B¾c Bé, Nho gi¸o còng sím th©m nhËp vµ ph¸t triÓn ë Nam §Þnh.

So víi çc ®Þa bµn phÝa B¾c nh Kinh B¾c, H¶i D¬ng, Th¨ng Long th× ë Nam §Þnh Nho gi¸o bÞ h¹n chÕ h¬n vµo thêi TrÇn. B¶n th©n çc vua TrÇn kh«ng mÆn mµ l¾m víi Nho gi¸o, còng ¸p dông chÝnh s¸ch h¹n chÕ ¶nh hëng cña Nho gi¸o trong c¶ níc, nhÊt lµ ë chÝnh quª h¬ng nhµ TrÇn nãi riªng. H¼n chÝnh s¸ch nµy cònho gi¸o trong c¶ níc, nhÊt lµ ë chÝnh quª h¬ng nhµ TrÇn nãi riªng. H¼n chÝnh s¸ch nµy còng cã t¸c ®éng ®Õn t×nh h×nh Nho gi¸o ë Nam §Þnh ®¬ng thêi. Cã thÓ nãi cho ®Õn ®êi TrÇn, vïng ®Êt Thiªn Trêng cha ph¶i lµ mét trung t©m Nho häc. Sè lîng nh÷ng ngêi häc Nho cha nhiÒu vµ ®ç ®¹t còng Ýt. GÇn 143 n¨m sau kú thi Nho häc cÊp quèc gia ®Çu tiªn ë ViÖt Nam, Nam §Þnh míi cã vÞ khai khoa- V¬ng V¨n HiÖu (huyÖn Thîng Nguyªn), suèt thêi TrÇn sè lîng ®¹i khoa ë vïng Nam §Þnh còng chØ cã nh÷ng ®¹i biÓu nh: ham say nghiªn cøu PhËt häc. Çc vua TrÇn thÕ kû XIV, nh TrÇn Minh T«ng kiªn quyÕt "Nhµ níc cã phÐp t¾c riªng, Nam B¾c kh¸c nhau, nÕu theo kÕ cña bän häc trß mÆt tr¾ng t×m ®-êng tiÕn th©n th× sinh lo¹n ngay".

MÆc dï nh vËy, vµo cuèi thêi TrÇn, xu híng ngµy mét th¾ng thÕ cña Nho gi¸o ®· diÔn ra trªn ph¹m vi c¶ níc, trong ®ã cã Nam §Þnh. Qua nh÷ng c¶i çch cña nhµ Hå, chÝnh s¸ch t¨ng cêng

785

truyÒn b¸ Nho gi¸o thêi thuéc Minh ®· t¹o ra mét c¬ së trùc tiÕp cho viÖc thùc thi vµ ph¸t triÓn Nho gi¸o ë thêi Lª s¬.

Thêi Lª s¬, ®Æc biÖt lµ díi triÒu Lª Th¸nh T«ng, víi vÞ trÝ ®Þa chÝnh trÞ, kinh tÕ, qu©n sù cña m×nh, vïng ®Êt Thiªn Trêng (Nam §Þnh) ®îc cuèn hót vµo quü ®¹o Nho gi¸o víi mét cêng ®é vµ quy m« míi, t¹o thµnh mét mèc quan träng trong qóa tr×nh Nho häc ë Nam §Þnh. §Êt Nam §Þnh trë thµnh mét trong nh÷ng trung t©m gi¸o dôc khoa cö m¹nh mÏ cña §¹i ViÖt. §©y còng lµ thêi kú ph¸t triÓn rùc rì cña çc ®¹i biÓu Nho gi¸o cña vïng ®Êt S¬n Nam nh L¬ng ThÕ Vinh, Ph¹m §¹o Phó...

Theo thèng kª cha ®Çy ®ñ, ë Nam §Þnh trong suèt lÞch sö ph¸t triÓn vµ thi cö Nho häc cã ®Õn trªn 148 lµng cã ngêi ®ç tõ Cö nh©n trë lªn. §¬ng nhiªn, sù ph¸t triÓn cña Nho gi¸o kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt víi viÖc më réng, ph¸t triÓn Nho häc. Nhng ®ã lµ mét lùc lîng vËt chÊt thÓ hiÖn vÒ kh«ng gian lan to¶ vµ ph¸t triÓn cña Nho gi¸o trong c d©n Nam §Þnh. Nh÷ng m«n ®Ö tù gi¸c hay kh«ng tù gi¸c cña Nho gi¸o nµy sÏ gãp phÇn thÈm thÊu t t-ëng gi¸o lý Nho gi¸o ë nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau tõ b¶n th©n m×nh ®Õn m«i trêng gia ®×nh, x· héi. Nho gi¸o ë Nam §Þnh sÏ trùc tiÕp ¶nh hëng vµ chi phèi tíi hµng lo¹t çc yÕu tè v¨n ho¸, x· héi. Cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, qua con m¾t cña çc nhµ Nho, ch¼ng h¹n: "huyÖn Nam Trùc çc x· Cæ N«ng, Thîng N«ng... (42 lµng x· ®îc nh¾c tªn) ®Òu ham chuéng v¨n häc"; "çc lÔ quan, h«n, tang tÕ, cÇu phóc... ®Òu theo lÖ ®Þnh cña Nhµ níc do bé LÔ vµ ®Òu theo s¸ch gia lÔ cña Chu C«ng".

VËn hµnh cña lý thuyÕt Nho gi¸o vµo thÕ kû XVII, XVIII trë ®i ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn çc m« h×nh gia ®×nh (nhÊt lµ çc tÇng líp trªn), vËn hµnh lµng x· in ®Ëm vµo çc nghi thøc sinh ho¹t, cóng tÕ, tang ma..4. Thiªn Chóa gi¸o

HiÖn nay t¹i tØnh Nam §Þnh cã 140 gi¸o xø thuéc vÒ hai Gi¸o phËn: Hµ Néi, Bïi Chu.

Thuéc vÒ Gi¸o phËn Hµ Néi cã 14 gi¸o xø cña Thµnh phè Nam §Þnh, çc huyÖn Vô B¶n, ý Yªn. Gi¸o phËn Hµ Néi ngµy nay lµ phÇn cuèi cïng cña §Þa phËn T©y §µng Ngoµi ®îc gäi tªn tõ cuèi n¨m 1924 sau khi ®· lÇn lît chia c¾t ®Ó thµnh lËp çc Gi¸o phËn Nam (Gi¸o phËn Vinh - 1846), Gi¸o phËn §oµi (Gi¸o phËn Hng Ho¸- 1895) vµ Gi¸o phËn Thanh (Gi¸o phËn Ph¸t DiÖm - 1902). Gi¸o phËn Hµ Néi ngµy nay bao gåm çc ®Þa bµn gi¸o d©n cña Hµ Néi,

786

Hµ T©y, Hng Yªn, Hoµ B×nh, Hµ Nam vµ phÇn b¾c Nam §Þnh víi 130 gi¸o xø.

PhÇn ®«ng ®¶o nhÊt gi¸o d©n, gi¸o xø cña Nam §Þnh lµ thuéc vÒ Gi¸o phËn Bïi Chu, bao gåm 121 gi¸o xø ë çc huyÖn: Nam Trùc, Trùc Ninh, Xu©n Trêng, Giao Thuû, H¶i HËu, NghÜa H-ng víi trªn 336.000 gi¸o d©n13

ChØ tõ cuèi n¨m 1924 míi xuÊt hiÖn çi tªn "Gi¸o phËn Bïi Chu" (hay "§Þa phËn Bïi Chu") cßn tríc ®ã gäi lµ §Þa phËn Trung (hay §Þa phËn Trung Ký). Ranh giíi ®Þa phËn Bïi Chu nh ngµy nay còng chØ xuÊt hiÖn tõ n¨m 1936, khi çc gi¸o xø thuéc ®Þa bµn Th¸i B×nh, Hng Yªn cña ®Þa phËn Bïi Chu ®îc t¸ch ra ®Ó thµnh lËp §Þa phËn Th¸i B×nh.

LÞch sö truyÒn gi¸o cña Thiªn Chóa gi¸o ë MiÒn B¾c nãi chung còng nh çi n«i, qu¸ tr×nh c«ng gi¸o ë Nam §Þnh nãi riªng g¾n bã vµ thÓ hiÖn râ nÐt ë vïng gi¸o phËn Bïi Chu - n¬i kh«ng chØ ngµy nay mµ ngay tõ ®Çu vèn tËp trung ®«ng nhÊt gi¸o xø, gi¸o d©n cña vïng truyÒn gi¸o ®îc giao phã cho çc tu sÜ §a Minh T©y Ban Nha ®¶m nhiÖm.

S¬ lîc vÒ qu¸ tr×nh c«ng gi¸o ë Nam §Þnh Tõ khëi thuû ®Õn n¨m 1679: Nam §Þnh lµ n¬i cã gi¸o sÜ C«ng gi¸o ®Õn truyÒn ®¹o ®©ï

tiªn ë miÒn B¾c ViÖt Nam. S¸ch Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc cña Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn viÕt: "Theo s¸ch D· Lôc th× ngµy 1 th¸ng 3 n¨m Nguyªn Hoµ thø nhÊt (1533), ®êi Lª Trang T«ng cã ngêi T©y D¬ng lµ Y-nª - Khu lÐn lót ®Õn x· Ninh Cêng, x· QuÇn Anh, huyÖn Nam Ch©n vµ x· Trµ Lò, huyÖn Giao Thuû ngÊm ngÇm truyÒn gi¸o vÒ tµ ®¹o Gia T«".

N¨m 1533, sù kiÖn x¶y ra ë vïng Ninh Cêng, Trµ Lò nãi trªn ®îc gi¸o sö C«ng gi¸o lÊy lµm thêi ®iÓm ®¸nh dÊu ho¹t ®éng truyÒn gi¸o ë MiÒn B¾c ViÖt Nam..

Sang ®Çu thÕ kû XVII, cïng víi häat ®éng tÝch cùc cña çc gi¸o sÜ dßng Tªn, nhÊt lµ gi¸o sÜ Alexandre de Rhodes ®Õn n¨m 1659, Toµ Th¸nh ban hµnh s¾c chØ thµnh lËp hai ®Þa phËn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam: ®Þa phËn §µng Trong vµ ®Þa phËn §µng Ngoµi dùa theo ranh giíi TrÞnh- NguyÔn. Vïng Nam §Þnh thuéc vµo ®Þa phËn §µng Ngoµi. Gi¸m môc Francisco Pallu ®· mêi çc gi¸o sÜ dßng §a Minh ë Manila (Philippin) ®Õn §µng Ngoµi truyÒn gi¸o. BÒ

13 Sè liÖu n¨m 1995 cña Toµ gi¸m môc Bïi Chu.

787

trªn ®Þa phËn Manila cö gi¸o sÜ Juan de Sannacta Cruz (gi¸o sÜ ThËp) vµ gi¸o sÜ Juan Arjona sang. §Õn th¸ng 7 n¨m 1676 hai gi¸o sÜ nµy ®Õn Phè HiÕn (Hng Yªn) truyÒn gi¸o ®îc s¸u, b¶y th¸ng th× l¸nh sang Èn m×nh ë lµng Trung Linh (Nam §Þnh) v× tríc ®ã trong lµng ®· cã çc thµy dßng Tªn lËp ra hä ®¹o.

N¨m 1670, Gi¸m môc Lamberto më c«ng ®ång, ®Ò ra ph¸p luËt vÒ viÖc coi sãc çc xø, viÖc chän thµy kÎ gi¶ng, viÖc bÇu trïm trëng, phÐp nhµ thµy, nhµ mô. Còng n¨m nµy Gi¸m môc Lamberto lËp nhµ mô ë Kiªn Lao, ®Æt tªn lµ "Nhµ chÞ em mÕn C©u rót".

N¨m 1679, Toµ Th¸nh chia ®Þa phËn §µng Ngoµi ra T©y §µng Ngoµi vµ §«ng §µng Ngoµi theo ranh giíi s«ng Hång vµ s«ng L«. Gi¸o d©n vïng Nam §Þnh thuéc ®Þa phËn §«ng §µng Ngoµi do chi Manila dßng §a Minh T©y Ban Nha qu¶n lý. Gi¸o Hoµng Innocentio XI cö Deydier lµm ®¹i diÖn T`«ng toµ (Vicario Apãtolico). Sö ký §Þa phËn Trung cho biÕt "§øc thµy ®îc cö coi ®Þa phËn §«ng 14 n¨m, tõ 1679 ®Õn 1693."

Thêi kú 1679 - 1848: §¸nh dÊu tõ khi thµnh lËp §Þa phËn §«ng ®Õn khi §Þa phËn

nµy chia lµm hai trong ®ã vïng gi¸o d©n phÝa nam Nam §Þnh thµnh §Þa phËn Trung. Trong h¬n 160 n¨m nµy t×nh h×nh c«ng gi¸o ë Nam §Þnh cã nh÷ng ®iÓm ®¸ng lu ý:

- Çc chÝnh quyÒn TrÞnh råi NguyÔn cÊm ®¹o (nhÊt lµ thêi chóa TrÞnh vµ vua Minh M¹ng) nh:

- N¨m 1682, qu©n TrÞnh kÐo vÒ Kiªn Lao ph¸ lµng ®èt nhµ thê, nhµ xø.

- Trong kho¶ng 1713 - 1719, 11 nhµ xø, 163 nhµ thê ë ®Þa phËn §«ng bÞ ph¸.

- Thêi Minh M¹ng (1820 - 1840) kho¶ng 40 nhµ xø chÝnh, 60 nhµ xø lÎ, 22 nhµ mô dßng ba vµ 3 "nhµ mô mÕn C©u rót" bÞ ph¸.

- Mét sè gi¸m môc bÞ chÝnh quyÒn chóa TrÞnh, nhµ NguyÔn thêi Minh M¹ng b¾t hoÆc hµnh quyÕt: Linh môc Liªm bÞ b¾t ngµy 2-10-1773, hµnh h×nh ngµy 7-11-1773; n¨m 1838, Gi¸m môc Y vµ Gi¸m môc Minh bÞ b¾t sau ®ã Gi¸m môc Minh bÞ chÐm ë B¶y MÉu (Nam §Þnh), Gi¸m môc Y chÕt trong tï...

- Dï hoµn c¶nh nh vËy, qu¸ tr×nh truyÒn b¸ C«ng gi¸o ë Nam §Þnh vÉn triÓn khai, lan to¶. Sau sù kiÖn 1682 ë Kiªn Lao, Gi¸o sÜ ThËp cïng mét sè gi¸o sÜ dßng §a Minh trë l¹i Kiªn Lao coi sãc bæn ®¹o. Trong th göi bÒ trªn, Gi¸o sÜ viÕt: "Tríc khi t«i ®Õn

788

hµng n¨m pháng ®é 500 ngêi xng téi, tù khi chóng t«i nhËn th× ®îc ®é 1200 ngêi. T«i ®· dùng lªn ë lµng nµy 6 nhµ thê... dï trong vßng bÊy nhiªu n¨m, vua chóa cÊm ®¹o nhiÒu lÇn, song còng cha mÊt nhµ thê hay nhµ chung nµo hÕt... Xø chóng t«i ®ang coi kiªm n¨m huyÖn thuéc vÒ tØnh Nam §Þnh c¶: Giao Thuû, Nam Ch©n, Ch©n Ninh... Chóng t«i ®· dùng lªn ®é 140 nhµ thê vµ 12 nhµ xø lÎ çc hä, huyÖn Nam Ch©n cã ®é 130 x· mµ x· nµo còng cã kÎ cã ®¹o §øc Th¸nh Chóa Lêi..."14.

Ngay trong thêi chóa TrÞnh cÊm ®¹o nãi trªn, theo b¸o ço cña çc VÝt Vå (çch gäi gi¸m môc Evªque ®¬ng thêi) ë ®i¹ phËn §«ng çc phÐp bÝ tÝch (röa téi, gi¶i téi, xøc dÇu, phÐp cíi, th¸nh thÓ...) vÉn duy tr× víi con sè hµng ngµn gi¸o d©n, nhÊt lµ phÐp röa téi trÎ em t¨ng hµng n¨m.

Sang ®Çu thÕ kû XIX, díi thêi Gia Long, c«ng gi¸o ë ®Þa phËn §«ng ph¸t triÓn m¹nh h¬n tríc. Theo sè liÖu cña nhµ thê cã tíi "h¬n 10 v¹n bæn ®¹o, 54 thµy c¶ T©y vµ Nam". N¨m 1830 trong tØnh Nam §Þnh ®· ®îc h¬n 100.000 bæn ®¹o, chia ra pháng 800 lµng hay lµ hä... trong vßng 10 n¨m cã h¬n 1 v¹n ngêi lín chÞu phÐp röa téi".

Thêi kú 1848 - 1936Dï bÞ chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu ®×nh nhµ NguyÔn c¶n

trë (®Æc biÖt g¾t gao díi nh÷ng n¨m thêi Tù §øc - tríc vµ trong giai ®o¹n thùc d©n Ph¸p tiÕn hµnh x©m lîc ViÖt Nam) vµ g©y tæn h¹i "trong 5 n¨m vua Tù §øc vµ çc quan cÊm ®¹o, §Þa phËn Trung mÊt 16.000 tÝn ®å vµ 3 ®øc cha víi 18 tö v× ®¹o"15, qu¸ tr×nh C«ng gi¸o ë Nam §Þnh vÉn tiÕp tôc, duy tr× vµ phôc håi sau nh÷ng c¶n trë cña chÝnh quyÒn çc cÊp triÒu NguyÔn.

Sau 4 n¨m, theo Sö ký §Þa phËn Trung, toµn ®Þa phËn cã 14 linh môc dßng, 20 linh môc triÒu, 10 thµy giµ chøc, 25 thµy giµ, 52 thµy, 99 chó vµ 475 cËu. §Þa phËn cã 2 nhµ trµng Latinh, 1 nhµ trµng lý ®o¸n, nhµ trµng ch÷ Nho víi 101 häc trß, 20 nhµ mô dßng ba, 3 nhµ mÕn c©u rót, 556 chÞ em 31 xø, 556 hä ®¹o, 145.553 bæn ®¹o.

§Õn cuèi thêi Tù §øc, n¨m 1879 toµn §Þa phËn Trung sè xø ®¹o vµ bæn ®¹o vÉn xÊp xØ: 29 xø; 572 hä; 146.616 bæn ®¹o.

14 Sö ký ®Þa phËn trung, dÉn theo NguyÔn Hång D¬ng: Nghi lÔ vµ ®êi sèng c«ng gi¸o trong v¨n ho¸ ViÖt Nam, NXB Khoa häc x· héi, H. 200115 Sè liÖu Sö ký ®Þa phËn trung, S¸ch ®· dÉn

789

Tõ sau khi nhµ NguyÔn bá lÖnh cÊm ®¹o cho ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX ë ®Þa phËn Trung cµng cã ®iÒu kiÖn phôc håi tÝn ®å, gi¸o phÈm, nhÊt lµ sù ph¸t triÓn nhanh cña sè lîng tÝn ®å16:

N¨m 1897

N¨m 1907 N¨m 1916

N¨m 1933

Linh môc dßng 5 1 24Linh môc triÒu 66 88 117Thµy giµ chøc,s¾c

9 10 44

Thµy lý ®o¸n 52 54 63Thµy chó 201 285 365CËu 672 719 863Bâ ng·i 380 301 470Nhµ mô 19 19 20Nhµ xø 35 40 52Nhµ thê, nhµ nguyÖn

603 747

Bæn ®¹o 189.011 228.292 266.472 326.967§©y còng lµ thêi kú çc xø hä ®¹o ®i vµo æn ®Þnh, (viÖc

thê phông, mét sè lÔ nh Noen, Phôc Sinh, §øc Chóa th¸nh thÇn hiÖn xuèng, §øc bµ Hßn x¸c lªn trêi, lÔ ®µu dßng, LÔ ®øc Bµ Maria, Kû niÖm ¤ng th¸nh §a Minh... ®îc tæ chøc träng thÓ. NhiÒu Héi ®oµn ®îc lËp ë çc hä ®¹o chÝnh xø (hay ngay c¶ hä ®¹o lÎ): Héi R«sari« §øc Bµ, Héi KÝnh danh §øc Chóa Giªsu (Phó Nhai), Héi Th¸nh T«ma (Phó Nhai, Ninh Cêng, Trung Linh, Th¸i B×nh...), Héi L¸i tim §øc Giªsu (Tiªn Chu, Th¸i B×nh, Ninh Cêng, QuÇn Ph¬ng)...

NhiÒu nhµ thê C«ng gi¸o lín kiÕn tróc kiÓu ¸ §«ng, Gothie, Roman ®îc x©y dùng: V¬ng cung Th¸nh ®êng Phó Nhai (1923), ®Òn N÷ v¬ng çc th¸nh tö ®¹o Kho¸i §ång... Nh÷ng c¬ së ®µo t¹o çn bé, hµng gi¸o sÜ dßng, triÒu, c¬ së b¸c ¸i x· héi, gi¸o dôc ®îc x©y dùng: Trêng KÎ Gi¶ng Trung Linh, TiÓu chñng viÖn Ninh Cêng, §¹i chñng viÖn Bïi Chu, Gi¸o hoµng ®¹i chñng viÖn th¸nh Allbert Nam §Þnh, trêng Saint Dominique Kho¸i §ång. TËp viÖn dßng §a Minh QuÇn Ph¬ng, ¢n qu¸n Phó Nhai, trêng S ph¹m Saint Thomas Nam §Þnh

16 Sè liÖu Sö ký ®Þa phËn trung, S¸ch ®· dÉn

790

Thêi kú 1936 - 1955: Trong nh÷ng n¨m 1936 - 1945, c«ng viÖc truyÒn gi¸o vµ ph¸t triÓn ®¹o ë ®Þa phËn Bïi Chu cã nh÷ng ho¹t ®éng ®¸ng kÓ:

- Çc cuèn "Bæn ®ång Êu" cho trÎ con, T¸nh gi¸o thuyÕt minh cho ngêi lín, tê §a Minh b¸n nguyÖt... lÇn lît ®îc biªn so¹n, ph¸t hµnh.

- N¨m 1938 héi T«ng ®å cÇu nguyÖn ®îc thµnh lËp gåm 3 ®oµn: TiÒn binh, Trung binh, HËu binh. Nh©n lÔ th¸nh Giuse n¨m ®ã §¹i héi Thanh niªn ®îc më t¹i Phó Nhai cã ®Õn h¬n 20.000 thanh niªn.

- Mét sè nhµ thê xø hä ®¹o ®îc x©y dùng, ®Æc biÖt lµ c¬ së çc trêng thµy gi¶ng, ®an viÖn tu viÖn, nhµ phíc, c¬ së gi¸o dôc vµ tõ thiÖn ®îc x©y cÊt t¹i Trung Linh, QuÇn Ph¬ng...

Çch m¹ng Th¸ng T¸m næ ra, trong dßng ngêi tham gia giµnh chÝnh quyÒn, ®ãn chµo ngµy §éc LËp ë Nam §Þnh cã nhiÒu gi¸o d©n. Gi¸o d©n tÝch cùc tham gia vµo viÖc x©y dùng chÝnh quyÒn çch m¹ng, g×n gi÷ xãm lµng, hä ®¹o. Trong cuéc mÝt tinh t¹i Xu©n Trêng nh©n tuÇn lÔ Quü Quèc gia cña chÝnh quyÒn Nh©n d©n tæ chøc, Gi¸m môc Hå Ngäc CÈn bíc lªn kh¸n ®µi, thoa d©y chuyÒn vµng ®eo Th¸nh gi¸ tríc ngùc, tuyªn bè: "T«i kh«ng cã g× quý h¬n çi nµy. Lµ Gi¸m môc Thiªn chóa, t«i gi÷ l¹i Th¸nh gi¸. Lµ c«ng d©n ViÖt Nam t«i tÆng d©y chuyÒn vµng nµy vµo quü quèc gia ®Ó gãp phÇn b¶o vÖ ®Êt níc".

Tõ khi Nam §Þnh bÞ thùc d©n Ph¸p chiÕm ®ãng trë l¹i (1947) chóng ®· triÖt ®Ó lîi dông lßng tin cña gi¸o d©n, hµ h¬i tiÕp søc cho bän ph¶n ®éng trong gi¸o héi Thiªn chóa chèng ph¸ c«ng cuéc kh¸ng chiÕn.

Cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p cña d©n téc ta giµnh th¾ng lîi, lîi dông chÝnh s¸ch tù do tÝn ngìng, bän ph¶n ®éng ®éi lèt C«ng gi¸o dù vµo gi¸o lý, thÇn quyÒn, cÊu kÕt víi çc thÕ lùc ®Õ quèc, ph¶n ®éng tay sai ngoan cè ®· thùc hiÖn kÕ ho¹ch l«i kÐo, cìng Ðp gi¸o d©n di c vµo Nam. Tõ 7 -1954 ®Õn 5-1955 c¶ tØnh vµ thµnh phè Nam §Þnh (trõ Vô B¶n, ý Yªn, Mü Léc) cã 37.914 gi¸o d©n, 144 linh môc, tu sÜ di c vµo Nam17.

Hµnh ®éng cìng Ðp gi¸o d©n di c vµo Nam cña bän ph¶n ®éng g©y x¸o trén lín trong ®êi sèng kinh tÕ - v¨n ho¸ - x· héi

17 Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §Þnh (1930 - 1975), NXB ChÝnh trÞ quèc gia, H. 2001

791

cña gi¸o d©n trong tØnh, ®Ó l¹i nh÷ng ¶nh hëng nÆng nÒ, kÐo dµi trong nhiÒu n¨m sau.

Thêi kú tõ 1955 ®Õn nay: Trong khi mét bé phËn gi¸o d©n bÞ bän ph¶n ®éng dô dç, cìng Ðp di c th× ®«ng ®¶o gi¸o d©n, b»ng t×nh yªu quª h¬ng, ®îc soi räi b»ng nh÷ng vËn ®éng, chØ dÉn kÞp thêi cña chÝnh quyÒn nh©n d©n, ®· yªn t©m ë l¹i lµng quª, xø ®¹o.

ë çc xø, hä ®¹o tiÕng chu«ng nhµ thê vÉn ng©n vang tríc, trong vµ sau th¸nh lÔ. Mäi sinh ho¹t t«n gi¸o diÔn ra b×nh thêng, çc héi ®oµn vÉn ®îc duy tr× phôc vô cho th¸nh lÔ.

Theo tµi liÖu cña Toµ Gi¸m môc, ®Õn n¨m 1995 "tÊt c¶ çc linh môc ®îc thô phong tríc n¨m 1954 ®· lÇn lît qua ®êi". Nhng trong h¬n 40 n¨m qua, ë gi¸o phËn Bïi Chu ®· cã 52 linh môc ®îc phong chøc, cã 7 ®¹i chñng sinh, nhiÒu thanh niªn ®ang chuÈn bÞ ®Ó chê thi tuyÓn vµo ®¹i chñng viÖn. Con sè n÷ tu còng ngµy mét gia t¨ng: Dßng M©n C«i cã 53 chÞ khÊn trän, 22 chÞ khÊn t¹m, 27 chÞ tËp sinh vµ 90 em ®Ö tö. Dßng §a Minh cã 91 chÞ khÊn trän, 37 chÞ khÊn t¹m, 11 tËp sinh vµ 140 ®Ö tö. Dßng Trinh V¬ng cã 30 chÞ khÊn trän, 14 tËp sinh, 64 ®Ö tö. Dßng Th¨m ViÕng cã 2 chÞ khÊn trän 15 chÞ khÊn t¹m .

§iÒu ®¸ng ghi nhËn lµ hÇu nh tÊt c¶ çc gi¸o xø tríc n¨m 1954 vÉn tån t¹i vµ ph¸t triÓn gÇn b»ng hoÆc vît qua con sè gi¸o h÷u n¨m 1939, chØ cã mét vµi gi¸o xø v× sè ngêi cßn l¹i qu¸ Ýt nªn cha t¸i lËp ®îc, tÊt c¶ çc phiªn, (gi¸o xø phô) vµ nhiÒu gi¸o hä ®· trë thµnh gi¸o xø ®«ng ®óc. Theo sè liÖu cña Ban T«n gi¸o chÝnh phñ ®Õn n¨m 1998, Nam §Þnh cã 385.404 gi¸o d©n (chiÕm 20% d©n sè toµn tØnh), 440 chøc viÖc, 2 gi¸m môc, 50 linh môc, 471 tu sÜ, 645 nhµ thê, tu viÖn (n¬i cã sè lîng tuyªt ®èi còng nh mËt ®é cao nhÊt trong c¶ níc).

Bíc vµo nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®êi sèng vËt chÊt cña ®«ng ®¶o gi¸o d©n nãi chung, cña nhiÒu xø ®¹o nãi riªng ®· cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn râ rÖt: ThÞ trÊn ThÞnh Long - H¶i HËu, NghÜa Th¾ng- NghÜa Hng, Xu©n TiÕn - Xu©n Trêng nh÷ng n¬i cã tõ trªn 60 % ®Õn 90 % gi¸o d©n, kh«ng cã hé ®ãi, cã 905 nhµ x©y m¸i ngãi, m¸i b»ng, nhiÒu nhµ 2,3 tÇng, nh÷ng ph¬ng tiÖn phôc vô sinh ho¹t, ®i l¹i nh tivi, qu¹t m¸y, xe m¸y ngµy mét t¨ng..

Gi¸o xø Nam §Þnh lµ n¬i hëng øng tÝch cùc, cã hiÖu qu¶ tinh thÇn bøc th môc vô cña Héi ®ång Gi¸m môc ViÖt Nam vÒ ch¨m lo häc tËp cña con em "V× chóng sÏ cã ®iÒu kiÖn ®ãng gãp

792

nhiÒu h¬n cho x· héi vµ Héi th¸nh. Çc hä ®¹o nªn cã nh÷ng nç lùc chung cho con em ®i häc. NÕu ®îc, nªn lËp quü ®Ó cÊp häc bæng cho nh÷ng em nhµ nghÌo häc giái vµ cã tinh thÇn phôc vô...". NÕu nh tríc ®©y hÇu nh çc gia ®×nh gi¸o d©n kh«ng quan t©m ®Õn häc v¨n ho¸ cña con em, hoÆc chØ cÇn cho con em häc ®Õn hÕt cÊp 1 ®Ó ®äc ®îc kinh bæn lµ ®ñ, th× ngµy nay gi¸o d©n l¹i tÝch cùc cho con em ®i häc, ®ãng gãp cho viÖc x©y dùng trêng líp cña con em.

Çc Gi¸o xø ë çc huyÖn Nam Trùc, Trùc Ninh, Xu©n Trêng, H¶i HËu, NghÜa Hng quü khuyÕn häc cã tíi vµi chôc triÖu ®ång. NhiÒu gi¸o d©n, linh môc tµi trî cho ban khuyÕn häc vèn ban ®Çu lµm quü xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, l·i hµng n¨m dïng vµo viÖc khen thëng, hç trî cho çc em häc giái, hiÕu häc. ë xø Thøc Ho¸, tõ n¨m häc 1999 - 2000 mçi em vµo ®¹i häc ®ù¬c trî cÊp ban ®Çu 1.150.000 ®ång. ë NghÜa T©n, mçi häc sinh tróng tuyÓn vµo ®¹i häc, trung häc chuyªn nghiÖp ®îc trî cÊp lÇn ®Çu 2 - 300.000 ®ång. ..

NhiÒu xø ®¹o ®· tÝch cùc hëng øng cuéc vËn ®éng phong trµo "Ngêi c«ng gi¸o thi ®ua x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc", "¤ng bµ cha mÑ mÉu mùc, con ch¸u hiÕu th¶o", "Xø hä tiªn tiÕn, gia ®×nh c«ng gi¸o g¬ng mÉu", "Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng cuéc sèng ë khu d©n c "...

Trong thùc tiÔn ®êi sèng h«m nay, gi¸o d©n Nam §Þnh lµ minh chøng quan träng vÒ tinh thÇn "KÝnh Chóa, yªu níc", "Sèng phóc ©m gi÷a lßng d©n téc ®Ó phôc vô h¹nh phóc cña ®ång bµo".

*MÆc dï xuÊt hiÖn muén trong diÔn tr×nh lÞch sö v¨n ho¸ cña

d©n téc ViÖt Nam, còng nh cña Nam §Þnh, nhng Thiªn Chóa gi¸o ngµy cµng trë thµnh bé phËn quan träng, kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong ®êi sèng v¨n ho¸ Nam §Þnh. Tr¶i qua hµng tr¨m n¨m tån t¹i, Thiªn Chóa gi¸o ë Nam §Þnh ®· ghi l¹i ®Ëm nÐt vµo lÞch sö, v¨n ho¸ cña ®Êt níc nãi chung cña Nam §Þnh nãi riªng, gãp phÇn t¹o thµnh s¾c th¸i riªng cña lÞch sö, v¨n ho¸ Nam §Þnh. Thiªn Chóa gi¸o kh«ng chØ gãp víi Nam §Þnh nh÷ng trung t©m, nh÷ng kiÕn tróc nhµ thê vót cao trªn nh÷ng xãm lµng, nh÷ng lÔ héi tng bõng long träng cña gi¸o d©n... lµm phong phó cuéc sèng tinh thÇn cña çc thÕ hÖ c d©n Nam §Þnh. Qu¸ tr×nh Thiªn Chóa gi¸o ë Nam §Þnh võa lµ minh chøng cña bíc ®êng ®ång hµnh, hoµ nhËp cïng

793

d©n téc, võa soi s¸ng cho tÝnh çch, b¶n s¾c ViÖt Nam nhÊt lµ tÝnh çch cëi më, bao dung, khoan hoµ cña ngêi ViÖt

** *

Kh«ng ph¶i chØ riªng trªn ®Þa bµn Nam §Þnh, chØ c d©n Nam §Þnh míi cã nh÷ng tÝn ngìng d©n gian (thê cóng tæ tiªn, thê thÇn linh, thµnh hoµng, thê §øc Th¸nh TrÇn, thê MÉu), §¹o gi¸o, PhËt gi¸o vµ Thiªn Chóa gi¸o. Cïng víi tiÕn tr×nh lÞch sö, nh÷ng sinh ho¹t tÝn ngìng vµ t«n gi¸o trªn ®· trë thµnh nh÷ng yÕu tè kh«ng thÓ bá qua ®îc trong çc mÆt cña ®êi sèng, lÞch sö, v¨n ho¸ cña d©n téc ViÖt Nam, nhÊt lµ ®èi víi téc ViÖt.

Còng kh«ng ph¶i chØ trªn ®Þa bµn vµ ë c d©n Nam §Þnh, nh÷ng sinh ho¹t tÝn ngìng d©n gian, t«n gi¸o míi cïng tån t¹i bªn nhau, ®a d¹ng, phong phó trong ®ã tÝn ngìng d©n gian, t©m thøc ViÖt trë thµnh t¶ng nÒn, ch¾t läc, g¾n quyÖn, vµ ViÖt ho¸ tõ gi¸o lý, ®Õn nghi thøc çc t«n gi¸o ngo¹i nhËp.

ThÕ nhng, trong ®Þa bµn sinh tô cña ngêi ViÖt ë c¶ níc nãi chung, ë B¾c bé nãi riªng, kh«ng cã n¬i nµo nh÷ng néi dung vµ ®Æc ®iÓm lÞch sö, ®êi sèng tÝn ngìng, t«n gi¸o ®· nªu trªn cña c d©n ViÖt l¹i biÓu hiÖn râ rµng, næi bËt nh ë vïng ®Êt nµy.

Nam §Þnh lµ quª h¬ng in dÊu Ên ®Çu tiªn cña nhiÒu hiÖn t-îng v¨n ho¸, tÝn ngìng ®Æc s¾c cña ViÖt Nam, tõ Khæng Minh Kh«ng thµnh thiÒn s, thµnh ®¹o sÜ, tõ Hng §¹o ®¹i v¬ng ®Õn §øc Th¸nh TrÇn ...

NÕu tÝn ngìng d©n gian kÕt hîp víi viÖc du nhËp PhËt gi¸o ë ViÖt Nam ®· n¶y sinh ra tÝn ngìng Tø ph¸p M©y, Ma, SÊm, Chíp, th× chÝnh trªn ®Þa bµn Nam §Þnh vµ chØ cã tõ/ ë Nam §Þnh sù kÕt hîp ®ã míi n¶y sinh, khëi ph¸t, th¨ng hoa, kÕt ph¸t l¹i thµnh hiÖn tîng MÉu LiÔu H¹nh.

Nam §Þnh lµ ®Þa bµn ®Çu tiªn du nhËp Thiªn Chóa gi¸o vµo miÒn B¾c ViÖt Nam vµ còng lµ ®Þa bµn chøng kiÕn râ rÖt nhÊt qu¸ tr×nh nh÷ng ®an xen v¨n ho¸, hoµ nhËp v¨n ho¸ gi÷a Thiªn Chóa gi¸o víi nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ b¶n ®Þa, cæ truyÒn.

NÕu kh«ng chèi tõ, héi nhËp, dung hîp lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm næi tréi cña b¶n lÜnh ViÖt Nam, v¨n ho¸ ViÖt Nam, th× chÝnh qua qu¸ tr×nh cña ®êi sèng tÝn ngìng d©n gian, sinh ho¹t

794

t«n gi¸o cña Nam §Þnh lµ mét thÓ hiÖn tiªu biÓu, râ nÐt, ®Æc s¾c cña b¶n lÜnh, b¶n s¾c Êy.

795

Ch¬ng III

V¨n häc - nghÖ thuËt

I. V¨n häc d©n gian Nam §Þnh V¨n häc d©n gian Nam §Þnh lµ mét bé phËn trong dßng v¨n

häc d©n gian ViÖt Nam. Nã xuÊt hiÖn tríc khi cã ch÷ viÕt vµ song song tån t¹i cïng víi v¨n häc thµnh v¨n.

Còng nh v¨n häc d©n gian ë çc vïng kh¸c, v¨n häc d©n gian Nam §Þnh bao gåm hai bé phËn chÝnh lµ th¬ ca d©n gian (tôc ng÷, ca dao) vµ v¨n xu«i d©n gian.1. Th¬ ca d©n gian

Dï ®©y ®ã ®· cã mét vµi c«ng tr×nh su tÇm, giíi thiÖu vÒ tôc ng÷, ca dao vïng Nam §Þnh, nhng vÒ c¨n b¶n cho ®Õn n¨m 2002 cha cã mét ®ît tæng ®iÒu tra, su tÇm toµn diÖn, ®Çy ®ñ nªn cha thÓ ®¸nh gi¸ ®îc hÕt tr÷ lîng cña th¬ ca d©n gian Nam §Þnh .

Tuy nhiªn, tõ cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX çc t¸c gi¶ NguyÔn ¤n Ngäc råi KhiÕu N¨ng TÜnh dï h¬n mét lÇn nh¾c lµ cßn çc c©u ph¬ng ng«n tôc ng÷, ca dao lµng xãm míi nghe ®îc ®«i c©u xin chÐp ra ®©y khi biªn so¹n Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ, Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ t©n biªn, ®· cho thÊy th¬ ca d©n gian Nam §Þnh (gåm ph¬ng ng«n, tôc ng÷, ca dao) phong phó, ®a d¹ng, nh mét thµnh phÇn, mét néi dung quan träng cña v¨n häc Nam §Þnh.

Ph¬ng ng«n, tôc ng÷, ca dao víi ý nghÜa lµ nh÷ng nhËn thøc, kinh nghiÖm d©n gian ®· ®îc thÈm ®Þnh, sµng tuyÓn qua thêi gian vÒ thiªn nhiªn, lÞch sö, x· héi, con ngêi. Nãi çch kh¸c, tôc ng÷, ph¬ng ng«n nãi chung ph¶n ¸nh quan hÖ, nhËn thøc cña con ngêi víi giíi tù nhiªn (çc hiÖn tîng tù nhiªn thêi tiÕt, kinh nghiÖm lao ®éng, s¶n xuÊt), víi ®êi sèng vËt chÊt (¨n, mÆc ë, ®i l¹i...), ®êi sèng x· héi... Nh vËy th¬ ca d©n gian Nam §Þnh lµ tÊm g¬ng ph¶n ¸nh theo çch d©n gian vÒ thiªn nhiªn, lÞch sö, con ng-êi nãi chung, mµ trùc tiÕp lµ vïng quª Nam §Þnh. Kh«ng thÓ t¸ch b¹ch trong kho tµng tôc ng÷ ca dao cña ngêi ViÖt ë B¾c Bé (hay cña c¶ níc còng vËy) ®©u lµ tôc ng÷, ca dao

796

cña riªng Nam §Þnh. §iÒu nµy thêng x¶y ra víi khèi lîng lín tôc ng÷, ca dao vÒ çc hiÖn tîng tù nhiªn, çch thøc lao ®éng s¶n xuÊt, quan hÖ x· héi (nh gia ®×nh, vî chång, cha mÑ, con çi, hä hµng, trÎ giµ, nam n÷, h«n nh©n, lµng níc...). NhËn thøc cña con ngêi Nam §Þnh nh hoµ, nh chung ®Õn khã t¸ch b¹ch ®©u lµ nhËn thøc riªng, dÊu Ên riªng Nam §Þnh trong çi chung cña c d©n ngêi ViÖt, ch¼ng h¹n: "Th¸ng chÝn ma r¬i, th¸ng mêi ma méng" - hiÖn tîng thiªn nhiªn Êy kh«ng chØ x¶y ra víi riªng Xu©n Trêng, Giao Thuû, H¶i HËu xa nay mµ thêng gÆp cña nh÷ng miÒn quª cã r¬i cña ven biÓn B¾c Bé, "Sèng ng©m da, chÕt ng©m x¬ng", "b«ng næi cho chim, b«ng ch×m cho ç" nh vÏ lªn c¶ mét khung c¶nh cña vïng chiªm tròng xa kia quanh n¨m óng ngËp cña ý Yªn, Vô B¶n, còng ®©u xa l¹ víi nhiÒu vïng quª miÒn B¾c tríc khi ®îc thuû lîi ho¸. "¨n lÊy ch¾c, mÆc lÊy bÒn" còng lµ nhËn thøc chung cña çc thÕ hÖ c d©n ViÖt tiÓu n«ng hµng ngµn ®êi ®ãi nghÌo, gi¶n dÞ, chÊt ph¸c. "Nu«i lîn th× ph¶i vít bÌo, lÊy vî th× ph¶i n¹p cheo cho lµng..." h¼n kh«ng ph¶i chØ lµ lêi nh¾n göi, tæng kÕt cña riªng mét lµng quª nµo cña Nam §Þnh, mµ lµ tôc, lµ lÖ cña lµng quª ViÖt B¾c Bé .v.v.

Cã nh÷ng c©u dï chØ râ rµng mét, thËm chÝ hai, ba ®Þa danh, lµng x· cña vïng Nam §Þnh, nh "Xø §«ng B¹ch Sam, xø Nam Hµnh ThiÖn", "§«ng Cæ Am, Nam Hµnh ThiÖn"- "Sinh Tøc MÆc th¸c TrÇn Th¬ng, quª h¬ng B¶o Léc"... ®· trë thµnh c©u cöa miÖng kh«ng riªng ngêi Nam §Þnh. §iÒu nµy lµ ®¬ng nhiªn v× nh÷ng nhËn thøc, tæng kÕt ®ã n¶y sinh, lu truyÒn tõ, trong cïng mét m«i trêng tù nhiªn, lÞch sö, v¨n ho¸ ViÖt Nam. ThÕ nhng l¹i cã thÓ nhËn ra rÊt râ rµng "dÊu Ên" Nam §Þnh trong kh«ng Ýt tôc ng÷, ca dao. Tríc hÕt ®ã lµ nh÷ng c©u ph¬ng ng«n cã kÌm theo ®Þa chØ cô thÓ (vïng, phÇn nhiÒu lµ nh÷ng lµng- x· theo tªn n«m hoÆc tªn hµnh chÝnh) chØ ®Æc ®iÓm ®Þa lý, tù nhiªn hoÆc hµnh chÝnh cña mét vïng, miÒn, ch¼ng h¹n:

"Nam Ch©n thÊt Cæ, Giao Thuû lôc Hoµnh" "Nam Ch©n thÊt Cæ, H¶i HËu cöu An"

797

HoÆc ®Ó chØ ®Þa giíi vïng QuÇn Anh, H¶i HËu xa:"§«ng Cån Quay, cån BÑ,T©y nói LÑ, ThÇn Phï".

NhiÒu h¬n c¶ lµ nh÷ng ph¬ng ng«n vÒ ®Æc ®iÓm ®Æc s¶n, s¶n vËt, nghÒ nghiÖp, tÝnh çch con ngêi - qua çch nh×n, çch ph¸c ho¹ d©n gian, cña mét lµng quª Nam §Þnh

VÒ nghÒ thñ c«ng :"Lµng V©n lß rÌn,Lµng Sen go khæ"

*" Méc tîng x· Trung,Tµi phïng x· Thîng,NÒ tîng Ph¬ng §ª"

*"B×nh L·ng rót kÐn, ¬m t¬,Chî tr©u Quü NhÊt, b¸nh ®a lµng Vß "

*"Hay ®an tr¹i CèiMóa rèi lµng TÌRÌ rÌ Liªn TØnh"

VÒ ®Æc s¶n cña lµng quª :"Muèi Xu©n An, cam x· Thîng"GiÇy G«i, x«i B¸ng, rîu Hµu "

VÒ häc hµnh, dßng hä: "Hoµnh Nha hä Vò,Trµ Lò hä TrÇn" " V¨n quan Phñ,Phó quan NghÌ,Kinh nghÜa chØ huy lµ quan Hoµng gi¸p""§Ëu phô Thuû Nhai, Tó tµi Hµnh ThiÖn",..

VÒ chî bóa, héi hÌ:"Bá con bá ch¸u, kh«ng bá hai m¬i s¸u chî Ninh""Bá tæ bá tiªn kh«ng ai bá chî ViÒng mång t¸m"...

VÒ con ngêi :"G¸i H¶i L¹ng, lang chî Chïa","Gan nh gan Çt Gi¶""Trai Giang T¶, g¸i L· §iÒn " ...

798

Còng cã nh÷ng c©u, dÉu cã nh¾c tíi ®Þa danh cña nh÷ng miÒn quª kh¸c, nhng "dÊu Ên" Nam §Þnh l¹i rÊt râ rµng:

"Than ®¸ Hßn Gai,S¬n n©u Yªn B¸i,QuÇn Anh lôa n¸iRîu c¸i Kiªn Lao”

Còng kh«ng thÓ r¹ch rßi vÒ sè lîng nh÷ng c©u ca dao Nam §Þnh ®· gãp vµo kho tµng chung ca dao ngêi ViÖt. Dï ¸p dông ph©n lo¹i, tËp hîp d©n ca, ca dao theo c¸ch g× tõ xÕp thÓ lo¹i theo chñ ®Ò (®Êt níc, con ngêi, lao ®éng s¶n xuÊt, t×nh yªu nam n÷, h«n nh©n, gia ®×nh, chèng ¸p bøc bãc lét...) hay tËp hîp theo vÇn abc... còng t×m gÆp hoÆc nghe thÊy ë Nam §Þnh kh«ng khã kh¨n g×. Nh÷ng khóc ca dao, s©u l¾ng tr÷ t×nh thuéc vµo lo¹i hay nhÊt trong ca dao ViÖt Nam còng lµ tiÕng lßng mu«n thuë, gîi lªn c¶nh, t×nh cña con ngêi Nam §Þnh:

"Qua ®×nh ng¶ nãn tr«ng ®×nh,§×nh bao nhiªu ngãi th¬ng m×nh bÊy nhiªu""Hìi c« t¸t níc bªn ®µngSao c« móc ¸nh tr¨ng vµng ®æ ®i"...

Trong kho tµng chung Êy, vÉn nh×n ra, l¾ng ®îc nh÷ng khóc riªng cña ngêi Nam §Þnh (Nh÷ng c©u ca dao nµy h¼n cha ph¶i lµ nh÷ng c©u hay nhÊt trong kho tµng ca dao Nam §Þnh). Ch¼ng h¹n c¶nh s¾c quª h¬ng ®îc ho¸ th©n qua lêi cña mét chµng trai Nam §Þnh:

"Hìi c« th¾t d¶i lng xanhCã vÒ Nam §Þnh víi anh th× vÒNam §Þnh cã bÕn ®ß chÌCã nghÒ dÖt lôa, cã nghÒ ¬m t¬".

Lµ c¶nh trÝ mét vïng:"QuÇn Anh cã tiÕng tõ xaBiÓn ®×nh Phong L¹c, bia chïa Phóc L©mKh¸ch vÒ kh¸ch vÉn hái th¨mNíc chÌ cÇu Ngãi, t¬ t»m chî L¬ng"

Lµ "ph©n c«ng" cña lÔ héi vïng Phñ Dµy:"Ba n¨m vua më khoa thi§Ö NhÊt th× h¸t, §Ö Nh× th× b¬i§Ö Tam th× ®¸nh cê ngêiPh¬ng B«ng, §Ö Tø mång mêi th¸ng ba".

NÕu, vïng phÝa b¾c, d¹o qua mét vïng Mü Léc, víi nh÷ng:"Cao §µi th× ®ãng cèi xay

799

DÇn, sµng, ræ, r¸ vÒ ngay V¹n §ånLµng Väc b¸nh ®óc, b¸nh hßn,Lµng X¸ b¾t èc ®i mßn ®«i ch©nLµng Nguén lµm bót, lµm c©nLµng La dÖt v¶i tinh qu©n mäi nghÒ"

th×, vïng phÝa nam, víi mét vÖt Nam Trùc, Trùc Ninh:"H¬ng C¸t mÆc ¸o bï n©u Hµng s¸o C¸t Chö bôi ®Çu ai kªuV¨n L·ng ®éi v¹t ¸o dµiRuéng n¬ng còng l¾m ®i hai ba ngµyNam L¹ng l¾m chiÕu, l¾m ®ayAn QuÇn xe vÑt, xe ®ay suèt ngµyLÞch §«ng th× l¾m bu«n thayXèi §«ng ®ãng ®Êt tµy tµy l¾m ghªTrung Lao ®an thóng ngåi lªH¹ §ång ®an líi ®an te c¶ ngµyMÊy lµng phong tôc còng hayXung quanh nh÷ng níc non nµy tõ xa ..."

Kh«ng thÓ bá qua mét m¶ng tôc ng÷ ca dao rÊt phong phó vÒ hÖ thèng chî bóa, bu«n b¸n cña ngêi Nam §Þnh. Tõ lêi "nh¾n ai lµ kh¸ch thËp ph¬ng" vÒ lÞch häp chî cña vïng H¶i HËu:

"Ngµy mét, ngµy b¶y chî L¬ng,Hai, s¸u Ninh Cêng, n¨m, chÝn §«ng BiªnCån Chµm mêi bèn lµ phiªnBa, t¸m chî §Òn thªm chî X· TrungChî §×nh buæi sím häp ®«ngNöa buæi phe S¸u, bªn s«ng chî CÇuGi¸p Ph¬ng §ª, sím chî D©uLÎ: chî Cån Cèc, ch½n ©u §«ng Cêng"

®Õn nh÷ng phiªn chî cô thÓ nh s¸u phiªn mét th¸ng cña chî Chïa (Nam Giang - Nam Trùc):

"Xanh m¾t lµ chÞ hµng naMÆn mµ hµng muèi, ngät hoa hµng ®êng..."

Chî B¾c (Trµ Lò - Xu©n Trêng) víi: "Chuèi tiªu, chuèi ngù ngåi vµnh bê s«ngHµng gèm, hµng nãn lÒu trong..."

H×nh ¶nh ®Ëm nhÊt ®îc ph¸c ho¹ qua th¬ ca d©n gian ngêi ViÖt nãi chung, ngêi Nam §Þnh nãi riªng lµ con ngêi lao ®éng.

§©y lµ "lÞch" lµm lông trong n¨m cña phô n÷ vïng ý Yªn:"Th¸ng giªng gµ g¸y c¬m ®Ìn

800

ChÞ em s¾m söa ®ång tiÒn rong ch¬i...Th¸ng hai vÒ ®ång Yªn HoµTh¸ng ba kiÕm cñi g¸nh ra chî DÇnTh¸ng t c¾t lóa t¸m xu©nTh¸ng n¨m c¾t r¹ ngµy ¨n quan tiÒn...Th¸ng s¸u lóa r¶i thÊp thoKiÕm d¨m ba thóng ¨n cho në nåiTh¸ng b¶y xíi lóa rong ch¬iTh¸ng t¸m c¾t l¸ b¸n n¬i chî GiµTh¸ng chÝn Phñ Kho¸i, Thanh HµNghe ®ån cã lóa em ra kiÕm tiÒn...Tõ rµy ®· sang th¸ng mêi§i ®Ëp lang sím trång ch¬i vµi sµoTh¸ng mét m¹ ®· xanh saoTrong bông n¸o nøc trë vµo cÊy chiªmTh¸ng ch¹p ç m¸nh kiÕm tiÒn..."

C¶nh sinh ho¹t "§êi «ng cho chÝ ®êi cha, bao ®êi ®Ó l¹i" cña nh÷ng gia ®×nh dÖt v¶i:

"... Tèi tèi ®Ìn löa th¾p lªnVî chång con çi tay liÒn xa quay..."

§©y lµ çch ®¸nh gi¸ çi "®Ñp" cña ngêi phô n÷ : "NhÊt ®Ñp con g¸i lµng CÇuKhÐo ¨n, khÐo mÆc khÐo hÇu mÑ cha..."

Ch¶y tõ ngän nguån quy luËt t×nh c¶m tù nhiªn, nh÷ng khóc h¸t, bµi ca vÒ t×nh yªu nam n÷ chiÕm mét phÇn ®Æc biÖt phong phó vµ kh«ng bao giê c¹n trong d©n ca, ca dao. Nh÷ng lêi ca ®Ñp ®Õn nao lßng:

"Yªu nhau ®øng ë ®µng xaCon m¾t ngã l¹i b»ng ba ®øng gÇn "...

thêng vót lªn trong nh÷ng ®ªm tr¨ng, héi lµng B¾c Bé, nh cµng thÊy gÇn gòi h¬n, da diÕt, tr÷ t×nh h¬n trong çc chiÕu chÌo, trªn çc nÎo ®êng, nh÷ng khung c¶nh cña vïng quª Nam §Þnh.

Cßn kh«ng Ýt nh÷ng c©u gi¶n dÞ, mµ ch©n t×nh, ®»m th¾m "mêi chµng x¬i ®iÕu thuèc nµy, ¨n råi tØnh tØnh, say say mÆc lßng" cña c« g¸i cã ®Þa chØ "em nay lµ g¸i m¸ hång tØnh Nam". HoÆc nçi niÒm "muèn cho mét chèn ®«i quª, chèn ra Ng« X¸, chèn vÒ Ph¬ng Nhi" gi÷a miÒn ý Yªn - Nam §Þnh.

801

2.V¨n xu«i d©n gian V¨n xu«i d©n gian Nam §Þnh nhiÒu vµ phong phó: Sù tÝch vÒ çc vÞ thÇn, thµnh hoµng lµng... ®îc truyÒn tông

trong çc thÕ hÖ c d©n, ®îc ghi r¶i r¸c ë çc thÇn ph¶, thÇn tÝch. NhiÒu ®×nh, chïa, ®Òn, miÕu cã truyÒn thuyÕt vÒ sù tÝch,

x©y dùng hoÆc çc sù kiÖn cã liªn quan.Kh«ng Ýt dßng hä cã lu truyÒn sù tÝch (truyÒn miÖng hay

ghi chÐp) vÒ tæ t«ng.HÇu nh mçi danh nh©n ®Òu cã nh÷ng hµnh tr¹ng, hoÆc giai

tho¹i.So víi tôc ng÷, ca dao, v¨n xu«i d©n gian Nam §Þnh mang

tÝnh ®Þa ph¬ng râ rÖt víi nh÷ng nh©n vËt, sù kiÖn, ®Þa danh cô thÓ: TruyÒn thuyÕt vÒ §øc th¸nh Minh Kh«ng, vÒ KiÕn quèc phu nh©n L¬ng Minh NguyÖt, vÒ MÉu LiÔu... ®¬ng nhiªn lµ s¶n phÈm t duy çc thÕ hÖ ngêi ViÖt B¾c Bé, cña qu¸ tr×nh tiÕp xóc, giao lu gi÷a çc vïng trong c¶ níc. Tuy nhiªn kh«ng thÓ phñ nhËn ®îc nh÷ng dÊu Ên Nam §Þnh, trong qu¸ tr×nh tõ s¸ng t¹o ban ®Çu ®Õn bæ sung, ph¸t triÓn cña viÖc çc truyÒn thuyÕt, huyÒn tho¹i nµy. Minh Kh«ng - vÞ thiÒn s næi tiÕng, ngêi ®îc coi lµ danh s, ®îc suy t«n lµ «ng tæ cña nghÒ ®óc ®ång cña c¶ miÒn ch©u thæ - theo truyÒn thuyÕt l¹i in ®Ëm dÊu Ên thuë sinh thêi trªn vïng Nam §Þnh. Nh÷ng viªn ®¸- dïng ®Ó c©n ç cña Minh Kh«ng cßn ®Ó l¹i däc ®êng, nh÷ng chî T¬ng §«ng, Liªn TØnh - n¬i Minh Kh«ng thêng ngµy ra b¸n ç, ®Õn ng«i chïa Giao Thuû khi trë thµnh thiÒn s Minh Kh«ng... C« hµng b¸n níc lµ h×nh ¶nh quen thuéc trong kho tµng truyÖn kÓ d©n gian, truyÖn cæ tÝch ViÖt Nam nh tiªu biÓu cho kinh nghiÖm, trÝ thøc, th«ng tin cña mçi lµng quª ngêi ViÖt. §ã lµ nh÷ng bµ hµng níc v« danh tõng chØ cho çc vÞ tíng qu©n nh KiÒu C«ng H·n, §oµn Thîng... ®Çy m×nh th¬ng tÝch tõ trËn m¹c trë vÒ t×m ®îc n¬i yªn nghØ cuèi cïng trªn m¶nh ®Êt quª; lµ bµ hµng níc kh«ng râ hä tªn bªn s«ng B¹ch §»ng tá têng lÞch con níc triÒu cho Hng §¹o V¬ng bè trÝ trËn ®Þa cäc d×m x¸c giÆc Nguyªn M«ng... Nam §Þnh gãp vµo m« tÝp v¨n häc d©n gian Êy cña ViÖt Nam mét c« hµng níc cã ®Çy ®ñ hä tªn quª qu¸n: L¬ng Minh NguyÖt ë Ngäc NhuÕ - ý Yªn. §iÒu ®Æc biÖt quan träng lµ trong truyÒn thuyÕt nµy, t×nh c¶m, trÝ thøc kinh nghiÖm cña c« (bµ) hµng níc th«ng thêng ®· ®îc kÕt luyÖn l¹i, trong hoµn c¶nh ®iÓn

802

h×nh cña lÞch sö v¨n ho¸ ViÖt Nam - lµ t×nh c¶m yªu níc, lµ t×m ®Õn víi ngän cê ®¹i nghÜa cña Lam S¬n, thµnh mu kÕ trùc tiÕp tiªu diÖt qu©n x©m lîc ngay trong hang æ cña kÎ thï, tõ c¨n cø g©y téi ¸c cña chóng. ChÝnh v× thÕ mµ khi "cÇm bót chÐp sö níc Nam", sö quan Lª Tung - vÞ tiÕn sÜ thêi Lª S¬, giai ®o¹n cùc thÞnh cña Nho häc §¹i ViÖt, ®· ®Æt c« g¸i b×nh ®©n cña vïng chiªm tròng nghÌo khã bªn thµnh Cæ Léng ®Çu thÕ kû XV Êy "ngang víi Trng n÷ V¬ng". §iÒu ®ã còng lµ tr©n träng chung, ®ång väng víi t©m t×nh cña çc thÕ hÖ. Thuéc lo¹i truyÒn thuyÕt víi nhiÒu chi tiÕt, phong phó vµo bËc nhÊt cña kho tµng v¨n häc d©n gian ViÖt Nam lµ truyÒn thuyÕt vÒ MÉu LiÔu. H¹nh phóc trong cuéc sèng thÕ tôc lµ mu cÇu, kh¸t väng kh«ng ph¶i cña riªng ai. NÕu trong v¨n ch¬ng b¸c häc, dÉu bÞ chi phèi, c¬ng to¶ bëi nh÷ng "Tam c¬ng, Ngò thêng" cña ®¹o Nho, "v« vi" cña ®¹o L·o, "s¾c, kh«ng" cña PhËt thiÒn vÉn tiÒm tµng, day døt th¬ng xuyªn víi hiÖn thùc: "xu©n xanh ch-a dÔ hai phen l¹i, thÊy c¶nh cµng thªm tiªc thiÕu niªn'', r»ng "xu©n bÊt t¸i lai"...th× con ®êng ®i tíi, kh¸t väng vÒ h¹nh phóc Êy trong t duy v¨n häc d©n gian thÓ hiÖn thËt gi¶n dÞ vµ s©u s¾c khi kÕt tinh trong h×nh tîng MÉu LiÔu. "Tø bÊt tö " cña ViÖt Nam ®Òu cã quª h¬ng, hµnh tr¹ng cô thÓ. T¶n Viªn- lµ chµng trai xø §oµi, Dãng cña lµng bªn s«ng §uèng, Kinh B¾c xa, Chö §ång Tö cña bê b¾c s«ng Çi xø §«ng... Nhng trong sè ®ã h¼n kh«ng cã truyÒn thuyÕt nµo mµ nh©n vËt chÝnh cña nã l¹i ph¶i tr¶i qua nh÷ng thùc tÕ trêng ®êi, cña vßng sinh, ho¸ nh MÉu LiÔu. ChÝnh v× cã tÝnh chÊt ®iÓn h×nh, tiªu biÓu nh vËy mµ h×nh tîng MÉu LiÔu cã mét søc lan to¶, gÇn gòi ®Æc biÖt.

Bªn c¹nh nh÷ng truyÒn thuyÕt kÓ trªn, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn nh÷ng truyÒn kú vÒ §iÒn QuËn C«ng, vÒ Cêng B¹o ®¹i V¬ng, vÒ bµ chóa Phïng Ngäc §µi, vÒ thÇn Tam Bµnh, lµm thµnh "Thiªn B¶n lôc kú" cña Nam §Þnh. Mét bé phËn kh«ng nhá cña v¨n xu«i d©n gian Nam §Þnh lµ sù tÝch cña nhiÒu dßng hä. Tríc khi ®îc cè ®Þnh, hay v¨n b¶n ho¸ trong çc téc ph¶, gia ph¶, bia ký cña çc dßng hä, sù tÝch hay nh÷ng mÈu chuyÖn, ký øc vÒ céi nguån dßng hä ®îc truyÒn ng«n tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c. D¹ng nµy hay gÆp ë nh÷ng dßng hä ®i khai hoang vïng ®Êt míi phÝa Nam. Cã thÓ kÓ tíi sù tÝch dßng hä Ng« B¸ch TÝnh (Nam Trùc), hä Ng« ë lµng Thi (Xu©n Hy- Xu©n Tr-êng), sù tÝch çc «ng tæ lËp lµng QuÇn Anh (H¶i HËu), dßng hä Vò

803

(Hoµnh Nha- Giao Thuû), chuyÖn khai hoang lËp lµng cña dßng hä Ph¹m ë Hoµng Nam (NghÜa Hng)... Giai tho¹i vÒ çc nh©n vËt chiÕm mét khèi lîng rÊt lín trong v¨n xu«i d©n gian Nam §Þnh.

HÇu nh kh«ng cã mét nh©n vËt næi tiÕng nµo cña Nam §Þnh trong lÞch sö kh«ng cã giai tho¹i. Nh÷ng giai tho¹i vÒ NguyÔn HiÒn, §µo S TÝch, L¬ng ThÕ Vinh, Ph¹m V¨n NghÞ, TrÇn BÝch San, Vò H÷u Lîi, Tó X¬ng, nhµ th¬ NguyÔn BÝnh... nh nh÷ng giai tho¹i thuéc lo¹i hay nhÊt trong su tËp giai tho¹i ViÖt Nam. NÕu chÊt trÝ tuÖ, th«ng minh, hãm hØnh, s¾c, gän nh lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña giai tho¹i th× çc giai tho¹i xung quanh çc danh nh©n Nam §Þnh lµ biÓu hiÖn ®iÓn h×nh. Cã thÓ ®¬n cö bÊt kú giai tho¹i nµo :

Giai tho¹i vÒ tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn gi¶i m· bµi th¬ - c©u ®èi ch÷ cña sø thÇn Trung Hoa vÒ ch÷ "§iÒn" (xem phÇn Nh©n vËt lÞch sö v¨n ho¸).

Giai tho¹i vÒ §µo S TÝch kÓ: Ngµy ®i thi héi, khi võa ra ngâ th× gÆp ngay ngêi phô n÷. Vèn ¸m ¶nh vÒ chuyªn gÆp g¸i, S TÝch quay mÆt ®i nhæ níc miÕng. Ngêi con g¸i Êy nãi: "GÆp t«i th× can g× ®Õn chuyÖn ®i thi cña «ng?"

S TÝch im lÆng. Ngêi con g¸i nãi tiÕp: "GÆp phô n÷ lµ tèt ®Êy v× ch÷ N÷ ( ) ghÐp víi ch÷ Tö ( ) thµnh ch÷ H¶o ( ). ¤ng ®i phen nµy ¾t ®ç TiÕn sÜ".

S TÝch thñng th¼ng "TiÕn sÜ ®©u võa ý ta".- "ThÕ th× ¾t ®ç Tr¹ng nguyªn" ! Ngêi phô n÷ tiÕp lêi.- "ChÝnh hîp ý ta ". S TÝch hµi lßng nhËn lêi.Qu¶ nhiªn khoa Êy §µo S TÝch ®ç Tr¹ng nguyªn.Tuy nhiªn, giai tho¹i g¾n víi nh÷ng nh©n vËt næi tiÕng,

kh©m phôc ch÷ nghÜa thêng gÆp trong giai tho¹i nhµ Nho, lµng v¨n xa vÉn cha ph¶i lµ tÊt c¶. Cã kh«ng Ýt giai tho¹i biÓu hiÖn t×nh c¶m, tµi n¨ng, nh©n çch cña víi tµi n¨ng, nh©n çch cña nh©n vËt b×nh dÞ, kh«ng râ tªn tuæi cña Nam §Þnh víi ®Êt níc, con ngêi, thêi cuéc. Ch¼ng h¹n:

Ngµy ®a ®¸m Hoµng Gi¸p Tam §¨ng Ph¹m V¨n NghÞ cã ®«ng ®¶o bËc khoa b¶ng vµ çc nhµ quyÒn quý ®Õn ®a tang víi ®å phóng viÕng vµ hµng tr¨m ®«i c©u ®èi ®· viÕt s½n tõ nhµ. Bçng cã mét «ng cô d¸ng vÎ nghÌo hÌn, kh«ng mang lÔ vËt g× xin vµo viÕng. Mäi ngêi cã vÎ coi thêng. ¤ng cô ch¼ng mét chót b¨n kho¨n, øng khÈu ®äc ®«i c©u ®èi :

804

TÝch yªn, nghÜa lç nh©n can, §éc Bé ba ®µo c©u né s¾cKim d·, nghiªm s¬ng hµn lé, Hoa L th¶o thô ®íi sÇu nhan.

(Xa chÌo nghÜa, buåm nh©n, cöa §éc Bé cån lªn sãng giËnNay s¬ng gi¸, b¨ng ®«ng, chèn Hoa L ¶m ®¹m c©y sÇu).

Mäi ngêi trong ®¸m ®Òu lé vÎ kÝnh phôc, tr©n träng mêi cô giµ vµo th¾p h¬ng.

HoÆc giai tho¹i vÒ c©u ®èi "tÆng" Vò V¨n B¸o. B¸o lµ con «ng NghÌ, TÕ töu Quèc Tö gi¸m Vò V¨n Lý. N¨m 1887, khi lµm ¸n s¸t Nam §Þnh, B¸o ®· lõa b¾t Vò H÷u Lîi (1846 - 1887) - linh hån cña c«ng cuéc chuÈn bÞ khëi nghÜa ®¸nh Ph¸p kh«i phôc Nam §Þnh nh÷ng n¨m 1885 - 1886. Sau vô nµy, B¸o nhËn ®îc ®«i c©u ®èi göi tíi:

B¸o chi çch, khuyÓn d¬ng chi çchLý chi ®×nh, thi lÔ chi ®×nh.

(Da con B¸o ? §ã lµ da cña loµi dª, chã S©n «ng Lý ? §ã lµ s©n cña nhµ thi lÔ!)

Nãi ®Õn v¨n häc ViÖt Nam kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi ¶nh h-ëng, t¸c ®éng qua l¹i cña/gi÷a v¨n häc d©n gian víi v¨n häc viÕt, ë Nam §Þnh ®iÒu nµy cµng trë nªn râ rÖt. Kho tµng v¨n häc d©n gian víi dßng ch¶y mªng mang, vµ thÊm ®îm chÊt tr÷ t×nh cña tôc ng÷ ca dao ®· gãp phÇn ®¾p båi t©m hån, tµi n¨ng nhiÒu thÕ hÖ çc nhµ th¬, nhµ v¨n Nam §Þnh. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh, thÊm ®îm phong çch d©n ca, ca dao, ®îm h¬ng ®ång giã néi thuéc lo¹i hay nhÊt trong v¨n häc ViÖt Nam l¹i ®îc n¶y sinh ra ngay t¹i quª h¬ng Nam §Þnh, cña nh÷ng thi nh©n ngêi Nam §Þnh nh NguyÔn BÝnh, TrÇn TuÊn Kh¶i, §oµn V¨n Cõ . Còng cÇn lu ý r»ng trong kho tµng truyÒn thuyÕt, truyÒn kú ViÖt Nam tõ sím ®· thµnh ngän nguån c¶m høng, chÊt liÖu cho kh«ng Ýt nh÷ng t¸c phÈm v¨n ch¬ng b¸c häc nh "ChuyÖn vÒ ng-êi con g¸i Nam X¬ng" hiÖn vÒ day døt trong c¶m xóc cña vÞ hoµng ®Õ Lª Th¸nh T«ng - chñ so¸i "Tao ®µn nhÞ thËp b¸t tó " cña §¹i ViÖt thÕ kû XV. ThÕ nhng, nh÷ng truyÒn thuyÕt vÒ MÉu LiÔu thuéc lo¹i hiÕm trong tËp hîp truyÒn kú ViÖt Nam, ®· cã søc cuèn hót lay ®éng, ®ång c¶m víi t©m hån thi sÜ ®Õn møc trë thµnh nguyªn mÉu "V©n Çt thÇn n÷" trong t¸c phÈm cña Hång Hµ n÷ sÜ §oµn ThÞ §iÓm thÕ kû XVIII. §ã còng chÝnh lµ mét nÐt riªng, ®Æc s¾c cña v¨n häc d©n gian Nam §Þnh.

805

II. V¨n häc viÕt Nam §Þnh tõ thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XIX1. MÊy nÐt kh¸i qu¸t

Nh÷ng tµi liÖu cßn l¹i ®Õn ngµy nay cho biÕt, tõ thÕ kû XI d-íi triÒu Lý, nÒn v¨n häc viÕt Nam §Þnh ®· b¾t ®Çu ph¸t triÓn. Còng gièng nh t×nh h×nh ph¸t triÓn v¨n häc chung cña c¶ níc thêi bÊy giê, çc t¸c gi¶ v¨n häc thêng lµ çc nhµ s.

ë thêi Lý, ®éi ngò s t¨ng ®· rÊt ®«ng ®¶o. Hai nhµ s D¬ng Kh«ng Lé18 vµ NguyÔn Gi¸c H¶i tõng næi tiÕng vÒ ®êng tu hµnh vµ t¸c phÈm v¨n häc cã gi¸ trÞ, nhng thÓ hiÖn nÐt ®Æc s¾c cña th¬ ca thêi Lý. §ã lµ nh÷ng t tëng triÕt lý cña ®¹o PhËt ®îc thÓ hiÖn th«ng qua nh÷ng h×nh tîng thiªn nhiªn vµ cuéc sèng con ng-êi giµu chÊt th¬.

Nhµ s D¬ng Kh«ng Lé trong khi gi¶ng gi¶i cho çc ®Ö tö vÒ c¶m quan vò trô mªnh m«ng cña ®¹o PhËt cã bµi th¬ "Ng«n hoµi" næi tiÕng:

Tr¹ch ®¾c long xµ ®Þa kh¶ cD· t×nh chung nhËt l¹c v« dH÷u thêi trùc thîng c« phong ®Ýnh19

Trêng khiÕu nh©t thanh hµn th¸i hDÞch th¬:

KiÓu ®Êt long xµ chän ®îc n¬iThó quª lai l¸ng ch¼ng hÒ v¬iCã khi x«ng th¼ng lªn ®Çu nóiMét tiÕng qu¹ kªu vang l¹nh c¶ ngêi

(KiÒu Thu Ho¹ch dÞch)

Nhµ s NguyÔn Gi¸c H¶i th× gi¶ng gi¶i vÒ lÏ "s¾c kh«ng" trong triÕt häc PhËt gi¸o qua bµi th¬ "Hoa ®iÖp":

Xu©n lai hoa ®iÖp thiÖn tri th×Hoa ®iÖp ng tu céng øng k×Hoa ®iÖp b¶n lai giai thÞ huyÔnMÆc tu hoa ®iÖp híng t©m tr×.

DÞch th¬: Xu©n sang, hoa bím khÐo quen th×Bím liÖng, hoa cêi vÉn ®óng kúNªn biÕt bím hoa ®Òu huyÒn ¶o

18 TiÓu truyÖn D¬ng Kh«ng Lé ®îc chÐp trong nhiÒu s¸ch: ThiÒn uyÓn tËp anh, LÜnh Nam chÝch qu¸i, An Nam chÝ lîc, LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ....19 Cã ngêi cho r»ng “C« Phong §Ýnh” lµ tªn mét ngän nói rÊt cao trong kinh PhËt.

806

Th©y hoa, mÆt bíc ®Ó lßng chi.(Ng« TÊt Tè dÞch)

Cã thÓ nãi r»ng, hai nhµ s D¬ng Kh«ng Lé vµ NguyÔn Gi¸c H¶i thuéc vÒ líp ngêi ®· ®Æt nÒn mãng cho nÒn v¨n häc viÕt cña ®Êt S¬n Nam h¹ xa vµ Nam §Þnh ngµy nay.

§Õn thÕ kû XIII - XIV díi triÒu TrÇn, nÒn v¨n häc viÕt Nam §Þnh cã bíc ph¸t triÓn m¹nh mÏ víi nhiÒu t¸c gi¶ lín ®Ó l¹i nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ l©u dµi.

Nhµ TrÇn x©y dùng vµ ho¹ch ®Þnh ph¬ng híng ph¸t triÓn h-¬ng Tøc MÆc thµnh mét trung t©m chÝnh trÞ kinh tÕ, v¨n ho¸ ë phÝa Nam Th¨ng Long, t¹o thÕ ph¸t triÓn v÷ng ch¾c cho c¶ níc thêi bÊy giê.

V× vËy, n¨m 1239, nhµ vua sai nhËp néi th¸i phã Phïng T¸ Chu vÒ tæ chøc viÖc x©y dùng cung ®iÖn, nhµ cöa ë h¬ng Tøc MÆc më ra mét thêi kú míi cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi nãi chung, vÒ v¨n häc nãi riªng ë vïng ®Êt quª h¬ng nhµ TrÇn nµy. §Õn n¨m 1262, Thiªn Trêng trë thµnh n¬i lµm viÖc, nghØ ng¬i vµ s¸ng t¸c th¬ ca. Chïa chiÒn võa lµ chç tu hµnh, võa lµ n¬i çc nhµ s ng©m vÞnh vµ s¸ng t¸c.

Tõ gi÷a thÕ kû XIII trë ®i, cïng víi viÖc ph¸t triÓn nÒn v¨n häc Th¨ng Long, çc vua quan nhµ TrÇn ®· t¹o dùng nÒn v¨n häc Thiªn Trêng (Nam §Þnh ngµy nay), víi nhiÒu nhµ th¬ næi tiÕng vµ nh÷ng t¸c phÈm th¬ ca bÊt hñ. §a sè çc vua TrÇn ®Òu cã thi tËp, trong ®ã TrÇn Nh©n T«ng, «ng vua thi sÜ, xøng ®¸ng gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong lÞch sö th¬ ca d©n téc.

TrÇn Th¸i T«ng, vÞ vua khëi nghiÖp nhµ TrÇn còng lµ vÞ vua më ®Çu nÒn v¨n häc thêi TrÇn trªn ®Êt Nam §Þnh. T¸c phÈm PhËt häc næi tiÕng "Kho¸ h tËp" cña «ng cung cÊp nhiÒu tri thøc cã gi¸ trÞ cho nh÷ng ngêi nghiªn cøu ®¹o PhËt ngµy nay. Trong "Kho¸ h tËp", cã nhiÒu bµi kÖ, trong ®ã t¸c gi¶ dïng çc h×nh ¶nh cña thiªn nhiªn ®Ó cô thÓ ho¸ nh÷ng quan niÖm vÒ "sinh, l·o, bÖnh, tö" trong gi¸o lý nhµ PhËt. V× vËy, nh÷ng bµi kÖ rÊt giµu chÊt th¬. Ch¼ng h¹n bµi kÖ nãi vÒ lÏ "tö", t¸c gi¶ viÕt:

B·i ®·ng cuång phong qu¸t ®Þa sinhNg «ng tuy lý ®iÕu chu hµnhTø thuú v©n hîp ©m mai s¾c,NhÊt ph¸i ba phiªn cæ ®éng thanh.Vò cíc trËn th«i phiªu lÞch lÞch

807

L«i xa lu©n chuyÓn né oanh oanhT¹m thêi trÇn liÔm thiªn biªn tÜnhNguyÖt l¹c trêng giang d¹ kû canh

DÞch th¬: §Êt næi cuång phong c¸t bôi bay¤ng chµi say tÝt mÆc thuyÒn quayBèn ph¬ng m©y tô mµu u ¸mMét ngän trµo d©ng tiÕng chuyÓn laySÇm sËp trËn ma dån dËp ®æÇm Çm xe sÊm tÝt mï xoayBôi trÇn t¹m l¾ng bªn trêi t¹nhTr¨ng lÆn s«ng dµi canh mÊy ®©y.

(TrÇn ThÞ B¨ng dÞch)

TrÇn Th¸nh T«ng lµ vÞ vua rÊt nh¹y c¶m ®èi víi c¶nh ®Ñp thiªn nhiªn. Bµi "H¹ c¶nh" lµ mét trong nh÷ng ¸ng th¬ hay trong v¨n häc thêi TrÇn:

YÓu ®iÖu hoa ®êng tró ¶nh trêngHµ hoa xuy khëi b¾c song l¬ngViªn l©m vò qu¸ lôc thµnh ¸cTam lìng thiÒn thanh n¸o tÞch d¬ng

DÞch th¬: ThÒm hoa xinh ®Ñp bãng ngµy dµiSong b¾c mïi sen giã tho¶ng bayMa t¹nh vên c©y mµn biÕc rñTiÕng ve chiÒu tèi rén bªn tai

(B¶n dÞch cña Hoµng ViÖt thi tuyÓn)

TrÇn Nh©n T«ng, ngêi anh hïng d©n téc, tõng trùc tiÕp chØ ®¹o hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m lîc Nguyªn M«ng vµo nh÷ng n¨m 1285, 1287 còng lµ t¸c gi¶ cña c©u th¬ hïng tr¸ng vµ giµu khÝ ph¸ch vµo bËc nhÊt trong th¬ ca thêi TrÇn:

X· t¾c lìng håi lao th¹ch m·S¬n hµ thiªn cæ ®iÖn kim ©u.

DÞch th¬:X· t¾c hai phen chån ngùa ®¸Non s«ng ngh×n thña v÷ng ©u vµng

TrÇn Nh©n T«ng lµ ngêi lµm nhiÒu th¬ vÒ Thiªn Trêng nhÊt. Nh÷ng bµi th¬ "Thiªn Trêng v·n väng", "§Ò Phæ Minh tù thuû t¹",

808

"Thiªn Trêng phñ" cña «ng ®Òu lµ nh÷ng bµi th¬ hay. §Æc biÖt bµi "Thiªn Trêng v·n väng" lµ mét bµi th¬ rÊt næi tiÕng:

Th«n hËu th«n tiÒn ®¹m tù yªn B¸n v« b¸n h÷u tÞch d¬ng biªn

Môc ®ång ®Þch lý qui ngu tËnB¹ch lé song song phi h¹ ®iÒn.

DÞch th¬: Tríc xãm sau th«n tùa khãi långBãng chiÒu dêng cã l¹i dêng kh«ngMôc ®ång s¸o v¼ng tr©u vÒ hÕtCß tr¾ng tõng ®«i liÖng xuèng ®ång

(Ng« TÊt Tè dÞch)

Sau khi nhêng ng«i cho con trai lµ TrÇn Anh T«ng, Nh©n T«ng thêng hay vÒ quª vµ nghØ ng¬i ë Thiªn Trêng vµ ë ®ã «ng ®· viÕt nh÷ng bµi th¬ sèng m·i cïng quª h¬ng ®Êt níc. Trong sù nghiÖp th¬ ca cña TrÇn Nh©n T«ng «ng s¸ng t¸c võa b»ng ch÷ H¸n, võa b»ng ch÷ N«m. Bµi phó ch÷ N«m "C trÇn l¹c ®¹o" cña «ng rÊt cã gi¸ trÞ vÒ mÆt v¨n häc ®èi víi viÖc nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña ch÷ N«m ë thêi TrÇn.

Sau TrÇn Nh©n T«ng, çc vua tõ Anh T«ng, Minh T«ng ®Õn NghÖ T«ng b»ng nh÷ng tiÕng nãi riªng cña m×nh ®Òu cã ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn cña v¨n häc thêi TrÇn trªn vïng ®Êt Nam §Þnh.

Cïng víi çc nhµ vua, çc quan ®¹i thÇn, çc tíng lÜnh trong hoµng téc mçi khi vÒ th¨m, lµm viÖc, nghØ ng¬i ë Thiªn Trêng ®Òu cã s¸ng t¸c th¬ ca hoÆc viÕt s¸ch vÒ PhËt häc vµ çc khoa häc kh¸c.

TrÇn Quèc TuÊn víi bµi "HÞch tíng sÜ" bÊt hñ, TrÇn Quang Kh¶i víi "Phß gi¸ vÒ kinh", TrÇn Nguyªn §¸n víi nhiÒu s¸ng t¸c vÒ Thiªn Trêng... lµ nh÷ng t¸c gi¶ lín cña v¨n häc c¶ níc nãi chung vµ v¨n häc Nam §Þnh nãi riªng.

Nãi chung, v¨n häc ®êi TrÇn to¸t lªn Hµo khÝ §«ng A thÓ hiÖn ë nh÷ng t¸c phÈm ngîi ca chiÕn c«ng trong ba lÇn ®¸nh M«ng Nguyªn, nh÷ng t¸c phÈm ca ngîi quª h¬ng ®Êt níc. Ch¼ng h¹n bµi "Xu©n nhËt yÕt Chiªu L¨ng" cña TrÇn Nh©n T«ng:

T× hæ thiªn m«n tócY quan thÊt phÈm th«ng

809

B¹ch ®Çu qu©n sÜ t¹iV·ng v·ng thuyÕt Nguyªn Phong

DÞch th¬: Ngh×n cöa nghiªm t× hæB¶y phÈm ®ñ c©n ®aiLÝnh b¹c ®Çu cßn ®ãChuyÖn Nguyªn Phong kÓ hoµi

(TrÇn Lª V¨n dÞch)

§Õn cuèi thÕ kû XIV ®Çu thÕ kû XV, nhµ TrÇn suy tho¸i råi sôp ®æ. Hå Quý Ly giµnh ®îc ngai vµng, nhng chØ ®îc 7 n¨m råi bÞ qu©n nhµ Minh ®¸nh b¹i. §Êt níc r¬i vµo th¶m c¶nh díi ¸ch ®« hé cña nhµ Minh. Ngêi anh hïng d©n téc Lª Lîi ®· l·nh ®¹o toµn d©n næi dËy khëi nghÜa. Sau 10 n¨m chiÕn ®Êu, n¨m 1428, Lª Lîi lªn ng«i hoµng ®Õ më ra mét thêi kú míi cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc. NÒn v¨n häc Th¨ng Long vµ cña c¶ níc l¹i ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Tuy nhiªn ë Nam §Þnh th× tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVIII v¨n häc kh«ng cßn ph¸t triÓn m¹nh nh ë thêi TrÇn. VÉn cßn nhiÒu ngêi thi ®ç tiÕn sÜ vµ c¶ tr¹ng nguyªn, nhng kh«ng khÝ s¸ng t¸c th¬ v¨n th× kh«ng cßn s«i næi nh ë giai ®o¹n tríc.

Theo c¸c nguån t liÖu hiÖn cßn, tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVIII ë Nam §Þnh chØ cã kho¶ng 20 t¸c gi¶ mµ næi bËt lµ L¬ng ThÕ Vinh, Ph¹m §¹o Phó, §Æng Phi HiÓn, Tèng H©n, TrÇn Kú, Vò VÜnh Trinh, NguyÔn §Þch, Ph¹m Ngé Hiªn, Vò Huy Tr¸c...

L¬ng ThÕ Vinh (1441- 1496) lµ ngêi ®Çu tiªn ë ViÖt Nam biªn so¹n s¸ch "§¹i thµnh to¸n ph¸p", ®· thÊt truyÒn. «ng nghiªn cøu vÒ PhËt häc vµ nghÖ thuËt. "HÝ phêng ph¶ lôc" lµ cuèn s¸ch ®Çu tiªn ë ViÖt Nam nghiªn cøu vÒ s©n khÊu20.

¤ng ®îc vua Lª Th¸nh T«ng cö gi÷ chøc Tao §µn s¸i phu (chuyªn vÒ ®¸nh gi¸, phª b×nh, biªn tËp th¬ ca trong héi Tao §µn). Nh÷ng bµi nh "Tông gi¸ t©y chinh phông häc Ngù chÕ", "Tù gia tíng sÜ", Tíng sÜ nhí nhµ" cho thÊy tµi n¨ng kh¸c cña «ng:

C«ng nghÜa t t×nh dôc lìng c©u,Giang s¬n håi thñ b¹ch v©n c«Canh trï ¸m sæ si nh méngL÷ thø kh«ng miªn l·nh tù thu.V¹n ly m· tª sÇu tù h÷uNhÊt thiªn nh¹n ®o¹n tÝn th v«ChØ kú thêng liÔu huyÒn hå chÝ

20 Nguyªn b¶n Hý phêng ph¶ lôc ®· thÊt truyÒn, hiÖn chØ cßn b¶n sao

810

Khinh phÊt thanh phong thîng ®Õ ch©uDÞch th¬:

Nî níc t×nh nhµ mu«n vÑn ®«iNon quª m©y tr¾ng l÷ng lê tr«iTrèng canh nghe ®iÓm ng©y nh méngQu¸n trä n»m su«ng l¹nh c¶ ngêiMu«n dÆm ngùa kªu v« tÊc d¹Mét trêi nh¹n v¾ng bÆt t¨m h¬iCung tªn quyÕt hÑn ®Òn xong nîGiã m¸t vÒ kinh bíc th¶nh th¬i

(Tíng sÜ nhí nhµ - NguyÔn Ngäc San vµ Bïi V¨n Nguyªn dÞch)

ThÕ kû XIX, lµ thêi kú në ré cña v¨n häc Nam §Þnh. Trªn 40 t¸c gi¶ víi hµng ngh×n t¸c phÈm xuÊt hiÖn ®· khiÕn cho Nam §Þnh trë thµnh mét trong nh÷ng trung t©m lín cña v¨n ch¬ng níc nhµ.

VÒ mÆt thÓ lo¹i, cã thÓ nãi cha bao giê v¨n häc Nam §Þnh phong phó nh ë giai ®o¹n nµy. Ngoµi th¬ (viÕt b»ng thÓ ®êng luËt) ®· xuÊt hiÖn nhiÒu v¨n xu«i (d¹ng thùc lôc, cha cã tiÓu thuyÕt). NhiÒu t¸c gi¶ cã v¨n tËp vµ xuÊt hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh kh¶o cøu vÒ lÞch sö, v¨n ho¸, v¨n häc.

VÒ ®éi ngò t¸c gi¶, chñ yÕu vÉn lµ nh÷ng ngêi xuÊt th©n khoa b¶ng nhng cã t¸c gi¶ næi tiÕng mµ ®ç ®¹t kh«ng cao. ë hai vïng Xu©n Trêng, ý Yªn ®éi ngò t¸c gi¶ ®«ng ®¶o cã kiÕn thøc uyªn b¸c vµ cã tµi th¬ v¨n ®a d¹ng. §Æc biÖt ë huyÖn Xu©n Tr-êng cã lµng Hµnh ThiÖn lµ mét trung t©m v¨n häc lín víi nhiÒu nhµ khoa b¶ng lõng danh vµ nhiÒu nhµ th¬, nhµ v¨n næi tiÕng. Riªng dßng hä §Æng ®· ®ãng gãp nhiÒu t¸c gi¶ vµ hµng tr¨m t¸c phÈm cã gi¸ trÞ. TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng ®· lËp ra th viÖn gia ®×nh lµ th viÖn Hy Long lín nhÊt B¾c kú thêi bÊy giê. Con trai cña «ng lµ §Æng Xu©n ViÖn kh«ng ®i theo con ®êng cö nghiÖp mµ tËp trung trÝ tuÖ vµo viÖc kh¶o cøu lÞch sö, v¨n ho¸ ®ång thêi viÕt s¸ch ®Þa chÝ. Khèi lîng s¸ch s¸ng t¸c vµ biªn kh¶o ®å sé cña hai «ng chiÕm mét vÞ trÝ quan träng trong kho tµng v¨n ho¸ Nam §Þnh vµ c¶ níc.

ë c¸c ®Þa ph¬ng kh¸c trong tØnh còng ®Òu cã nh÷ng t¸c gi¶ næi tiÕng: ë Nam Trùc cã Ng« ThÕ Vinh, Vò H÷u Lîi; ë ý Yªn cã Ph¹m V¨n NghÞ, L· Xu©n Oai; ë thµnh phè Nam §Þnh cã TrÇn BÝch San, TrÇn TÕ X¬ng... NhiÒu ngêi trong sè hä ®· cã nh÷ng vÞ trÝ xøng ®¸ng trong lÞch sö, v¨n häc d©n téc.

811

ë giai ®o¹n nµy, ch÷ quèc ng÷ b¾t ®Çu ph¸t triÓn nhng hÇu hÕt çc t¸c gi¶ vÉn viÕt b»ng ch÷ H¸n, N«m. TrÇn TÕ X¬ng chØ viÕt b»ng ch÷ N«m, trë thµnh bËc "thÇn th¬, th¸nh ch÷", vît lªn ®øng vµo hµng ngò çc t¸c gi¶ lín nhÊt cña v¨n häc ViÖt Nam. §Æng Xu©n ViÖn, tuy sinh n¨m 1880 nhng «ng tËp trung viÕt nhiÒu vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, dïng nhiÒu ch÷ quèc ng÷.

Tuy çc t¸c phÈm chñ yÕu vÉn ®îc viÕt b»ng ch÷ H¸n, N«m, nhng çc t¸c gi¶ rÊt Ýt dïng ®iÓn cè nªn ngêi ®äc dÔ tiÕp nhËn. Cè nhiªn, nh÷ng t¸c phÈm ®îc viÕt b»ng ch÷ N«m vÉn ®îc lu truyÒn réng r·i so víi nh÷ng t¸c phÈm ch÷ H¸n.

Néi dung v¨n häc giai ®o¹n nµy cã nhiÒu xu híng. Xu híng tËp trung ngîi ca truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, cña quª h-¬ng ®Êt níc nh §Æng Xu©n B¶ng, §Æng Xu©n ViÖn, Ng« ThÕ Vinh... Ng« ThÕ Vinh lµ ngêi viÕt nhiÒu th¬ phó vÒ chÝnh quª h-¬ng B¸i D¬ng cña «ng. Çc tËp "B¸i D¬ng phó lîc", "B¸i D¬ng thi tËp", "B¸i D¬ng th tËp" chøa ®ùng lßng yªu quª h¬ng, ®Êt níc rÊt s©u ®Ëm cña «ng.

Xu híng thÓ hiÖn tinh thÇn yªu níc, chèng x©m lîc lµ xu híng cã tÝnh chiÕn ®Êu cao trong v¨n häc giai ®o¹n nµy. §¹i diÖn lµ çc nhµ th¬ Ph¹m V¨n NghÞ, L· Xu©n Oai, TrÇn V¨n Gia, §Æng §oµn B»ng... Tiªu biÓu nhÊt lµ Ph¹m V¨n NghÞ, mét nhµ s ph¹m mÉu mùc ®· ®µo t¹o ra nhiÒu nh©n tµi cho ®Êt níc nh: NguyÔn KhuyÕn, TrÇn BÝch San... Lêi th¬ cña «ng chøa ®ùng hµo khÝ bÊt khuÊt cña d©n téc:

T©y Nhung hµ sù x©m Chu c¶nhChØ nhËt thiªn qua to¶ tÝch trÇn

DÞch th¬: GiÆc T©y sao d¸m ph¹m bê câiCh¼ng mÊy g¬m trêi quÐt s¹ch bay

(NguyÔn V¨n Huyªn dÞch)

TriÒu NguyÔn bÊt lùc, çc cuéc khëi nghÜa chèng x©m lîc cña nh©n d©n ta lÇn lît bÞ thÊt b¹i, ®Êt níc r¬i dÇn vµo ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p. V× vËy, xu híng yªu níc chèng x©m l¨ng trong v¨n häc Nam §Þnh ë thÕ kû XIX còng chuyÓn dÇn thµnh t©m tr¹ng u hoµi, xãt xa cho c¶nh níc mÊt, nhµ tan.

Xu híng trµo phóng tuy kh«ng cã nhiÒu t¸c gi¶ tham gia nhng cã nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ l©u dµi. Tó X¬ng lµ ngêi ®i ®Çu cho xu híng nµy. Nh÷ng t¸c phÈm s¸ng t¸c b»ng ch÷ N«m ph¶n ¸nh

812

ch©n thùc x· héi nöa thùc d©n nöa phong kiÕn trong cuéc sèng ¢u ho¸, lai c¨ng... ®· ®îc truyÒn b¸ réng r·i. Th¬ TrÇn TÕ X¬ng mang ®Ëm s¾c th¸i thÞ thµnh Nam §Þnh trong giai ®o¹n lÞch sö nöa cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX:

"Nhµ níc ba n¨m më mét khoaTrêng Nam thi lÉn víi trêng HµL«i th«i sÜ tö vai ®eo läËm oÑ quan trêng miÖng thÐt loaLäng c¾m rîp trêi quan sø ®ÕnV¸y lª quÐt ®Êt mô ®Çm raNh©n tµi, ®Êt b¾c nµo ai ®ãNgo¶nh cæ mµ tr«ng c¶nh níc nhµ"

(LÔ xíng danh khoa thi §inh DËu)

Th¬ «ng còng lµ lo¹i th¬ giµu chÊt phãng sù nhÊt trong th¬ ca d©n téc. Cïng víi NguyÔn KhuyÕn (ë Hµ nam), TrÇn tÕ X¬ng ®· trë thµnh ng«i sao s¸ng chãi trong th¬ ca hiÖn thùc trµo phóng ViÖt Nam.2. Çc t¸c gia ViÖt Nam tõ thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XIX

D¬ng Kh«ng Lé (1016 - 1094): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

NguyÔn Gi¸c H¶i: xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.TrÇn Tung (1230 -1291): Ph¸p s c sÜ ®êi TrÇn, ph¸p danh

TuÖ Trung Thîng sÜ, con An Sinh v¬ng TrÇn LiÔu, em ruét Hng §¹o v¬ng TrÇn Quèc TuÊn.

¤ng cã t©m hån phãng kho¸ng, kh«ng mµng c«ng danh, chuyªn nghiªn cøu ®¹o PhËt, say mª ThiÒn häc. ¤ng häc gi¸o víi ThiÒn s Tiªu Dao, næi tiÕng th©m th«ng ®¹o lý, ®îc TrÇn Th¸nh T«ng vµ Nh©n T«ng kÝnh träng.

¤ng ®· tham gia chiÕn ®Êu chèng qu©n Nguyªn, tù m×nh truy kÝch, kÝch chiÕn víi tíng Lu ThÕ Anh vµ ®uæi Tho¸t Hoan ch¹y khái bê b¾c s«ng Hång (1285). Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Nguyªn M«ng lÇn thø 3 (1287), «ng ®¶m nhËn c«ng viÖc ngo¹i giao. Sau chiÕn th¾ng «ng ®îc bæ chøc TiÕt ®é sø Th¸i B×nh. ¤ng tõ chèi mäi quyÒn cao tíc träng, chØ nhËn tíc Ninh v¬ng råi vÒ Êp phong ë TÞnh Bang, Èn dËt, tham cøu vÒ ThiÒn häc. ¤ng tu mét çch phãng kho¸ng, kh«ng xuÊt gia, kh«ng gi÷ çc phÐp t¾c tam qui ngò giíi. Vua Th¸nh T«ng xem «ng lµ s huynh. Vua Nh©n T«ng t«n «ng lµm thÇy.

813

N¨m 1291 «ng mÊt ë Êp TÞnh Bang, thä 61 tuæi. Th¬ v¨n «ng gåm mét sè bµi gi¶ng cho häc trß (do s Ph¸p Loa ghi l¹i) vµ mét sè bµi th¬. T¸c phÈm s¸ng gi¸ cña «ng lµ bé: TuÖ Trung Thîng sÜ ng÷ lôc

Do sù nhÇm lÉn cña c¸c häc gi¶ ®êi tríc, nhiÒu s¸ch ghi TuÖ Trung Thîng sÜ lµ TrÇn Quèc T¶ng, thËt ra «ng lµ TrÇn Tung, em cïng cha kh¸c mÑ víi TrÇn Quèc TuÊn.

TrÇn Quèc TuÊn (1232 - 1300): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn Ho¶ng (1240 - 1290): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn Ých T¾c (? -?): Con thø hai cña TrÇn Th¸i T«ng. §îc phong tíc Chiªu Quèc v¬ng, nhng ®· ®Çu hµng qu©n Nguyªn, TrÇn Ých T¾c ®îc nhµ Nguyªn cho lµm An Nam quèc v¬ng, ®a vÒ níc, nhng bÞ d©n chóng ph¶n ®èi, kh«ng ®îc xem lµ con ch¸u hä TrÇn n÷a. Trë sang Trung Quèc, lµm quan víi nhµ Nguyªn vµ chÕt ë H¸n D¬ng.

TrÇn Ých T¾c cã tµi th¬ v¨n, së trêng m«n ®¸ cÇu. ¤ng ®· më ng«i trêng lín d¹y häc khi cßn ë trong níc. T¸c phÈm cã tËp Cñng cùc l¹c ng©m vµ mét sè bµi th¬ chÐp trong An Nam chÝ lîc vµ Toµn ViÖt thi lôc.

Con trai lµ TrÇn H÷u Lîng, n¨m 1354 næi lªn chèng nhµ Nguyªn, xng lµm vua lÊy hiÖu lµ §¹i NghÜa (1360), tranh nhau víi Chu Nguyªn Ch¬ng (Th¸i tæ nhµ Minh), cã cho ngêi xin TrÇn Dô T«ng cøu viÖn (1361).

TrÇn Quang Kh¶i (1241 - 1294): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn NhËt DuËt (1253 - 1330): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn To¹i (1254 - 1277): Cßn gäi lµ TrÇn Quèc To¹i, hiÖu lµ SÇm L©u. Quª h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng. Lµ ch¸u hä ®ång thêi lµ con rÓ vua TrÇn Th¸i T«ng, ®îc phong tíc Uý V¨n v¬ng. T¸c phÈm: SÇm L©u tËp.

TrÇn Kh©m (1258 - 1308): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn Thuyªn (1276 - 1320): Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

814

TrÇn Quang TriÒu (1287 - 1325): HiÖu Cóc §êng, biÖt hiÖu V« S¬n ¤ng. Cßn cã tªn lµ NguyÔn §¹o vµ NguyÔn Thô, con trai lín cña TrÇn Quèc T¶ng, ch¸u néi TrÇn Quèc TuÊn vµ lµ anh vî vua TrÇn Anh T«ng (TrÇn Thuyªn), lµ ngêi Tøc MÆc, phñ Thiªn Tr-êng.

N¨m 1301, «ng ®îc phong tíc V¨n HuÖ v¬ng, lµm ®Õn NhËp néi kiÓm hiÖu T ®å. Tuy quan tíc cao träng, nhng «ng kh«ng tha thiÕt danh lîi. Sau «ng c¸o quan vÒ ë Èn t¹i am BÝch §éng gÇn chïa Quúnh L©m (nay thuéc huyÖn §«ng TriÒu, tØnh Qu¶ng Ninh). TrÇn Quang TriÒu lµ ngêi ®Çu tiªn thµnh lËp thi x· ë níc ta. ¤ng më Thi x· BÝch §éng gåm c¸c danh sÜ NguyÔn Trung Ng¹n, NguyÔn øc, NguyÔn Xëng næi tiÕng ®¬ng thêi. Th¬ «ng hµm sóc, c« ®äng, gi¶n dÞ, tinh tÕ, béc lé t©m tr¹ng buån ch¸n c«ng danh, ghÐt thãi ®¬n b¹c, dÊu hiÖu suy vi cña triÒu TrÇn. N¨m 1325, «ng mÊt, thä 43 tuæi.

¤ng lµ t¸c gi¶ tËp Cóc ®êng di th¶o, do NguyÔn øc su tËp, gåm th¬ «ng vµ mét sè th¬ cña b¹n trong thi x· BÝch §éng, nay ®· thÊt l¹c. HiÖn cßn 11 bµi th¬ cña «ng do Phan Phu Tiªn su tÇm, in trong ViÖt ©m thi tËp.

TrÇn M¹nh (1300 - 1357): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn §¹o T¸i (? - ?): Ngêi x· Tøc MÆc phñ Thiªn Trêng nay thuéc x· Léc Vîng, thµnh phè Nam §Þnh. Con cña Thîng tíng TrÇn Quang Kh¶i, ch¸u néi TrÇn Th¸i T«ng. N¨m 14 tuæi ®ç B¶ng nh·n díi triÒu TrÇn Th¸nh T«ng (1257 - 1278) ®îc phong tíc V¨n Tóc V-¬ng, næi tiÕng vÒ v¨n häc ®¬ng thêi. T¸c phÈm hiÖn cßn mét bµi th¬ chÐp trong ViÖt ©m thi tËp, §¹i ViÖt sö ký toµn th.

TrÇn Thiªn Tr¹ch (? - 1379): Cã s¸ch chÐp lµ TrÇn Nguyªn Tr¹ch. Quª Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng. Lµ con vua TrÇn Minh T«ng. Lµm quan tíi chøc H÷u tíng quèc, ®îc phong lµ Cung TÝn v¬ng. T¸c phÈm: §Ò Ph¹m (Ngò L·o) ®iÖn suý gia trang.

TrÇn Phñ (TrÇn NghÖ T«ng) (1321 - 1395): Tøc vua TrÇn NghÖ T«ng, vua thø 7 triÒu trÇn, lµ con thø 3 cña TrÇn Minh T«ng vµ Minh Tõ hoµng th¸i phi.

Tõ nhá TrÇn Phñ ®· hay th¬, tõng so¹n Hoµng huÊn gåm 14 ch¬ng ®Ó d¹y Cung Tuyªn v¬ng Kinh khi ®îc lËp lµm Hoµng th¸i tö; §Õ ch©m gåm 150 c©u ban cho Cung Tuyªn v¬ng khi míi lªn ng«i (tøc TrÇn DuÖ T«ng); B¶o hoµ ®iÖn d bót gåm 8 quyÓn viÕt

815

n¨m 1383 vµ sai Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch viÕt ®Ò tùa ®Ó d¹y TrÇn NghiÔm khi ®ang lµm vua; NghÖ t«ng thi tËp. C¸c t¸c phÈm ®Òu ®· mÊt. HiÖn chØ cßn 5 bµi th¬ ®îc chÐp trong ViÖt am thi tËp. Th¬ «ng trong s¸ng, ®îm nçi buån man m¸c.

TrÇn Nguyªn §¸n (1325 - 1390): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn C¶o (TrÇn Dô T«ng) (1336 - 1369): cßn cã tªn lµ H¹o, miÕu hiÖu Dô T«ng, con thø 10 cña TrÇn Minh T«ng do HiÕn tõ Hoµng hËu sinh ra, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

Nguyªn vua HiÕn T«ng kh«ng cã con vµ chØ ë ng«i lµm v×, quyÒn chÝnh ®Òu trong tay Minh T«ng. Sau khi HiÕn T«ng mÊt, Th¸i thîng hoµng lËp «ng lªn lµm vua. Th¸i thîng hoµng Minh T«ng mÊt, c¸c trung thÇn nh Tr¬ng H¸n Siªu, NguyÔn Trung Ng¹n còng ®· mÊt, c«ng viÖc chÝnh trÞ, qu©n sù trong triÒu ®Òu ®æ n¸t. Chu V¨n An ®· d©ng ThÊt tr¶m sí xin chÐm ®Çu 7 tªn gian thÇn nhng «ng kh«ng nghe. V¬ng triÒu TrÇn suy vi.

N¨m Kû DËu (1369), vua Dô T«ng mÊt, ë ng«i ®îc 28 n¨m, thä 34 tuæi. T¸c phÈm: TrÇn triÒu ®¹i ®iÖn vµ mét bµi th¬ chÐp trong Hoµng ViÖt thi lôc.

§µo S TÝch (1350 - 1396): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn Ng¹c (? - 1391): Con trai cña TrÇn NghÖ T«ng, ®îc phong ®Õn chøc Th¸i uý, tíc Trang §Þnh v¬ng. V× sî uy quyÒn cña Hå QuÝ Ly nªn bá trèn. TriÒu ®×nh cho quan theo vÒ Nam §Þnh trãc n·, bÞ h¹i trong dÞp Êy. ¤ng s¸ng t¸c nhiÒu th¬ N«m, nhng chØ cßn l¹i mét bµi ch÷ H¸n: TÆng T ®å TrÇn NguyÔn §¸n chÐp trong Toµn ViÖt thi lôc.

Vò VÜnh Trinh (? - ?): Ngêi huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc huyÖn Vô B¶n. §ç khoa Minh kinh n¨m Kû DËu, niªn hiÖu ThuËn Thiªn 2 (1429) ®êi Lª Th¸i Tæ. Lµm quan ®Õn chøc Hµn l©m viÖn §¹i häc sÜ, quyÒn LÔ bé H÷u thÞ lang, kiªm BÝ th gi¸m Tri Kinh diªn sù. Vò VÜnh Trinh tù Hùu Chi; t¸c phÈm hiÖn cßn 6 bµi th¬ ch÷ H¸n chÐp trong Toµn ViÖt thi lôc trong ®ã cã Danh s¬n th¾ng thuû thi ®Ò.

NguyÔn §Þch (? -?): Ngêi x· Vô L¹c, huyÖn §¹i An nay thuéc tØnh Nam §Þnh (cha râ x· Vô L¹c nay thuéc huyÖn nµo). S¸ch §¹i ViÖt lÞch ®¹i TiÕn sÜ khoa thùc lôc ghi tªn x· lµ VÜnh L¹c. §ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Nh©m TuÊt, niªn hiÖu §¹i

816

B¶o 3 (1442) ®êi Lª Th¸i T«ng. Lµm quan ®Õn chøc T¶ thÞ lang. T¸c phÈm: Nhµn du kiÕn v¨n ký, V·n b¸i L¹c Tiªn tõ.

L¬ng ThÕ Vinh (1441 - 1496): Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

Vò TuÊn Chiªu (? -?): sinh t¹i lµng Xu©n L«i, tæng Cæ Da, xø S¬n Nam nay lµ xãm Xu©n L«i, th«n Cæ Da, x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc. Cha mÊt, «ng cïng mÑ sèng ë quª ngo¹i lµ phêng Qu¶ng §øc, phñ Phông Thiªn tøc th«n NhËt T¶o, x· §«ng Ng¹c, huyÖn Tõ Liªm, Hµ Néi. V× vËy khi thi ®ç, ®Þa danh ghi trªn bia TiÕn sÜ lµ ghi quª ngo¹i cña «ng. 50 tuæi ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö ®Ö nhÊt danh (Tr¹ng nguyªn) khoa Êt Mïi, niªn hiÖu Hång §øc thø 6 (1475) ®êi Lª Th¸nh T«ng. Lµm quan ®Õn chøc L¹i bé T¶ thÞ lang. HiÖn nay t¹i ®Òn Quan Tr¹ng Xu©n L«i thê «ng vµ lu gi÷ bµi §×nh ®èi cña «ng. T¸c phÈm: Ng«n chÝ, V¨n s¸ch thi ®×nh.

TrÇn Kú (? - ?): Ngêi x· An Th¸i, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n An Th¸i, x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n. §ç ®Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa §inh Mïi, niªn hiÖu Hång §øc 18 (1487) ®êi Lª Th¸nh T«ng. Lµm quan ®Õn chøc Hµn l©m viÖn §«ng c¸c HiÖu th. T¸c phÈm hiÖn cßn ba bµi th¬ ch÷ H¸n chÐp trong Toµn ViÖt thi lôc.

§inh §¨ng Kh«i (? - ?): Ngêi x· Yªn Cõ, huyÖn ý Yªn nay thuéc x· Yªn B×nh, huyÖn ý Yªn. §Ëu H¬ng cèng khoa Kû DËu, niªn hiÖu Hång §øc thø 20 (1489) ®êi Lª Th¸nh T«ng. T¸c phÈm: T¸n Ph¬ng Khª tèng gia n÷.

Ph¹m C«ng Minh (? - ?): Ngêi x· DÞ Sö, huyÖn Thîng Nguyªn nay lµ th«n DÞ Sö, x· Mü Thµnh, huyÖn Mü Léc. §Ëu H¬ng cèng ®êi Lª Hång §øc, lµm quan ®Õn Hµn l©m viÖn ThÞ gi¶ng. T¸c phÈm: TriÒu d· kiÕn v¨n lôc.

Ph¹m §¹o Phó (1463 - 1539): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

NguyÔn Tö §« (1464 - ?): ngêi huyÖn ý Yªn nay thuéc x· Yªn Trung, huyÖn ý Yªn. 36 tuæi ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa Kû Mïi, niªn hiÖu C¶nh Thèng 2 (1499) ®êi Lª HiÓn T«ng. Lµm quan Phã ®« Ngù sö. N¨m 55 tuæi, «ng c¸o quan vÒ quª theo nghÒ chµi líi. T¸c phÈm: Th¸n Ph¹m Kh¾c ThËn.

TrÇn Xu©n Vinh (? - ?): Ngêi x· N¨ng Lù, huyÖn Mü Léc nay thuéc phè N¨ng TÜnh, thµnh phè Nam §Þnh. §ç §Ö nhÞ gi¸p

817

TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa Kû Mïi, niªn hiÖu C¶nh Thèng 2 (1499) ®êi Lª HiÓn T«ng. Lµm quan §« cÊp sù trung. T¸c phÈm cßn bµi th¬ N¨ng Lù thµnh hoµng miÕu.

Tèng H©n (1535 - ?): Ngêi x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n Vò Lao, x· Nam T©n, huyÖn Nam Trùc. 22 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa BÝnh Th×n, niªn hiÖu Quang B¶o 2 (1556) ®êi M¹c Phóc Nguyªn. Lµm quan ®Õn chøc Thîng th, tíc LÔ Khª b¸. T¸c phÈm: Qu¸ §µo c«ng miÕu.

Bïi HuÖ Té (1557 - 1641): Kh«ng râ tªn thËt. Ph¸p danh lµ HuÖ Té. Quª x· Ch©n §µm, huyÖn Nam Ch©n nay lµ x· Nam Giang, huyÖn Nam Trùc. N¨m 32 tuæi xuÊt gia, ®¾c ®¹o vÒ trô tr× t¹i chïa Thuú ë x· Cæ Trung nay thuéc x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc. T¸c phÈm: KÕ ®¨ng lôc.

§Æng Phi HiÓn (1567 - 1650): ngêi x· Thôy Trung, huyÖn Giao Thuû, nay thuéc th«n Ngäc Thá, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc. 62 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa MËu Th×n, VÜnh Té 10 (1628) ®êi Lª ThÇn T«ng. ¤ng cã c«ng dÑp phØ, ®îc phong tíc VÖ Thuþ hÇu. Sau vÒ kinh lµm ®Õn chøc §«ng c¸c ®¹i häc sÜ. Thä 84 tuæi. T¸c phÈm: Nam du tËp, B¾c S¬n hµnh ký.

Ph¹m §×nh KÝnh (1669 - ?): Ngêi x· VÜnh L¹i, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n VÜnh L¹i, x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n. Tríc ®ç khoa SÜ väng. 42 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh DÇn, niªn hiÖu VÜnh ThÞnh 6 (1710) ®êi Lª Dô T«ng. ¤ng tõng ®îc cö ®i sø nhµ Thanh (1723) mõng Thanh ThÕ T«ng lªn ng«i. Lµm quan ®Õn chøc Tham tông, Thîng th, NhËp thÞ kinh diªn, tíc L¹i quËn c«ng, vÒ chÝ sÜ. Sau khi mÊt ®îc t¨ng chøc ThiÕu b¶o. T¸c phÈm hiÖn cßn 4 bµi th¬ ch÷ H¸n chÐp trong Toµn ViÖt thi lôc.

Bïi ChÝ (? - ?): Quª x· An L·ng nay thuéc x· Trùc ChÝnh, huyÖn Trùc Ninh. §ç Hoµng gi¸p thêi HËu Lª (?). ¤ng cã tµi kiªm v¨n vâ, trÊn gi÷ biªn thuú, cã nhiÒu c«ng lao, ®îc phong tíc L¹i quèc c«ng. T¸c phÈm: §a t¹ Hoµng triÒu thi tËp.

Ph¹m Ng« Hiªn (? - ?): Tªn thËt lµ Ph¹m V¨n Êt, hiÖu lµ Ngé Hiªn. Quª x· Ninh Cêng, huyÖn Nam Ch©n nay thuéc x· Trùc Cêng, huyÖn Trùc Ninh. ¤ng lµ linh môc thuéc dßng Tªn. N¨m 1773, Gi¸o hoµng quyÕt ®Þnh gi¶i t¸n dßng Tªn, tÝn ®å nhËp vµo dßng §« mi ni canh. TÝn ®å kh«ng chÞu, ®· cö «ng cïng Linh môc NguyÔn §×nh BÝnh sang La m· gÆp Gi¸o hoµng kiÖn vÒ viÖc mÊt dßng hä.

818

¤ng ®îc Gi¸o hoµng phong th¸nh vµ t¹c tîng ë Va-ti-c¨ng. N¨m 1794, «ng vÒ níc cïng NguyÔn §×nh BÝnh viÕt s¸ch v¹ch trÇn ©m mu x©m lîc cña bän gi¸n ®iÖp ®éi lèt t«n gi¸o. N¨m 1796 «ng bá ®¹o. T¸c phÈm: Gia t« bÝ lôc (so¹n chung víi NguyÔn §×nh BÝnh). Sau s¸ch nµy ®îc hai t¸c gi¶ TrÇn §×nh Hiªn vµ NguyÔn B¸ Am bæ sung vµ xuÊt b¶n víi tªn gäi T©y D¬ng Gia t« bÝ lôc.

Ph¹m V¨n Bµn (? -?): Ngêi x· Qu¸n Çc huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n Qu¸n Çc, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc. §ç H¬ng cèng thêi Lª. Trong phong trµo T©y S¬n «ng bá ra V©n §ån. Sau theo Gia Long, lµm quan ®Õn chøc Trung ®« thèng chÕ. T¸c phÈm: TrÇn thÕ khæ thi tËp (gåm 60 bµi th¬).

NguyÔn Xu©n Th¸p (1782 - ?): Tríc lµ NguyÔn Xu©n Huy, tù NghÜa Thµnh, hiÖu §¹i Hoµ. Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû, nay thuéc x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. Thi H¬ng khoa Quý DËu, Gia Long thø 12 (1813), t¹i trêng S¬n Nam. §îc bæ chøc Tri huyÖn Yªn M«, sau th¨ng Tri phñ råi §« ®èc Ninh B×nh. T¸c phÈm: Hµnh ThiÖn b¶n Êp lÞch triÒu ®¨ng khoa lôc v¨n héi th«ng ký.

Ng« §×nh Th¸i (? - ?): Ngêi x· B¸i D¬ng, huyÖn Nam Ch©n, nay thuéc huyÖn Nam Trùc. Thi H¬ng khoa Kû M·o, Gia Long thø 18 (1819), t¹i trêng S¬n Nam. Lµm quan tíi chøc Tri phñ sau bÞ çch chøc. T¸c phÈm: Tïng Hiªn b¶o quang Ng« tö v¨n tËp, Tïng Hiªn thi tËp, Tïng Hiªn trêng v¨n s¸ch...

Ng« ThÕ Vinh (1803 - 1856): Ngêi x· B¸i D¬ng, huyÖn Nam Ch©n, nay lµ th«n B¸i D¬ng, x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc. Sinh n¨m QuÝ Hîi. Em cña Ng« §×nh Th¸i. Thi H¬ng khoa MËu Tý, Minh M¹ng thø 9 (1828), t¹i trêng Nam §Þnh. 27 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu, niªn hiÖu Minh M¹ng 10 (1829). Lµm Lang trung bé LÔ. V× ph¹m lçi trong khi ®i chÊm thi, bÞ çch chøc. ¤ng vÒ quª më trêng d¹y häc, häc trß nhiÒu ngêi thµnh ®¹t. Vua Tù §øc biÕt «ng lµ ngêi cã tµi, giái th¬ v¨n, cho kh«i phôc danh hiÖu TiÕn sÜ. Ng« ThÕ Vinh, tù Träng Nhîng, Träng Phu vµ Träng Dùc; hiÖu D¬ng §×nh, Khóc Giang vµ Tróc §êng. ¤ng ®Ò tùa vµ phª b×nh s¸ch: øc Trai thi tËp do D¬ng B¸ Cung biªn so¹n. Ng« ThÕ Vinh ®· ®ãng gãp cho kho tµng v¨n häc d©n téc nhiÒu c«ng tr×nh v¨n häc quý: Tróc §êng Chu DÞch tuú bót, D¬ng §×nh thi phó v¨n tËp, N÷ huÊn t©n th, Tróc §êng phó tËp, B¸i D-¬ng thi tËp, Tróc §êng kho¸ s¸ch, Khóc Giang Ng« §×nh D¬ng tam tËp... nay chØ cßn l¹i cã: Tróc §êng tuú bót, N÷ huÊn t©n th. ¤ng

819

còng næi tiÕng vÒ Quèc ©m vµ cã dÞch bµi Chøc cÈm håi v¨n cña T« HuÖ.

Ph¹m V¨n NghÞ (1805 - 1880): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

§ç Ph¸t (1813 - 1893): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

§Æng V¨n BÝnh (? - ?): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. Thi H¬ng khoa T©n M·o, Minh M¹ng thø 12 (1831), t¹i trêng Nam §Þnh. Lµm Tri huyÖn huyÖn Tiªn Minh, bÞ b·i chøc vÒ nhµ. Sau ®îc kh«i phôc lµm Gi¸o thô phñ Kinh M«n, 70 tuæi vÒ hu. Çc ch¸u nèi nhau ®Ëu ®¹t lµm quan. T¸c phÈm: Nam ©n thi (gåm h¬n 100 bµi th¬), Kh¶i ®ång khuyÕn hiÕu.

§ç Huy UyÓn (1816 - 1882): Ngêi x· La Ng¹n, huyÖn §¹i An, nay lµ th«n La Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn. Thi H¬ng khoa Canh Tý, Minh M¹ng thø 21 (1840), t¹i trêng Nam §Þnh. Thi héi ba trêng ®îc 12 ®iÓm, ®¸ng ®ç TiÕn sÜ nhng bµi kim v¨n cã mét c©u viÕt khiÕm nh· nªn bÞ gi¸ng xuèng Phã b¶ng khoa T©n Söu, niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 1 (1841). Sau khi thi ®ç «ng ®îc bæ chøc Hµn l©m viÖn kiÓm th¶o. N¨m Tù §øc thø 1 (1848) sung Kinh diªn råi bæ ®i gi÷ chøc Tri phñ B×nh Giang. Sau ®îc ®iÒu vÒ kinh gi÷ chøc Gi¸m s¸t Ngù sö. Råi ®îc bæ ®i VÜnh Long gi÷ chøc §èc häc, l¹i vÒ Kinh th¨ng LÔ bé lang trung. Nh©n viÖc so¹n th¶o chiÕu dô, ®îc vua khen ngîi ban hµm Th¸i thêng thiÕu khanh, BiÖn lý Bé Hé. Sau v× ®au èm ço quan vÒ nghØ råi mÊt. Thä 68 tuæi. §ç Huy UyÓn tù Viªn Khuª vµ T©n giang. T¸c phÈm cã La Ng¹n thi v¨n tËp; Tù häc cÇu tinh, Kh¶i ®ång thuyÕt íc, Gia lÔ tån ch©n ...

Hoµng V¨n TuÊn (1823 - 1892): quª lµng §« Hoµng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh nay thuéc x· Yªn Thµnh, huyÖn ý Yªn. ¤ng ®ç Gi¶i nguyªn khoa BÝnh Tý, Tù §øc thø 31 (1878), ®îc bæ Tri huyÖn Nam X¬ng (huyÖn Lý Nh©n, tØnh Hµ Nam), ®îc Ýt ngµy «ng bá quan vÒ nhµ v× bÊt b×nh víi triÒu NguyÔn. Tõ n¨m 1860, «ng ®· tham gia ®oµn nghÜa dòng cña Ph¹m V¨n NghÞ, t×nh nguyÖn vµo §µ N½ng ®¸nh Ph¸p. N¨m 1873, khi Ph¸p ®¸nh Nam §Þnh lÇn thø nhÊt, díi sù chØ huy cña Ph¹m V¨n NghÞ, «ng tham gia tËp hîp çc th©n hµo, ®inh tr¸ng trong huyÖn gãp phÇn gi÷ v÷ng hai huyÖn ý Yªn, Phong Doanh vµ ®¸nh ®uæi qu©n ViÖt gian ra ngoµi huyÖn Thanh Liªm vµ Phñ Lý. Khi Ph¸p chiÕm Nam §Þnh lÇn thø hai, «ng l¹i hëng øng phong trµo kh¸ng chiÕn, bÞ

820

®Þch b¾t, kÕt ¸n tï ph¸t v·ng 10 n¨m, nhng råi ®îc tr¶ vÒ qu¶n thóc ë quª. ¤ng l©m bÖnh mÊt, thä 69 tuæi. Th¬ v¨n «ng thÊt l¹c gÇn hÕt. T¸c phÈm: V« ®Ò (Kh«ng ®Ò), Ngôc trung bÊt thuþ (Trong nhµ giam kh«ng ngñ), Kh«ng ra lµm quan, Th¬ TÕt n¨m 70 tuæi.

NguyÔn Ngäc T¬ng (1827 - 1898): Tªn kh¸c lµ NguyÔn Ngäc ChÊn, tù Kh¸nh Phñ, hiÖu Trµ Phong, Tang Tr÷. Ngêi x· Tang Tr÷, huyÖn Nam Ch©n, nay thuéc huyÖn Nam Trùc. Thi H¬ng khoa MËu Ngä, Tù §øc thø 11 (1858), t¹i trêng Nam §Þnh. ¤ng ®îc bæ HuÊn ®¹o, Tri huyÖn råi lµm Tri phñ DiÔn Ch©u, Ngù sö ®¹o TrÞ- B×nh, ¸n s¸t B¾c Ninh. TÝnh c¬ng trùc, liªm khiÕt, lµ mét trong nh÷ng sÜ phu kiªn tr× chñ tr¬ng chèng Ph¸p. Qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Gia §Þnh, ®ang ë DiÔn Ch©u, «ng xung phong vµo Nam ®¸nh giÆc. Níc mÊt, «ng bá quan vÒ quª d¹y häc, lµm thuèc, mu tÝnh viÖc CÇn V¬ng, nhng kh«ng thµnh. Çc cuéc khëi nghÜa ë ®Þa ph¬ng thÊt b¹i, ®Ó tr¸nh giÆc khñng bè, «ng bá xuèng miÒn biÓn Nam §Þnh khÈn ruéng, më ®Êt Phó V¨n nay thuéc x· H¶i Ch©u, huyÖn H¶i HËu.

Cho ®Õn cuèi ®êi, «m mét t©m sù u uÊt víi thêi cuéc, «ng quyÕt gi÷ trän lßng trung víi ®Êt níc, quyÕt kh«ng céng t¸c víi giÆc, mÆc dï chóng nhiÒu lÇn t×m çch mua chuéc, l«i kÐo. Th¬ v¨n cña «ng kh¸ nhiÒu nhng bÞ thÊt l¹c, ®Õn nay chØ cßn ®îc Ýt bµi: Nh©m TuÊt niªn hoµ íc thµnh c¶m t¸c (Hoµ íc n¨m Nh©m TuÊt 1862, c¶m t¸c), Dôc tõ quan quy ®iÒn (Muèn tõ quan vÒ ®ång ruéng), Êt DËu niªn, phông chØ lai kinh ®å trung v¨n biÕn c¶m t¸c (N¨m Êt DËu, 1885, phông chØ vµo kinh, trªn trêng ®i nghe tin biÕn c¶m xóc lµm bµi th¬ nµy), Canh DÇn Nguyªn tiªu liªn d¹ c¶m t¸c (Lµm trong TÕt Nguyªn tiªu Canh DÇn, 1890, qua mét ®ªm c¶m xóc), Tù §øc MËu DÇn niªn h÷u qu©n thø chi mÖnh lu gi¶n kinh trang liªu h÷u.

§Æng Xu©n B¶ng (1828 - ?): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. Thi H¬ng khoa Canh TuÊt, Tù §øc thø 3 (1850), t¹i trêng Nam §Þnh. §ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa BÝnh Th×n, Tù §øc thø 9 (1856), n¨m 29 tuæi. Tríc khi thi Héi lµm Gi¸o thô Ninh Giang. Sau khi ®Ëu TiÕn sÜ, bæ chøc TuÇn phñ H¶i D-¬ng. N¨m 1873, Ph¸p chiÕm thµnh H¶i D¬ng, bÞ çch chøc råi ®îc håi phôc hµm Quang léc tù thiÕu khanh, lÜnh chøc §èc häc Nam §Þnh.

821

Theo s¸ch Hµnh ThiÖn §Æng c«ng hµnh tr¹ng do con rÓ «ng lµ NguyÔn Xu©n Chøc so¹n th× §Æng Xu©n B¶ng thÝch ®äc s¸ch thuéc nhiÒu lo¹i. Thêi trÎ, «ng ®äc çc s¸ch binh th, binh ph¸p, thÝch nh÷ng lêi nãi vµ viÖc lµm cña cæ nh©n. ¤ng ®äc c¶ B¾c sö vµ Quèc sö. V× vËy, «ng réng ®êng kh¶o cøu, so¹n ra nhiÒu bé s¸ch mang tÝnh gi¸o khoa, chñ yÕu lµ vÒ sö vµ gi¸o huÊn ®¹o ®øc. ¤ng còng biÕt tªn nhiÒu lo¹i c©y, loµi vËt, ghi riªng thµnh tËp.

T¸c phÈm: ViÖt sö chÝnh biªn tiÕt yÕu (8 quyÓn), ViÖt sö c-¬ng môc tiÕt yÕu (8 quyÓn, cã bµi tùa ®Ò n¨m 1905), Sö häc bÞ kh¶o, Th«ng gi¸m tËp l·nh tiÖn ®éc sö (in kh¾c n¨m 1897), Tuyªn Quang tØnh phó (n¨m 1861), Nam ph¬ng danh vËt bÞ kh¶o (2 quyÓn, kh¾c in n¨m 1902), Cæ nh©n ng«n hµnh lôc (ch÷ H¸n, 3 quyÓn, in n¨m 1895), C gia khuyÕn giíi t¾c (ch÷ H¸n, 3 quyÓn, in n¨m 1901), HuÊn tö quèc ©m ca, KhuyÕn hiÕu diÔn ©m ca, B¸t phêng diÔn ©m ca, Th¸i thîng c¶m øng thiªn quèc ©m ca, Cæ huÊn n÷ tö ca, Th¸nh t«ng h¹nh lôc diÔn ©m ca... Mét sè th¬ v¨n ®îc tËp hîp trong ThiÖn §×nh thi vµ ThiÖn §×nh v¨n.

§Æng Ngäc To¶n (? - ?): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû, nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. Thi H¬ng khoa MËu Th×n, Tù §øc thø 21 (1868), t¹i trêng Nam §Þnh. Lµm quan tíi chøc Gi¸o thô. Em TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng. Lóc trÎ cã tÝnh hay v¨n, ®äc réng çc s¸ch, ghi nhí nhiÒu. LÊy ph©n sè thi Héi, ®îc bæ Gi¸o thô KiÕn X¬ng, gÆp tang mÑ, ço quan vÒ. Dù thi TiÕn sÜ nhiÒu lÇn kh«ng ®Ëu, kh«ng ra lµm quan n÷a, më trêng d¹y häc, häc trß theo rÊt nhiÒu. ¤ng cã c«ng cïng §Æng Kim To¸n mé d©n khai hoang lËp tæng L¹c ThiÖn, huyÖn Giao Thuû. T¸c phÈm: §Þch çt b¶o lôc, V¨n X¬ng ®Õ qu©n ©m chÊt v¨n diÔn ©m ca, Quèc triÒu lÞch khoa h¬ng s¸ch tËp...

NguyÔn Xu©n Chøc (? - ?): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. ¤ng lµ con rÓ TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng. T¸c phÈm: Hµnh ThiÖn §Æng c«ng hµnh tr¹ng.

TrÇn C«ng D¬ng: Ngêi x· Hoµnh §«ng, huyÖn Giao Thuû nay thuéc x· Hoµnh S¬n, huyÖn Giao Thuû. Thi H¬ng khoa T©n DËu, Tù §øc thø 14 (1861), t¹i trêng Nam §Þnh. §îc bæ nhiÖm lµm HuÊn ®¹o huyÖn Nam Trùc. Khi giÆc Ph¸p ®¸nh chiÕm níc ta, «ng bá quan vÒ nhµ d¹y häc. T¸c phÈm: V¨n m«n sinh TiÕn sÜ Vò H÷u Lîi.

822

Lª Qu¶ Dôc (1833-1899): tªn tù lµ Toµn Thanh, hiÖu lµ D-ìng ChÝnh Trai. Ngêi x· Hoµnh Nha, nay thuéc x· Giao TiÕn, huyÖn Giao Thuû. Thi H¬ng khoa §inh M·o, Tù §øc thø 20 (1867), t¹i trêng Nam §Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n n¨m 1867, nhng cha ra lµm quan, vÒ quª nu«i mÑ vµ më trêng d¹y häc. M·i ®Õn n¨m 1883, khi mÑ ®· qua ®êi, «ng míi ®i lµm HuÊn ®¹o ý Yªn, Tri huyÖn Phong Doanh; n¨m 1886, ®îc th¨ng Tri phñ Nho Quan, nhng ngay n¨m sau, «ng ®· c¸o quan vÒ quª, tiÕp tôc më trêng d¹y häc. ¤ng ®· tham gia viÖc mé nghÜa cña Ph¹m V¨n NghÞ vµ cã liªn hÖ víi nhiÒu sÜ phu yªu níc nh §ç Huy LiÖu, Vò H÷u Lîi, TrÇn V¨n Gia...

¤ng cßn ®Ó l¹i Lª Toµn Thanh thi v¨n tËp, cã 80 bµi th¬ ch÷ H¸n vµ nhiÒu v¨n N«m, c©u ®èi.

Ph¹m Vò MÉn (? - ?): Ngêi x· DÞch DiÖp, huyÖn Ch©n Ninh, nay thuéc huyÖn Trùc Ninh. Thi H¬ng khoa §inh M·o, Tù §øc thø 20 (1867), t¹i trêng Nam §Þnh. Lµm quan tíi chøc ¸n s¸t Qu¶ng B×nh. Khi Ph¸p chiÕm Nam §Þnh (1883), «ng c¸o quan vÒ nhµ nu«i mÑ giµ, nhng triÒu ®×nh l¹i cã lÖnh gäi ra gi÷ nguyªn chøc. §Õn khi triÒu NguyÔn ký hµng íc 1884, cã lÖnh triÖt binh, «ng sai ngêi nép Ên, bá ®i tham gia nghÜa qu©n T¹ HiÖn. Sù nghiÖp cøu níc kh«ng thµnh, «ng trë vÒ lµng Èn nhÉn nu«i mÑ qua ngµy, trong nçi ®au buån cho ®Õn lóc chÕt. ¤ng ®Ó l¹i mét sè bµi th¬, tiªu biÓu lµ bµi BÞ giam chi t¸c (lµm lóc bÞ giam)

Vò TÕ (? - ?): HiÖu lµ NhÉn Trai, tù Tö Mü, ngêi x· Léng §iÒn, huyÖn §¹i An, nay thuéc x· NghÜa §«ng, huyÖn NghÜa Hng. Thi H¬ng khoa §inh M·o, Tù §øc thø 20 (1867), t¹i trêng Nam §Þnh. ¤ng lµm Tri huyÖn Phï Cõ, ¢n Thi (H¶i Hng), sau vÒ Kinh lµm Hé thµnh binh m· Phã sø. Thùc d©n Ph¸p chiÕm níc ta, «ng bá quan vÒ quª dìng bÖnh vµ d¹y häc. T¸c phÈm: An L¨ng tù ký, C«n §¶o thuû m¹t sù.

Vò Träng Uy (? - ?): Tªn lóc nhá lµ Vò Träng Liªn. Ngêi x· B¸i D¬ng, huyÖn Nam Ch©n, nay thuéc th«n B¸i D¬ng, x· Nam D-¬ng, huyÖn Nam Trùc. Thi H¬ng khoa Canh Ngä, Tù §øc thø 23 (1870), t¹i trêng Nam §Þnh. T¸c phÈm: Nam Ch©n ch hiÒn vÞnh.

KhiÕu N¨ng TÜnh (1835 - ?): Ngêi x· Ch©n Mü, huyÖn §¹i An, nay lµ th«n Trùc Mü, x· Yªn Cêng, huyÖn ý Yªn. Sinh n¨m Êt Mïi. Cö nh©n khoa MËu DÇn, Tù §øc thø 31 (1878), t¹i trêng Nam §Þnh. N¨m 46 tuæi ®ç Héi nguyªn §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh Th×n, niªn hiÖu Tù §øc 33 (1880). Lµm §èc häc

823

Hµ Néi, th¨ng Quèc Tö Gi¸m TÕ töu. ¤ng cã lßng yªu níc vµ quý träng nh©n tµi. KhiÕu N¨ng TÜnh lµ mét nhµ v¨n næi tiÕng, mét häc gi¶ uyªn th©m, mét nhµ gi¸o lçi l¹c thêi cËn ®¹i. T¸c phÈm næi tiÕng cña «ng dµnh viÕt vÒ chÝnh Nam §Þnh "Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ t©n biªn".

Vò H÷u Lîi (1836 - 1884): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn V¨n Gia (1836 - 1892): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

L· Xu©n Oai (1838 - 1891): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

TrÇn BÝch San (1838 - 1878): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

§ç Huy LiÖu (1844 - 1891): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

C¶ Ng« (? - ?): TiÓu sö t¸c gi¶ cha râ, chØ biÕt «ng quª ë huyÖn Xu©n Trêng, cã tham gia phong trµo yªu níc ë ®Þa ph¬ng. Khi «ng bÞ ®Þch b¾t giam ë chïa Kh¸nh V©n (Nam §Þnh) cïng víi nhiÒu sÜ phu yªu níc kh¸c, «ng cã lµm th¬. §×nh nguyªn §ç Huy LiÖu cïng bÞ giam khi xem th¬ nãi: "Th«i t«i kh«ng lµm th¬ vÒ ®Ò tµi nµy n÷a, v× cã lµm còng kh«ng h¬n". T¸c phÈm: Ngôc trung c¶m t¸c, Qu¸ Nam m«n c¶m kh¸i.

Lª V¨n Nhng (? - ?): Ngêi x· Trµ Lò. Thi H¬ng khoa BÝnh Tý, Tù §øc thø 29 (1876), t¹i trêng Nam §Þnh. ChuÈn bÞ ra thi Héi th× cha èm nÆng ph¶i ë nhµ ch¨m sãc råi kh«ng ®i thi n÷a, còng kh«ng ra lµm quan. T¸c phÈm: Trµ Lò x· chÝ.

Ph¹m §¨ng Phæ (? - ?): Ngêi x· Tam §¨ng, huyÖn §¹i An, nay thuéc x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn. Thi H¬ng khoa Kû M·o, Tù §øc thø 32 (1879), t¹i trêng Nam §Þnh. Lµ con thø n¨m cña Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ, em Phã b¶ng Ph¹m §¨ng Gi¶ng vµ Ph¹m §¨ng H©n, Ph¹m §¨ng Hµi.

N¨m 1880 vµo kinh ®« thi Héi, cïng ®i víi cha ®Õn Thanh Ho¸ th× cha bÞ èm nÆng, «ng trë vÒ quª phông dìng cha, råi kh«ng ®i thi Héi n÷a, còng kh«ng ra lµm quan. Häc trß c¸c tØnh l©n cËn ®Õn häc rÊt ®«ng, nhiÒu ngêi thµnh ®¹t. T¸c phÈm: bµi NgÉu thµnh.

824

Vò C«ng Tù (1855 - 1920): tù lµ KÕ Chi, hiÖu Tróc Th«n, Tinh H¶i ng nhµn, d©n gian thêng gäi lµ Ba Tù, Kho¸ Tù. Quª x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc néi thµnh Nam §Þnh. ¤ng häc tr-êng Quèc Tö Gi¸m ë HuÕ, thi Héi kh«ng ®ç. ¤ng cã tham gia phong trµo CÇn v¬ng chèng Ph¸p. T¸c phÈm: L·i Minh thi th¶o, ThÝnh giµ ng©m th¶o.

§Æng H÷u D¬ng (1857 - ?): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû, nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. Sinh n¨m §inh Tþ. Cö nh©n khoa Kû M·o, Tù §øc thø 32 (1879), t¹i trêng Nam §Þnh. 33 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu, niªn hiÖu Thµnh Th¸i 1 (1889). Khoa Êt DËu, Hµm Nghi thø 1 (1885), thi Héi tróng c¸ch, nhng v× kinh thµnh thÊt thñ nªn cha kÞp truyÒn l«. Sau nµy ®îc bæ lµm ¸n s¸t Hµ Néi. V× bÞ ®au m¾t xin vÒ nghØ. T¸c phÈm: N«ng Gia tù liÖu (tËp s¸ch thuèc ch÷ N«m gÇn 6000 c©u th¬ lôc b¸t).

NguyÔn Duy Hµn (? - ?): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû, nay thuéc x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. Thi H¬ng khoa BÝnh TuÊt, §ång Kh¸nh thø 1 (1886), t¹i trêng Hµ Nam - Ninh B×nh.. Lµm Tri huyÖn Ch©n §Þnh. N¨m 1903, «ng ®îc th¨ng ¸n s¸t Th¸i B×nh. T¸c phÈm: Th¸i B×nh d ®Þa chÝ.

Mai C«ng Ho¸n (? - ?): HiÖu lµ Nghiªn ThÇn. Ngêi x· L¹c Nam, huyÖn Giao Thuû nay thuéc x· Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Tr-êng. Thi H¬ng khoa Gi¸p Ngä, Thµnh Th¸i thø 6 (1894), t¹i trêng Hµ Nam. §Ëu Cö nh©n n¨m 23 tuæi. ¤ng kh«ng ra lµm quan, lªn thµnh phè Nam §inh d¹y häc vµ kÕt duyªn víi bµ TrÇn ThÞ KhiÕt, em ruét nhµ th¬ Tó X¬ng. ¤ng thêng xuyªn cã mèi liªn hÖ víi phong trµo yªu níc chèng Ph¸p ë huyÖn H¶i HËu. T¸c phÈm: Nghiªu ThÇn thi tËp.

TrÇn Huy LuyÖn (? -?): HiÖu Nhµn Hoa. Ngêi x· QuÇn Anh Trung, huyÖn H¶i HËu nay thuéc x· H¶i Trung, huyÖn H¶i HËu. §ç nhÞ trêng, «ng më trêng d¹y häc ë quª vµ tham gia phong trµo CÇn v¬ng ë huyÖn H¶i HËu, sau lªn B¾c Giang theo §Ò Th¸m vµ Kú §ång. T¸c phÈm: Nhµn Hoa thi tËp.

§Æng Vò Kham (§Æng Ngäc Quúnh) (? - ?): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû, nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh. Thi H¬ng khoa Canh Tý, Thµnh Th¸i thø 12 (1900), t¹i trêng Hµ Néi - Nam §Þnh. §Ëu Cö nh©n n¨m 25 tuæi. §îc vµo häc trêng HËu bæ, råi lµm HuÊn ®¹o, Gi¸o thô t¹i Th¸i Ninh, Thêng TÝn. T¸c phÈm: Tø tù huÊn m«ng.

825

TrÇn TÕ X¬ng (? - ?): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n hãa.

III. V¨n häc Nam §Þnh thÕ kû XX1. Tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn n¨m 1945

Còng nh çc thÕ kû tríc, ë thÕ kû XX, v¨n häc Nam §Þnh ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ g¾n bã víi v¨n häc chung cña c¶ níc. §éi ngò çc t¸c gi¶ qua nhiÒu chÆng ®êng ph¸t triÓn v¨n häc còng rÊt ®a d¹ng vÒ nhiÒu ph¬ng diÖn. Cã ngêi suèt cuéc ®êi g¾n bã cuéc sèng vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c víi quª h¬ng Nam §Þnh; cã ngêi quª gèc ë Nam §Þnh, sinh sèng vµ lËp nghiÖp ë n¬i kh¸c nhng vÉn lu«n lu«n cã ý thøc híng vÒ Nam §Þnh vµ gãp phÇn x©y dùng nªn nÒn v¨n häc Nam §Þnh; cã ngêi quª ë n¬i kh¸c nhng cã nhiÒu n¨m sèng vµ s¸ng t¸c trªn ®Êt Nam §Þnh trë thµnh thµnh viªn cña ®éi ngò çc t¸c gi¶ v¨n häc Nam §Þnh.

ë nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû nhiÒu t¸c gi¶ cßn s¸ng t¸c b»ng ch÷ H¸n, ch÷ N«m. Mét sè t¸c gi¶ ban ®Çu s¸ng t¸c b»ng ch÷ H¸n, N«m sau chuyÓn dÇn sang viÕt b»ng ch÷ quèc ng÷. Næi bËt h¬n c¶ lµ çc t¸c gi¶: TrÇn Chi B¹ng, §Æng §oµn B»ng, §Æng Xu©n ViÖn, Ng« LËp Chi...

TrÇn Chi B¹ng (? - ?): ¤ng hiÖu lµ Tróc Khª, quª x· QuÇn Anh Trung nay thuéc x· H¶i Trung, huyÖn H¶i HËu, lµ con cña TrÇn V¨n Gia. ¤ng cã tham gia phong trµo V¨n th©n yªu níc ë H¶i HËu. HiÖn cßn t¸c phÈm Tróc Khª thi tËp.

§Æng §oµn B»ng (? - 1924): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

Lª Träng Hµm (1872 - 1931): tù lµ Quèc Ninh, hiÖu §ång Giang, Nam ¸ D Phu, Nam Sö ThÞ, ngêi lµng Héi Khª, huyÖn Giao Thuû.

¤ng lµ mét nhµ Nho cã c«ng tù häc vµ ý thøc cÇn cï nghiªn cøu. Kho¶ng tríc n¨m 1922, «ng cïng mét sè nhµ Nho thµnh lËp ra ViÖt Nam ®ång thiªn héi, nhng kh«ng ho¹t ®éng chÝnh trÞ mµ chuyªn chó biªn so¹n s¸ch vë vµ s¸ng t¸c th¬ ca, vËn ®éng tuyªn truyÒn lßng yªu níc, phæ biÕn trong d©n chóng qua çc ®Òn miÕu mµ «ng lµm Héi chñ.

C«ng tr×nh do Lª Träng Hµm chñ biªn lµ bé s¸ch Minh ®« sö, kh¸ ®å sé, gåm ®Õn 100 quyÓn víi 3865 tê giÊy b¶n thêng, chÐp b»ng ch÷ H¸n vµ th¬ v¨n ch÷ N«m. T¸c phÈm ghi chó viÖc níc

826

nhµ tõ thêi Gia Long ®Õn n¨m 1882, nhng còng cã thªm nhiÒu ®o¹n tríc vµ sau thêi kú Êy. S¸ch cã ®èi chiÕu víi nh÷ng sù kiÖn lÞch sö níc ngoµi (§«ng T©y) vµ thu nhËp ®îc rÊt nhiÒu v¨n sö Ýt gÆp ë nhiÒu s¸ch kh¸c. §¸ng chó ý lµ s¸ch viÕt nh»m t«n vinh vua Gia Long (chÐp viÖc nhµ níc trong qu·ng ®êi Gia Long tõ n¨m sinh ®Õn n¨m mÊt), nhng l¹i ®Æt riªng T©y S¬n lµm mét kû, vµ nãi Quang Trung lµ ngêi thèng nhÊt ®Êt níc. S¸ch cßn cã nh÷ng chi tiÕt nhÇm lÉn, song c«ng phu su tÇm th× rÊt ®¸ng tr©n träng. Víi t¸c phÈm nµy, Lª Träng Hµm ®· cã ®ãng gãp lín cho kho tµng V¨n häc – Sö ViÖt Nam. Ngoµi ra «ng cßn cã çc t¸c phÈm: B¶o H¸n ch©u liªn, H¸n V¨n Nam dÞ kh¶o, M¹c KÝnh Thao truyÖn dÞch thuËt, Thñy tö ca... ¤ng mÊt n¨m 59 tuæi.

§Æng Xu©n ViÖn (1880 -1958): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

Ng« LËp Chi (1888 - 1967): Ngêi th«n B¸i D¬ng, huyÖn Nam Trùc. T¸c phÈm gåm: Hoa chñ nh©n thi tËp, Hîp tuyÓn th¬ v¨n ViÖt Nam (biªn so¹n chung), TruyÒn kú t©n ph¶ (dÞch chung).

NguyÔn Ngäc TØnh (1894 - 1973): Ngêi H¹c Ch©u, x· Xu©n Ch©u, huyÖn Xu©n Trêng. Lµ nhµ nho yªu níc, tham gia çch m¹ng tõ n¨m 1930 ë ®Þa ph¬ng, bÞ ®µy ®i C«n §¶o. Thêi kú "MÆt trËn d©n chñ" ho¹t ®éng trong phong trµo ¸i h÷u ë quª, l¹i bÞ ®µy tõ n¨m 1939 ®Õn gÇn çch m¹ng th¸ng T¸m. Tríc khi vÒ h-u lµm çn bé phiªn dÞch ë ViÖn Sö häc. Çc bµi th¬ tiªu biÓu: Nh¾n ngêi yªu, Ca ngîi Liªn X«, V¨n tÕ nåi chÌ, Tõ biÖt Ho¶ Lß ®i C«n §¶o, ë Kh¸m ChØ Tån, LÊy cñi ë C«n L«n, Nép cñi, Mét C«n L«n, §¶ kÝch cêng hµo...

TrÇn TuÊn Kh¶i (1895 - 1983): Nhµ th¬, bót hiÖu ¸ Nam, L©m TuyÒn Kh¸ch, Giang Hå Kh¸ch, §«ng Minh, §«ng A ThÞ, Tiªn Hoa Nh©n, L«i Hoµng C SÜ. Ngêi lµng Quan Yªn, huyÖn Mü Léc.

¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh Nho häc cã truyÒn thèng yªu níc. Thuë trÎ häc ch÷ H¸n vµ chÞu ¶nh hëng t©n häc tõ phong trµo Duy T©n. N¨m 12 tuæi ®· s¸ng t¸c th¬ v¨n b»ng ch÷ H¸n. N¨m 20 tuæi, cha mÊt, «ng ph¶i ®i d¹y häc ®Ó kiÕm sèng. N¨m 1921, «ng b¾t ®Çu lµm ë b¸o Khai ho¸.

¤ng lµm c«ng chøc trong thêi Ph¸p thuéc, tõng céng t¸c víi çc b¸o: H÷u Thanh t¹p chÝ, V¨n häc t¹p chÝ, §«ng T©y tuÇn b¸o, Phô n÷ thêi ®µm (Hµ Néi)... Sau n¨m 1954, «ng sèng ë Sµi Gßn lµm viÖc t¹i Th viÖn Quèc gia, ViÖn Kh¶o cæ, chuyªn viªn H¸n häc t¹i Nhµ v¨n ho¸ vµ çc b¸o: §uèc nhµ Nam, V¨n ho¸ nguyÖt san, Tin

827

v¨n... Trong thêi gian nµy «ng gãp mÆt trong çc phong trµo chèng v¨n ho¸ ®åi truþ, tranh ®Êu ®ßi hoµ b×nh, d©n sinh d©n chñ...

N¨m 1966, «ng cïng mét sè trÝ thøc tiÕn bé kÝ tªn yªu cÇu chÝnh quyÒn Sµi Gßn trùc tiÕp hiÖp th¬ng víi MÆt trËn D©n téc gi¶i phãng miÒn Nam nh»m v·n håi hoµ b×nh, nªn bÞ buéc nghØ viÖc. Sau ®ã «ng lµm Chñ tÞch danh dù lùc lîng b¶o vÖ v¨n ho¸ d©n téc (1966) ®Ó chèng khuynh híng v¨n ho¸ n« dÞch. Tõ n¨m 1975 lµm cè vÊn cho Héi V¨n nghÖ thµnh phè Hå ChÝ Minh.

Çc t¸c phÈm cña «ng: Bót quan hoµ, Hån tù lËp I (1914), Duyªn nî phï sinh I, II (1921 - 1923), Bµi h¸t nhµ quª (th¬ - 1926), Bót quan hoµi (th¬ v¨n 1927, 1928), Hån tù lËp II (1927), Ngô ng«n tËp ®äc (s¸ch gi¸o khoa – 1932), Víi s¬n hµ I, II (th¬ - 1936 - 1949), G¬ng bÓ d©u, Hån hoa (1925), Thiªn thai l·o hiÖp (1935), M¶nh g¬ng ®êi.

¤ng cßn lµ dÞch gi¶ s¸ch vµ çc tiÓu thuyÕt trêng thiªn Trung Quèc: Thuû hö, Hång l©u méng, §«ng Chu liÖt quèc (1934), Tam tù kinh diÔn nghÜa, M¹nh tö (1930). ¤ng mÊt n¨m 1983 t¹i Sµi Gßn, hëng thä 88 tuæi.

Ph¹m §×nh CÊu (1900 - 1969): HiÖu lµ ViÖt Sµo, thêng gäi lµ §å CÊu. Ngêi th«n An Hoµ, x· Yªn B×nh, huyÖn ý Yªn. XuÊt th©n trong mét gia ®×nh nhµ Nho yªu níc. Tham gia ViÖt Nam thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi tõ n¨m 1927, lµ §¶ng viªn §¶ng céng s¶n ViÖt Nam tõ n¨m 1930, bÞ ®µy C«n §¶o 1931 - 1936. Sau n¨m 1945, tiÕp tôc c«ng t¸c cho ®Õn khi vÒ hu. T¸c phÈm: ViÖt Sµo thi tËp.

TrÇn Huy LiÖu (1901 - 1969): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

Hoµng Ph¹m Tr©n (1904 -1949): Nhµ v¨n, bót danh Nhîng Tèng, M¹c B¶o ThÇn, ngêi lµng Phó Khª, huyÖn ý Yªn. ¤ng vèn ngêi hä M¹c, sau ®æi ra hä Hoµng.

N¨m 1924, «ng viÕt bµi cho tê Thùc nghiÖp d©n b¸o bót danh Nhîng Tèng ®îc chó ý tõ ®Êy. N¨m 1926, «ng cïng Ph¹m TuÊn Tµi, Ph¹m QuÕ L©m lËp ra Nam §ång th x· chuyªn xuÊt b¶n nh÷ng s¸ch båi dìng lßng yªu níc cña nh©n d©n. N¨m 1927, «ng tham gia ViÖt Nam quèc d©n ®¶ng.

N¨m 1929, bÞ b¾t ®µy ra C«n §¶o víi ¸n 10 n¨m cÇm cè. N¨m 1936 «ng ®îc tha, nhng cßn chÞu ¸n 5 n¨m biÖt xø. Thêi gian

828

nµy «ng sèng b»ng nghÒ ®«ng y vµ chuyªn chó vµo viÖc dÞch s¸ch. Tõ n¨m 1940 vÒ sau, cã lóc «ng l¹i ho¹t ®éng chÝnh trÞ, nh-ng ®êi «ng phôc vô v¨n ho¸ lµ chÝnh.

T¸c phÈm: DÞch: Sö ký T M· Thiªn, Li Tao, th¬ §ç Phñ, M¸i T©y, Nam

Hoa ký, Lam S¬n thùc lôc, §¹i ViÖt sö ký toµn th, Liªu Trai chÝ dÞ...S¸ng t¸c: Lan vµ H÷u (TiÓu thuyÕt), NguyÔn Th¸i Häc (chÌo),

Hoµng DiÖu (chÌo), PhÊt cê n¬ng tö (chÌo).Tèng V¨n Tr©n (1905 - 1935): Ngêi lµng T©n CÇu, x· Yªn

TiÕn, huyÖn ý Yªn. XuÊt th©n lµ mét nhµ gi¸o, n¨m 1927 ®îc kÕt n¹p vµo ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi. §îc ph©n c«ng phô tr¸ch phong trµo Phong Doanh (ý Yªn). ¤ng lµ mét trong nh÷ng ngêi l·nh ®¹o ®Çu tiªn cña TØnh uû Nam §Þnh. N¨m 1929, bÞ giÆc Ph¸p b¾t ë Nam §Þnh, kÕt ¸n tö h×nh, sau gi¶m xuèng chung th©n, ®µy ra C«n §¶o. Vît ngôc, «ng trë vÒ ho¹t ®éng ë Nam Bé. BÞ giÆc b¾t ë Sµi Gßn, chóng tra tÊn rÊt d· man vµ hy sinh t¹i Së mËt th¸m Sµi Gßn n¨m 1935. Lµ nhµ çch m¹ng, nhµ gi¸o, Tèng V¨n Tr©n cßn lµ mét nhµ th¬. ¤ng lµm kh¸ nhiÒu th¬ ®Ó thøc tØnh quÇn chóng vµ tè ço bän x©m lîc. ¤ng tõng ®äc th¬ ngay trong phiªn toµ xÐt xö çc chiÕn sÜ çch m¹ng cña thùc d©n Ph¸p. Tiªu biÓu nhÊt lµ bµi Ngôc trung huyÕt lÖ thi. T¸c phÈm: Nhí, Hìi c« b¸n níc, Ta ph¶i ®øng lªn, C¶m xóc khi nghe tin NguyÔn Th¸i Häc bÞ xö tö...

Sãng Hång (Trêng Chinh) (1907 - 1988): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

NguyÔn V¨n Hoan (1908 - ?): Ngêi th«n Thîng Lçi, x· Léc Vîng, ngo¹i thµnh Nam §Þnh. ¤ng tõng tham gia b·i khãa truy ®iÖu Phan Chu Trinh, trë thµnh BÝ th TØnh bé §«ng D¬ng céng s¶n ®¶ng ®Çu tiªn cña Nam §Þnh, Ninh B×nh. BÞ b¾t cuèi n¨m 1929, ®µy ra C«n §¶o. Tõ C«n §¶o vÒ tiÕp tôc ho¹t ®éng trong phong trµo MÆt trËn D©n chñ (1936 – 1939) ë Nam §Þnh. Sau çch m¹ng th¸ng T¸m, phô tr¸ch c«ng t¸c chÝnh quyÒn ë thµnh phè Nam §Þnh, sau chuyÓn sang c«ng t¸c t ph¸p cho ®Õn khi vÒ hu. T¸c phÈm tiªu biÓu lµ çc bµi th¬: Göi ngêi cïng bÞ b¾t, HËn, Say, Tù hµo, GiÊc m¬, Nhí mÑ, Khãc ®ång chÝ L¬ng V¨n Tuþ, §êng xa g¸nh nÆng, L¹i vµo xa lim, §ãn xu©n trong xµ lim, Ra vÒ nhí b¹n...

§Æng Xu©n ThiÒu (1909 - 1965): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

829

Lª §øc Thä (1911 - 1990): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

Lª V¨n B¸i (1912 - 1941): Ngêi huyÖn Nam Trùc. Nhµ th¬, lÊy 3 ch÷ tªn hä x¸o trén lµm biÖt hiÖu gäi lµ J.

Leiba ký díi nh÷ng bµi th¬ ®¨ng trªn çc b¸o ë Hµ Néi tríc chiÕn tranh.

Thêi trÎ, «ng häc t¹i trêng Bëi, ®Õn n¨m thø 3 bá ®i theo giang hå m·i vâ gÇn 1 n¨m. Sau vÒ quª häc ch÷ H¸n. N¨m 1935, thi ®Ëu b»ng Thµnh chung, råi vµo ng¹ch th ký toµ sø B¾c Kú.

Trong thêi gian lµm c«ng chøc, «ng thêng viÕt bµi trªn çc b¸o: Ngä b¸o, §«ng T©y, Trung B¾c, TiÓu thuyÕt thø b¶y. Th¬ «ng mang dÊu Ên thêi ®¹i, cã nhiÒu bµi rÊt hay, c¶m ho¸ ®îc nhiÒu giíi ®éc gi¶ ®¬ng thêi. Ngoµi ra «ng cßn lµ mét dÞch gi¶ th¬ §êng cho çc b¸o trªn.

§oµn V¨n Cõ (1913): Çc bót danh kh¸c: KÎ sÜ, C sÜ Nam Hµ, sinh ngµy 25 th¸ng 11 n¨m 1913. Quª x· Nam Lîi, huyÖn Nam Ch©n, nay lµ huyÖn Nam Trùc, lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ tiªu biÓu cña phong trµo th¬ míi.

Tríc çch m¹ng th¸ng T¸m, §oµn V¨n Cõ d¹y häc, «ng ®· tham gia phong trµo c«ng nh©n Nhµ m¸y sîi Nam §Þnh (1936). Sau çch m¹ng tham gia Héi ®ång nh©n d©n tØnh (1946). N¨m 1948, «ng tßng qu©n, tham gia kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p (lµm c«ng t¸c v¨n nghÖ, phiªn dÞch, c«ng t¸c ®Þch vËn liªn khu III).

Tõ n¨m 1959, lµ çn bé biªn tËp Nhµ xuÊt b¶n Phæ th«ng (Bé V¨n ho¸). N¨m 1974 c«ng t¸c t¹i Uû ban MÆt trËn Tæ quèc huyÖn Nam Ninh. Tõ n¨m 1971, «ng lµ Uû viªn Ban chÊp hµnh Héi v¨n nghÖ Hµ Nam Ninh, §¶ng viªn §¶ng céng s¶n ViÖt Nam.

T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: Th«n ca I (Th¬, 1944), Th¬ löa (Th¬ in chung, 1947), ViÖt Nam huy hoµng (Th¬, 1948), Qu©n d©n Nam §Þnh anh dòng chiÕn ®Êu (Phãng sù, 1953), TrÇn Hng §¹o, anh hïng d©n téc (Th¬, 1958), Th«n ca II (Th¬, 1960), Däc ®êng xu©n (Th¬, 1979), §êng vÒ quª mÑ(Th¬, 1978), TuyÓn tËp §oµn V¨n Cõ (1992). Bµi th¬ næi tiÕng nhÊt cña «ng lµ bµi Chî TÕt in n¨m 1939. §oµn V¨n Cõ ®· ®îc nhËn gi¶i thëng v¨n häc NguyÔn KhuyÕn h¹ng B (kh«ng cã h¹ng A) cña Uû ban nh©n d©n tØnh Hµ Nam Ninh (1985).

830

Chu Hµ (1913): tªn thËt lµ L· Xu©n Cho¸t. Ngêi th«n Thîng §ång, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn. B¾t ®Çu ho¹t ®éng yªu níc trong phong trµo ViÖt KiÒu ë Lµo, bÞ trôc xuÊt vÒ níc, tham gia phong trµo MÆt trËn D©n chñ (1936 - 1939) ë Nam §Þnh. BÞ tï ®µy ë nhiÒu n¬i, tham gia khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë ý Yªn. Kh¸ng chiÕn chuyÓn sang ho¹t ®éng B×nh d©n häc vô, viÕt b¸o ë Nam §Þnh. Sau ®ã c«ng t¸c v¨n ho¸ ë Hµ Néi cho ®Õn khi vÒ hu. Çc bµi th¬ tiªu biÓu: ViÕng níc mÑ, Ho¹ vÇn "Nhµ pha th¶ ta ra", BiÕn chuyÓn, Sím ph¸t rõng, Tra xe níc, ChiÒu t¬ v¬ng, §ªm chong nÕn, BÞ b¾t lÇn thø hai, Giao thõa, X«ng gi¸p chiÕn...

§Æng ViÖt Ch©u (1914): Ngêi x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc. Tham gia çch m¹ng tõ sím. Lµ ®¹i biÓu Quèc héi tõ kho¸ I ®Õn khãa VI. Tõng lµ Thø trëng råi Bé trëng Bé Ngo¹i th¬ng, Bé tr-ëng Bé Tµi chÝnh, Phã Chñ nhiÖm Uû ban KÕ ho¹ch Nhµ níc, Phã Thñ tríng kiªm Tæng Gi¸m ®èc ng©n hµng Nhµ níc ViÖt Nam. Qu¸ tr×nh ho¹t ®éng çch m¹ng, phô tr¸ch çc ngµnh kinh tÕ, «ng vÉn s¸ng t¸c ®Òu. Çc bµi th¬ tiªu biÓu: Göi b¹n cïng líp, §ãi khæ v× ®©u, Göi Tri huyÖn Nam Trùc, TÆng Ký B¹t, C«ng nh©n m¸y sîi v©y bèt Cöa §«ng, Nh×n l¹i m¸i trêng tríc khi tho¸t ly lµm çch m¹ng trªn s«ng B¹ch §»ng.

Vò ¢n (1915 - 1982): Tªn thËt lµ Vò §øc Ong. Ngêi th«n §¹i §ª, x· §¹i An, huyÖn Vô B¶n. Tham gia çch m¹ng tõ thêi trung häc ë Nam §Þnh, vµo §¶ng céng s¶n tõ 1930 - 1931, bÞ tï ®µy. Sau khi ra tï vÒ ho¹t ®éng trong phong trµo MÆt trËn D©n chñ vµ tham gia khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Nam §Þnh. Sau n¨m 1945, tham gia mét sè c«ng t¸c ë tØnh. Çc bµi th¬ tiªu biÓu: MÑ h·y v× con, DÆm trêng, Thu S¬n La, Xin mÑ g¾ng chê, BÕn HÑo, Mêi chÝn th¸ng T¸m...

Vò Hoµng Ch¬ng (1916 - 1976): Nhµ th¬, quª ë Nam §Þnh, sinh sèng vµ trëng thµnh ë Hµ Néi. Thuë nhá, «ng häc t¹i tr-êng Albert Sarraut (Hµ Néi), råi theo häc §¹i häc LuËt khoa Hµ Néi, ®ang häc t¹i trêng, «ng bá ®i lµm viÖc ë Së Ho¶ xa B¾c Kú. Trong thêi gian nµy «ng lµm nhiÒu th¬ ®¨ng trªn çc b¸o ë Hµ Néi.

N¨m 1941, «ng th«i viÖc ë Së Ho¶ xa, ®i d¹y häc t vµ theo häc t¹i trêng §¹i häc Khoa häc Hµ Néi. Thêi gian nµy, «ng s¸ng t¸c nhiÒu th¬ vµ kÞch th¬ b¾t ®Çu cã tiÕng trªn lµng kÞch.

N¨m 1946, «ng t¶n c ra vïng tù do mét thêi gian, råi håi c vÒ Hµ Néi tiÕp tôc lµm th¬ vµ d¹y häc. N¨m 1954 di c vµo Nam,

831

tham gia çc ho¹t ®éng v¨n nghÖ t¹i Sµi Gßn. N¨m 1959 ®i dù héi nghÞ vÒ th¬ ca tæ chøc t¹i BØ. ¤ng mÊt t¹i Sµi Gßn, thä 60 tuæi. T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n:

+ Th¬: Th¬ say (1940), M©y, Rõng phong, Hoa ®¨ng, C¶m th«ng, T©m sù, T©m t×nh ngêi ®Ñp, Trêi mét ph¬ng...+ KÞch th¬: Tr¬ng Chi, V©n Muéi, Hång §iÖp+ TËp håi ký: Ta ®· lµm chi ®êi taTh¬ vµ kÞch Vò Hoµng Ch¬ng mang nhiÒu ©m hëng cña

khuynh híng l·ng m¹n v¨n häc ph¬ng T©y.NguyÔn BÝnh (1918 - 1966): xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö

V¨n ho¸.NguyÔn Nguyªn Hång (1918 - 1982): xem phÇn Nh©n

vËt LÞch sö V¨n ho¸.NguyÔn V¨n Tõ (? - ?): Tªn thËt lµ Vò ViÕt M©n. Ngêi th«n

Thä Vùc, x· Xu©n Phong, huyÖn Xu©n Trêng. Gi¸c ngé çch m¹ng vµ trë thµnh §¶ng viªn trong thêi kú MÆt trËn D©n chñ (1936 – 1939). N¨m 1940 bÞ b¾t, ®µy ®i C«n §¶o. N¨m 1945 trë vÒ, gia nhËp qu©n ®éi, chiÕn ®Êu ë Nam bé. Tríc khi vÒ hu lµ Gi¸m ®èc ViÖn B¶o tµng qu©n ®éi. Çc bµi th¬ tiªu biÓu: Chèng ®Õ quèc chiÕn tranh, Tï Xu©n Phó, §«i ng¶, Danh väng, V¨n tÕ sèng Çt X«, G¸o dõa §øc tông...2. V¨n häc Nam §Þnh thêi kú sau 1945

HiÖn thùc cña c«ng cuéc kh¸ng chiÕn, kiÕn quèc chÝn n¨m 1946-1954 cña miÒn quª Nam §Þnh võa lµ chÊt liÖu, nguån c¶m høng s¸ng t¹o, võa ®îc thÓ hiÖn phÇn nµo trong çc t¸c phÈm nhViÖt Nam huy hoµng (th¬), Qu©n d©n Nam §Þnh anh dòng chiÕn ®Êu (phãng sù) cña §oµn V¨n Cõ, nh÷ng trang viÕt cña Chu Hµ, NguyÔn V¨n Hoan, Sao Mai (TrÇn Kh¶i Minh), Vò Tó Nam...

MÆt kh¸c, hiÖn thùc cña cuéc trêng chinh gian lao, anh dòng cña d©n téc ViÖt Nam quyÕt ®em hÕt tinh thÇn vµ cña c¶i, tÝnh m¹ng cña m×nh ®Ó gi÷ v÷ng quyÒn ®éc lËp tù do cña d©n téc trªn nhiÒu miÒn ®Êt níc còng ®îc nh÷ng c©y bót - nh÷ng ngêi con Nam §Þnh trùc tiÕp cÇm bót, cÇm sóng trªn çc ng¶ ®êng, çc mÆt trËn ph¸c ho¹.

Trêng Chinh (§Æng Xu©n Khu) bªn c¹nh nh÷ng t¸c phÈm lý luËn Kh¸ng chiÕn nhÊt ®Þnh th¾ng lîi, Bµn vÒ çch m¹ng ViÖt

832

Nam vÉn cã nh÷ng bµi th¬ cuén trµo xóc c¶m trªn thñ ®« kh¸ng chiÕn.

H¶i Nh (Vò Nh H¶i) lµm b¸o VÖ Quèc qu©n trªn chiÕn khu. NguyÔn BÝnh tham gia kh¸ng chiÕn ë Nam Bé. NguyÔn Thi cã mÆt ë miÒn §«ng Nam Bé, göi c¶m xóc cña m×nh trong H¬ng ®ång néi (n¨m 1950), TrÇn Thanh (Vò §×nh Thanh) ho¹t ®éng ë Thanh Ho¸, råi vïng du kÝch Th¸i B×nh, n¨m 1950 gãp thµnh T«i lµ gi¸n ®iÖp (tiÓu thuyÕt), Anh t¸ ®iÒn mï (th¬). Vò Tó Nam (Vò TiÕn Nam) vµo bé ®éi, lµm b¸o ChiÕn sÜ, Qu©n ®éi nh©n d©n, viÕt Nh©n d©n tiÕn lªn, Sau trËn nói §anh (n¨m 1951), Quª h¬ng, Ngµy xu©n, KÓ chuyÖn quª nhµ... Nguyªn Hång lªn ViÖt B¾c, võa tham gia biªn tËp T¹p chÝ v¨n NghÖ, võa ch¨m lo rÌn cÆp líp trÎ cña v¨n nghÖ kh¸ng chiÕn .Nh÷ng trang viÕt §Êt níc yªu dÊu, §ªm gi¶i phãng cña «ng ra ®êi trong thêi kú nµy.

TrÇn DÇn trë vÒ Nam §Þnh tham gia kh¸ng chiÕn, lµm c«ng t¸c tuyªn truyÒn, råi nhËp ngò, lªn chiÕn khu tham gia mÆt tr©n S¬n La, råi mÆt trËn §iÖn Biªn Phñ. HiÖn thùc ®au th¬ng, anh dòng cña cuéc kh¸ng chiÕn toµn d©n ®· dån vµo ngän bót cña «ng, trë thµnh t¸c phÈm Ngêi ngêi líp líp . NguyÔn Kh¶i b¾t ®Çu nh÷ng trang viÕt ®Çu tiªn nh Ra ngoµi, X©y dùng (1952) vµ ®îc gi¶i thëng khuyÕn khÝch cña héi nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1951 - 1952. Sao Mai (TrÇn Kh¶i Minh) lµm b¸o Nam §Þnh kh¸ng chiÕn, råi v¨n nghÖ liªn khu, viÕt mét lo¹t truyÖn UÊt (1946), Nh×n xuèng, Anh m¾t mïa thu, ®îc gi¶i khuyÕn khÝch cña Héi nhµ v¨n ViÖt Nam víi phãng sù Tr¹i di c Pagèt H¶i Phßng (1954) .. Nh×n chung, lùc lîng s¸ng t¸c, còng nh c¸c t¸c phÈm cña v¨n häc Nam §Þnh trong chÝn n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p lµ nh÷ng bíc khëi ®Çu non trÎ, lµ sù chuÈn bÞ cho tµi n¨ng s¸ng t¹o ë giai ®o¹n tiÕp theo. Tõ n¨m 1954 - 1975 lµ giai ®o¹n miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i phãng, bíc vµo thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, miÒn Nam tiÕp tôc cuéc c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n, c¶ níc tiÕn hµnh cuéc chèng Mü cøu níc - cuéc kh¸ng chiÕn l©u dµi, gian khæ vµ oanh liÖt vµo bËc nhÊt trong lÞch sö cña d©n téc ta. HiÖn thùc lÞch sö ®Æc biÖt, hÕt søc hµo hïng Êy cña d©n téc ViÖt Nam, cña

833

miÒn quª Nam §Þnh chÝnh lµ m«i trêng trùc tiÕp cña v¨n häc Nam §Þnh thêi kú nµy. V¨n häc Nam §Þnh thêi kú 1954 - 1975 cã nh÷ng bø¬c ph¸t triÓn vît bËc vÒ lùc lîng s¸ng t¸c, thÓ lo¹i, sè lîng, chÊt lîng t¸c phÈm. M¶ng hiÖn thùc cña cuéc chuyÓn m×nh lín lao trªn chÆng ®êng ®Çu tiªn c¶i t¹o x· héi x· héi chñ nghÜa ë Nam §Þnh còng nh ë MiÒn B¾c ®îc thÓ hiÖn qua nhiÒu t¸c phÈm cña çc c©y bót Nam §Þnh nh Chu V¨n (B·o biÓn, §Êt mÆn), NguyÔn BÝnh (Göi ng-êi vî miÒn Nam, Bµi th¬ quª h¬ng...) §oµn V¨n Cõ (Th«n ca II)...

Ngêi ®îc coi lµ "nh¹c trëng" vÒ v¨n häc ë Nam §Þnh thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Mü vµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c lµ nhµ v¨n Chu V¨n (1922 - 1994), ngêi x· Trùc Néi, huyÖn §«ng H-ng, tØnh Th¸i B×nh. §¶ng viªn §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. Tuy kh«ng ph¶i quª Nam §Þnh nhng toµn bé cuéc ®êi ngêi çn bé kh¸ng chiÕn, çn bé v¨n ho¸ vµ sù nghiÖp v¨n häc cña Chu V¨n g¾n trän víi Nam §Þnh.

T¸c phÈm cña Chu V¨n gåm: B·o biÓn (tiÓu thuyÕt, 2 tËp, 1969), §Êt mÆn (tiÓu thuyÕt, 2 tËp, 1975), Gi¸p mÆt (tiÓu thuyÕt, 1986), Sao ®æi ng«i (tiÓu thuyÕt, 1985), Ph¸t DiÖm (th¬, 1955), C« l¸i ®ß s«ng Ninh (truyÖn ng¾n, 1960), TiÕng h¸t trªn s«ng (bót ký, 1963), H¬ng cau, Hoa lim (truyÖn ng¾n, 1971), B«ng hoa tr¾ng (truyÖn ng¾n, 1977), Con ®êng lÇy (truyÖn ng¨n, 1977), Mïa chim phîng bay vÒ (truyÖn ng¾n, 1986).

Chu V¨n ®îc tÆng gi¶i thëng Nhµ níc n¨m 2001. ¤ng lµ Héi viªn Héi nhµ v¨n ViÖt Nam. Khi cßn ë vÞ trÝ Truëng ty V¨n ho¸, Chu V¨n ®· tËp hîp, d×u d¾t ®îc nhiÒu c©y bót.

Trong nh÷ng t¸c gi¶ ngêi Nam §Þnh cã nh÷ng ®ãng gãp ®-îc ghi nhËn vµo dßng v¨n häc thêi kú chèng Mü cøu níc trong thêi kú nµy, ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng tªn tuæi: NguyÔn Thi (1928 - 1968), §µo Hång CÈm (1924 - 1990), H÷u Mai, ThÐp Míi, NguyÔn Kh¶i...( xem phÇn nh©n vËt LÞch sö v¨n ho¸).

Cã nhiÒu c©y bót b¾t ®Çu viÕt v¨n ë Nam §Þnh råi nhËp ngò, sau trë thµnh nhµ v¨n, nhµ th¬ sèng ë çc n¬i nh: NguyÔn §øc MËu, TrÇn M¹nh H¶o, NguyÔn Kh¾c Phôc.

Cã nh÷ng c©y bót khëi nghiÖp ë Nam §Þnh, ®i bé ®éi, sau ®ã l¹i trë vÒ Nam §Þnh c«ng t¸c, s¸ng t¸c vµ trë thµnh nhµ th¬, nhµ v¨n nh: Lª Hoµi Nam, Ph¹m Träng Thanh...

834

Cã nh÷ng t¸c gi¶ vÉn c«ng t¸c t¹i Nam §Þnh vµ trë thµnh nh÷ng t¸c gi¶ quen biÕt nh: Kim Ngäc DiÖu, Vò Quèc ¸i, Hång Vò, TrÇn Trung HiÕu, Hoµng Ph¬ng Nh©m, Bïi Ngäc DÜnh, TrÇn Quèc TiÕn, Tr¬ng X¬ng, Ph¹m Nh Hµ, Ph¹m Trêng Thi, TrÇn §¾c Trung, NguyÔn H÷u T×nh, §ç Phó NhuËn, Vò Ngäc Ph¸c...

VÒ thÓ lo¹i: çc thÓ lo¹i v¨n häc ®· ph¸ triÓn m¹nh h¬n h¼n thêi kú tríc çch m¹ng th¸ng T¸m. NhiÒu nhÊt lµ ký, truyÖn ng¾n vµ th¬ lµ ba thÓ lo¹i phï hîp víi kh«ng khÝ khÈn tr¬ng chèng Mü cøu níc vµ víi lùc cña ®a sè anh chÞ em míi cÇm bót.

VÒ ®Ò tµi: chñ yÕu vµ næi tréi lªn trªn hÕt lµ hai cuéc kh¸ng chiÕn thÇn th¸nh cña d©n téc: chèng Ph¸p vµ chèng Mü cøu níc. NÕu lÊy ®Ò tµi ë hËu ph¬ng ®Ó s¸ng t¸c th× còng lµ mét hËu ph-¬ng cña chiÕn tranh.

N¨m 1976, sau khi s¸t nhËp tØnh Nam Hµ víi Ninh B×nh thµnh tØnh Hµ Nam Ninh, lùc lîng s¸ng t¸c trë nªn ®«ng ®¶o. Nhu cÇu ra ®êi mét tæ chøc qu¶n lý v¨n nghÖ trë nªn cÇn thiÕt. Héi V¨n häc nghÖ thuËt Hµ Nam Ninh ra ®êi (17/5/1976) do nhµ v¨n Chu V¨n lµm Chñ tÞch. §éi ngò t¸c gi¶ tõ lóc nµy ®îc bæ sung mçi ngµy mét ®«ng ®¶o.

Çc c¬ quan chuyªn m«n cña Héi còng ®îc h×nh thµnh vµ cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn. Tñ s¸ch quª h¬ng, bé phËn xuÊt b¶n, t¹p chÝ V¨n nghÖ.

T¹p chÝ V¨n nghÖ Hµ Nam Ninh, sau khi t¸ch tØnh Hµ Nam Ninh lµm hai tØnh Nam Hµ vµ Ninh B×nh, råi l¹i t¸ch Nam Hµ ra hai tØnh Nam §Þnh vµ Hµ Nam th× ®îc ®æi thµnh t¹p chÝ V¨n nh©n. T¹p chÝ ®· ph¸t hiÖn, båi dìng nhiÒu c©y bót trÎ trëng thµnh.

VÒ thÓ lo¹i: thêi kú nµy th¬, truyÖn ng¾n, bót ký lµ nh÷ng thÓ lo¹i ®îc ph¸t huy. NhiÒu t¸c gi¶ ngoµi in ë tØnh cßn in trªn nh÷ng b¸o, t¹p chÝ Trung ¬ng. Bªn c¹nh, lÜnh vùc su tÇm, nghiªn cøu, tiÓu luËn phª b×nh ®· xuÊt hiÖn nh÷ng c©y bót lý luËn phª b×nh cã uy tÝn.

VÒ néi dung ph¶n ¸nh: thêi kú sau hoµ b×nh, çc t¸c phÈm vÉn lÊy ®Ò tµi chiÕn tranh, b¶o vÖ Tæ quèc ®Ó s¸ng t¸c. Bªn c¹nh lµ ®Ò tµi hµn g¾n vÕt th¬ng chiÕn tranh vµ ®i vµo x©y dùng chñ nghÜa x· héi, thêi kú ®æi míi, ®Ò tµi ®îc më réng thªm: hµng lo¹t çc t¸c phÈm kh¼ng ®Þnh, th¼ng th¾n phª ph¸n nh÷ng t tëng l¹c hËu, thãi h tËt xÊu trong x· héi. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã

835

lµm cho t¸c phÈm v¨n häc Nam §Þnh ph¸t triÓn m¹nh, cã thÓ nãi cha bao giê Nam §Þnh ®îc mïa v¨n ch¬ng nh thêi kú nµy.

** Mét sè t¸c phÈm cña thêi kú ®æi míi

* V¨n xu«i: - B«ng hoa tr¾ng, Mïa chim phîng bay vÒ (hai tËp truyÖn ng¾n cña Chu V¨n).- Con Anh Vò biÕt nãi (tËp truyÖn ng¾n cña Kim Ngäc DiÖu)- Nh÷ng ®ªm huyÒn ¶o, LÇn yªu ®Çu tiªn (tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n cña Lª Hoµi Nam)- Cuéc vËn lén lóc r¹ng ®«ng, BÞ vî bá (tiÓu thuyÕt cña TrÇn Quèc TiÕn)- Lì bíc (tiÓu thuyÕt cña Bïi Ngäc DÜnh)- §¸m cíi mïa hÌ (tiÓu thuyÕt cña Hoµng Tróc Long)- Dßng xo¸y (tiÓu thuyÕt cña TrÇn ThÞ NhËt T©n)- N¨m mét ngµn bèn tr¨m (kÞch v¨n häc cña §Æng Hång Nam)- Hai m¬i n¨m tríc (tËp truyÖn ng¾n cña NguyÔn V¨n So¹n)- Mét câi ®i vÒ (tËp ký cña Ph¬ng Thuû)- XÕ chiÒu (tiÓu thuyÕt cña H÷u Anh)- S«ng Ch©u kh«ng cã bê (tËp truyÖn ng¾n cña §Æng H¶i L©m)- §ªm t©n h«n bÞ phï phÐp (tËp truyÖn ng¾n cña TrÇn Ngäc Nam)- VÕt sÑo h×nh con rÕt (tËp truyÖn ng¾n cña Ph¹m Trêng Thi)- Con ®êng anh ®i (tËp truyÖn ng¾n cña L¹i Ngäc M¹nh)- Nh÷ng ®o¸ hoa rõng (håi ký cña Phan Ch¬ng)* Th¬:

- Däc ®êng xu©n, §êng vÒ quª mÑ (§oµn V¨n Cõ)- Mïa h¹ ®i t×m, Giã trÇm, L¸ bay (Ph¹m Träng Thanh)- Quª nói, Hoa tr¸i vên em (Tr¬ng X¬ng)- Gi÷a mïa thu (Kim Ngäc DiÖu)

836

- §i víi vÇng tr¨ng (Vò Quèc ¸i)- M©y s«ng Ninh (Ph¹m Nh Hµ)- §µn tr¨ng (NguyÔn H÷u T×nh)- Giät sao chiÒu (TrÇn Trung HiÕu)- Dßng nhí dßng th¬ng (ThÕ Hïng)- H¬ng mïa thu (Ph¹m Ngäc Kh¶nh)- Vên tuæi th¬ (Bïi C«ng Têng)- S¾c cá hån t«i (NguyÔn ChÝ Dòng)- Hoa riªng anh (NguyÔn Hång Vinh)- Tr¨ng vµ c¸nh ®ång (Hoµng M¹nh Thêng)- Lêi tr¸i tim (Ph¹m Trêng Thi)- Däc mïa thu (§µo VÜnh)- Chó nhÖn ch¬i ®u (NguyÔn Ngäc Ký)- Vµng anh ®i héi (TrÇn §¾c Trung)- Ch©n dung ®ªm (TrÇn Trung)- §¸y m¾t (TrÇn B¸ Giao)- Vµo th¬ (Ph¹m Ngäc BÓ)- Ma vµo mïa h¹ (NguyÔn V¨n NhuËn)- NÕu nh ch¼ng cã s«ng H¬ng (Huy TËp)- Cã mét thêi (Hµ ChÝ §¹t)- MiÒn giã c¸t (TrÇn V¨n Lîi)- Lèi vÒ (B×nh Nguyªn Tr¹ng)- Ngäc giã song ®«i (Lª Minh Ch©n)- Tr¨ng r»m (L¹i Xu©n Th¸t)- Im lÆng gi÷a chiÒu (Ng« Minh T©m)- Lóa hoa ng©u (Vò Ngäc Ph¸c)- TrÇm t (Ph¹m VÜnh)...* Nghiªn cøu, lý luËn, phª b×nh:

- Vò Ph¹m Kh¶i, Ph¹m V¨n NghÞ (NguyÔn V¨n HuyÒn)- ThÇn tÝch ViÖt Nam (Lª Xu©n Quang)

837

- Thµnh Nam xa (Vò Ngäc Lý)- Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh (Bïi V¨n Tam)- Hä TrÇn ë QuÇn Anh (TrÇn Xu©n MËu)- MÊy ®êng nÐt v¨n ho¸ v¨n ch¬ng (Hoµng Ngäc Tr×)- Tri ©m th¬ (§ç Thanh D¬ng)- Tó X¬ng - t¸c phÈm, giai tho¹i (§ç Huy Vinh)...

IV. B¸o chÝ Nam §Þnh1. B¸o

B¸o Nam §Þnh c¬ quan ng«n luËn cña §¶ng bé §¶ng céng s¶n ViÖt Nam - tØnh Nam §Þnh. Tr¶i qua tõng thêi kú, tªn b¸o cã thay ®æi nh÷ng môc ®Ých vµ nhiÖm vô vÉn chØ lµ mét.

1.1. B¸o D©n cµyN¨m 1928, ®ång chÝ Trêng Chinh vÒ quª lµng Hµnh ThiÖn,

x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng cïng hai ngêi em hä lµ §Æng Xu©n ThiÒu vµ §Æng Xu©n QuyÒn lËp ra ban biªn tËp tê b¸o D©n cµy. §ång chÝ Trêng Chinh lµ chñ bót, §Æng Xu©n ThiÒu ch÷ ®Ñp ®îc ph©n c«ng viÕt, vµ §Æng Xu©n QuyÒn phô tr¸ch in th¹ch b¶n vµ ph¸t hµnh.

Tê D©n cµy ra ®îc kho¶ng 4 n¨m th× ®ång chÝ Trêng Chinh ph¶i ®i Hµ Néi, «ng §Æng Xu©n ThiÒu ra H¶i Phßng tiÕp tôc ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. §Æng Xu©n QuyÒn ë l¹i tiÕp tôc víi tê D©n cµy vµ cßn vËn ®éng thªm mét sè ®ång chÝ tham gia nh NguyÔn V¨n Kiªm, NguyÔn Ngäc ThuÕ, NguyÔn Mai NhiÕp, §Æng Xu©n Bµng, §Æng Vò Rinh...

Môc ®Ých cña tê D©n cµy lµ tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c - Lª nin, ®a tin vÒ Liªn X« x©y dùng chñ nghÜa x· héi, ph©n tÝch nh÷ng khñng ho¶ng suy yÕu cña ®Õ quèc thùc d©n, v¹ch mÆt bän quan l¹i, ®Þa chñ, cêng hµo øc hiÕp d©n nghÌo.

D©n cµy ra sè b¸o cuèi cïng kû niÖm ngµy Quèc tÕ lao ®éng 1/5/1931 råi ®×nh b¶n.

1. 2. B¸o TiÒn phongTrong nh÷ng n¨m 1930 - 1931, tØnh uû Nam §Þnh ®· xuÊt

b¶n tê b¸o bÝ mËt lÊy tªn lµ TiÒn Phong. C¬ së B¸o TiÒn Phong ®îc ®Æt t¹i phè H¶i Phßng, ®êng 110

(nay lµ ®êng NguyÔn Du).

838

§Çu n¨m 1931, sau khi ch¾p nèi vµ thèng nhÊt chØ ®¹o çc c¬ së çch m¹ng vïng n«ng th«n Nam §Þnh - Ninh B×nh, tØnh uû Nam §Þnh - Ninh B×nh ra tê Hëng øng (hëng øng phong trµo ®Êu tranh cña ®ång bµo X« ViÕt - NghÖ TÜnh), ®Æt c¬ së in ë lµng An Cù (ý Yªn).

1.3. B¸o Nam §Þnh kh¸ng chiÕnSè b¸o ®Çu tiªn ra ®êi vµo ngµy 21/12/1946. Toµ so¹n cã 2

ngêi: «ng L· Xu©n Cho¸t tøc Chu Hµ lµm chñ bót, biªn tËp viªn lµ T©n Kh¶i Minh (tøc Sao Mai). Sau thªm ®îc «ng To¹i - häa sÜ nghiÖp d vµ mét thî kh¾c. NguyÔn Thi Oanh, NguyÔn Ngäc BÝch (n÷ sinh tiÓu häc), Phïng ThÞ Nh©n häc sinh trêng dßng gióp viÖc vµ lµm c«ng viÖc ph¸t hµnh b¸o.

Thêi kú ®Çu b¸o ra 1 tuÇn 2 kú, sau t¨ng lªn 3 kú. B¸o cßn ®îc sù céng t¸c tÝch cùc cña linh môc Vò Xu©n Kû.

Gi÷a n¨m 1947, gi¸m môc Lª H÷u Tõ trë mÆt, tõ bá danh vÞ vµ chøc tr¸ch cè vÉn tèi cao cña chÝnh phñ, cho tay ch©n giÕt h¹i nhiÒu çn bé kh¸ng chiÕn ë ®Þa ph¬ng. Lª H÷u Tõ cÊm B¸o Cøu quèc khu III ph¸t hµnh trong ®Þa phËn toµ gi¸m môc Ph¸t DiÖm, cÊm gi¸o d©n ®äc lÐn b¸o Cøu quèc.

§Ó ®èi phã víi t×nh thÕ trªn, Liªn khu uû III ®Ò nghÞ TØnh uû Nam §Þnh ®×nh b¶n b¸o Nam §Þnh kh¸ng chiÕn vµ tæ chøc ngay mét tê b¸o trung lËp, do mét ngêi kh«ng ph¶i lµ çn bé ViÖt Minh, céng s¶n lµm chñ bót c«ng khai ®Ó ph¸t hµnh ®îc trong ®Êt löa nãng báng Ph¸t DiÖm. ThÕ lµ tê B¸o C«ng d©n ra ®êi.

1.4. B¸o C«ng d©nChñ bót b¸o c«ng khai lµ «ng Tróc §êng (tªn thËt lµ NguyÔn

M¹nh Ph¸c anh ruét nhµ th¬ NguyÔn BÝnh). ¤ng NguyÔn Phong (tªn thËt lµ Bïi Phóc) thêng vô tØnh uû, trëng ban tuyªn gi¸o víi bót danh lµ Hoµng QuyÕt chñ nhiÖm b¸o, «ng Chu Hµ lµm th ký toµ so¹n, çc céng t¸c viªn: Sao Mai, TrÇn Lª V¨n, Léng Ch¬ng, Ph¹m HiÓn, §oµn V¨n Cõ, Vò Hoµng Ch¬ng...

B¸o C«ng d©n ®· ph¸t hµnh ®îc réng r·i trong toµn tØnh vµ ngay trong lßng Ph¸t DiÖm, mçi kú ®îc 300 sè. B¸o C«ng d©n ®· ®îc Hå Chñ tÞch göi th khen. B¸o C«ng d©n ra sè cuèi cïng vµo ®Çu n¨m 1949.

839

1.5. TiÕp tôc truyÒn thèng b¸o chÝ, díi sù l·nh ®¹o cña ban ChÊp hµnh §¶ng bé TØnh, qua tõng thêi ®iÓm lÞch sö, b¸o Nam §Þnh l¹i cã nh÷ng tªn b¸o kh¸c nhau:

- Tõ 1949 - 1954: b¸o Nam §Þnh l¹i lÊy tªn lµ Nam §Þnh kh¸ng chiÕn

- Tõ 1954 - 1960: tªn lµ B¸o Nam §Þnh- Tõ 1960 - 1965: tªn lµ B¸o S«ng §µo- N¨m 1965, hîp nhÊt 2 tØnh Nam §Þnh, Hµ Nam thµnh tØnh

Nam Hµ, b¸o mang tªn B¸o Nam Hµ.- N¨m 1977, hîp nhÊt tØnh Nam Hµ vµ tØnh Ninh B×nh thµnh

tØnh Hµ Nam Ninh mang tªn b¸o Hµ Nam Ninh.- N¨m 1991, tØnh Nam Hµ ®îc t¸i lËp, B¸o mang tªn Nam Hµ.- N¨m 1996, t¸ch tØnh Nam Hµ thµnh 2 tØnh Nam §Þnh vµ

Hµ Nam, b¸o trë l¹i tªn Nam §Þnh.Nh×n chung, b¸o Nam §Þnh ®· kh«ng ngõng c¶i tiÕn víi mét

®éi ngò biªn tËp, phãng viªn (phãng viªn ¶nh, phãng viªn tin) víi sè lîng ®«ng, ®ñ, víi chÊt lîng ®· ®æi míi, n©ng cao chÊt lîng néi dung, h×nh thøc vµ t¨ng sè lîng ph¸t hµnh. B¸o ph¸t hµnh xuèng tËn çc chi bé ë x· ®¶m b¶o lîng th«ng tin kÞp thêi çc vÊn ®Ò thêi sù, cô thÓ ho¸ çc nghÞ quyÕt cña §¶ng vµ ChÝnh phñ, ph¸t hiÖn biÓu d¬ng nh÷ng nh©n tè míi, ngêi tèt, viÖc tèt, viÖc hay vµ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi kh¸c.1.6. B¸o nãi, b¸o h×nh (§µi ph¸t thanh vµ truyÒn h×nh tØnh)

Tríc ®©y, lo¹i b¸o nµy lµ ®µi truyÒn thanh, chñ yÕu tiÕp sãng ph¸t thanh cña ®µi Trung ¬ng råi truyÒn ra loa c«ng céng trong thµnh phè, huyÖn, lþ, thÞ trÊn. Sau nµy, ®µi ®îc trang bÞ kü thuËt ph¸t sãng, trë thµnh ®µi ph¸t thanh cña tØnh.

Ch¬ng tr×nh chñ yÕu gåm 2 phÇn: Thêi sù vµ V¨n nghÖ (cña ®Þa ph¬ng vµ trung ¬ng), chñ yÕu lµ ch¬ng tr×nh cña ®Þa ph-¬ng.

N¨m 1988, §µi ph¸t thanh tØnh ®îc Nhµ níc cho phÐp lËp §µi truyÒn h×nh cña tØnh. Buæi ®Çu míi chØ ph¸t vµo 2 tèi: tèi thø 4 vµ tèi thø 6. §Õn nay, §µi truyÒn h×nh ®· ph¸t liªn tôc tÊt c¶ çc tèi trong tuÇn. Ch¬ng tr×nh truyÒn h×nh gåm: ch¬ng tr×nh thêi sù ®Þa ph¬ng vµ ch¬ng tr×nh v¨n nghÖ: ca nh¹c móa, s©n khÊu.

840

2. T¹p chÝ2.1. T¹p chÝ V¨n ho¸ Nam §Þnh (thuéc Së V¨n ho¸ Nam

§Þnh)TiÒn th©n cña T¹p chÝ v¨n ho¸ Nam §Þnh lµ T¹p chÝ S¸ng t¸c

v¨n nghÖ do phßng s¸ng t¸c ty V¨n ho¸ Nam Hµ ®¶m tr¸ch.NhiÖm vô cña t¹p chÝ lµ giíi thiÖu nh÷ng s¸ng t¸c míi v¨n

nghÖ cña c¸c t¸c gi¶, ®ång thêi ®¨ng nh÷ng bµi vÒ chuyªn môc cña ho¹t ®éng trong ngµnh: B¶o tån b¶o tµng, th viÖn, v¨n ho¸ quÇn chóng..vv.

Sau khi thµnh lËp Héi v¨n häc nghÖ thuËt th× TËp san s¸ng t¸c V¨n nghÖ cña ty v¨n ho¸ ®æi thµnh V¨n ho¸ Nam §Þnh.

T¹p chÝ V¨n ho¸ Nam §Þnh ®îc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin cÊp giÊy phÐp xuÊt b¶n ®Þnh kú, nh»m giíi thiÖu nh÷ng thiÕt chÕ, ph¸p ®Þnh vÒ v¨n ho¸, ®ång thêi giíi thiÖu nh÷ng ho¹t ®éng cña ngµnh ë mäi ph¬ng diÖn. Bªn c¹nh ®ã, t¹p chÝ còng cã giíi thiÖu mét sè s¸ng t¸c, nghiªn cøu vÒ V¨n häc NghÖ thuËt trong tØnh vµ ngoµi tØnh. T¹p chÝ ra 3 th¸ng 1 kú.

2.2. T¹p chÝ V¨n nh©n (thuéc Héi v¨n häc nghÖ thuËt TØnh)

TiÒn th©n cña T¹p chÝ V¨n nh©n lµ V¨n nghÖ Hµ Nam Ninh (1976 -1992).

Tõ n¨m 1993, ®îc ®æi thµnh T¹p chÝ V¨n nh©n. §©y lµ t¹p chÝ nghÒ nghiÖp cña Héi V¨n nghÖ nh»m giíi thiÖu t¸c phÈm, t¸c gi¶ cña tØnh. T¹p chÝ V¨n nh©n ®îc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin cÊp giÊy phÐp ra thêng kú 3 th¸ng 1 sè.3. Mét sè b¸o, t¹p chÝ kh¸c:

3.1. An Nam thèng chÝ: chØ ra ®îc mét sè, ngµy 20 th¸ng 2 n¨m 1932 vµ ngõng ®Õn ngµy 1 th¸ng 5 n¨m 1933 míi ra l¹i víi tªn T¹p chÝ An Nam thèng chÝ, còng chØ ®îc mét sè. Ngêi qu¶n lý lµ Vò Hng Toµn, trô së toµ so¹n ë 123 phè Kh¸ch, in ë nhµ in Trêng Ph¸t, khæ 265 x 165 mm.

841

3.2. Bulletin de la SociÐtÐ D’enseignement mutuel de Namdinh: tËp kû yÕu cña Héi TrÝ tri tØnh Nam §Þnh, xuÊt b¶n 3 th¸ng mét kú. N¨m thø nhÊt, ®Çu n¨m 1926. In ë nhµ in Trêng Ph¸t, khæ 245 x 160mm.

3.3. C«ng gi¸o Nam thµnh: xuÊt b¶n hµng th¸ng. N¨m thø nhÊt, sè 1, ngµy 3 th¸ng 5 n¨m 1935. Sè cuèi cïng, sè 21, th¸ng 1 n¨m 1937. Ngêi qu¶n lý: cha Vakiª (ngêi Ph¸p). Trô së toµ so¹n: nhµ thê Nam §Þnh. In ë nhµ in Mü Th¾ng, khæ 315 x 225mm.

3.4. Duy nhÊt: lµ c¬ quan ng«n luËn cña c¬ quan lý thuyÕt x©y dùng vµ truyÒn b¸ mét nÒn v¨n minh míi duy nhÊt khoa häc T©y ph¬ng vµ ®¹o häc ph¬ng §«ng. Ra ®êi n¨m 1946. Chñ nhiÖm: NguyÔn §¨ng Thôc. Toµ so¹n: 25 phè Phurie. In ë nhµ in ViÖt Nam. Khæ 275 x 200mm.

3.5. §a minh: thuéc c¬ quan t«n gi¸o, lÞch sö, v¨n ch¬ng, thêi sù. XuÊt b¶n mçi th¸ng hai kú vµo c¸c ngµy 1 vµ 15. Ra ®êi vµ tån t¹i n¨m 1945 – 1946. Chñ nhiÖm: D. M. TrÇn §øc Hu©n. Trô së toµ so¹n t¹i Nhµ thê Bïi Chu. In typ«, khæ 275 x 200mm

3.6. Hëng øng: c¬ quan ng«n luËn cña Liªn TØnh uû §¶ng céng s¶n §«ng D¬ng Nam §Þnh – Ninh B×nh. XuÊt b¶n cho n«ng th«n. Ra ®êi n¨m 1931. Sau ®æi lµ D©n quª. In th¹ch, khæ 265 x 190mm.

3.7. Kho chuyÖn cña ph¸i ®êi cêi: xuÊt b¶n mçi th¸ng 2 kú. Sè 1, th¸ng 6 n¨m 1933. Sè cuèi cïng: sè 3, th¸ng 7 n¨m 1933. Chñ nhiÖm: Lª Trµng KiÒu. Toµ so¹n: 32 phè Hµng §ång. In ë nhµ in riªng, khæ 250 x 160mm.

3.8. Kinh tÕ t¹p chÝ: xuÊt b¶n mçi th¸ng 2 kú. Ra ®îc 19 sè. Sè 1 ra ngµy 1 th¸ng 4 n¨m 1933. Sè cuèi cïng: sè 19, ngµy 10 th¸ng 12 n¨m 1934. Gi¸m ®èc: NguyÔn §¹o KÝnh, qu¶n lý: NguyÔn Xu©n Ngo¹n. Trô së toµ so¹n: 58 phè Van V«l¨ngh«v¨ng. In ë nhµ in Gia Mü Têng, khæ 305 x 230mm.

3.9. LuyÖn tiÕn: lµ c¬ quan ng«n luËn cña ty C«ng an tØnh Nam §Þnh trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p.

3.10. Minh n«ng: xuÊt b¶n mçi th¸ng 2 kú. Sè ®Çu tiªn ra ngµy 1 th¸ng 4 n¨m 1933. Sè thø 2 vµ lµ sè cuèi cïng, ra ngµy 15 th¸ng 4 n¨m 1933. Chñ nhiÖm: NguyÔn Pha. Toµ so¹n: 149 ®¹i lé H¨ngri Rivie. In ë nhµ in Mü Th¾ng, khæ 295 x 220mm.

842

3.11. Nam §Þnh: c¬ quan th«ng tin cña Uû ban hµnh chÝnh tØnh Nam §Þnh. Ra ®êi n¨m 1961, vµ tån t¹i ®Õn n¨m 1965. In typ«, khæ 420 x 290mm.

3.12. Nam tiÕn: c¬ quan cæ ®éng cña MÆt trËn ViÖt Minh tØnh Nam §Þnh. XuÊt b¶n n¨m 1945 – 1946. In typ«, khæ 275 x 200mm.

3.13. Nç lùc: thuéc c¬ quan KiÕn thiÕt quèc gia. XuÊt b¶n n¨m 1946. Chñ nhiÖm: NguyÔn Th¨ng Long. Toµ so¹n ®ãng t¹i sè 9 phè Hµng GhÕ. In ë nhµ in Truêng Ph¸t.

3.14. Tam gi¸o kû yÕu: do chïa Tam Thanh ph¸t hµnh. XuÊt b¶n hµng n¨m. Sè 1 n¨m 1937. Trô së toµ so¹n: chïa Tam Thanh, phè V¶i Mµn. In ë nhµ in Trêng Ph¸t, khæ 210 x 160mm.

3.15. Thanh niªn: b¸o C«ng gi¸o. XuÊt b¶n hµng tuÇn vµo ngµy thø b¶y. Chñ nhiÖm: Linh môc Hoµng Cao ChiÓu. Trô së toµ so¹n: 24 phè NguyÔn Tr·i.

3.16. Tia s¸ng: c¬ quan ng«n luËn cña Héi häc sinh Nam §Þnh do TØnh uû §¶ng céng s¶n §«ng D¬ng tØnh Nam §Þnh chØ ®¹o. Ra ®êi n¨m 1929. In ®Êt, khæ 265 x 190mm.

V. ©m nh¹c 1. ©m nh¹c d©n gian

Nam §Þnh lµ mét vïng phong phó vÒ d©n ca cña xø Nam. Trong nh÷ng ngµy héi, ngµy lÔ, nh÷ng lóc lao ®éng..vv. ©m nh¹c d©n gian gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n. Nã ®Õn víi ngêi d©n tõ khi lät lßng mÑ, ®Õn khi hä trë vÒ lßng ®Êt. §ã lµ nh÷ng c©u h¸t ru s©u l¾ng, vêi vîi t×nh nghÜa cho trÎ bªn vâng, bªn n«i, lµ nh÷ng khóc u thuû, hµnh v©n, l©m khèc... cña phêng b¸t ©m khi con ngêi bíc vµo câi vÜnh h»ng.

Trong nh÷ng ngµy lÔ tÕt, ngµy héi, nh÷ng ®ªm tr¨ng thanh giã m¸t c¸c chµng trai, c¸c c« th«n n÷ cã dÞp lµm quen, ím hái, ím duyªn qua nh÷ng cau h¸t: vÝ, trèng qu©n, cß l¶, sa m¹c, nh÷ng c©u h¸t tá t×nh, trao duyªn tÕ nhÞ, t×nh tø, lêi h¸t:

"Chµng ¬i ¨n miÕng trÇu vµngRåi em tha tá ®«i ®µng ph©n minhTrÇu nµy trÇu nghÜa trÇu t×nh¡n vµo cho ®á m«i m×nh, m«i taRåi ®©y mçi bíc mçi xaTrÇu vµng cã nhí, t×nh ®µ cø sang...

843

GÆp ®©y ¨n mét miÕng trÇuKh«ng ¨n cÇm lÊy cho nhau b»ng lßng"

(Lêi d©n ca trong "Mêi trÇu")

Nam §Þnh cßn cã nh÷ng h×nh thøc ©m nh¹c riªng biÖt vµ ®éc ®¸o ®ã lµ h¸t ChÇu v¨n, h¸t xÈm vµ h¸t ¶ ®µo (ca trï).

+ H¸t chÇu v¨n: lµ h×nh thøc h¸t tríc ®Òn, phñ trong nh÷ng ngµy tÕ lÔ mµ ta thêng gÆp ë çc héi: Héi lÔ Phñ DÇy - n¬i thê bµ LiÔu H¹nh; ®Òn B¶o Léc - n¬i thê §øc Th¸nh TrÇn; ®Õn C©y QuÕ...

H×nh thøc h¸t nµy vÉn cßn ë çc ®iÖn thê trong tõng khu vùc, trong tõng gia ®×nh vµo nh÷ng ngµy r»m, mång mét hµng th¸ng. Ta thêng gäi ®¸m h¸t nµy lµ ®éi cung v¨n. CÆp h¸t Kim Liªn - ThÕ TuyÒn (Kim Liªn h¸t - ThÕ TuyÒn ®µn) lµ cÆp ®µn h¸t næi tiÕng trong níc. Hai nghÖ sÜ ®îc nhµ níc phong tÆng NS¦T.

+ H¸t xÈm: lµ ®Æc trng cña dßng h¸t chuyªn nghiÖp cña çc nghÖ nh©n ®i h¸t rong. Ta thêng b¾t gÆp hä ë çc chî, bÕn ®ß, bÕn xe... Nh÷ng ®iÖu h¸t xÈm thêng gÆp lµ: §iÖu ThËp ©n: §©y lµ ®iÖu h¸t phæ biÕn trong h¸t xÈm. KÓ vÒ 10 ®iÒu ©n nghÜa cña cha mÑ ®èi víi con çi. V× thÕ giai ®iÖu mang ®Æc trng kÓ lÓ, tù sù, miªu t¶ ®îc sù kh¾c khæ b»ng h×nh tîng ©m thanh. §iÖu Ba bËc: nçi niÒm ®îc gi·i bµy mét çch t×nh c¶m. Víi giai ®iÖu lîn sãng, çc tiÕt nh¹c ®îc c¾t nhÞp theo lêi ca tõng côm tõ tõ hai ®Õn bèn tõ lµm cho sù nhÊn m¹nh cµng ®îc râ nÐt. §iÖu Huª t×nh xÈm chî: lµ lêi khuyªn nhñ, tùa nh mét lêi t©m sù dÆn dß. C¶ ba c©u v¨n (6-8-6) ®îc h¸t liÒn mét m¹ch thµnh mét træ h¸t nh dèc bÇu t©m sù víi ngêi nghe. §iÖu Hµ LiÔu: çc nghÖ nh©n thêng gäi lµ ®iÖu "Nh©n t" giai ®iÖu tr÷ t×nh tha thiÕt.

NghÖ nh©n Hµ ThÞ CÇu, ngêi th«n Së Thîng, x· Yªn Phó, huyÖn ý yªn, h¬n 60 n¨m chuyªn ®i h¸t xÈm, nu«i gia ®×nh. Bµ ®· lu gi÷ ®îc viªn ngäc quý cña ©m nh¹c quª h¬ng. N¨m 1993, Nhµ níc ®· phong tÆng cho bµ danh hiÖu NS¦T.

+ H¸t ¶ ®µo (ca trï): §µo h¸t vµ kÐp ®µn ¨n mÆc chØnh tÒ ngåi trªn chiÕc c¹p ®iÕu. C« ®µo h¸t ®Ñp, duyªn d¸ng víi giäng h¸t trong trÎo, tay gâ ph¸ch hoµ cïng tiÕng ®µn ®¸y cña kÐp h¸t, cã tiÕng trèng chÇu cña ngêi thëng thøc. Víi tiÕt tÊu khoan thai, nhµn t¶n ®· t¹o nªn mét khung c¶nh nghÖ thuËt trang nh·, sang träng, hoµ quyÖn sù t©m ®¾c cña ngêi h¸t, ngêi ®µn vµ ngêi nghe.

Bµ Thanh L©m (tøc bµ Ch¸nh Sim) ë phè Hµng S¾t, thµnh phè Nam §Þnh lµ mét nghÖ nh©n h¸t ca trï næi tiÕng cña xø Nam.

844

2. ¢m nh¹c Nhµ thê -Th¸nh caChóng ta ®· cã nh÷ng h×nh thøc h¸t ë cöa ®Òn, cöa phñ

cña nh÷ng ngêi n«ng d©n bªn l¬ng, ®iÖu thøc ©m nh¹c lµ ngò cung. Nam §Þnh cßn cã mét sè ®«ng ®ång bµo theo ®¹o Thiªn Chóa chñ yÕu 5 huyÖn phÝa nam. Hä ®Õn nhµ thê cÇu nguyÖn vµ thêng ®îc nghe h¸t Th¸nh ca.

Th¸nh ca ®îc truyÒn vµo ViÖt Nam nãi chung vµ vµo Nam §Þnh nãi riªng theo con ®êng truyÒn gi¸o cña ®¹o Thiªn chóa. §©y lµ mét h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ cña ngêi d©n xø ®¹o ë vïng phÝa Nam tØnh. Néi dung cña nh÷ng bµi h¸t nµy lÊy tõ trong Cùu íc, T©n íc ca ngîi Chóa, lßng tõ thiÖn vµ ®¹o lý ë ®êi.

¢m nh¹c cña th¸nh ca theo ®iÖu thøc 7 ©m. Nh÷ng ngêi ViÖt Nam s¸ng t¸c Th¸nh ca chñ yÕu lµ nh÷ng ngêi theo ®¹o Thiªn Chóa, ca tõ b»ng tiÕng ViÖt.

Céng ®ång ngêi theo ®¹o Thiªn Chóa ë Nam §Þnh còng h¸t vµ thëng thøc Th¸nh ca trong trµo lu chung Êy. Th¸nh ca lµ mét trong nh÷ng yªu cÇu cña ®êi sèng tinh thÇn cña bµ con theo ®¹o Thiªn chóa.3. ¢m nh¹c hiÖn ®¹i

§©y lµ dßng ©m nh¹c ph¸t triÓn m¹nh vµo thÕ kû XX, phong phó, ®a d¹ng vµ hoµn chØnh h¬n tõ khi cã sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, ë mäi thÓ lo¹i: giao hëng, nh¹c thÝnh phßng, nh¹c phim, nh¹c kÞch, nh¹c móa, ca khóc. Sè lîng t¸c phÈm, t¸c gi¶ kh¸ hïng hËu:

¢m hëng më ®Çu cho dßng ©m nh¹c hiÖn ®¹i lµ nh÷ng ca khóc "Väng phu I", "Väng phu II", "Väng phu III" cña nh¹c sÜ Lª Th-¬ng. ¤ng lµ bËc thÇy cña ©m nh¹c ViÖt Nam trong nh÷ng thËp niªn ®Çu thÕ kû XX.

TiÕp ®ã lµ nh¹c sÜ §Æng ThÕ Phong (1918 - 1942). ¤ng lµ con thø ba trong mét gia ®×nh viªn chøc t¹i sèng t¹i sè 9 phè Hµng §ång, thµnh phè Nam §Þnh. Nh÷ng t¸c phÈm cña «ng "Con thuyÒn kh«ng bÕn", "Giät ma thu". Giai ®iÖu vµ ca tõ cña §Æng ThÕ Phong lµ tiÕng than n·o lßng trong c¸i ®ªm trêng t¨m tèi, lµ sù phñ ®Þnh x· héi thùc d©n phong kiÕn cña nh÷ng ®ªm tríc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m. §Æng ThÕ Phong mÊt n¨m 24 tuæi vµ míi chØ ®Ó l¹i cho ®êi ®îc vµi ba ca khóc, song nh÷ng ©m hëng Êy kh«ng bao giê t¾t.

845

Nh÷ng nh¹c sÜ cïng løa víi §Æng ThÕ Phong ®· may m¾n nhËn ®îc ¸nh s¸ng Çch m¹ng cña §¶ng, tÇm vãc cña hä ®îc n©ng bæng lªn, tiªu biÓu lµ:

V¨n Cao (1923 - 1995): quª th«n An LÔ, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n. Bµi h¸t ®©u tiªn cña «ng lµ "Buån tµn thu", tiÕp ®ã lµ "Cung ®µn xa", "Thiªn thai", "BÕn xu©n", "Suèi m¬", "Thu c« liªu". §©y lµ nh÷ng ca khóc tr÷ t×nh. ¤ng cßn viÕt nhiÒu b¶n hµnh khóc hïng tr¸ng: "Vui lªn ®êng", "Th¨ng Long hµnh khóc ca", "Gß §èng §a", "ChiÕn sÜ ViÖt Nam" vµ "TiÕn qu©n ca"®îc chän lµm Quèc ca.

Sau Çch m¹ng th¸ng T¸m, V¨n Cao viÕt mét lo¹t ca khóc, mang ®Çy nhiÖt huyÕt cña mét thanh niªn ®i theo çch m¹ng: "Tr¬ng Chi", "H¶i qu©n ViÖt Nam", "Kh«ng qu©n ViÖt Nam", "Lµng t«i", "B¾c S¬n", "Trêng ca S«ng L«", "TiÕn vÒ Hµ Néi", "Ca ngîi Hå Chñ tÞch", "Ngµy mïa". (xem phÇn LÞch sö v¨n ho¸).

Bïi C«ng Kú (1919 - 1985): «ng ®· cã s¸ng t¸c ®Çu tay ngay nh÷ng ngµy ®Çu cuéc khëi nghÜa th¸ng T¸m. "Bµi hån ViÖt Nam" - «ng ®· h¸t trong mét buæi biªu diÔn ë ®oµn vò kÞch Anh Vò. TiÕp ®ã «ng viÕt "Ba §×nh n¾ng", ®©y lµ mét trong nh÷ng bµi h¸t hay nhÊt vÒ ngµy Qquèc kh¸nh 2/9. Sau ®ã l¹i cã mét lo¹t ca khóc nh: "Anh vµ t«i", "Bµi ca biªn giíi", "T©y B¾c mõng chiÕn th¾ng", "N«ng d©n ¬n §¶ng"...

T¸c phÈm «ng ®Ó l¹i kh«ng nhiÒu, nhng víi "Hån ViÖt Nam", "Ba §×nh n¾ng" - «ng ®· t¹o cho m×nh mét vÞ trÝ xøng ®¸ng trong thÓ lo¹i ca khóc ViÖt Nam.

§ç Minh: sinh n¨m 1926 t¹i H¶i HËu. Tham gia ho¹t ®éng ©m nh¹c tõ nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, viÕt ca khóc vµ s¸ch nghiªn cøu ©m nh¹c. Cuèn "T×m hiÓu ca nh¹c d©n gian ViÖt B¾c" vµ cuèn "C©y ®µn tÝnh vµ h¸t then" lµ hai cuèn s¸ch nghiªn cøu s©u, cã gi¸ trÞ vÒ t×m hiÓu ca nh¹c d©n téc thiÓu sè.

Nh÷ng ca khóc cña «ng ®îc mäi ngêi biÕt ®Õn réng r·i: "Ca ngîi §¶ng lao ®éng ViÖt Nam" (Sau ®æi thµnh "Ca ngîi §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam"), "T×nh B¾c- Nam", "Buæi s¸ng trªn n¬ng", "ChiÒu biªn giíi", "Nh÷ng bµn ch©n kh«ng mái". Ngoµi ra, «ng cßn viÕt mét sè t¸c phÈm khÝ nh¹c, nh¹c phim, nh¹c kÞch, nh¹c móa.

Bµi "Ca ngîi §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam" ®· trë thµnh bµi h¸t §¶ng ca chÝnh thøc.

846

Ph¹m §×nh S¸u: sinh ngµy 9/6/1926, t¹i Nam §Þnh, nguyªn uû viªn th ký Héi Nh¹c sÜ ViÖt Nam (kho¸ 3), nguyªn Côc trëng côc ©m nh¹c vµ móa. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, «ng ®· viÕt mét lo¹t ca khóc phôc vô nhiÖm vô chÝnh trÞ lóc ®ã: "Hå ChÝ Minh - ngêi anh hïng d©n téc", "Phô n÷ ViÖt Nam", "Vui xu©n thi ®ua", "N«ng d©n vïng lªn"...

¤ng ®· viÕt ®îc mét sè tæ khóc giao hëng vµ c¸c t¸c phÈm thÝnh phßng, hîp xíng, ca khóc trong thêi gian häc ®¹i häc s¸ng t¸c t¹i Nh¹c viÖn B¾c Kinh (Trung Quèc).

¢m nh¹c cña Ph¹m §×nh S¸u b¸m s¸t nh÷ng ®Ò tµi trong cuéc sèng, khoÎ kho¾n, giµu t×nh c¶m nh "Khóc h¸t ®¶o quª h-¬ng", "BiÕt mÊy tù hµo", "ViÖt Nam tæ quèc ta", "Nh÷ng thµnh phè bªn bê biÓn c¶", "Lín lªn díi cê §¶ng".

V¨n Ký: sinh n¨m 1928, ngêi x· Liªm Minh, Vô B¶n. «ng tham gia ho¹t ®éng ©m nh¹c ë khu 4 cò, víi nh÷ng s¸ng t¸c: "Tr¨ng xa", "B×nh TrÞ Thiªn quËt khëi", "T×nh hËu ph¬ng", "D©n cån lªn ®-êng", "Lóa tho¸i t«"...

§Ò tµi trong ca khóc cña V¨n Ký rÊt phong phó, mang ®Õn cho ngêi nghe nh÷ng rung c¶m m¹nh mÏ, s©u s¾c, tr÷ t×nh, trong s¸ng nh "Bµi ca hy väng", "T©y Nguyªn bÊt khuÊt", "TiÕn lªn thanh niªn thÕ hÖ Hå ChÝ Minh", "Nha Trang mïa thu l¹i vÒ", "C« gi¸o Tµy cÇm ®µn lªn ®Ønh nói"... "Bµi ca hy väng" nh mét niÒm tù hµo, nã ®îc h¸t lªn trong mäi hoµn c¶nh, ngay c¶ trong song s¾t nhµ tï Mü - ngôy ë MiÒn Nam, bµi h¸t vÉn ®îc cÊt lªn ©m vang ®Ó kh¼ng ®Þnh mét niÒm tin tÊt th¾ng.

Trong lÜnh vùc khÝ nh¹c, V¨n Ký viÕt rÊt nhiÒu thÓ lo¹i: Ca c¶nh, nh¹c, móa, ca kÞch "NhËt ký s«ng Th¬ng", "§¶o xa"; nh¹c phim "C« g¸i c«ng trêng", "Trªn vÜ tuyÕn 17", "B¸c Hå mu«n vµn t×nh th©n yªu"; vò kÞch "K¬ NhÝ" gåm 7 ch¬ng viÕt cho dµn nh¹c giao hëng, ®· ®îc biÓu diÔn nhiÒu lÇn ë trong níc, Liªn X« (cò), Céng hoµ d©n chñ §øc (cò)...

TrÇn QuÝ: lµ nghÖ sÜ nh©n d©n, sinh ngµy 26/3/1933 t¹i Mü Léc. Tèt nghiÖp §¹i häc ©m nh¹c t¹i Liªn X« (cò), lµm chØ huy ë Nhµ h¸t Giao hëng - hîp xíng - nh¹c vò kÞch ViÖt Nam, råi lµm Gi¸m ®èc Nhµ h¸t ca móa nh¹c trung ¬ng.

N¨m 1987, «ng ®îc mêi lµm chØ huy dµn nh¹c giao hëng Hµn l©m Novosibirk. ¤ng lµ ngêi ®Çu tiªn chØ huy vµ dµn dùng c¸c vë OpÐra "C« Sao"(t¸c gi¶ §ç NhuËn), "Bªn kia Kr«ng Pa" (t¸c gi¶ NhËt

847

Lai), "Nói rõng h·y lªn tiÕng" (Céng hoµ d©n chñ nh©n d©n TriÒu Tiªn).

Nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu cña NghÖ sÜ nh©n d©n TrÇn Quý: Ca khóc H¸t mõng anh Nóp - Gi¶i thëng Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam (1953 - 1955); Ca khóc Lêi thèng nhÊt - gi¶i nh× (kh«ng cã gi¶i nhÊt). Ban thèng nhÊt Trung ¬ng (1955); Ca khóc Trªn má §Ìo Nai em h¸t, Löa t×nh yªu (Nh¹c kÞch 3 mµn) - Huy ch¬ng vµng kÞch h¸t 1987; Ngän ®Ìn biÓn (Concertino cho Cello vµ dµn nh¹c); Suite (4 ch¬ng): T©y Nguyªn - Gi¶i nhÊt vÒ hoµ tÊu lín cña Héi nh¹c sÜ ViÖt Nam (1996); BiÓn quª h¬ng (Concertino cho ®µn bÇu vµ dµn nh¹c) - Giao hëng thÝnh phßng lÇn thø nhÊt Bé V¨n ho¸ Th«ng tin (1993); Ngêi ®i s¨n vµ chim c«ng nh¹c móa, Nh÷ng anh hïng dòng sÜ TrÞ Thiªn - HuÕ (Nh¹c phim).

Vµ cßn nhiÒu nh÷ng nh¹c sÜ tªn tuæi víi nh÷ng t¸c phÈm cßn m·i víi thêi gian: V¨n An víi "§«i dÐp B¸c Hå", "NhÞp cÇu nèi nh÷ng bê vui", "Giã s«ng Hång gäi n¾ng s«ng H¬ng"; Vò Träng Hèi víi "Trªn ®Ønh Trêng S¬n ta h¸t"; TrÇn §øc víi "Khi tãc thÇy b¹c tr¾ng"; TrÇn ViÕt §îc víi "Tr¸i tim chiÕn sÜ ta"; V¨n Thµnh Nho víi "§Êt níc lêi ru"; Tr¬ng Ngäc Ninh víi "Lêi ru chia ®«i"; NguyÔn TiÕn víi "Hoa cau vên trÇu"; NguyÔn V¨n Th¾ng víi "Kh«ng ai ng¨n næi lêi ca"; Huy Tr©n víi "Tr¸i ®Êt nµy lµ cña chóng m×nh"...

Trong çc phong trµo TiÕng h¸t ¸t tiÕng bom, Ba s½n sµng, Ba ®¶m ®ang, çc nh¹c sÜ hiÖn ®ang c«ng t¸c t¹i tØnh nhµ nh TrÇn ViÕt §îc, Hoµng Lai, Xu©n HuÊn, §øc Miªn, TuyÕt Lµnh, Vò §×nh Thµnh, Huy TËp, Xu©n Tïng..., còng ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo diÖn m¹o ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n trong tØnh. Çc ca khóc cña çc anh thêng xuyªn cã mÆt trong çc kú héi diÔn qu©n chóng cña çc huyÖn, thµnh phè, çc ngµnh trong tØnh vµ trong c¶ níc.

Nam §Þnh cßn cã mét ®oµn ca móa chuyªn nghiÖp, n¨m 1966 míi chØ lµ tæ ca móa trong ®oµn ca- móa- kÞch. N¨m 1972, ®oµn ca móa ®îc thµnh lËp riªng, çc trëng ®oµn lµ nh¹c sÜ Bïi §×nh Th¶o, Minh Diªn, nh¹c sÜ Thanh B×nh, nh¹c sÜ Vò Minh VÜ, NguyÔn Ngäc Vîng. Nh÷ng tiÕt môc cña ®oµn lµ nh÷ng ®Ò tµi hiÖn ®¹i vµ khai th¸c vèn d©n ca cæ truyÒn n©ng lªn, ph¸t triÓn thµnh tiÕp môc biÓu diÔn cña ®oµn.

Víi nh÷ng giäng ®¬n ca mµ cho ®Õn nay chóng ta cßn nhí: ca sÜ Thôc Anh, SÜ HiÓn, §¨ng Thanh, TuyÕt Lµnh, KiÒu D, Hång V©n. Çc nghÖ sÜ TuyÕt Lµnh, Hång V©n ®îc Nhµ níc phong

848

tÆng NS¦T. N¨m 2001 ®oµn ca móa gi¶i thÓ, s¸t nhËp vµo Nhµ v¨n ho¸ trung t©m TØnh.

VI. NhiÕp ¶nh C¸c nhµ nhiÕp ¶nh Nam §Þnh, ngoµi nh÷ng bøc ¶nh thêi sù,

tµi liÖu, hä cßn say mª s¸ng t¸c ®Ó cã ®îc nh÷ng bøc ¶nh nghÖ thuËt, nhÊt lµ tõ khi cã Héi v¨n nghÖ Nam §Þnh. ¶nh nghÖ thuËt lµ mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng cña Héi. Hµng n¨m cïng víi Héi nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh ViÖt Nam, Héi v¨n nghÖ Nam §Þnh ®· tham gia, tæ chøc nh÷ng triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt cña tØnh, khu vùc ®ång b»ng S«ng Hång, toµn quèc:

§éi ngò cña nh÷ng nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh ngµy cµng ®«ng vµ ®· ®¹t ®îc nhiÒu thµnh tÝch b»ng nh÷ng s¸ng t¸c cña m×nh trong c¸c cuéc triÓn l·m trong vµ ngoµi níc. Mét sè t¸c gi¶ ®· cã nh÷ng gi¶i thëng gi¸ trÞ:

Quang V¨n: víi "KÐo x¸c m¸y bay" ®· ®o¹t huy ch¬ng vµng triÓn l·m quèc tÕ t¹i Céng hoµ d©n chñ §øc (cò) - 1970; "Sèng m·i víi thêi gian" - ®îc gi¶i thëng chÝnh thøc gi¶i v¨n häc nghÖ thuËt cña tØnh.

§ç D¬ng Uyªn: víi "Gióp bµ x©u kim" ®o¹t gi¶i A triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt toµn quèc, huy ch¬ng ®ång triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt t¹i Bungari, ®îc triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt quèc tÕ t¹i Céng hoµ d©n chñ §øc (cò); "S½n sµng" ®îc tÆng b»ng danh dù t¹i triÔn l·m ¶nh nghÖ thuËt t¹i Hµ Lan.

Ngäc Quang: víi "Mïa vµng" - gi¶i NhÊt cuéc triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt khu vùc ®ång b»ng s«ng Hång do héi NSNA tæ chøc, gi¶i A gi¶i thëng v¨n häc nghÖ thuËt cña tØnh; "Hoa C«ng nghiÖp" - gi¶i Ba cuéc triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt khu vùc ®ång b»ng s«ng Hång do héi NSNA tæ chøc; "Lèi xa" - gi¶i Nh× triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt toµn quèc do NSNA ViÖt Nam tæ chøc.

Phan Vinh: víi "Tha måi" - gi¶i Nh× triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt khu vùc §ång b»ng s«ng Hång do héi NSNA tæ chøc; gi¶i B gi¶i thëng v¨n häc nghÖ thuËt cña TØnh.

TrÇn ThÕ Long: víi "H¬ng ®ång" gi¶i B gi¶i thëng VHNT tØnh, gi¶i Nh× triÓn l·m ¶nh nghÖ thuËt toµn quèc...

VII. S©n khÊu §©y lµ mét vïng s©n khÊu m¹nh trong toµn quèc

849

1. S©n khÊu d©n gian:Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng chiÕc n«i cña chiÕu chÌo vïng

S¬n Nam h¹. Ho¹t ®éng theo kiÓu Phêng vµ g¸nh.* Phêng lµ b¸n chuyªn, mçi n¨m chØ biÓu diÔn cã 2 mïa

xu©n thu nhÞ kú. Th¸ng mêi, th¸ng mêi mét (11), th¸ng ch¹p (12) h¸t ®¸m khao cña ch¸nh tæng, phã tæng, lý trëng, phã lý gäi lµ khai h¹. Th¸ng giªng, th¸ng hai, th¸ng ba h¸t yÕn l·o vµ ®×nh ®¸m héi hÌ. HÕt mïa h¸t, phêng gi¶i t¸n, ®µo, kÐp vµ nh÷ng ngêi trong phêng ®i lµm nghÒ kh¸c ®Ó sinh sèng.

Nam §Þnh cã çc phêng næi tiÕng lµ phêng chÌo x· Yªn Nh©n, Yªn Phong (ý Yªn), phêng chÌo x· H¶i Ch©u (H¶i HËu), ph-êng Mü Hµ (Mü Léc), Giao Hµ (Xu©n Thuû).

* G¸nh chÌo: cã tÝnh chuyªn nghiÖp, còng h¸t ë çc ®×nh ®¸m, héi hÌ..vv. hÕt mïa ®×nh ®¸m th× ®i h¸t ë çc r¹p thi x·, thÞ trÊn, huyÖn lþ hoÆc tØnh lþ. Nam §Þnh cã g¸nh h¸t chÌo cña cô Trïm Khóc.

Phêng chÌo vµ g¸nh chÌo thêng diÔn nh÷ng tÝch cæ cã s½n nh: "Quan ¢m thÞ KÝnh", "Lu B×nh D¬ng LÔ", "Xuý V©n gi¶ d¹i", "§«i ngäc lu ly"... Mçi phêng, mçi g¸nh tuú tõng n¬i diÔn trong çc líp hÒ hä cã lèi "c¬ng" s¸ng t¹o riªng ®Ó hîp víi tõng n¬i diÔn.

* Móa rèi níc: s©n khÊu d©n gian Nam §Þnh cßn cã rèi níc. Næi bËt lµ rèi níc Nam ChÊn (huyÖn Nam Trùc), móa rèi c¹n chïa Bi, chïa Cæ LÔ, chïa Keo ë Hµnh ThiÖn.

Çc phêng rèi c¹n nµy lµ do nhµ chïa lËp ra, cung cÊp ruéng, tiÒn vµ chuyªn phôc vô héi chïa hµng n¨m. Trß diÔn b»ng lo¹i rèi tay gåm mét çi ®Çu to b»ng gç khoÐt rçng, mét m¶nh v¶i buéc tõ cæ bu«ng xuèng che lÊp tay ngêi ®iÒu khiÓn. Mçi qu©n rèi trong trß diÔn cã mét nÐt mÆt riªng. Néi dung trß g¾n víi c©u chuyÖn thiÒn s NguyÔn Minh Kh«ng (D¬ng Kh«ng Lé) truyÒn thuyÕt gäi lµ «ng Khæng Lå, trõ con qu¸i vËt Ng« - C«ng ®Þnh nuèt chiÕc tµu chë ngµi vµ sè ®ång quyªn gãp ®îc ®em vÒ ®óc chu«ng. Trß rèi ®îc coi nh lµ mét lÔ tiÕt móa cã lêi gi¸o vµo ®ªm, tríc tam b¶o vµ móa kh«ng lêi gi¸o vµo ban ngµy cöa tam quan.

+ Rèi nícCã hai phêng rèi níc cæ truyÒn:- Phêng R¹ch x· Nam ChÊn - Nam Trùc.-Phêng Gi¸p NhÊt x· Nam Giang - Nam Trùc.

850

Con rèi biÓu diÔn trªn níc, cã buång trß (gäi lµ thuû ®×nh), buång trß lµm b¸n m¸i, réng kho¶ng 4m x 6m. Tríc mÆt thêng treo 4 ch÷ ®¹i tù "Quèc Trung h÷u th¸nh”, hai bªn cã hai chßi nhá. S©n khÊu trªn níc ®îc giíi h¹n hai bªn hµng rèi ®« ®øng theo hai tÊm phªn thÊp ®an tha m¾t ço, quÐt mµu.

Çch biÓu diÔn rèi níc cña Nam ChÊn vµ Nam Giang cã hai lo¹i:

- Lo¹i m¸y sµo, m¸y sµo ®¬n gi¶n vµ m¸y sµo phøc t¹p.+ M¸y sµo ®¬n gi¶n, gåm mét sµo tre dµi kho¶ng 3m vµ

mét bµn gç cèt ®Ó gi÷ vµ ®a qu©n rèi ®i l¹i trªn s©n khÊu (trªn mÆt níc).

+ M¸y sµo phøc t¹p, ngoµi c«ng viÖc cña m¸y ®¬n gi¶n, cßn ®îc cÊu t¹o thªm çc d©y cho ch©n tay, ®Çu m×nh qu©n rèi cö ®éng theo ý ngêi ®iÒu khiÓn.

- Lo¹i m¸y d©y: ®îc thay çi sµo b»ng mét sîi d©y m¾c ngÇm, theo hÖ thèng cäc ®ãng ch×m. Qu©n rèi ®îc l¾p vµo mét bµn m¸y lín cã m¾c nhiÒu d©y ®iÒu khiÓn qu©n rèi ho¹t ®éng. M¸y d©y thêng dïng cho viÖc diÔn çc trß cã ®«ng nh©n vËt nh: móa s tö, ®¸nh trèng, ®¸nh vâ, móa tËp thÓ.

Çc tiÕt môc rèi níc cña hai phêng Nam ChÊn vµ Nam Giang ta thêng thÊy:

- Chó TÔu ra giíi thiÖu ch¬ng tr×nh.- BËt cê vµ hai hµng rèi ®« nh« tõ díi níc lªn.- Ríc kiÖu.- §êng T¨ng thØnh kinh.- Gia Çt cÇu phong.- Chiªu qu©n cèng Hå.- T©y B¸ ®i s¨n.- CÇy bõa, cÊy, gÆt, ®¸nh ç, dÖt v¶i, c©u Õch.- Ço b¾t gµ...Khi ®îc phôc håi, çc phêng cã thªm nh÷ng tiÕt môc míi:

"B×nh d©n häc vô". " C«ng ®ån giÆc", "Trng Tr¾c, Trng NhÞ", "Lam S¬n tô nghÜa".

851

* VÒ nghiªn cøu S©n khÊu d©n gian cã cuèn Hý Phêng ph¶ lôc cña Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh (1441 - 1496). ¤ng ®óc kÕt vµ ®Ò ra nh÷ng quy t¾c vÒ móa h¸t: "H« øng t¬ng sinh" vµ "Ngò kþ". Tiªu chuÈn cña mét nghÖ nh©n chÌo: thanh s¾c, thôc, tinh, khÝ, thÇn. Hý phêng ph¶ lôc cã thÓ coi lµ t¸c phÈm lý luËn ®Çu tiªn vÒ nghÖ thuËt kÞch h¸t cæ truyÒn ViÖt Nam. T¸c gi¶ ®· tæng kÕt kinh nghiÖm, nªu lªn thµnh nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh chÊt lý luËn vµ nghÖ thuËt biÓu diÔn, móa, h¸t vµ ®¸nh trèng.2. S©n khÊu hiÖn ®¹i (S©n khÊu hép)

Thõa hëng nh÷ng g× ®· cã cña s©n khÊu truyÒn thèng, s©n khÊu hiÖn ®¹i ph¸t triÓn nhanh, m¹nh, nhÊt lµ tõ khi cã sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. Sù ph¸t triÓn Êy c¶ vÒ lo¹i h×nh s©n khÊu vµ ®éi ngò nh÷ng ngêi lµm nghÒ nµy.

Lo¹i h×nh s©n khÊu cã chÌo, c¶i l¬ng, kÞch nãi. §éi ngò nh÷ng ngêi lµm s©n khÊu, ngoµi diÔn viªn, b©y giê ®· cã thªm mét ®éi ngò t¸c gi¶, ®¹o diÔn.

Sù ph¸t triÓn cña s©n khÊu hiÖn ®¹i còng h×nh thµnh hai lÜnh vùc ®ã lµ S©n khÊu kh«ng chuyªn vµ s©n khÊu chuyªn nghiÖp.

* S©n khÊu kh«ng chuyªn: §ã lµ ®éi kÞch, ®éi chÌo nghiÖp d cña mét hîp t¸c x· hoÆc mét x·. H×nh thøc ho¹t ®éng cña nã rÊt gièng víi phêng chÌo ngµy xa. Nh÷ng ®éi ngò nµy ®îc thµnh lËp díi sù b¶o trî cña hîp t¸c x· hay x·, çc c¬ quan thµnh phè, thÞ trÊn. Nh÷ng ngêi biÕt nghÒ, yªu nghÒ tËp hîp l¹i thµnh mét ®éi.

NhiÖm vô cña ®éi v¨n nghÖ kh«ng chuyªn nµy lµ phôc vô ®êi sèng chÝnh trÞ v¨n ho¸ ngay cho x· m×nh. Tæ chøc biÓu diÔn vµo nh÷ng dÞp lÔ, tÕt, nh÷ng kú ®¹i héi.

Trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu níc, nh÷ng ®éi v¨n nghÖ nµy cßn ®i biÓu diÔn ë çc träng ®iÓm: trËn ®Þa ph¸o, çc bÕn phµ ®Ó ®éng viªn th¾t chÆt mèi t×nh g¾n bã keo s¬n gi÷a tiÒn tuyÕn vµ hËu ph¬ng, gi÷a qu©n vµ d©n.

Çc ®éi nµy cßn tham gia çc kú liªn hoan héi diÔn cña huyÖn vµ tØnh, cña trung ¬ng do Së v¨n ho¸ vµ Bé V¨n ho¸ tæ chøc. Çc diÔn viªn tham gia trong nh÷ng ngµy tËp luyÖn, biÓu diÔn th× ®îc ¨n c«ng ®iÓm cña hîp t¸c x·. Xong nh÷ng kú luyÖn tËp biÓu diÔn th× çc diÔn viªn l¹i trë vÒ víi c«ng viÖc cña m×nh gièng nh çc phêng chÌo ngµy xa. H¬n lóc nµo hÕt çc ®éi v¨n

852

nghÖ kh«ng chuyªn lóc nµy ph¸t triÓn m¹nh, cã bao nhiªu x· trong tØnh lµ cã bÊy nhiªu ®éi.

Nh÷ng ®éi v¨n nghÖ kh«ng chuyªn cã tiÕng trong tØnh vµ trong çc kú héi diÔn ë trung ¬ng mµ cho ®Õn nay chóng ta vÉn ph¶i nh¾c ®Õn lµ: ®éi chÌo x· Yªn Phong, ®éi chÌo x· Yªn Nh©n (ý yªn), ®éi chÌo x· Minh T©n (Vô B¶n), ®éi chÌo x· Giao Hµ (Giao Thuû), ®éi chÌo x· H¶i Ch©u (H¶i HËu), ®éi chÌo LiÔu §Ò (NghÜa Hng), ®éi chÌo x· Mü Hµ (Mü Léc). §éi kÞch thµnh phè Nam §Þnh, ®éi kÞch Chî Cån (H¶i HËu), ®éi kÞch X¨ng dÇu (C«ng ty x¨ng dÇu Hµ Nam Ninh)..vv.

Cã mét sè t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm, ®¹o diÔn ®· ®îc ghi nhËn:T¸c gi¶ vµ t¸c phÈm: "N¾m cá tr©u", "KÎ v« tÝch sù" (Hång

Vò), "BÕn s«ng quª", "Çnh chim h¶i yÕn" (§µo Nguyªn); "Chim hoµng yÕn", "C©y h¬ng trong vên", "Giã tõ ®åi b¹ch ®µn" (Giang Phong); "TiÕng trèng" (Thanh L¬ng), "N¾ng vÒ trªn giµn d¸o" (Hoµi Long); "§Êt quª h¬ng" (Minh §øc); "Th¾ng b·o" (Kú Th«i); "TrËn ®Êu thö löa" (SÜ M¹c); "§ªm tuÇn tra" (Ph¹m Kh¶i Hoµn); "Hai ngêi ®µn bµ" (Ngäc Quang); "Ngêi trë vÒ" (TrÞnh Quang Khanh).

* S©n khÊu chuyªn nghiÖp§ã lµ çc ®oµn v¨n c«ng chuyªn nghiÖp ®îc Nhµ níc b¶o trî,

nghÜa lµ nh÷ng ai ë trong ®oµn còng nh çn bé cña Nhµ níc ®îc hëng l¬ng vµ çc chÕ ®é kh¸c nhau nh mét c«ng nh©n viªn chøc nhµ níc. TiÒn dùng vë do Nhµ níc ®Çu t.

NhiÖm vô cña ®oµn lµ diÔn çc vë ®Ó n©ng cao ®êi sèng v¨n ho¸ cho d©n vµ phôc vô nhiÖm vô chÝnh trÞ ë c¶ trong tØnh vµ ngoµi tØnh. Trong kh¸ng chiÕn chèng Mü, cã ®oµn cßn ®îc vµo phôc vô chiÕn trêng miÒn Nam.

TØnh Nam §Þnh cã 3 ®oµn s©n khÊu chuyªn nghiÖp lµ: ®oµn chÌo, ®oµn kÞch, ®oµn c¶i l¬ng.

+ §oµn chÌo Nam §Þnh: §îc thµnh lËp n¨m 1959, lÇn lît mang çc tªn §oµn chÌo Nam §Þnh, Nam Hµ, Hµ Nam Ninh. Vµ khi t¸ch ba tØnh riªng biÖt nh cò, ®oµn mang tªn §oµn chÌo Nam §Þnh nh ban ®Çu.

TiÕt môc biÓu diÔn cña ®oµn gåm nh÷ng vë chÌo cæ vµ nh÷ng vë ®Ò tµi lÞch sö vµ chÌo hiÖn ®¹i.

853

ChÌo cæ gåm nh÷ng vë: "Quan ¢m ThÞ KÝnh", "§«i ngäc lu ly", "Xuý V©n gi¶ d¹i", "Lu B×nh D¬ng LÔ", "Tr¬ng Viªn", "Chu M·i ThÇn", "T«n M¹nh - T«n Träng".

ChÌo ®Ò tµi lÞch sö: "Soi bãng ngêi xa" (Tróc §êng), "TrÇn Quèc To¶n ra qu©n" (Hoµi Giao), "TrÇn Anh T«ng" (TrÇn §×nh Ng«n), "TÊm vãc ®¹i hång", "Th¸i hËu D¬ng V©n Nga" (Tróc §-êng)..v.

§Ò tµi hiÖn ®¹i: "ChÞ T©m bÕn Cèc" (Tµo M¹t), "LÊn biÓn" (§µo Nguyªn), "ChiÕc nãn bµi th¬" (TrÇn §×nh Ng«n), "Nh÷ng ngêi nãi thËt" (An ViÕt §µm), "Vßng tay cuéc ®êi" (Thuú Linh), "ChuyÖn l¹ thµnh Nu-Kha" (Hoµi Giao chuyÓn thÓ tõ vë "Vßng ph¸n Çp ca d¬"cña BÐc t«n BrÕc). Cho ®Õn nay, ®· cã 4 thÕ hÖ diÔn viªn. Mét sè diÔn viªn ®· ®îc nhµ níc phong tÆng NS¦T: NguyÔn ThÞ Kim Liªn, ThÕ TuyÒn, NguyÔn ThÞ Thanh H¬ng, NguyÔn ThÞ BÝch Thôc, Lª C«ng TrÝ.

§oµn chÌo Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng ®oµn m¹nh cña c¶ níc, hoµn thµnh xuÊt s¾c nhiÖm vô mµ §¶ng vµ Nhµ níc giao cho, gi÷ g×n vµ ph¸t huy ®îc nghÒ tæ.

+ §oµn c¶i l¬ng Nam §Þnh: TiÒn th©n lµ ®oµn An L¹c (®oµn t nh©n cña gia ®×nh nhµ cô Trïm ThÞnh (NguyÔn V¨n ThÞnh)). §©y lµ mét gia ®×nh cã truyÒn thèng chÌo næi tiÕng çc xø §«ng, §oµi, Nam. Bµ TrÞnh ThÞ M¬ (§µo M¬), vî «ng NguyÔn V¨n ThÞnh, ®· tõng h¸t chÌo thu thanh vµo ®Üa nhùa thêi bÊy giê. Khi chÌo cæ gÆp khã kh¨n, g¸nh chÌo cho gia ®×nh quay sang diÔn chÌo míi. Khi c¶i l¬ng lªn ng«i, g¸nh h¸t gia ®×nh «ng l¹i chuÓn sang diÔn c¶i l¬ng, vµ theo nghÒ c¶i l¬ng cho ®Õn ngµy h«m nay. C¶ gia ®×nh lµ mét ®éi ngò nghÖ sÜ sµnh nghÒ, mÉu mùc, tµi hoa trong diÔn xuÊt. §ã lµ NSND Trïm ThÞnh, NSND NguyÔn ThÞ Minh Lý, NS¦T Thanh An, NS¦T Ba B¸i vµ çc nghÖ sÜ tµi danh kh¸c lµ anh chÞ em, con trai, con d©u, ch¸u trong nhµ nh: ¤ng c¶ Huy, chÞ Huúnh §¾c, chÞ Thuý Mïi, chÞ Ngäc DËu, anh V¨n Phóc.vv..

N¨m 1951, ®oµn An L¹c vÒ Nam §Þnh biÓu diÔn, nhng kh«ng thÓ trô næi ë thµnh phè do sù o Ðp cña thùc d©n ®· ph¶i vÒ çc huyÖn, çc x· ë çc tØnh biÓu diÔn. N¨m 1957, ®oµn vÒ h¼n thµnh phè Nam §Þnh vµ bá tiÒn x©y r¹p An L¹c t¹i ®êng TrÇn Hng §¹o ®Õn nay. N¨m 1960, ®oµn An L¹c ®îc "quèc h÷u ho¸" thµnh ®oµn v¨n c«ng C¶i l¬ng.

Nh÷ng tiÕt môc cña ®oµn gåm nh÷ng vë vÒ ®Ò tµi cæ, lÞch sö vµ hiÖn ®¹i:

854

§Ò tµi cæ vµ lÞch sö gåm: "T«n Ngé Kh«ng", "Sinh tö b¸i", "Tho¹i Khanh - Ch©u TuÊn" "TrÇn SÜ MÜ", "Ng« QuyÒn", "TrÇn B×nh Träng", "TrÇn Hng §¹o", "TriÖu Trinh N¬ng", "Hoa Méc lan", "Bao c«ng xö ¸n Qu¸ch HoÌ", "Thuû Hö", "TiÕt §inh S¬n - TiÕt §inh Quý", "TriÖu Tö Long", Hoµng hËu Ba t", "C« g¸i h¸t rong vµ chµng hoµng tö".vv..

Nh÷ng vë vÒ ®Ò tµi hiÖn ®¹i: "Löa phi trêng" (Ngäc BÐ - Ngäc Thô), "Ngµy tµn b¹o chóa" (Lª Duy H¹nh), "TiÕng thÐt trong ®ªm ®en" (Vò H¶i), "HËn thï tõ ®©u tíi" (Xu©n Tr×nh), "Vi trung H¨ng xen" (Lu Quang Vò), "Nçi ®au ngêi mÑ" (Vò H¶i), "Hßn ®¸ thÒ" (Trung §«ng), "Mïa xu©n cã b·o", "Ai tØnh ai ®iªn", "Çnh cöa hy väng" (NguyÔn Kh¾c Phôc), Nh÷ng vë ®îc gi¶ trong çc kú héi diÔn trung ¬ng nh "Hßn ®¸ thÒ" (Huy ch¬ng B¹c)

Cho ®Õn nay, ®oµn ®· cã 4 thÕ hÖ diÔn viªn ®îc nhµ níc phong tÆng NS¦T: Thanh An, Ba B¸i, Huy So¸i, Quang ChÝ. Vµ nh÷ng nghÖ sÜ xuÊt s¾c nh Huúnh §¾c, Thuý Mïi, BÝch Ngäc, V¨n Phóc, TrÇn TÝnh, §¹i Phong, NguyÔn ThÞ Thuû, Hå H¶i, HiÒn Khang, B¹ch TuyÕt, Thuý Quúnh.

§oµn c¶i l¬ng Nam §Þnh lµ ®oµn ca kÞch m¹nh, thùc hiÖn xuÊt s¾c nhiÖm vô mµ §¶ng vµ Nhµ níc trao cho. Tõ mét ®oµn t nh©n, çc nghÖ sÜ kh«ng dÊu nghÒ, mµ s½n sµng truyÒn l¹i nh÷ng tinh hoa nghÒ nghiÖp cña gia ®×nh cho çc thÕ hÖ tiÕp theo ®Ó phôc vô nh©n d©n.

+ §oµn kÞch nãi Nam §ÞnhN¨m 1959, ®oµn v¨n c«ng Nam §Þnh ®îc thµnh lËp. Ho¹t

®éng chñ yÕu lµ nghÖ thuËt chÌo. Song, trong thêi kú ®ã cã diÔn mét sè vë kÞch nãi nh vë "Con ®êng dèc" (Häc Phi), "§êng cµy" (NguyÔn Hïng).

N¨m 1966, ngoµi ®oµn ChÌo, ®oµn C¶i l¬ng cã thªm ®oµn Ca - móa - kÞch ra ®êi. §oµn gåm 3 ®éi: §éi ca, ®éi móa vµ ®éi kÞch ®Ó diÔn cïng víi ch¬ng tr×nh ca móa cho trän mét ®ªm. Mét sè vë kÞch ®îc dµn dùng: "Trong phßng trùc chiÕn" (Tµo M¹t), "DiÔn tËp qua lµng" (Hoµi Giao), "S©n ga vÒ s¸ng" (ThÕ Ng÷), "§©u cã giÆc lµ ta cø ®i" (NguyÔn Vò). Nh÷ng diÔn viªn nßng cèt cho ®oµn kÞch sau nµy lµ Thanh Trêng, Cao Xu©n QuyÒn, §µo TruËt, Xu©n ThiÒu, Ngäc DËu, Quèc C«n, KiÒu Léc, M¹nh Cêng.

N¨m 1972, Uû ban nh©n d©n tØnh ra quyÕt ®Þnh thµnh lËp ®oµn kÞch nãi cña tØnh víi biªn chÕ 40 ngêi.

855

Vë "§«i m¾t" (t¸c gi¶ Vò Dòng Minh, ®¹o diÔn Do·n Hoµng Giang) lµ vë ®Çu tiªn cña ®oµn. Víi dµn diÔn viªn trÎ, yªu nghÒ ®· nhanh chãng chiÕm ®îc c¶m t×nh cña kh¸n gi¶ trong vµ ngoµi tØnh. Vë diÔn liÒn 100 ®ªm vÉn ®«ng ngêi xem. §©y lµ mét khëi ®Çu tèt ®Ñp vµ lµ vë cã tuæi thä cao nhÊt cña ®oµn tõ tríc ®Õn nay.

NhiÖm vô cña ®oµn lµ dùng nh÷ng vë vÒ ®Ò tµi hiÖn ®¹i ®Ó phôc vô cho c«ng cuéc x©y dùng ®Êt níc vµ b¶o vÖ Tæ quèc. §oµn ®· b¸m s¸t vµo nhiÖm vô chÝnh trÞ cña tõng thêi kú ®Ó x©y dùng tiÕt môc cña m×nh.

§Ò tµi n«ng nghiÖp, n«ng th«n cã c¸c vë: "Ngêi sung síng nhÊt (Thuú Linh-Hoµng YÕn), "B·o biÓn" (Do·n Hoµng Giang chuyÓn thÓ tõ tiÓu thuyÕt cña Chu V¨n), "Thêi tiÕt ngµy mai" (Xu©n Tr×nh), "Mïa hÌ ë biÓn" (Xu©n Tr×nh).

§Ò tµi c«ng nghiÖp: "N¾ng trong ma" (Thanh B×nh)§Ò tµi vÒ chiÕn tranh, chèng x©m lîc: "Mét ngêi mÑ" (§µo

Hång CÈm), "Cè nh©n" (Xu©n Tr×nh).Nh÷ng ®Ò tµi x· héi kh¸c: "Qu¸n tróc ®µo" (Vò T¨ng), "Anh

lµ mÆt trêi cña em" (Do·n Ch©u), "TiÕng h¸t Tr¬ng Chi" (TrÇn §×nh Ng«n), "V¾ng mÆt trong hå s¬" (Lu Quang Vò), "§«i dßng s÷a mÑ" (Lu Quang Vò), "§îi ®Õn mµu xu©n" (Xu©n Tr×nh), "Ng-êi kh«ng mang hä" (Ph¬ng Linh), "Ngêi trong bãng tèi" (Do·n Hoµng Giang), "BÖnh sÜ" (Lu Quang Vò), "Nöa ngµy vÒ chiÒu" (Xu©n Tr×nh), "§i ngîc dßng ®êi" (§Æng Trung), "§¸m cíi ly biÖt" (Xu©n §øc), "Tó X¬ng" (NguyÔn Kh¾c Phôc), "Rõng ch¸y" (Lª QuÝ HiÒn), "Kh«ng thÓ, cã thÓ" (TÊt §¹t), "¤ cöa sæ bá ngá" (Hµ §×nh CÈn), "Mµu thêi gian" (ThiÒu H¹nh Nguyªn).

Nh÷ng diÔn viªn xuÊt s¾c: Hoµng YÕn (NS¦T), Quang NhÊt, §øc Hµo, NguyÔn ThÞ Thanh Xu©n, NguyÔn ThÞ Thuû, Ngäc DËu, Thuý H»ng, Xu©n ThiÒu, Thanh Trêng, Ph¹m Tuyªn, Quang Kh¶i, TiÕn L©m.vv..

VIII. KiÕn Tróc - ®iªu kh¾c KiÕn tróc, ®iªu kh¾c, nhÊt lµ kiÕn tróc, ®iªu kh¾c cæ lµ

nh÷ng khÝa c¹nh biÓu hiÖn râ nÐt, tËp trung tµi n¨ng, trÝ tuÖ, thÈm mü cña v¨n ho¸ Nam §Þnh.

856

1. KiÕn tróc cæ * Lo¹i h×nh kiÕn tróc thêng gÆp ë ViÖt Nam, ë ch©u thæ

s«ng Hång nãi riªng trõ kiÕn trøc nhµ ë d©n gian (®· giíi thiÖu ë phÇn IV, ch¬ng I, môc III.2), cßn l¹i chñ yÕu vµ næi bËt nhÊt lµ çc c«ng tr×nh t«n gi¸o tÝn ngìng. Mçi lo¹i h×nh mang d¸ng, nÐt ®Æc trng tõng thêi kú, nã ph¶n ¸nh bé mÆt x· héi- kinh tÕ ®¬ng thêi vµ lµ sù nhËn diÖn râ rµng víi mçi vïng v¨n ho¸.

Chïa th¸p, §×nh, §Òn MiÕu, Phñ, Nhµ thê, CÇu, Cæng... nh÷ng kiÕn tróc g¾n liÒn víi ho¹t ®éng tÝn ngìng, t«n gi¸o, ®êi sèng t©m linh, lÔ héi cña c d©n lµ nh÷ng kiÕn tróc næi bËt h¬n c¶ trong lÞch sö vµ c¶nh quan ë Nam §Þnh. Theo th tÞch cæ còng nh dÊu Ên vËt chÊt cßn l¹i trªn thùc tÕ, nh÷ng kiÕn tróc sím nhÊt thuéc lo¹i nµy xuÊt hiÖn ë Nam §Þnh lµ Chïa th¸p, §×nh, MiÕu, §Òn. (Xem Ch¬ng II, Môc III.1. PhËt gi¸o; III.2. §¹o gi¸o). Cïng víi tiÕn tr×nh lÞch sö, nh÷ng biÕn ®æi cña kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc nµy cã thÓ bÞ huû ho¹i, nhng vÉn kh«ng ngõng ®îc t«n t¹o, tu bæ - nh c«ng tr×nh kh«ng thÓ thiÕu ®îc, t¹o thµnh c¶nh quan quen thuéc cña lµng x· Nam §Þnh. Nh÷ng kiÕn tróc thuéc lo¹i nµy thêng dïng kÕt hîp nh÷ng vËt liÖu bÒn ch¾c, quý hiÕm nh çc lo¹i gç tø thiÕt, çc lo¹i g¹ch, ®¸ cho tõng bé phËn, chi tiÕt cña kiÕn tróc.

Nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc v¨n ho¸ tiªu cña Nam §Þnh lµ sù thÓ hiÖn tuyÖt víi nghÖ thô©t kiÕn tróc truyÒn thèng ®Æc s¾c cña vïng ®Êt Thµnh Nam. Tiªu biÓu nh Chïa Cæ LÔ (chïa ThÇn Quang) ë thÞ trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh; Chïa Keo Hµnh ThiÖn (chïa ThÇn Quang), x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng; Chïa §¹i Bi (§¹i Bi tù) thuéc x· Nam Giang, huyÖn Nam Trùc; Chïa L¬ng x· H¶i Anh, huyÖn H¶i HËu; Chïa NghÜa X¸ x· Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Trêng; Chïa Linh Quang (Cæ Tung tù) th«n Cæ Tung, x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc...

Çc th¸p chïa Cæ LÔ, Phæ Minh, Ch¬ng S¬n (th«n Ng« X¸, x· Yªn Lîi, huyÖn ý Yªn)

Çc ®×nh: §×nh Thîng §ång x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn; §×nh Tiªn Chëng x· Vò TiÕn, huyÖn Vô B¶n...

Çc ®Òn: §Òn thê §µo S TÝch x· Cæ LÔ, huyÖn Nam Ch©n; ®Òn Minh Kh«ng ThiÒn S x· Cæ §µm, huyÖn ý Yªn; ®Òn ¤ng B¸o §¹i V¬ng x· Tö Vinh, huyÖn Vô B¶n; ®Òn Ph¹m §¹o Phó x· Hng Th¹ch, NghÜa Hng; ®Òn Ph¹m NguyÔn B¶o x· Hng ThÞnh, NghÜa Hng; ®Òn An Th¸i x· An Th¸i, huyÖn Vô B¶n...

857

Phñ lµ lo¹i h×nh kh¸ tiªu biÓu ë Nam §Þnh nh Khu di tÝch Phñ DÇy x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n. Trong ®ã, phñ V©n Çt mÆc dï x©y dùng muén h¬n vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, nhng ®©y lµ mét c«ng tr×nh cã sù kÕt hîp hµi hoµ kiÕn tróc cæ kim.

KiÕn tróc MiÕu ë Nam §Þnh kh«ng nhiÒu, ®iÓn h×nh nh miÕu Ch©n N¬ng cung phi ë x· V¹n Léc, huyÖn Giao Thuû, miÕu Cao §µi x· Mü Thµnh, huyÖn Mü Léc...

KiÕn tróc CÇu lµ s¶n phÈm cña vïng ®Êt cã ®Þa h×nh s«ng ngßi ngang däc nh Nam §Þnh. CÇu lµ nh÷ng c«ng tr×nh phæ biÕn ë nhiÒu lµng x· vµ cã vÞ trÝ ®¸ng chó ý trong kiÕn tróc Nam §Þnh ë Nam §Þnh cã hai lo¹i cÇu ®iÓn h×nh: cÇu ngãi vµ cÇu ®¸. VËt liÖu cè ®Þnh b»ng g¹ch ®¸, tre, gç. §Ó ®¶m b¶o giao th«ng gi÷a çc lµng hai bªn s«ng ngêi ta b¾c nh÷ng cÇu gç dµi (CÇu Ngãi x· H¶i Anh, CÇu Ngãi x· B×nh Minh) theo kÕt cÊu thîng gia h¹ kiÒu lµ sù m« pháng h×nh ¶nh ng«i nhµ d©n gian, lµ sù kÕt hîp çc vËt liÖu truyÒn thèng víi c¶nh quan lµng xãm. V× thÕ, c©y cÇu kh«ng chØ lµ ph¬ng tiÖn giao th«ng mµ cßn lµ lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®éc ®¸o.

Còng ph¶i kÓ tíi 9 cÇu ®¸ kh¸c ë H¶i Anh víi nh÷ng chi tiÕt trang trÝ h×nh m©y çch ®iÖu ®Çu rång; 3 cÇu ®¸ kh¸c cßn l¹i ë Trùc Ninh ®îc trang trÝ çnh sen, rång m©y vµ cßn l¹i Th¹ch KiÒu bi ký.

§¹i Nam nhÊt thèng chÝ còng ®· chÐp tíi 20 c©y cÇu cña çc huyÖn ë Nam §Þnh. ChØ riªng mét huyÖn Nam Trùc, NguyÔn ¤n Ngäc trong Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ còng ®· kÓ ra ®Õn 12 c©y cÇu ®¸, cÇu gç... Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ tôc ng÷ B¾c Bé ®· l-u ý xÕp h¹ng: "CÇu - Nam, Chïa - B¾c, §×nh- §oµi". CÇu ®Ó ®i l¹i nhÊt lµ víi nh÷ng ®Þa ph¬ng míi ®îc khai khÈn, më mang ë phÝa ven biÓn, cÇu cèng lµ nh÷ng ®iÓm ®îc quy ho¹ch ngay tõ ®Çu, ®îc ®Çu t kh¸ nhiÒu c«ng cña. TÊm bia "Hng ThÞnh th¹ch kiÒu bi ký" (Bia cÇu ®¸ x· Hng ThÞnh) cho thÊy phÇn nµo c«ng phu x©y cÊt cÇu cña ngêi xa: "Tõ n¨m ThuËn Thiªn cho ®Õn nay, mét x· cã 4 xãm, ngoµi xãm cã s«ng nhá víi s«ng lín hîp ph¸i. ë phÝa ®«ng, phÝa t©y ®Òu cã b¾c cÇu b»ng gç, nhng khi níc lªn, níc xuèng bÞ sãng xãi déi, ma n¾ng, hµng n¨m ph¶i tu bæ, khã nhäc vµ hao phÝ nhiÒu...". Tríc ®©y tiÒn, thãc thu tõ ®Êt ®Òu dïng ®Ó tu söa vµo ®Òn, sè cßn thõa th× giao cho bèn xãm vay ®Ó sinh lîi. Nhng ®Õn n¨m Quý Hîi, sau khi tu söa ®Òn d©n lµng bµn b¹c quyÕt ®Þnh sè thãc cßn l¹i cïng víi sè d lîi hµng n¨m ®îc bao nhiªu ®em

858

lµm cÇu ®¸, nhng chØ míi lµm th« s¬. Mïa xu©n n¨m Êt Söu lµng l¹i gäi thî ®Õn lµm tu söa n©ng cÊp c©u cÇu, ®Õn gi÷a mïa h¹ (th¸ng n¨m) th× "c©y cÇu vµ mµy mÆt khóc s«ng ®îc t« ®iÓm míi", "nh cÇu v«ng b¾c qua mÆt tr¨ng, nh rång xanh n»m gi÷a sãng, qua l¹i ®Òu thuËn tiÖn, ngêi vËt ®Òu yªn lµnh".

KiÕn tróct thµnh luüTrong lÞch sö cña miÒn ®Êt Nam §Þnh, tõng cã nh÷ng thµnh

tr× thuéc çc triÒu ®¹i kh¸c nhau.Vµo ®Çu thÕ kû XV khi qu©n Minh x©m lîc vµ ¸p ®Æt ¸ch

®« hé níc ta, chóng ®· cho x©y dùng mét thµnh luü lín lµ trung t©m cña phñ KiÕn B×nh (vïng Nam §Þnh - Ninh B×nh) gäi lµ thµnh Cæ Léng.

Thµnh Cæ Léng ®· bÞ bá phÕ tõ l©u. DÊu tÝch thµnh cßn l¹i ®Õn nay cho phÐp h×nh dung thµnh réng kho¶ng 100 ha t¹i çnh ®ång Thµnh, x· Yªn Thä, huyÖn ý Yªn. Trong thµnh cßn rÊt nhiÒu m¶ng gèm, sµnh, nh÷ng hßn ®¸ "kª ch©n cét"- cïng chÊt liÖu víi ®¸ khai th¸c tõ vïng nói Thiªn Kiªn - nói B«, nh÷ng ®i¹ danh nh "nÒn vua", "nÒn kho", "®Êu ®ong qu©n", "hå b¸n nguyÖt".

§Õn thÕ kû XIX, trªn ®Þa bµn Nam §Þnh, theo §¹i Nam nhÊt thèng chÝ cßn cã:

Thµnh tØnh Nam §Þnh: ë ®Þa phËn hai x· Tøc MÆc vµ N¨ng TÜnh huyÖn Mü Léc "®îc ®¾p b»ng ®Êt n¨m Gia Long thø 3 (1804), n¨m Minh M¹ng thø 14 (1833) x©y b»ng g¹ch, ch©n ®Õ t-êng x©y b»ng ®¸ xanh, phÝa trªn b»ng ®¸ ong, "chu vi 830 trîng, 7 thíc 3 tÊc (kho¶ng 3.223m), cao 1 trîng 2 thíc, 2 tÊc (4,8m), më 4 cöa. Hµo réng 6 trîng (11,5m), s©u 6 thíc (2,4m)".

Theo b¶n ®å cña H. Rivie chØ ®¹o ®éi ®å b¶n cuéc hµnh qu©n sau khi h¹ thµnh Nam §Þnh ngµy 27-3-1883, cßn cã thÓ thÊy nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña khu vùc trong thµnh víi nh÷ng ®×nh Väng Cung, çc dinh Tæng ®èc, ®Ò ®èc, bè chÝnh, ¸n s¸t, çc kho b¹c, kho l¬ng, chuång voi ngùa, nhµ lao, cét cê.

Khu ngoµi thµnh vÒ phÝa T©y cã Trêng Thi, Nhµ häc, V¨n miÕu, phÝa Nam cã b·i tËp, phÝa §«ng lµ khu phêng phè bu«n b¸n, phÝa B¾c lµ vïng chiªm tròng ngËp níc.

N¨m 1884 - 1885, thùc d©n Ph¸p cho b¹t thµnh, lÊp hµo ®Ó x©y dùng thµnh phè, chØ cßn l¹i mét gãc thµnh cöa B¾c, mét mám thµnh cöa §«ng Nam vµ Cét cê.

859

Thµnh phñ Thiªn Trêng: ë ®Þa phËn x· T¬ng §«ng, huyÖn Giao Thuû ®îc x©y dùng n¨m Minh M¹ng 14 (1833) "chu vi 129 tr-îng, cao 6 thíc, hµo réng 2 trîng 5 tÊc, më 2 cöa".

Thµnh phñ Nghi· Hng: x©y n¨m Tù §øc thø 7 (1853) t¹i x· Phï Sa huyÖn §¹i An chu vi 271 trîng, 2 thíc, cao 7 thíc 2 tÊc, më 3 cöa, hµo réng 2 trîng 5 thíc. Tríc khi rêi vÒ ®Þa ®iÓm nµy, thµnh phñ NghÜa Hng tõng ë ®Þa phËn Mi Kh«i, G«i S¬n råi Th¸i La - Ch©u B¹c .

Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ cña NguyÔn ¤n Ngäc cã nh¾c ®Õn nh÷ng thµnh huyÖn nh ý Yªn, Nam Trùc, trong ®ã thµnh huyÖn Nam Trùc "cao 13 thíc, trªn mÆt cao 4 thíc, díi ch©n 8 th-íc. BÒ réng vu«ng vøc, mçi chiÒu 70 trîng. Bèn phÝa ®Òu trång tre gai, phÝa h÷u gi¸p d©n c ®Òu lµ ®Êt b»ng, phÝa t¶ gi¸p s«ng Ngäc, s«ng B©n, réng 1 trîng 5 thíc. N¨m ®Çu niªn hiÖu Thµnh Th¸i ghÐp g¹ch cöa thµnh cao 1 trîng 5 thíc réng 1 trîng, ngang 6 thíc 5 tÊc. Cã mét çi cÇu ®¸, th«ng vµo ngoµi cöa huyÖn. Trong cã mét toµ c«ng ®êng, têng g¹ch lîp ngãi. Cßn çc nhµ t thÊt tr¹i lÖ vµ çc tró së kh¸c ®Òu lîp b»ng tranh".

KiÕn tróc l¨ng méTruyÒn thuyÕt vµ çc t liÖu d©n gian kh¸c cã nh¾c ®Õn

nh÷ng l¨ng, mé ®· tõng ®îc x©y dùng tõ xa t¹i mét sè n¬i ë Nam §Þnh: nh L¨ng mé cña n÷ tíng Mai ThÞ Hång thêi Hai Bµ Trng ë Vô N÷ - Vô B¶n, l¨ng mé TrÇn Minh C«ng ë th«n L¹c §¹o, x· Hång Quang- Nam Trùc; mé c«ng chóa Phông D¬ng- phu nh©n cña Chiªu Minh §¹i v¬ng TrÇn Quang Kh¶i ë B¶o §µi -Mü Thµnh, Mü Léc.

Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ cña Nguyªn ¤n Ngäc cßn nh¾c tíi nh÷ng ng«i mé xa nh mé NguyÔn C«ng ë Thanh Khª, mé cña tiÕn sÜ Ph¹m Kh¾c ThËn ë Cæ Tung, mé Thuyªn C«ng ë B¸ch TÝnh ...

Khu mé Ph¬ng QuËn c«ng NguyÔn C«ng TriÒu ë B¸ch Cèc, Vô B¶n mé x©y g¹ch dµi 14m, réng 10 m, ®Ønh mé cã chãp h×nh bÇu rîu, gãc m¸i uèn cong. Bia mé lËp n¨m 1691.

L¨ng mé Th¸nh mÉu LiÔu H¹nh vopãn lµ ng«i mé cæ ë cån Ç ChÐp x· Tiªn H¬ng. Thêi Minh M¹ng (1820 - 1840) quan huyÖn Vô B¶n cho x©y g¹ch quanh mé vµ mét bÖ nhá cho mäi ngêi ®Õn ®Æt lÔ. Vµo n¨m 1938, vua B¶o §¹i cho "Héi Xu©n Kinh" triÒu ®×nh HuÕ tiÕn hµnh x©y dùng khu l¨ng MÉu nh hiÖn nay.

Nhµ thê Thiªn Chóa gi¸o

860

HiÖn nay cha cã nguån tµi liÖu nµo cho biÕt kiÕn tróc nhµ thê Thiªn Chóa gi¸o ®Çu tiªn xuÊt hiÖn ë Nam §Þnh vµo thêi gian nµo. ChØ biÕt r»ng, theo th cña gi¸o sÜ ThËp (Juan de Santa Cruz) th× n¨m 1682, qu©n TrÞnh ®· tõng ®èt nhµ thê Kiªn Lao. Sau sù kiªn nµy, cho ®Õn n¨m 1706 (tøc lµ chØ trong kho¶ng 20 n¨m sau) khi trë l¹i Kiªn Lao coi sãc viÖc ®¹o, gi¸o sÜ ThËp ®· cho x©y ë riªng lµng nµy 6 nhµ thê. Trong 5 huyÖn cña Nam §Þnh thêi Êy (bao gåm c¶ phÇn ®Êt Th¸i B×nh), gi¸o sÜ ®· cho dùng 140 nhµ thê, 12 nhµ xø lÎ.

Nhµ thê hoÆc nh÷ng c¬ së kiÕn tróc kh¸c phôc vô cho sinh ho¹t c«ng gi¸o ®îc x©y dùng tõ nh÷ng thÕ kû nµy ë Nam §Þnh hÇu nh kh«ng cßn, hay ®óng h¬n chØ cßn l¹i mét vµi bé phËn nhá. V× thÕ, kh«ng thÓ biÕt ®îc nh÷ng ®Æc ®iÓm cña çc lo¹i kiÕn tróc nµy thêi kú ®ã.

Çc nhµ thê tån t¹i ë Nam §Þnh ngµy nay cã 2 lo¹i: lo¹i mang phong çch kiÕn tróc ph¬ng T©y vµ lo¹i mang phong çch kiÕn tróc ¸ §«ng. Lo¹i mang phong çch ¸ §«ng d©n gian quen gäi lµ nhµ thê Nam so víi phong çch ph¬ng T©y cßn Ýt ái.

Lo¹i phong çch ¸ §«ng cã bé v× chång giêng gi¸ chiªng 6 hµng ch©n cét m« pháng kiÓu ®×nh, chïa lµng ViÖt nh nhµ thê ë th«n §«ng (Xu©n Trêng). Khu nhµ chung Toµ gi¸m môc Bïi Chu (x· Xu©n Ngäc, Xu©n Trêng) cßn l¹i mét ng«i nhµ 4 gian lîp ngãi, kiÕn tróc gièng hÖt ng«i chïa PhËt gi¸o víi kiÓu chång giêng, khung b¹o, con s¬n, kÎ bÈy truyÒn thèng, ch¹m kh¾c hoa l¸ çch ®iÖu - nh÷ng häa tiÕt trang trÝ kh¸ phæ biÕn cña ®Çu thÕ kû XVIII. Lo¹i h×nh kiÕn tróc nµy mét mÆt vÉn ®¶m b¶o kh«ng gian nhµ thê theo kiÓu h×nh èng, xong vËt liÖu sö dông hÇu hÕt s½n cã ë ®Þa ph¬ng. ViÖc t¹o çc « héc, v¸ch gç, cöa më cÇu thang ®Òu b»ng gç. KiÓu çch nµy thÓ hiÖn sù thuÇn chñng vµ ®Æc thï râ nÐt.

Cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, toµn ®Þa phËn Trung cã 603 nhµ thê, nhµ gi¸o. §¹i ®a sè lµ nh÷ng nhµ thê ®îc x©y dùng vµo nöa cuèi cña thÕ kû XIX. Sau khi nhµ NguyÔn bá lÖnh cÊm ®¹o, Thiªn Chóa gi¸o lan táa, s©u réng trªn ®ia bµn Nam §Þnh vµ c¶ níc, tiÒm lùc kinh tÕ cña gi¸o héi cïng gi¸o d©n ®îc t¨ng cêng, nh÷ng kiÕn tróc nhµ thê vµo giai ®o¹n nµy trë ®i ®îc ®Çu t x©y dùng b»ng nh÷ng vËt liÖu gç, g¹ch ®¸ ch¾c ch¾n, quý hiÕm so víi ®¬ng thêi. Trong hµng tr¨m kiÕn tróc nhµ thê Thiªn Chóa gi¸o x©y dùng thêi kú nµy ph¶i kÓ tíi Toµ gi¸m môc Bïi Chu.

861

Nhµ thê Phó Nhai x· Xu©n Ph¬ng, huyÖn Xu©n Trêng lµ ®iÓn h×nh cho phong çch kiÕn tróc ph¬ng T©y ®· nãi ë trªn. ViÖc h¹ gi¶i vµ thay thÕ kiÓu kiÕn tróc míi cña nhµ thê Phó Nhai n¨m 1873 lµ sù kh¼ng ®Þnh mét trµo lu kiÕn tróc míi mÎ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XIX. Tuy vËy ë çc c«ng tr×nh kiÕn tróc theo phong çch Ch©u ©u nµy, vÉn cã thÓ thÊy vÎ c©n ®èi, hµi hoµ, ®êng nÐt trang trÝ mÆt tríc vµ c¶nh quan xung quanh hîp lý, thÓ hiÖn vµ ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt yÕu tè b¶n ®Þa.

* VËt liÖu kiÕn tróc: Do ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn nhiÖt ®íi giã mïa, nãng Èm, b·o lò, mèi mät, sù ph¸ ho¹i cña chiÕn tranh... nhiÒu c«ng tr×nh kiÕn tróc kh«ng cßn l¹i ®Õn ngµy nay, nhÊt lµ nh÷ng kiÕn tróc b»ng tre, gç.

Tre, nøa, luång lµ vËt liÖu th«ng dông vµ b×nh d©n nhÊt ®îc sö dông trong kü thuËt liªn kÕt nh l¹t buéc, con sá, méng xuyªn lç, méng ngo·m, liªn kÕt rui mÌ...

Gç lµ vËt liÖu phæ biÕn, ®îc sö dông nhiÒu ë çc lo¹i h×nh nhµ d©n gian vµ trong kÕt cÊu chÝnh cña çc c«ng tr×nh t«n gi¸o. Nã cã ®é bÒn, ®é dÎo vµ dÔ t¹o h×nh thÈm mü.

§¸ lµ vËt liÖu thiªn t¹o cã ®é bÒn víi thêi gian vµ t¨ng thªm sù t«n kÝnh vµ v÷ng ch¾c cña c«ng tr×nh. Vai trß cña nh÷ng ch©n t¶ng trong çc c«ng tr×nh ®· cã t¸c dông h÷u hiÖu ®Õn thÈm mü c«ng tr×nh, ngêi ta cßn dïng lµm nh÷ng cét lín. §iÓn h×nh ë Nam §Þnh lµ th¸p Phæ Minh lµ c«ng tr×nh hçn hîp g¹ch vµ ®¸, mét trong nh÷ng c«ng tr×nh PhËt gi¸o cæ nhÊt cßn l¹i.

G¹ch l¸t hoa v¨n thêi TrÇn lµ ®iÓn h×nh ë Nam §Þnh nh ë nÒn cung §Ö Tø (Tøc MÆc), chïa Phæ Minh. Nh÷ng trang trÝ hoa v¨n phong phó vµ khoÎ ®Ñp cña g¹ch l¸t thêi TrÇn lµ ®Ò tµi hoa l¸ trang nh· vµ thanh tho¸t. VÝ nh lo¹i g¹ch ë ph¬ng ®×nh ®Òn TrÇn cã bè côc vu«ng trßn, çc vßng trßn ch¹y s¸t çc mÐp g¹ch lµm mÊt hoa v¨n ®êng diÒm. Hoa v¨n trung t©m m« pháng bè côc ®ång tiÒn cæ: h×nh trßn cã lç vu«ng ë chÝnh gi÷a b«ng cã ghi ch÷ H¸n ghi tªn niªn hiÖu cña tiÒn ®îc thay b»ng 4 ch÷ Thä çch ®iÖu. VÎ ®Ñp cña g¹ch thêi TrÇn a sö dông ®êng nÐt to khoÎ. G¹ch ®îc sö dông trong th¸p Phæ Minh cã nhiÒu h×nh rång trang trÝ, h×nh m©y trêi vµ hoa l¸.

Lo¹i g¹ch ®¬n gi¶n h¬n lµ g¹ch tr¬n mÇu thÉm cña B¸t Trµng

862

§Êt lµ lo¹i vËt liÖu th«ng dông ®îc sö dông nhiÒu ë d¹ng nhµ d©n gian, nÒn ®Êt nÖn. NÒn ®Êt nÖn cã pha trén cïng v«i, r¬m, tro than... t¹o thµnh hçn hîp cøng khi gÆp níc kh«ng bÞ tr«i vµ khã ®µo xíi. ®Êt ®îc nÐn vµ nÒn m¹nh t¹o thµnh bÒ mÆt b»ng ph¼ng vµ m¸t mÎ vµo mïa hÌ, kh«ng Èm ít hay bèc h¬i vµo mïa nåm.2. §iªu kh¾c cæ

§iªu kh¾c thêng ®i liÒn víi çc kiÕn tróc ,®îc thÓ hiÖn trªn nhiÒu vËt liÖu kh¸c nhau (gç, ®¸, gèm, ®ång...) gãp phÇn lµm t«n/ t¨ng çi ®Ñp cña c«ng tr×nh kiÕn tróc, nã tùa nh bé phËn g¾n liÒn, h÷u c¬, kh«ng thÓ thiÕu cña çc c«ng tr×nh kiÕn tróc. Bªn c¹nh ®ã, phÇn quan träng cña ®iªu kh¾c còng ®îc thÓ hiÖn trªn çc ®å vËt riªng lÎ hoÆc trªn nh÷ng ®å vËt trang trÝ chuyªn biÖt: Chu«ng ®ång, kh¸nh ®¸ (hoÆc ®ång) bia ®¸, c©u ®èi, ®¹i tù giêng thê, kh¸m thê...

§iªu kh¾c trªn gç: Gç hÇu nh lµ vËt liÖu phæ biÕn nhÊt, ®Ó tho¶i m¸i træ tµi n¨ng, biÓu hiÖn tr×nh ®é vµ göi g¾m nh÷ng ý tëng thÈm mü cña çc nghÖ nh©n Nam §Þnh. Trong bÊt kú mét kiÕn tróc cæ truyÒn nµo ë Nam §Þnh còng cã thÓ b¾t gÆp víi nh÷ng quy m« vµ møc ®é kh¸c nhau nh÷ng ®iªu kh¾c gç. Trong rÊt nhiÒu nh÷ng ®iªu kh¾c gç, khã cã thÓ quªn bé cöa chïa Phæ Minh víi nh÷ng nÐt ch¹m træ tØ mØ, trau chuèt mµ kho¸ng ®¹t nh÷ng nÐt vïng vÉy cña rång mÑ, rång con, sù mÒm m¹i vµ uèn lîn cña sãng níc cïng víi nh÷ng çnh hoa to réng nh vît ra ngoµi kh«ng gian bé cöa mang dÊu Ên nghÖ thuËt cña thÕ kû XVI. Çc çc m¶ng ®iªu kh¾c gç kh¸c nh çc hµng xµ, ®è lôa, çnh cöa, çc bøc thuËn... cña ®Òn Hng Léc- NghÜa ThÞnh, NghÜa Hng hay ch¹m trªn tam quan g¸c chu«ng chïa Keo Hµnh ThiÖn, Xu©n Trêng mang dÊu Ên nghÖ thuËt thÕ kû XIII.

Çc bøc ch¹m kªnh bong ë xµ, giêng, mª cèn ë ®×nh Sïng V¨n, Mü ThuËn, Mü Léc; çc bé cöa gç cña ®Òn §¸, T©n ThÞnh, Nam Trùc; ®Òn §ång Quü, Nam TiÕn, Nam Trùc... lµ s¶n phÈm cña ®iªu kh¾c gç thÕ kû XVIII.

Çc kh¾c gç ë hoµnh, xµ bÈy ®Òn Gi¸p NhÊt, Quang Trung, Vô B¶n; bé kh¸m thê cña Tõ ®êng hä L·, Thîng §ång, Yªn TiÕn ý Yªn... ®îc ch¹m træ vµo thÕ kû XIX.

§iªu kh¾c trªn ®¸: thêng gÆp trªn çc bé phËn, çc chi tiÕt kiÕn tróc nh cét, bÖ kª ch©n cét, têng, lan can, bia ®¸, nh¹c khÝ, ®å thê tù...

863

Cã thÓ kÓ tíi nh÷ng ®iªu kh¾c ë:- Chïa th¸p Ch¬ng S¬n víi cöa bã ®¸ t¹c nh÷ng líp "sãng

h×nh nói", çc vò n÷ thiªn thÇn, rång, tîng PhËt, ®µi sen... ®Ó l¹i dÊu Ên quý hiÕm vÒ nghÖ thuËt t¹o h×nh trªn ®¸ thêi Lý kh«ng chØ riªng cña vïng ®Êt Nam §Þnh.

- Nh÷ng ®iÓm nhÊn s¾c nÐt vµ ®iÓn h×nh cña ®iªu kh¾c, t¹o h×nh trªn ®¸ thêi TrÇn ë Nam §Þnh thÓ hiÖn ë nh÷ng con rång ®¸ th©n do·ng khóc vµ nh÷ng çi ®Çu n¶y sõng, taÞ çc thµnh bËc cöa, ®µi sen vu«ng víi nh÷ng çnh sen kÐp, mòi çnh nh« ra thµnh h×nh v©n xo¾n, lßng çnh sen theo h×nh hoa cóc çch ®iÖu ë th¸p Phæ Minh, nh÷ng ch©n t¶ng ch¹m hoa sen, nh÷ng chó sãc ®¸ ë khu vùc chïa §Ö Tø, Léc H¹, ngo¹i thµnh Nam §Þnh

- Nh÷ng ch¹m kh¾c ®¸ trªn çc bé cöa vâng ë §Òn §¸ th«n Nam Hµ, T©n ThÞnh, Nam Trùc; nh÷ng ngìng ®¸ ë ®Òn §ång Quü - Nam Trùc; h×nh long, ly, quy, phîng trªn cét ®¸ §Òn Nam L¹ng (Trùc Ninh)... lµ nghÖ thuËt ®iªu kh¾c ®¸ cña thêi HËu Lª.

Kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi nh÷ng ®êng nÐt ®iªu kh¾c ch÷ vµ hoa v¨n trang trÝ tinh x¶o, tØ mØ cña hµng tr¨m tÊm bia ®¸ trong çc di tÝch kiÕn tróc cæ ë Nam §Þnh. (Theo thèng kª ban ®Çu cha ®Çy ®ñ cña B¶o tµng tØnh, cho ®Õn n¨m 2001 cßn l¹i 585 tÊm bia ®¸). Trong sè ®ã ph¶i kÓ tíi nh÷ng tÊm bia cã niªn ®¹i sím nh: tÊm bia thêi Lý t¹i chïa NghÜa X¸ - Xu©n Ninh, Xu©n Trêng, tÊm bia ®¸ t¹i ®×nh Cao §µi niªn hiÖu Hng Long thø nhÊt (1293).

§iªu kh¾c trªn ®ång: Tuy sè l¬ng Ýt h¬n nh÷ng ®iªu kh¾c gç vµ ®¸, nhng truyÒn thèng trang trÝ (®óc, ch¹m kh¾c) trªn ®å ®ång cña ngêi ViÖt ë Nam §Þnh qua nh÷ng trèng ®ång C«i S¬n vÉn ®îc tiÕp tôc trªn hµng tr¨m çc chu«ng ®ång, çc t-îng ®ång, vËt dông ®Ó thê ë çc ®×nh, ®Òn, chïa, miÕu.

§Òn lµng §ång Quü- n¬i cã nghÒ ®óc ®ång truyÒn thèng, cã nh÷ng hiÖn vËt ®ång: tîng TriÖu Quang Phôc s¬n son, thÕp vµng, ngåi trªn sËp cao 1,60 m. ChiÕc v¹c ®ång cao 0,85 m, nÆng 180 kg, kh¾c bÇu rîu, tói th¬, qu¶ v¶, cuèn th.

Mét m¶ng ®iªu kh¾c, trang trÝ phæ biÕn vµ ®Æc s¾c kh¸c lµ çc lo¹i gèm, ®å ®ùng, ®å ¨n, g¹ch ngãi x©y dùng, ®å thê tù rÊt phong phó cña çc thêi kú. §Æc biÖt ph¶i kÓ ®Õn su tËp çc lo¹i ®å gèm gia dông cña thêi TrÇn víi nh÷ng hoa l¸ kh¾c ch×m ®îc phñ lªn b»ng çc lo¹i men tr¾ng, r¹n n©u, ngäc, ngµ.

864

Chñ ®Ò ®iªu kh¾c ph¶n ¶nh:§îc thê phông chñ yÕu trong çc Chïa th¸p, §×nh, §Òn, L¨ng,

MiÕu... lµ tîng çc vÞ PhËt, ThÇn, Th¸nh. Bªn c¹nh nh÷ng tîng - tîng trng cã nh÷ng tîng ph¶n ¶nh tµi hoa ®iªu kh¾c, t¹c hoÆc ®óc cña nghÖ nh©n. Çc Apsara (vò n÷ thiªn thÇn) móa trªn çc thµnh b¹c ®¸ ë cöa th¸p Ch¬ng S¬n (ý Yªn). Nh÷ng pho tîng ®Ñp vÒ h×nh thÓ, c©n ®èi vÒ tû lÖ vµ mang tÝnh nghÖ thuËt cao cña thÕ kû XVI ë chïa Phæ Minh: tîng PhËt nhËp niÕt bµn - t¬ng truyÒn lµ t-îng vua TrÇn Nh©n T«ng, tîng V¨n Thï bå t¸t, Phæ HiÒn bå t¸t, Tiªn ®ång Ngäc n÷, c«ng chóa M¹c... Tîng Hé ph¸p b»ng ®¸ ë chïa Nam L¹ng (Trùc TuÊn - Trùc Ninh), tîng ThiÒn S Kh«ng Lé - chïa Keo Hµnh ThiÖn vµ çc pho tîng Hé ph¸p, tîng PhËt cña chïa §¹i Bi, chïa L¬ng...

Bªn c¹nh nh÷ng tîng PhËt, Th¸nh thÇn, çc tæ nghÒ thñ c«ng, tæ khai s¸ng lµng Êp, h×nh tîng con ngêi lao ®éng b×nh dÞ, c¶nh sinh ho¹t d©n d· trë thµnh chñ ®Ò gÇn gòi ®îc thÓ hiÖn trong çc c«ng tr×nh kiÕn tróc ®iªu kh¾c ë Nam §Þnh: c¶nh h¸i dõa (®×nh Hoµ An), c¶nh chÌo thuyÒn ë chïa §Ö Tø, §Ö Tam. §Æc biÖt lµ c¶nh thuyÒn bu«n vµ ®oµn thuû thñ ®îc nh×n tõ phÝa sau trong nh÷ng chiÕc mò réng vµnh, ¸o kho¸c dµi tíi gèi, quÇn réng èng, dµi ®Õn m¾t ç ch©n - gîi lªn h×nh ¶nh cña mét vïng s«ng níc më cöa tiÕp xóc víi bªn ngoµi.

Nh÷ng c¶nh sinh ho¹t cña trai g¸i lµng còng ®îc ph¸c ho¹: ë ®Òn §Ö Tam ch¹m ba c« g¸i kho¶ th©n, tãc dµi, hai ngêi tríc nghiªng khÐp ch©n, ngêi cßn l¹i ®øng, nh×n th¼ng, hai bµn tay cÇm l¸ sen che chç kÝn. Ngêi ®µn «ng ¸o thông, n¾m tay c« g¸i, tay kh¸c ®ang ®a vµo ngùc c« g¸i. Ngay trong cung cÊm cña ®Òn Hng Léc (NghÜa ThÞnh, NghÜa Hng) lµ bøc ch¹m trai gai t×nh tù, mµ d©n gian quen gäi lµ bøc "bèn nô cêi". Trªn khãm "tróc ho¸ long" lµ c¶nh tiªn cìi rång, cßn phÝa díi lµ c¶nh bèn ngêi, mµ trung t©m lµ ngêi con trai ®ãng khè «m vai ngêi con g¸i vËn yÕm, ®øng yªn, e thÑn víi tói trÇu gi÷ hê trªn tay. Mét ngêi con trai tay ph¶i chèng vÒ phÝa sau, tay tr¸i chØ vÒ phÝa ®«i trai g¸i, cêi hë c¶ hµm r¨ng khÓnh, lé c¶ çi rèn s©u, trong khi mét «ng giµ bªn c¹nh ngêi con g¸i l¹i ngo¶nh mÆt ®i chç kh¸c.

Çc linh vËt hay nh÷ng con vËt mµ t duy d©n gian coi chóng cã nh÷ng kh¶ n¨ng siªu phµm, chi phèi cuéc sèng trÇn thÕ lµ biÓu tîng cña nh÷ng quyÒn uy: long, ly, quy, phîng.

865

Rång: Rång æ thêi Lý ë chïa Ch¬ng S¬n; ®«i rång vâng lng kiÓu yªn ngùa, víi nh÷ng yÕu tè thó nh ch¹c, tai, mòi s tö... quanh ®Çu ®u«i trong thít trßn - tîng trng cho bÇu trêi, chÇu vÒ mét vµnh mÆt trêi ë trung t©m lÇn ®Çu tiªn ®îc biÕt ®Õn trong mü thuËt ViÖt Nam trªn trÇn th¸p Phæ Minh thêi TrÇn. Nh÷ng con rång cña thÕ kû XVII, táa r©u h×nh l¸ ho¶, rõng rùc, khoÎ m¹nh, th©n rång Èn hiÖn uyÓn chuyÓn trong líp m©y l¸, quÊn quýt nh÷ng chó rång con (mÉu long gi¸o tö) ®îc ch¹m kh¾c tinh vi trªn nh÷ng con giõ¬ng, bé çnh cöa cña ®Òn Hng Léc (NghÜa ThÞnh, NghÜa Hng), nh÷ng c¶nh rång lÊy níc, cuèn cao, voi ngËm ®u«i rång ë ®×nh Sïng V¨n...

L©n thuéc lo¹i sím trong kiÕn tróc ë ViÖt Nam lµ nh÷ng con l©n ®ì ®µi sen trong chïa Ch¬ng S¬n vµ trªn nh÷ng ®Çu d ®Òn Hng ThÞnh...

Phîng móa gi÷a nh÷ng l¸, hoa, chim thÇn, sãng níc ë th¸p Ch¬ng S¬n. ë ®×nh Ruèi (Ngäc ChuÕ- ý Yªn) cã c¶nh Phîng ngËm cµnh hoa; ë ®Òn Hng ThÞnh cã c¶nh phîng chÇu hæ phï. Bªn c¹nh linh vËt, trong kiÕn tróc, ®iªu kh¾c Nam §Þnh cßn thÓ hiÖn kh«ng Ýt nh÷ng thó, chim: voi ®¸ ë ®Òn Hng ThÞnh; chån, sãc (®×nh Cao §µi); khØ (th¸p Ch¬ng S¬n), ç (®Òn Hng ThÞnh), nghª ®¸, chån ®¸ (chïa NghÜa X¸- Xu©n Ninh, Xu©n Trêng); r¾n (®×nh Tiªn Chëng- Vô B¶n)...

Hoa v¨n, c©y cá hoa l¸: lµ nh÷ng trang trÝ thêng gÆp nhÊt trªn çc c«ng tr×nh ®iªu kh¾c cæ. Hoa sen xuÊt hiÖn sím vµ trë thµnh h×nh ¶nh quen thuéc trong çc kiÕn tróc, ®iªu kh¾c Nam §Þnh. Trªn bÖ PhËt chïa Ch¬ng S¬n ®êi Lý cã nh÷ng hoa sen 4 líp çnh chång ken nhau. Gi÷a tõng çnh hoa cña hai líp trªn ch¹m rång chÇu l¸ ®Ò, lßng çnh hoa díi ch¹m hoa d©y.

Trªn c«ng tr×nh kiÕn tróc, trang trÝ ®êi TrÇn nh th¸p Phæ Minh, cån ®¸ Léc H¹ víi nh÷ng bÖ ®¸, ch©n t¶ng ®¸ kª cét ch¹m hoa sen. Trªn th¹p gèm cïng thêi, b«ng sen gÇn gòi víi xu híng t¶ thùc gi¶n dÞ, sinh ®éng. B«ng sen chÝnh víi hai çnh gÇn nô «m vµo víi vµi çnh bªn v¬n ra uèn mÒm, cuèn hoa lîn cong... ®îc ch¹m ch×m, hai nô hoa ë hai bªn. H×nh tîng hoa sen tiÕp tôc ë çc thÕ kû sau trong çc c«ng tr×nh kiÕn tróc nh ë chïa Keo (Hµnh ThiÖn), ®Òn Hng ThÞnh...

Tïng, tróc, cóc, mai vµ nh÷ng biÕn çch cña nã nh "tróc ho¸ long"còng thêng ®îc gÆp trong nhiÒu c«ng tr×nh nh mét m¶ng ®Ò tµi gÇn gòi cña çc nghÖ nh©n.

866

Trong kho tµng truyÒn thuyÕt cña Nam §Þnh cã c©u chuyÖn vÒ ngêi thî méc ë Cèc Thµnh - Vô B¶n ®îc (bÞ) vua Thuû TÒ cho qu©n lÝnh mêi xuèng ®Ó lµm mét çi gêng ®Æt trong l©u ®µi léng lÉy ë thuû cung. Trong sè çc giêng çc hiÖp thî cïng hoµn thµnh, chØ çi giêng b¸t gi¸c tuyÖt khÐo cña «ng lµ ®îc Thuû TÒ võa ý vµ ban thëng.

ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã truyÒn kú trªn thÓ hiÖn mét çch d©n gian vÒ tµi hoa cña çc nghÖ nh©n Nam §Þnh.3. KiÕn tróc, ®iªu kh¾c thêi hiÖn ®¹i

Tõ ®Çu thÕ kû XX, nh÷ng kiÕn tróc ®iªu kh¾c truyÒn thèng nh ®×nh, ®Òn, chïa th¸p, L¨ng mé hay nh÷ng nhµ thê Thiªn Chóa gi¸o... vÉn tiÕp tôc ®îc trïng tu hoÆc x©y cÊt míi. Mét sè c«ng tr×nh d¹ng thøc nµy ®¸ng kÓ lµ:

Phñ Tiªn H¬ng (Kim Th¸i - Vô B¶n) ®îc më réng quy m« x©y dùng to lín vµo n¨m 1914.

Chïa Cæ LÔ (ThÇn Quang tù) t¹i ThÞ trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh ®îc x©y dùng vµo n¨m 1920, th¸p Cöu phÈm Liªn hoa cña chïa 12 tÇng 8 mÆt cao 32 m dùng n¨m 1927.

V¬ng cung th¸nh ®êng Phó Nhai (n¨m 1923), Gi¸o hoµng ®¹i chñng viÖn Allbert Nam §Þnh (1930), nhµ thê Phó Nhai (1933).

L¨ng Th¸nh mÉu LiÔu H¹nh ë Tiªn H¬ng Vô B¶n dùng n¨m 1938. L¨ng ®îc x©y dùng trªn khu ®Êt cao, diÖn tÝch 652 m2. Tõ ngoµi vµo trong cã tíi 5 vßng têng çch ®Òu nhau. Tõ líp têng thø 3 trë vµo mÆt nÒn ®îc n©ng dÇn lªn vµ ®¹t tíi ®é cao 4,40 m t¹i phÇn mé. PhÇn mé lµ trung ®iÓm cña l¨ng cã h×nh b¸t gi¸c theo ®å h×nh b¸t qu¸i. Xung quanh cã ®êng viÒn t¹o thµnh nh÷ng nóm vó h×nh qu¶ lùu (d©n gian gäi ®ã lµ bÇu s÷a mÑ). L¨ng quay vÒ híng T©y phÝa nói Tiªn H¬ng. Çc phÝa cßn l¹i ®Òu lµm cöa bæ trô. An ng÷ bèn bËc cöa cuèi cïng lµ nh÷ng b×nh phong b»ng ®¸ lµm theo kiÓu cuèn th cã chu«i g¬m, bót l«ng ë hai ®Çu, ch÷ thä vµ hoa l¸ ë phÝa díi .

§iÒu ®Æc biÖt cña kiÕn tróc nµy lµ tõ xa nh×n hay ®i ®Õn L¨ng mé, ngêi ta nh ®ang ng¾m hoÆc ®ang ®i tíi hå sen ®Çu mïa h¹ víi hµng chôc bóp sen ®ang v¬n lªn mÆt hå. C¶m gi¸c ®ã ®îc t¹o ra bëi hµng mÊy nh÷ng nô sen b»ng ®¸ g¾n trªn nh÷ng cét trô cao ë çc cöa vµ mçi mÆt têng.

867

NhiÒu c«ng tr×nh kiÕn tróc ®îc tËp trung ë thµnh phè Nam §Þnh: Toµ C«ng sø, råi ®Õn çc c«ng së phôc vô cho c«ng viÖc cai trÞ, ®« hé cña chÝnh quyÒn Thùc d©n Ph¸p.

Tõ §æi míi (1987), nhÊt lµ h¬n mét chôc n¨m trë l¹i ®©y, trong kh«ng khÝ x©y dùng khÈn tr¬ng, å ¹t, m¹nh mÏ cña c¶ níc, cña Nam §Þnh, nhiÒu c«ng tr×nh kiÕn tróc lín cña nhµ níc vµ nh©n d©n ®îc x©y dùng nh c«ng së çc c¬ quan, trêng häc, çc ®µi kû niÖm danh nh©n, liÖt sÜ... ®· ®îc mäc lªn.

T¹i thµnh phè c«ng nghiÖp Nam §Þnh ®· x©y dùng nhiÒu nhµ cöa víi tiÖn nghi khang trang. Vïng ®Êt H¶i HËu ra ®êi muén nhê khai hoang lÊn biÓn còng ®· cã nh÷ng chiÕn lîc toµn diÖn g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Tõ nh÷ng n¨m 1970 - 1980, H¶i HËu ®· x©y dùng mét hÖ thèng thiÕt chÕ v¨n ho¸ ®ång bé bao gåm khu trung t©m v¨n ho¸ huyÖn lþ ë thÞ trÊn Yªn §Þnh vµ ba côm v¨n ho¸ th«ng tin g¾n liÒn víi ba côm kinh tÕ kü thuËt trªn ®Þa bµn Nam §Þnh thÞ trÊn Cån, H¶i Phó vµ Trùc Th¸i víi nhµ v¨n ho¸, th viÖn, b¶o tµng, nhµ truyÒn thèng, hiÖu s¸ch, s©n vËn ®ång...). §Õn n¨m 1992, huyÖn ®· cã 42 nhµ v¨n ho¸ x·, 22 c©u l¹c bé, 6 nhµ truyÒn thèng x·. ë trung t©m huyÖn lþ còng nh kh¾p çc x· cña H¶i HËu, çc c«ng tr×nh v¨n ho¸ ®îc x©y dùng song song víi bÖnh viÖn, phßng kh¸m bÖnh, bÖnh x¸, trêng häc, mÉu gi¸o... ChØ riªng çc c«ng tr×nh kiÕn tróc cña huyÖn x·, do çc kiÕn tróc s cña quª h¬ng thiÕt kÕ ®· lµm nªn bé mÆt míi cña huyÖn, x·.

Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®« thÞ, Nam §Þnh ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc quan träng nh nhµ m¸y DÖt, khu nhµ ë cho çn bé, çc khu v¨n ho¸ thÓ thao, s©n vËn ®éng lµ bíc chuyÓn m×nh cña vïng ®Êt Thµnh Nam thêi kú më cöa.

Trong sè ®ã ph¶i kÓ ®Õn mét sè c«ng tr×nh cã hiÖu qu¶ thÈm mü, kiÕn tróc nh: Nhµ b¶o tµng lÞch sö nghÖ thuËt tØnh, t-îng ®µi Hng §¹o §¹i V¬ng t¹i thµnh phè Nam §Þnh, ®Òn tëng niÖm çc liÖt sÜ huyÖn Nam Trùc, huyÖn H¶i HËu...

B¶o tµng cæ vËt Nam §Þnh (Thµnh phè Nam §Þnh) thuéc lo¹i c«ng tr×nh trng bµy nghiªn cøu, ®îc x©y dùng n¨m 1977 do kiÕn tróc s NguyÔn Cao LuyÖn thiÕt kÕ.

Víi h×nh tîng con s tö lµ h×nh thøc bªn ngoµi c«ng tr×nh ®Ñp vµ ®éc ®¸o ph¶n ¸nh sù khao kh¸t t×m tßi h×nh îng kiÕn tróc míi, nhng h×nh d¹ng l¹i ®èi lËp víi çc phßng trng bµy vu«ng

868

v¾n bªn trong. Tuy nhiªn çc ®iÒu kiÖn trng bµy ë ®©y cßn thiÕu thèn vµ h¹n chÕ.

Kh¸ch s¹n VÞ Hoµng: Kh¸ch s¹n do KiÕn tróc s TrÇn §øc NhuËn (ngêi huyÖn H¶i HËu vµ ®îc gi¶i thëng Nhµ níc n¨m 2000). Kh¸ch s¹n mang tªn dßng s«ng cò cña Nam §Þnh. Ng«n ng÷ kiÕn tróc hµi hoµ phï hîp víi c¶nh quan kiÕn tróc xung quanh.

§Òn thê liÖt sÜ - ThÞ trÊn Yªn §Þnh, huyÖn H¶i HËu: C«ng tr×nh x©y dùng n¨m 1997 do kiÕn tróc s NguyÔn Ngäc Minh thiÕt kÕ. Thuéc lo¹i C«ng tr×nh tëng niÖm.

H×nh thøc kiÕn tróc cña ®Òn biÓu hiÖn khuynh híng hoµi cæ "trë vÒ víi céi nguån" phï hîp víi chøc n¨ng c«ng tr×nh. Tõ bè côc, tæ chøc kh«ng gian ®Õn çc chi tiÕt trang trÝ hoa v¨n ®Çu ®ao, con s¬n bª t«ng gi¸ gç... Tuy dïng kÕt cÊu vµ vËt liÖu míi nh÷ng h×nh thøc theo lèi gi¶ cæ, thiÕu sù nhuÇn nhuyÔn.

Tîng ®µi TrÇn Hng §¹o t¹i Qu¶ng trêng 3/2 thµnh phè Nam §Þnh, t¸c gi¶ V¬ng Duy Biªn- Trêng §¹i häc Mü thuËt Hµ Néi thÓ hiÖn, ®îc kh¸nh thµnh ngµy 17/9/2000 (tøc ngµy 20 th¸ng 8 ©m lÞch), nh©n kû niÖm 700 n¨m ngµy mÊt cña ®øc Th¸nh TrÇn. Tîng cao 10,25m, nÆng 20 tÊn ®îc thùc hiÖn trong vßng h¬n 10 n¨m kÓ tõ ngµy mét nhµ s b¾t ®Çu quyªn gãp ®ång (tõ chËu ®ång, m©m ®ång ®Õn d©y ®iÖn, çt tót... cho viÖc ®óc tîng). §©y lµ tîng ®µi b»ng ®ång lín nhÊt ViÖt Nam. C«ng viªn thµnh phè ®· ®-îc c¶i t¹o thµnh Qu¶ng trêng 3/2 víi kh«ng gian 4 mÆt rÊt lín ®Ó lµm n¬i ®Æt tîng.

Tîng ®µi TrÇn Quèc TuÊn uy nghi, mét chót trÇm mÆc cña l·o tíng träng mu lîc, trÝ dòng. Tay tr¸i (tay v¨n) cÇm HÞch tíng sÜ ®Ó lªn ngùc, tay ph¶i (tay vâ) t× vµo ®èc g¬m. Pho tîng m« t¶ t thÕ cña ngêi chØ huy "nh×n thÕ trËn cha cÇn ph¶i dïng g¬m, mµ cÇn sù quyÕt t©m ®ång lßng c¶nh gi¸c, lÊy viÖc gi÷ hoµ khÝ lµm träng". §Çu vÊn kh¨n nh mét ngêi d©n b×nh thêng, khu«n mÆt phóc hËu c¬ng nghÞ, thÓ hiÖn tÇm vãc mét vÞ tíng biÕt nh×n xa tr«ng réng, coi tíng sÜ thÇn d©n nh con. Trang phôc ¸o v¶i ®îc t¹o t¸c tØ mØ vµ ®Ñp m¾t.

Tîng ®îc bè côc v÷ng ch·i, ®é bay cña tµ ¸o vµ çc ®ît sãng díi mòi hµi cuén ra phÝa sau t¹o thµnh khèi h×nh trô ch¾c ch¾n híng lªn trªn.

Tîng ®îc thÓ hiÖn tû mû, tinh x¶o giµu tÝnh hiÖn thùc. Tîng ®µi TrÇn Hng §¹o lµ niÒm tù hµo cña thµnh phè quª h¬ng ngêi anh hïng.

869

Nh thÕ, trªn ®Êt Nam §Þnh ®· tõng cã rÊt nhiÒu lo¹i h×nh kiÕn tróc. Bªn c¹nh sù tµn ph¸ cña thiªn tai, ®Þch ho¹, cña chÝnh con ngêi, nhiÒu c«ng tr×nh ®· kh«ng cßn ®Õn ngµy nay. Bªn c¹nh ®ã kh«ng Ýt c«ng tr×nh, nhÊt lµ nh÷ng kiÕn tróc chïa, ®×nh, ®Òn..., vÉn ®îc çc thÕ hÖ tiÕp tôc trïng tu, söa ch÷a.

Do chøc n¨ng ®Æc thï, mçi d¹ng c«ng tr×nh kiÕn tróc ®ßi hái cã vÞ trÝ x©y dùng kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n: víi nhµ ë d©n gian, ng«i nhµ kh«ng t¸ch rêi khái khu«n viªn ao, vên, t¹o ra tiÓu m«i tr-êng sinh th¸i, phï hîp víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ nhu cÇu kinh tÕ, x· héi cña c d©n n«ng nghiÖp, n«ng th«n. Çc cÇu cèng ph¶i x©y dùng ë trªn s«ng ngßi, ph¶i ®¸p øng nhu cÇu ®i l¹i giao th«ng thuËn tiÖn, hîp lý. Çc thµnh tr× ®îc x©y dùng trªn nh÷ng vÞ trÝ chiÕn lù¬c quan träng, thuËn tiÖn vµ kÕt hîp gi÷a phßng thñ vµ tiÕn c«ng. Çc kiÕn tróc ®×nh, chïa, nhµ thê... ph¶i g¾n liÒn víi ®Þa ®iÓm d©n c ®Ó thu©n tiÖn cho çc ho¹t ®éng tÝn ngìng, ph¶i tu©n thñ nh÷ng quy t¾c hay nh÷ng kiÓu thøc chung...

Bªn c¹nh mÉu sè chung nh vËy, nh÷ng nÐt riªng cña kiÕn tróc cæ ë Nam §Þnh vÉn hiÖn lªn râ nÐt. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt hay chÝnh lµ néi dung kh«ng thÓ thiÕu ®îc lµm nªn hiÖu qu¶ thÈm mü cao cña nh÷ng kiÕn tróc cæ truyÒn ë Nam §Þnh lµ nghÖ thuËt phèi c¶nh. Cµng cã ®é lïi vÒ thêi gian, viÖc phèi c¶nh gi÷a c«ng tr×nh kiÕn tróc vµ c¶nh quan m«i trêng xung quanh cµng trë thµnh mét tæng thÓ, kh«ng t¸ch rêi, ph¸t huy hiÖu qu¶ vÒ mü, c¶nh quan.

Ch¬ng IV

gi̧ o dôc - y tÕ - thÓ thao - vÖ sinh m«i trêng

I. Gi¸o dôc1. Tríc n¨m 1945 1.1 S¬ lîc hÖ thèng trêng, líp t¹i çc lµng, tæng, huyÖn

N¨m 1281, nhµ TrÇn ®· cho lËp nhµ häc ë phñ Thiªn Trêng, nhng cÊm ngêi thuéc h¬ng Thiªn Thuéc vµo häc. Theo lÖ cò nhµ TrÇn, qu©n sÜ Thiªn Thuéc kh«ng ®îc häc tËp v¨n ch¬ng nghÖ thuËt v× sî khÝ lùc kÐm ®i. TiÕc lµ kh«ng cã nhiÒu tµi liÖu ghi chÐp vÒ nhµ häc nµy.

870

N¨m 1397, nhµ TrÇn xuèng chiÕu ®Æt chøc quan Gi¸o thô gi÷ viÖc häc ë lé S¬n Nam ®Ó ®«n ®èc viÖc häc tËp, ®µo t¹o häc sinh u tó cho triÒu ®×nh. Cuèi mçi n¨m kÐn chän ngêi giái tiÕn cö ®Ó triÒu ®×nh cÊt nh¾c.

Thêi thuéc Minh, còng nh çc ®Þa ph¬ng kh¸c trong níc, Nam §Þnh cã çc trêng häc t¹i çc phñ, huyÖn do nhµ Minh ®Æt ra. Çc trêng häc nµy lÊy nh÷ng ngêi häc vÒ nghÒ thÇy cóng, thÇy thuèc, thÇy chïa vµ ®¹o sÜ ®Ó tr«ng coi viÖc d¹y häc.

N¨m 1428, cïng víi viÖc lËp l¹i Quèc Tö Gi¸m ë kinh ®«, nhµ Lª còng cho më çc trêng häc ë çc phñ, lé dµnh cho tÊt c¶ con em cña mäi tÇng líp nh©n d©n cã ®iÒu kiÖn häc tËp.

Díi thêi Lª s¬ vµ Lª Trung Hng, triÒu ®×nh ®Òu cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ viÖc më çc trêng häc ë ®Þa ph¬ng. Thêi T©y S¬n, trêng häc ®îc phæ biÕn xuèng cÊp x·. MÆc dï kh«ng ®îc ghi chÐp cô thÓ trong çc tµi liÖu chÝnh sö, nhng còng cã thÓ h×nh dung r»ng díi çc thêi kú nµy vÉn cã çc trêng häc ho¹t ®éng ë Nam §Þnh.

N¨m 1820, triÒu NguyÔn cho ®Æt nhµ häc ë çc huyÖn, phñ víi nhiÖm vô tËp hîp häc sinh ®Ó gi¶ng d¹y, lµm v¨n, chÊm vµ b×nh v¨n. Kú thi t¹i çc trêng nµy ®îc xem nh lµ kú s¸t h¹ch ®Çu tiªn ®Ó lùa chän ra nh÷ng ngêi tham dù kú thi H¬ng.

Theo §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, thêi NguyÔn, ë Nam §Þnh cã:- Trêng häc tØnh Nam §Þnh dùng n¨m Minh MÖnh thø 14

(1833).- Trêng häc phñ Thiªn Trêng: thuéc x· T¬ng §«ng, dùng n¨m

Minh MÖnh thø 18 (1837). - Trêng häc phñ NghÜa Hng: ë x· Phï Sa, dùng n¨m Tù §øc thø

7 (1854)- Trêng häc ph©n phñ NghÜa Hng: ë phÝa t©y së ph©n phñ,

®Þa phËn x· L¹c ChÝnh, dùng n¨m Minh MÖnh thø 6 (1825) - Trêng häc huyÖn Nam Ch©n: dùng n¨m Minh MÖnh thø 7

(1826)- Trêng häc huyÖn Ch©n Ninh: ë x· Çt Chö, dùng n¨m Minh

MÖnh thø 15 (1834). - Trêng häc huyÖn Mü Léc: dùng n¨m Tù §øc thø 4 (1851)- Trêng häc huyÖn Thiªn B¶n: ë x· Th¸i La, n¨m Tù §øc thø 7

(1854) dêi phñ lÞ, ®em trêng häc cña phñ cò lµm trêng häc cña huyÖn.

871

- Trêng häc huyÖn Phong Doanh: ë x· Thîng §éng. Ngoµi çc trêng do Nhµ níc thµnh lËp, trong lÞch sö t¹i Nam

§Þnh cßn cã çc trêng t. Khã cã thÓ thèng kª ®îc hÕt nh÷ng líp häc ®îc më t¹i çc

th«n, lµng ë Nam §Þnh bëi nhiÒu trêng líp ®îc më ra kh«ng chØ cña çc vÞ ®ç ®¹i khoa, cña nh÷ng ngêi ®ç ®¹t kh«ng ra lµm quan, më trêng d¹y häc (nh trêng cña Ph¹m §¨ng Phæ, Bïi Tr×nh Khiªm...) mµ cßn bëi nh÷ng ngêi tuy kh«ng ®ç ®¹t nhng lµ nh÷ng ngêi cã t©m huyÕt muèn truyÒn ®¹t kiÕn thøc tíi çc thÕ hÖ sau. Bªn c¹nh ®ã cßn cã nh÷ng trêng häc do dßng hä trong lµng më ra cho con em m×nh nh trêng häc cña hä Ph¹m ë lµng Si, x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n. Trêng häc cña dßng hä Ph¹m, tån t¹i tõ nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XVII ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII, thu hót c¶ häc sinh ë çc lµng kh¸c ®Õn häc. Trêng ®µo t¹o ra nhiÒu ngêi hä Ph¹m ®ç ®¹t nh: Ph¹m §×nh KÝnh ®ç TiÕn sÜ n¨m 1710, Ph¹m Thanh ThËn (con ch¸u Ph¹m §×nh KÝnh) ®ç Cö nh©n n¨m 1715, Ph¹m §×nh Hu©n ®ç Cö nh©n, lµm Trî gi¸o huyÖn Hµ Hoa (Hµ TÜnh)...

§Õn thÕ kû XIX, nhiÒu trêng do çc vÞ khoa b¶ng nh Ng« ThÕ Vinh, Ng« Tiªm, Ph¹m V¨n NghÞ, Vò H÷u Lîi, TrÇn Huy LuyÖn, KhiÕu N¨ng TÜnh, §Æng §øc DÞch... thµnh lËp. Nh÷ng ng«i trêng nµy thu hót nhiÒu häc sinh tíi häc, ®ãng gãp kh«ng nhá trong viÖc ®Èy m¹nh truyÒn thèng gi¸o dôc t¹i Nam §Þnh. §ã lµ çc tr-êng:

- Trêng cña TiÕn sÜ Ng« ThÕ Vinh (1803 - 1856)21: lµng B¸i D¬ng, huyÖn Nam Trùc. Khi lµm gi¸m kh¶o trêng thi Hµ Néi, «ng ®· söa quyÓn thi ®Ó vít Cö nh©n ®Ëu Héi nguyªn nªn bÞ çch chøc, vÒ quª d¹y häc.

¤ng næi tiÕng lµ mét nhµ gi¸o dôc nöa ®Çu thÕ kû XIX. Tr-êng «ng d¹y lµ mét trêng lín, thu hót nhiÒu häc sinh. SÜ tö trong n-íc ®Òu biÕt ®Õn trêng B¸i D¬ng, hoÆc tiÕng t¨m cô nghÌ B¸i D-¬ng. Häc trß cña «ng cã ®Õn h¬n mét ngh×n ngêi, ®Ëu Cö nh©n trªn 60 ngêi. B¶ng nh·n Ph¹m Thanh, Th¸m hoa Nguþ Kh¾c §¶n, Hoµng gi¸p Thóc Kiªn, TiÕn sÜ §ç Ph¸t... ®Òu ®îc ®µo t¹o tõ trêng nµy ra. NhiÒu s¸ch gi¸o khoa do Ng« ThÕ Vinh so¹n ®îc sÜ tö c¶ n-íc sö dông häc tËp nh Tróc §êng khoa s¸ch, Tróc §êng v¨n s¸ch... Ng« ThÕ Vinh cßn so¹n cuèn N÷ huÊn t©n th ®Ó d¹y phô n÷. ¤ng cßn cã chñ tr¬ng san ®Þnh l¹i çc s¸ch Ngò kinh, Tø th ®Ó tiÖn cho nh÷ng ngêi míi häc, nhng míi lµm ®îc 2 quyÓn.

21 Xem thªm phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

872

- Trêng cña Bïi §øc TuÊn (? -?): x· Tam Quang, huyÖn NghÜa Hng. ¤ng lµ bËc c sÜ, ®äc vµ nhí nhiÒu s¸ch vë. Häc trß cña «ng cã nhiÒu ngêi thµnh ®¹t nh: Ph¹m V¨n NghÞ, Bïi Huy Phiªn, Ph¹m V¨n Giang...

- Trêng cña Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ (1805 - 1880)22: x· Tam §¨ng, huyÖn NghÜa Hng, nay thuéc huyÖn ý Yªn.

Ph¹m V¨n NghÞ lµ mét thÇy gi¸o cã uy tÝn lín. Hai Tam nguyªn TrÇn BÝch San vµ Yªn §æ NguyÔn KhuyÕn ®Òu lµ häc trß cña «ng. Ngoµi ra, «ng cßn cã ®Õn hµng ngµn häc sinh ë kh¾p B¾c Kú, mµ nhiÒu ngêi ®· næi lªn nh÷ng anh hïng, nh÷ng l·nh tô chèng Ph¸p nh: Tèng Duy T©n, §inh C«ng Tr¸ng, NguyÔn Cao, Vò H÷u Lîi, Huy LiÖu, L· Xu©n §¹i... TÊt c¶ häc sinh ®Òu cè g¾ng noi g¬ng cña thÇy, mét vÞ quan thanh liªm, mÉn çn víi tinh thÇn ®Êu tranh trõ giÆc.

Trêng cña TiÕn sÜ §èc häc §Æng Xu©n B¶ng (1828 - 1910): trêng cña «ng häc trß cã ®Õn hµng ngh×n ngêi, nhiÒu ngêi ®ç ®¹t. Ngoµi ra «ng cßn thµnh lËp th viÖn Hy Long cung cÊp s¸ch cho häc trß vµ çc nhµ nho trong níc.

Trêng cña Cö nh©n Lª Qu¶ Dôc (1833 – 1899): x· Giao TiÕn, huyÖn Giao Thuû. Sau khi lµm HuÊn ®¹o ý Yªn, Tri huyÖn Phong Doanh, Tri phñ Nho Quan, «ng ço quan vÒ quª më trêng d¹y häc.

Trêng cña TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh (1835 - 1920)23: ë x· Ch©u Mü, huyÖn §¹i An, nay lµ huyÖn NghÜa Hng. KhiÕu N¨ng TÜnh tõng gi÷ chøc T nghiÖp trêng Quèc Tö Gi¸m. ¤ng ®îc ngêi ®¬ng thêi ca ngîi lµ mét nhµ gi¸o danh tiÕng, mét nhµ Nho uyªn th©m. ¤ng vµ NguyÔn Thîng HiÒn lµ ngêi ®· ph¸t hiÖn ra tµi n¨ng cña Phan Béi Ch©u. Khi lµm Ch¸nh Chñ kh¶o trêng thi H¬ng NghÖ An n¨m 1904, «ng lÊy Phan Béi Ch©u ®ç Gi¶i nguyªn. Còng trong kú thi nµy, «ng cßn lÊy §oµn Tö Quang ®ç Cö nh©n khi ®· 83 tuæi.

Trêng cña «ng NghÌ Vò H÷u Lîi (1836 - 1884): x· Giao Cï, huyÖn Nam Trùc. Vò H÷u Lîi lµ häc trß cña TiÕn sÜ Vò V¨n Lý. ¤ng ®îc cö lµm §èc häc Nam §Þnh vµ cã nhiÒu häc sinh. Khi dùng cê khëi nghÜa chèng Ph¸p, häc sinh cña «ng chÝnh lµ lùc lîng hëng øng h¨ng h¸i nhÊt.

Trêng cña TrÇn V¨n Gia (1836 –1892): t¹i x· H¶i Trung, huyÖn H¶i HËu. ¤ng tõng lµ häc trß cña Ph¹m V¨n NghÞ, tªn TrÇn

22 Xem thªm phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.23 Xem thªm phÇn V¨n häc nghÖ thuËt

873

V¨n Gia còng chÝnh lµ do thÇy Ph¹m V¨n NghÞ ®Æt cho «ng. Sau bèn lÇn thi Héi, vÉn chØ ®ç Cö nh©n, «ng ®· trë vÒ quª më trêng H¶i Ch©u d¹y häc vµ liªn hÖ víi çc sÜ phu yªu níc, chiªu mé nghÜa binh, chuÈn bÞ vò khÝ, mu tÝnh viÖc kh«i phôc níc nhµ. ¤ng truyÒn l¹i cho çc thÕ hÖ häc sinh cña m×nh tinh thÇn yªu níc, ph¶n ®èi chñ tr¬ng nghÞ hoµ cña triÒu ®×nh.

Trêng cña Cö nh©n §Æng Ngäc To¶n (1841 - ?): «ng lµ em cña TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng, ngêi Hµnh ThiÖn, Xu©n Trêng, gi÷ chøc Gi¸o thô phñ KiÕn X¬ng. NhiÒu lÇn thi TiÕn sÜ kh«ng ®Ëu, «ng ço quan vÒ më trêng d¹y häc. Häc trß theo häc rÊt ®«ng. ¤ng cßn lµ ngêi cã c«ng cïng §Æng Kim To¸n mé d©n khai hoang lËp tæng L¹c ThiÖn, huyÖn Giao Thuû.

Trêng cña Cö nh©n Mai C«ng Ho¸n (? - ?): «ng quª ë L¹c Nam, nay thuéc x· Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Thuû, lµ häc trß cña Cö nh©n TrÇn V¨n Gia. ¤ng lªn d¹y häc ë thµnh phè Nam §Þnh vµ cã nhiÒu liªn hÖ víi nh÷ng ngêi l·nh ®¹o phong trµo v¨n th©n yªu níc H¶i HËu.

Trêng cña TrÇn Huy LuyÖn (? - ?): x· QuÇn Anh nay lµ x· H¶i Trung, huyÖn H¶i HËu. TrÇn Huy LuyÖn ®i thi chØ ®ç nhÞ trêng. Khi ®Êt níc bÞ thùc d©n Ph¸p thèng trÞ, «ng bá h¼n thi cö, ë nhµ më trêng d¹y häc vµ tham gia vËn ®éng phong trµo yªu níc CÇn V-¬ng ë H¶i HËu. Sau ®ã, «ng lªn B¾c Giang theo Hoµng Hoa Th¸m vµ Kú §ång ho¹t ®éng cøu níc. Sau khi Kú §ång bÞ b¾t, «ng l¹i trë vÒ quª d¹y häc vµ lËp §µn kinh nh»m duy tr× lßng yªu níc trong nh©n d©n ®Þa ph¬ng.

Çc trêng häc nµy cßn lµ n¬i liªn hÖ cña nhiÒu sÜ phu yªu n-íc trong thêi kh¸ng Ph¸p.

1.2. Trêng thi H¬ng Nam §Þnh.Thêi NguyÔn, c¶ níc cã 6 trêng thi: NghÖ An, Thanh Hãa,

Kinh B¾c, H¶i D¬ng, S¬n T©y vµ trêng S¬n Nam (thi chung cho c¶ S¬n Nam thîng, S¬n Nam h¹). Kú thi H¬ng ®Çu tiªn tæ chøc n¨m 1807 díi triÒu Gia Long.

N¨m 1824, trêng trÊn S¬n Nam h¹ ®æi lµm trêng Nam §Þnh. Trong sè 47 kú thi H¬ng díi thêi NguyÔn, cã 7 khoa thi cña çc n¨m: 1807, 1809, 1813, 1821, 1825, 1828 vµ 1831 tæ chøc díi tªn gäi trêng thi S¬n Nam. Tõ n¨m 1834 trë ®i, cã tªn lµ trêng thi H-¬ng Nam §Þnh.

N¨m 1834, miÒn B¾c cã hai trêng: trêng Hµ Néi dµnh cho thÝ sinh Hµ Néi, S¬n T©y, B¾c Ninh, Tuyªn Quang, Hng Ho¸, Th¸i

874

Nguyªn, L¹ng S¬n; trêng Nam §Þnh dµnh cho çc thÝ sinh ë Nam §Þnh, Hng Yªn, H¶i D¬ng, Qu¶ng Yªn, Ninh B×nh cïng thi vµo th¸ng 9: ngµy mång 1 vµo trêng thø nhÊt, ngµy mång 6 vµo trêng thø 2, ngµy 12 vµo trêng thø 3, ngµy 23 xíng danh, phóc h¹ch, treo b¶ng.

N¨m 1837, kú thi H¬ng cña 2 trêng Hµ Néi vµ Nam §Þnh chuyÓn tõ th¸ng 9 sang th¸ng 10 ®Ó sÜ tö ®i thi khái lÇy léi v× r¬i vµo mïa ma vµ ®Òu thèng nhÊt ngµy treo b¶ng lµ ngµy 22 th¸ng 10. Ngµy thi cô thÓ cña trêng thi H¬ng Nam §Þnh thay ®æi nhiÒu lÇn qua çc thêi Minh M¹ng, ThiÖu TrÞ..., nhng nh×n chung vÉn tæ chøc vµo th¸ng 10.

Mét sè n¨m, kú thi kh«ng ®îc tæ chøc theo ®óng thêi gian quy ®Þnh. N¨m Tù §øc thø 17 (1864) çc sÜ tö thi H¬ng ë hai tr-êng Hµ Néi vµ Nam §Þnh chèng l¹i quan ®iÓm nghÞ hoµ cña hiÖp ®Þnh ®· lµm huyªn n¸o c¶ trêng, kh«ng chÞu vµo trêng nªn ph¶i ho·n kú thi. Khoa thi n¨m Nh©m Ngä, Tù §øc thø 35 (1882), hai tr-êng Hµ Néi vµ Nam §Þnh v× tØnh thµnh cã biÕn nªn còng ®×nh ho·n. N¨m KiÕn Phóc thø 1 (1884), do gi¶ng hoµ ë B¾c kú, trêng thi cha kÞp tu bæ nªn hai trêng Hµ Néi vµ Nam §Þnh thi chung ë truêng Thanh Ho¸. Tõ n¨m 1888 ®Õn n¨m 1891, trêng Hµ Néi vµ Nam §Þnh thi chung. Riªng khoa thi n¨m §ång Kh¸nh thø 1 (1886), trêng Nam §Þnh thi chung víi trêng Ninh B×nh.

Tõ n¨m 1894 ®Õn n¨m 1918, tªn gäi trêng thi Nam §Þnh chuyÓn thµnh trêng Hµ Nam.

Quan trêng dµnh cho trêng thi Nam §Þnh ®«ng h¬n çc tr-êng thi kh¸c, theo quy ®Þnh n¨m 1825, gåm: 2 quan §Ò ®iÖu hµm nhÞ phÈm, 2 quan Gi¸m thÝ hµm tam phÈm, 8 quan Phóc kh¶o hµm ngò hoÆc lôc phÈm, 18 quan S¬ kh¶o hµm thÊt hoÆc b¸t phÈm, 4 viªn MËt s¸t vµ 8 viªn ThÓ s¸t do quan Tæng trÊn Nam §Þnh chän ph¸i. Ngoµi ra, cßn cã 30 viªn L¹i phßng, nh÷ng ngêi lµm viÖc niªm phong, so¹n sè, viÕt b¶ng ë trêng. L¹i phßng ph¶i lµ nh÷ng ngêi giái, viÕt ch÷ ®Ñp ë S¬n T©y vµ B¾c Ninh.

§Ó phôc vô trêng thi, n¨m 1828, trêng Nam §Þnh ®îc triÒu ®×nh cÊp cho: 8 çi ghÕ chÐo, 600 qu¶n bót, 200 thoi mùc, 5 giµnh son ®¸, 200 çi nghiªn son nghiªn mùc b»ng sµnh, 15000 tê giÊy réng, 12000 tê giÊy võa vµ 40 çi b¶ng vu«ng to. §Õn n¨m Minh MÖnh thø 15 (1834), sè lîng ®îc cung øng xuèng cßn: 8 çi ghÕ chÐo, 500 qu¶n bót, 200 thoi mùc, 3 giµnh son ®¸, 150 çi nghiªn son nghiªn mùc b»ng sµnh, 8000 tê giÊy réng, 6000 tê giÊy võa vµ 40 çi b¶ng vu«ng to.

875

VÒ quy m«, cÊu tróc trêng thi H¬ng t¹i çc ®Þa ph¬ng nh×n chung t¬ng ®èi gièng nhau. LÖ tríc ®©y trêng thi H¬ng chØ t¹m dùng nhµ l¸, rµo tre, thi xong dì bá; ®Õn n¨m 1843 trêng thi H-¬ng ®îc x©y dùng cè ®Þnh.

Çc tØnh Gia §Þnh, Hµ Néi, NghÖ An vµ Nam §Þnh c¨n cø vµo quy thøc trêng thi H¬ng Thõa Thiªn ®Ó dùng trêng thi, kh¸c ë chç 4 vi t¶, h÷u, gi¸p, Êt ®Ó trèng, kh«ng dùng m¸i che.

Trêng thi H¬ng Nam §Þnh ®îc x©y dùng n¨m ThiÖu TrÞ thø 5 (1845), ë lµng N¨ng TÜnh. Trêng cã chu vi 214 trîng (353m), t-êng cao 5 thíc (2m), c¶ trong vµ ngoµi cã 21 toµ nhµ. Trêng chia lµm 3 ng¨n: ng¨n trong lµ néi trêng, gi÷a lµ ngo¹i trêng, bªn ngoµi lµ n¬i häc trß lµm bµi thi.

N¬i häc trß ngåi lµm bµi thi cã mét con ®êng ch÷ ThËp, n¬i giao nhau cña con ®êng dùng mét ng«i nhµ gäi lµ nhµ ThËp ®¹o, chia phÇn nµy thµnh 4 vi, mçi vi ®Òu cã hµng rµo v©y quanh. Çc cæng ®Ó thÝ sinh vµo trêng thi ®îc ®¸nh thø tù Gi¸p nhÊt, Gi¸p nhÞ, Êt nhÊt, Êt nhÞ, T¶ nhÊt, T¶ nhÞ, H÷u nhÊt, H÷u nhÞ. T¹i t¸m cöa ®Òu treo b¶ng ghi danh s¸ch tríc h«m thi ®Ó thÝ sinh ®Õn xem m×nh vµo vi nµo.

PhÇn sau cña trêng thi chia lµm néi trêng vµ ngo¹i trêng. Ngo¹i trêng lµ n¬i lµm viÖc cña çc quan Ch¸nh Chñ kh¶o,

Ch¸nh ph©n kh¶o, Phã Chñ kh¶o, Phã ph©n kh¶o. ë gi÷a ngo¹i tr-êng cã ThÝ viÖn lµ n¬i çc quan héi häp, chÊm bµi. Ngoµi ra cã nhµ Gi¸m s¸t vµ L¹i phßng lµ chç cña çc viªn L¹i ®iÓn gióp viÖc.

Trong ng¨n ngo¹i trêng, n¬i gi¸p víi néi trêng cã dµnh mét phÇn rµo kÝn bèn phÝa chØ chõa mét cæng dÉn ®Õn ThÝ viÖn lµ n¬i lµm viÖc cña çc quan Ch¸nh, Phã §Ò ®iÖu (Ch¸nh, Phã §Ò tuyÓn). T¹i ®©y cã nhµ §Ò ®iÖu (§Ò ®iÖu c«ng s¶nh) lµ n¬i gi÷ quyÓn thi cña thÝ sinh vµ lµ n¬i lµm viÖc cña çc quan §Ò ®iÖu. PhÝa bªn tr¸i cã nhµ quan Ch¸nh §Ò ®iÖu, bªn ph¶i lµ nhµ quan Phã §Ò ®iÖu. Sau d·y nhµ nµy lµ L¹i phßng gióp viÖc.

Néi trêng lµ phÇn sau cïng cña trêng thi. ChÝnh gi÷a Néi tr-êng cã Gi¸m viÖn, lµ n¬i héi häp cña çc quan S¬ kh¶o, Phóc kh¶o vµ Gi¸m kh¶o. Bªn tr¸i, bªn ph¶i ®Òu dùng çc d·y nhµ cña quan Phóc kh¶o, S¬ kh¶o. Sau nhµ quan S¬ kh¶o cã nhµ Gi¸m s¸t ®Ó coi çc quan néi trêng.

Çc gãc cña néi trêng, ngo¹i trêng vµ çc vi ®Òu cã nh÷ng chßi canh ®Ó gi¸m s¸t çc quan trêng vµ thÝ sinh. Suèt kú thi, quan §Ò ®èc vµ L·nh binh tØnh Nam §Þnh ®em qu©n diÔu

876

quanh ë ngo¹i trêng ®Ó canh phßng, gi÷ nghiªm mËt, tr¸nh viÖc trong ngoµi th«ng ®ång víi nhau vµ g©y sù r¾c rèi.

Quy ®Þnh trêng thi nghiªm ngÆt nh kh«ng ®îc: mang tµi liÖu vµo trêng thi, nãi chuyÖn ån µo, ®i l¹i lén xén, quªn ®ãng dÊu nhËt trung, kª khai gian lËn tªn tuæi, cè ý ngåi kh«ng ®óng chç, tù ý vÊt bá hoÆc söa ®æi b¶ng ghi tªn, nép bµi trÔ h¹n.

TÝnh tõ khoa thi n¨m 1843, trêng thi H¬ng Nam §Þnh vµ sau lµ trêng Hµ Nam lÊy ®ç 1083 vÞ Cö nh©n, chiÕm 20,6% tæng sè Cö nh©n triÒu NguyÔn lÊy ®ç.

Trêng thi Nam §Þnh ®· ®ãng vai trß kh«ng nhá trong viÖc tæ chøc çc kú thi H¬ng cña triÒu NguyÔn, trong viÖc lùa chän nh©n tµi cho ®Êt níc.

1.3. V¨n miÕu, v¨n tõ, v¨n chØ, tõ ®êng vµ çc h×nh thøc khuyÕn häc

V¨n miÕu tØnh Nam §ÞnhTheo tÊm bia "Nam §Þnh trÊn v¨n miÕu bi" do Tri huyÖn

huyÖn Mü Léc lµ NguyÔn Duy HiÒn so¹n vµo n¨m Minh MÖnh thø 3 (1822) th× tõ n¨m Quang ThuËn thø 2 (1461), quan HiÕn s¸t sø xø S¬n Nam lµ TrÇn Xu©n B×nh ®· cho x©y dùng mét khu miÕu thê Khæng Tö t¹i ®Þa phËn x· Gia Hoµ, tæng Mü Träng, huyÖn Mü Léc. §Õn n¨m Minh MÖnh thø 3 (1822), V¨n miÕu ®îc x©y dùng l¹i. LÇn söa ch÷a nµy kh¸ quy m«, vµ ®Õn Minh MÖnh thø 14 (1833) V¨n miÕu tØnh Nam §Þnh l¹i ®îc tiÕp tôc tu söa.

Ban ®Çu V¨n miÕu chØ réng kho¶ng 3 sµo, cho ®Õn gi÷a thÕ kû XIX diÖn tÝch t¨ng lªn 4 mÉu.

Çc bé phËn kiÕn tróc chÝnh cña V¨n miÕu gåm Khuª V¨n çc, TiÒn ®êng vµ HËu cung. TiÒn ®êng 5 gian vµ HËu cung 3 gian, x©y theo kiÓu ch÷ ®inh. Hai bªn TiÒn ®êng lµ T¶ vu vµ H÷u vu, mçi d·y 5 gian, n»m quay mÆt vµo nhau. Çc d·y nhµ ë ®©y ®Òu lµm b»ng khung gç lim, lîp ngãi ta víi hÖ thèng cöa bøc bµn b»ng gç. Ngoµi ra cßn cã 10 bÖ ®¸ ®Ó thê.

T¹i nhµ TiÒn ®êng, gian gi÷a lµ ban thê C«ng ®ång, bèn gian cßn l¹i thê Tø phèi (T¨ng Tö, M¹nh Tö thê bªn tr¸i, Nhan Tö, Tö T thê bªn ph¶i) vµ ThËp triÕt. HËu cung lµ n¬i thê Khæng Tö.

Nhµ H÷u vu lµ n¬i thê ThÊt thËp nhÞ hiÒn. T¶ vu lµ n¬i thê çc vÞ ®¹i khoa ngêi Nam §Þnh vµ nh÷ng ngêi cã c«ng x©y dùng V¨n MiÕu.

PhÝa T©y cña V¨n miÕu lµ ®Òn Kh¶i Th¸nh, n¬i thê cha mÑ Khæng Tö lµ Khæng Thóc L¬ng Ngét vµ Nhan ThÞ. Bªn c¹nh ®Òn

877

lµ nhµ tËp lÔ lÊy chç cho quan viªn cã chç s¾p lÔ vµ chuÈn bÞ kh¨n ¸o mçi khi ®Õn tÕ ë V¨n MiÕu.

Tríc kia hµng n¨m cø vµo th¸ng t¸m, çc quan ®Çu tØnh: Tæng ®èc, Bè ch¸nh, ¸n s¸t, §èc häc, çc quan hµng Tri phñ, Tri huyÖn vµ çc bËc v¨n th©n ®Òu tæ chøc tÕ Khæng Tö ë V¨n miÕu vµ ®Òn Kh¶i Th¸nh ®Ó tá lßng träng Nho, sïng ®¹o.

Díi thêi vua §ång Kh¸nh (1894 – 1896), V¨n MiÕu Nam §Þnh ®îc söa ch÷a l¹i nhng kh«ng ®îc nh quy m« ban ®Çu. ChØ cßn 3 gian TiÒn ®êng vµ 3 gian HËu cung, T¶ vu vµ H÷u vu cïng mét sè c«ng tr×nh kh¸c kh«ng cßn.

Khi thùc d©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Nam §Þnh, nhiÒu c«ng tr×nh x©y dùng bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ trong ®ã cã V¨n miÕu. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p n¨m 1946, V¨n MiÕu Nam §Þnh bÞ ph¸ háng hoµn toµn.

V¨n tõ, v¨n chØ, tõ ®êng Bªn díi v¨n miÕu hµng tØnh lµ çc v¨n tõ, v¨n chØ lµ n¬i thê

Khæng Tö, Tø phèi vµ nh÷ng ngêi ®ç ®¹t ë ®Þa ph¬ng. HiÖn nay v¨n tõ, v¨n chØ ë Nam §Þnh cßn l¹i rÊt Ýt. NhiÒu v¨n tõ, v¨n chØ ®· bÞ h háng hoÆc bÞ ph¸ gÇn trong vµ sau chiÕn tranh.

Lý do lËp v¨n tõ, v¨n chØ:Gi¶i thÝch lý do lËp v¨n chØ, bia v¨n chØ x· Trùc TuÊn,

huyÖn Trùc Ninh ghi: "Dùng v¨n ®µn lªn lµ ®Ó t«n sïng viÖc chÝnh häc vèn lµ do Khæng phu tö s¸ng t¹o, tõ Êy ®Õn nay tr¶i qua vµi ngµn n¨m råi, dï cã sù mª hoÆc cña D¬ng MÆc L·o Trang chen lÉn, nhng gi÷ g×n c¬ng thêng chÝnh t¹i lßng ngêi th× kh«ng g× tèt b»ng sù chÝnh häc".

Ngêi d©n tin r»ng nhê viÖc lËp, thê phông t¹i v¨n chØ mµ sè ngêi ®ç ®¹t cña lµng m×nh t¨ng lªn. Bia v¨n chØ th«n HËu, x· §ång Mü, huyÖn Nam Trùc do Phã b¶ng §Æng Huy UyÓn so¹n n¨m Tù §øc thø 31 (1878) ®· kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy: "... th«n nµy mµ dùng ®îc v¨n chØ ... råi ®©y nÒn v¨n ho¸ rùc rì dÊy lªn, nhµ nµo còng cã ngêi häc hµnh, thi cö, ®Ëu ®¹t".

Nh©n vËt ®îc thê: V¨n tõ t¹i x· Th¸i La, tæng B¶o Ngò, huyÖn Vô B¶n thê tîng

Tiªn th¸nh (Khæng Tö) mÆc ¸o mò quan §¹i t khÊu, tîng Tiªn hiÒn mÆc triÒu phôc, t¬ng truyÒn h×nh ®å nghi vÖ lÊy mÉu ë Trung Quèc ®em vÒ. Phã b¶ng §«ng La §ç Huy UyÓn viÕt khi ®Õn th¨m v¨n tõ trong ®ã cã ®o¹n: "tiªn th¸nh tiªn hiÒn coi cã tîng, b¾c ph-¬ng b¾c phôc kiÓu ®Òu cïng".

878

V¨n tõ x· Cæ N«ng, tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc thê Khæng Tö ë gi÷a, bªn ph¶i thê Chu V¨n An, Tr¬ng H¸n Siªu, bªn tr¸i thê h¬ng hiÒn cã Lª HiÕn Gi¶n, Lª HiÕn Tø, NguyÔn Kh¾c ThËn, Ng« BËt Lîng...

Víi t tëng träng ngêi biÕt ch÷ "th¸nh hiÒn", t¹i çc lµng x· Nam §Þnh, kh«ng nhÊt thiÕt cø ph¶i ®ç ®¹i khoa mµ chØ cÇn thi ®ç còng ®îc thê tù. TÊm bia "Khoa trêng bi ký, nh©n kiÖt ®Þa linh" cña v¨n chØ th«n H¬ng Çt, x· Çt Thµnh, huyÖn Trùc Ninh cho biÕt v¨n chØ thê 1 vÞ Quèc Tö Gi¸m Gi¸m sinh, 10 vÞ ®ç H-¬ng thÝ HiÖu sinh vµ 2 vÞ Nho sinh tróng thøc díi thêi Lª cïng 9 vÞ Tó tµi vµ 1 vÞ Cö nh©n thêi NguyÔn. Tªn tuæi cña hä ®Òu ®îc ghi râ trªn bia ®¸. §Õn n¨m 1843, ThiÖu TrÞ thø 3, thê 10 vÞ tiªn hiÒn cã c«ng khai s¸ng vµ çc vÞ ®ç ®¹t thêi Lª, NguyÔn. V¨n chØ ®· bÞ ph¸ huû, chØ cßn tÊm bia v¨n chØ ®îc chuyÓn vÒ chïa Phæ Quang trong th«n.

Çc v¨n chØ ë Nam §Þnh lµ kh«ng chØ thê nh÷ng ngêi ®ç ®¹t mµ cßn phèi thê c¶ nh÷ng ngêi cã c«ng ®ãng gãp x©y dùng v¨n tõ, v¨n chØ.

TÊm bia hËu cña v¨n chØ x· Phó Hµo, huyÖn Mü Léc, dùng n¨m 1891 cã ghi: ¤ng §ç Quang Hóc lµ ngêi thÇy giái, ®«ng häc trß. Gia ®×nh «ng cã truyÒn thèng Nho häc, hiÕu ®Ô; ngêi cha tõng lµm V¨n héi trëng. Tríc khi mÊt, «ng di th cho m«n ®Ö: dïng mét nöa trong sè 600 quan tiÒn cã ®îc ®Ó lo mai t¸ng, sè cßn l¹i céng thªm ruéng t cóng vµo héi T v¨n ®Ó x©y v¨n tõ vµ lËp bia. X· ®· bÇu «ng vµ th©n phô lµm hËu thÇn, ®ång thêi cho mÑ vµ vî «ng göi giç ë v¨n tõ.

V¨n tõ x· LiÔu Nha, huyÖn Mü Léc n¨m 1872 cã bµ §Æng ThÞ Th©n vµ con trai cóng 30 quan tiÒn, 10 l¹ng b¹c, 3 mÉu 5 sµo ruéng ®Ó chi vµo viÖc tu söa miÕu vò; n¨m 1919 cã «ng TrÇn Huy Th¶n ë th«n L¬ng Phó, x· B×nh Trung cóng 130 quan tiÒn, 30 l¹ng b¹c, 3 mÉu 5 sµo gióp lµng söa miÕu. C¶ hai ngêi nµy ®Òu ®îc phèi hëng cóng giç. V¨n chØ th«n B¾c, x· Thanh Khª, huyÖn NghÜa Hng do «ng TrÞnh §¾c §a xuÊt tiÒn ra x©y dùng.

Nh vËy c«ng ®øc cña nh÷ng ngêi ®ãng gãp lu«n ®îc lµng x· ghi nhËn vµ ®ång thêi cßn cho phèi thê, kh¾c tªn vµo bia hËu. Cã nhiÒu h×nh thøc cóng tiÕn kh¸c nhau: ngêi cóng ®Êt lµm n¬i x©y dùng, ngêi cóng vËt liÖu x©y dùng, ngêi cóng ruéng ®Ó cµy lÊy hoa lîi, ngêi cóng tiÒn...

Quy m«, cÊu tróc:

879

Quy m«, cÊu tróc v¨n tõ, v¨n chØ còng nh viÖc tæ chøc tÕ lÔ t¹i v¨n chØ ®Òu nhá h¬n, ®¬n gi¶n h¬n so víi v¨n miÕu hµng tØnh. Chóng ®îc x©y dùng kh«ng theo mét quy thøc nhÊt ®Þnh, tuú theo sù quan t©m ®Õn Nho häc vµ kinh phÝ cña ngêi d©n tõng ®Þa ph¬ng.

Theo ghi chÐp cña NguyÔn ¤n Ngäc, v¨n miÕu hµng huyÖn ë Nam §Þnh ®îc x©y dùng kh¸ sím, tõ thêi TrÇn.

V¨n MiÕu huyÖn Mü Léc ë ®Þa phËn x· LiÔu Nha do vua TrÇn Th¸i T«ng dùng lªn ë trang Hoa Nha, kiÕn tróc t¬ng tù nh V¨n MiÕu tØnh Nam §Þnh sau nµy. ChÝnh tÈm cã tîng Khæng Tö vµ Tø phèi ®Òu b»ng ®¸, ngoµi ra lµ th¹ch vÞ, chung quanh khu miÕu cã x©y têng më ra ba cæng, ®Òu cã cét hoa biÓu. Sang thêi Lª, khu miÕu nµy ®îc lÊy lµm v¨n tõ cña phñ Xu©n Trêng. §Çu niªn hiÖu Gia Long TrÊn tÕ ë ®ã, n¨m Minh MÖnh thø 4 (1823) míi tÕ ë n¬i x©y t¹i x· Gia Hoµ. §Õn kho¶ng gi÷a triÒu NguyÔn V¨n MiÕu bÞ giÆc Ph¸p ph¸, ®· söa l¹i nhng quy m« nhá ®i nhiÒu. ¤ng §ç V¨n Thè ngêi x· L¹c ChÝnh, huyÖn ý Yªn, ®ç Cö nh©n khoa BÝnh Tý thêi Tù §øc, lµm quan ¸n s¸t Th¸i Nguyªn, khi cã viÖc qua ®©y cã viÕt mét bµi th¬ ViÕng V¨n MiÕu triÒu TrÇn ë Hoa Nha trong ®ã cã c©u:

§Çu TrÇn ®· dùng v¨n tõVÉn truyÒn tîng ®¸ c¬ ®å kh¸ to24

V¨n chØ huyÖn Trùc Ninh t¹i x· LÞch §«ng, tæng ThÇn Khª còng ®îc dùng tõ thêi TrÇn. ChÝnh gi÷a x©y mét ng«i miÕu ch÷ ®inh, sau mét gian dùng tîng V¨n Tuyªn v¬ng (Khæng Tö) b»ng ®¸, ®»ng tríc ba gian, gian gi÷a thê Tø phèi, ThËp triÕt, hai gian bªn thê H¬ng hiÒn. Hµng n¨m huyÖn quan vµ v¨n thÇn hµng huyÖn tæ chøc tÕ lÔ long träng. Tõ gi÷a thêi NguyÔn, khi Ph¸p sang x©m lîc, V¨n MiÕu bÞ bá hoang v¾ng dÇn. Cö nh©n khoa T©n M·o, n¨m Thµnh Th¸i thø 3 (1891) TrÇn Xu©n Dôc ngêi x· Duyªn L·ng, cã th¬ r»ng:

ai l¹i xui nªn nçi níc nµyTrêi ch¨ng sao nì ch¼ng th¬ng ®©yT©y phong thæi b¹t ®«ng phong ch¹yTh«n Êp bao lêi tá ®¾ng cay25

24 NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN.25 NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN.

880

V¨n chØ hµng tæng, phñ lµ v¨n chØ trong ph¹m vi vµi x·. V¨n chØ hµng x· thêng cã cÊu tróc 2 toµ liÒn nhau, mçi toµ 3 gian, ®¬n s¬, diÖn tÝch nhá.

V¨n tõ x· §åi Trung, tæng §åi Trung, réng kho¶ng 6 sµo, xung quanh cã têng më ra ba cæng, cã 10 cét hoa biÓu, cã quy m« kh¸ lín. ChÝnh gi÷a cã mét lÇu ®¸ 8 m¸i, thê 5 pho tîng ®¸, bèn lÇu g¹ch chia ë hai bªn thê çc «ng hiÒn ®Òu cã bµi vÞ b»ng ®¸, t¶ h÷u hµnh lang 10 gian, hµnh lang bªn ph¶i cã 10 bia ghi çc vÞ h-¬ng hiÒn vµ ngêi c«ng ®øc, hµnh lang bªn tr¸i cã hai b¸t nhang ®¸, mét b¸t thê 72 vÞ hiÒn, mét b¸t thê çc ®Ö tö cã hai bµi vÞ b»ng ®¸. §ç Huy LiÖu viÕt bµi cæ tù v¨n tõ:

N¬i lÞ së §¹i An lóc tríc Cßn v¨n tõ cßn c¶ th¹ch l Trang nghiªm mét th¸p thê ch th¸nh Ng·o nghÔ bèn lÇu kÝnh hiÒn sNhµ ngãi hai hµng bia kh¾c ch÷ H¬ng nho mêi vÞ hä tªn d NÕu kh«ng híng ngo¹i coi khinh gèc Non níc ngêi Nam v÷ng v¹n thu26.

V¨n chØ th«n, lµng ®¬n gi¶n h¬n, cã hai lo¹i: bÖ thê lé thiªn vµ cã m¸i che.

V¨n chØ th«n NhÊt Trø, x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc lµ chiÕc bÖ ®¸ theo kiÓu ch©n quú d¹ ç rÊt c«ng phu. BÖ cã kÝch thíc 120 x 55 x 110cm, ch¹m rång chÇu, d¶i hoa chanh, çnh sen, cã phï ®iªu hai con khØ vên nhau tr«ng rÊt tù nhiªn. Tuy nhiªn v¨n chØ ®· bÞ cuèn xuèng s«ng tõ mÊy chôc n¨m tríc.

V¨n chØ th«n Hng Léc, x· NghÜa ThÞnh, huyÖn NghÜa Hng còng ®îc t¹o b»ng çc bÖ ®¸, cã ch¹m rång, hoa l¸ çch ®iÖu. Do thêi gian bÖ thê còng ®· bÞ h háng nhiÒu.

V¨n tõ, v¨n chØ ë Nam §Þnh xuÊt hiÖn kh¸ sím. Theo çc tµi liÖu ghi chÐp l¹i th× v¨n tõ, v¨n chØ ë Nam §Þnh xuÊt hiÖn tõ thêi nhµ TrÇn nh V¨n MiÕu huyÖn Trùc Ninh, huyÖn Mü Léc. Trong suèt thêi gian dµi cña lÞch sö, çc thÕ kû XV, XVI, XVII, XVIII lóc nµo còng cã çc lµng x· ë Nam §Þnh dùng v¨n tõ, v¨n chØ. Cho ®Õn n¨m 1902, ®Çu thÕ kû XX, nh©n d©n th«n Thîng, x· Thô Ých,

26 NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN.

881

huyÖn NghÜa Hng vÉn tiÕp tôc lËp v¨n chØ ®Ó thê çc bËc tiªn th¸nh.

TÕ lÔ ë v¨n chØ:Hµng n¨m vµo hai kú xu©n, thu (th¸ng 2 vµ th¸ng 8) çc

buæi tÕ lÔ t¹i v¨n chØ ®îc tæ chøc. ViÖc tÕ lÔ t¹i v¨n chØ mÆc dï kh«ng ®îc tiÕn hµnh víi sù

tham dù cña çc quan l¹i Nhµ níc nh ë v¨n miÕu hµng tØnh nhng vÉn ®îc mäi ngêi coi träng. "Thê phông tø th©n phô mÉu rÊt tá ra hiÕu kÝnh, cïng dßng hä 5 ®êi thê mét «ng tæ rÊt tá ra ®óng lÔ. Ai mµ kh«ng thÕ? Nhng ®ã chØ lµ viÖc trong gia ®×nh mµ th«i. Sao b»ng dùng toµ nguy nga ®Ó tá lßng thµnh kÝnh ®èi víi tiªn hiÒn, tËp hîp nh÷ng vÞ mò cao ¸o dµi quanh ®Þa h¹t, lµm viÖc tèt ®Ñp víi d©n lµng, khiÕn cho ngêi khuÊt ®îc hëng sù b¸o ®Òn, ng-êi cßn sèng cµng dèc niÒm thµnh kÝnh"27.

Mäi ngêi dù buæi lÔ tõ çc viªn ch¸nh, phã V¨n héi, çc häc trß ®Õn toµn thÓ d©n lµng ph¶i tíi ®óng h¹n, mÆc y phôc chØnh tÒ. H«i T v¨n tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc cßn quy ®Þnh cô thÓ h¬n: "Nh÷ng ngêi ®i ch©n kh«ng vµ nh÷ng ngêi ®Õn chËm tuy ®em theo mò ¸o còng kh«ng ®îc dù phÇn ¸o mò, ngêi cã ®¹i tang vµ tang c¬ niªn nªn chíc"28.

TÕ t¹i v¨n chØ gåm cã ngµy tÕ chung cho çc vÞ ®ç ®¹t, ngµy tÕ riªng çc vÞ lµm quan ®îc phèi thê vµ theo ngµy göi giç nh÷ng ngêi cã c«ng ®ãng gãp x©y dùng v¨n chØ.

S¾p xÕp çc tÕ khÝ, tÕ vËt ®Çy ®ñ, héi trëng viÕt v¨n tÕ, çc quan viªn trong b¶n héi s¾m söa mò ¸o chØnh tÒ, tËp trung ®Çy ®ñ lµm lÔ theo quy ®Þnh. LÔ vËt cho buæi tÕ kh«ng dïng tam sinh mµ thêng lµ nh÷ng vËt phÈm th«ng thêng dµnh cho tÕ lÔ t¹i çc ®Þa ph¬ng nh: tr©u, lîn, gµ, x«i, rîu, vµng h¬ng, trÇu cau...

Sau khi tÕ lÔ Khæng Tö, Tø phèi, çc vÞ dù tróng ®¹i khoa, trung khoa, tiÓu khoa, lÔ vËt ®Òu ®îc chia phÇn cô thÓ tuú theo quy ®Þnh cña tõng n¬i. Tæng Cæ N«ng quy ®Þnh rÊt chi tiÕt vÒ viÖc nµy: "TÕ xong lÊy 3 miÕng thÞt däi biÕu «ng m¹nh b¸i. NÕu cã ngêi thay b¸i th× lÊy 1 miÕng trong 3 miÕng Êy biÕu ngêi b¸i thay. Cßn 2 miÕng thÞt däi chia 4. LÊy 1 thñ lîn biÕu «ng m¹nh b¸i, cßn 4 thñ th× mçi thñ chia ®«i. LÊy 1 näng lîn biÕu tÕ së. Cßn

27 Bµi ký chÐp ®iÒu lÖ kÝnh tÕ çc vÞ tiªn hiÒn cña toµn ban t v¨n tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc28 Bµi ký chÐp ®iÒu lÖ kÝnh tÕ çc vÞ tiªn hiÒn cña toµn ban t v¨n tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc

882

4 näng, mçi näng chia 3. LÊy 4 ch©n lîn cho biªn b¹. Cßn 1 ch©n lîn cho ngêi viÕt v¨n. Cßn 15 ch©n lîn tÝnh gép thñ, näng, bông, ch©n céng l¹i 39 miÕng. ChiÕu theo thø tù mµ biÕu tõ «ng m¹nh b¸i. LÊy 1 con lîn vµ lßng çc con lîn víi 3 m©m x«i, chiÕu tÝnh lµm cç theo hiÖn diÖn. Sè m©m ngåi: thÊt phÈm trë lªn 2 «ng mét cç, cöu phÈm trë lªn 3 «ng; danh s¾c 4 ngêi. TÕ së, Biªn b¹, Thñ tõ, Th«ng dÞch, Lùc dÞch ®Òu 1 cç. Nhµ t¬ nh¹c nh· chiÕu sè ngêi tíi dïng 1 con lîn cïng víi sè ngêi ¸o mò øng tÕ. Cßn 3 con lîn, 3 m©m x«i chiÕu sè m©m ngåi lµm cç"29.

V¨n tõ, v¨n chØ thuéc çc huyÖn + HuyÖn NghÜa Hng: v¨n chØ x· La Ng¹n, Ph¹m X¸, th«n B¾c

x· Thanh Khª, th«n Thîng x· Thô Ých, Tam Quang, L¬ng X¸ H¹, T-¬ng Lo¸t, §µo Khª, Hng ThÞnh, §¾c Th¾ng Thîng, An Trung, L¬ng X¸...

+ HuyÖn Nam Trùc: v¨n chØ x· ChÝ Yªn...+ HuyÖn Mü Léc: v¨n chØ x· Vô B¶n, B¸o §¸p, B¸i Tr¹ch, Phó

Hµo, LiÔu Nha...+ HuyÖn Vô B¶n: th«n M«n Nha x· HiÓn Kh¸nh, th«n NhÊt x·

Quang Trung...+ HuyÖn Giao Thuû: th«n QuÊt Thîng x· Giao Phong, th«n Hµ

Çt x· Hång ThuËn, th«n Ngäc Liªn x· Xu©n Hoµ...+ HuyÖn Trùc Ninh: th«n Nam Läng x· TuÊn Trùc...§Òn thê, nhµ thê hä çc vÞ ®ç ®¹tBªn c¹nh v¨n tõ, v¨n chØ thê Khæng Tö, Tø phèi cïng çc vÞ

®ç ®¹t trong lµng x·, t¹i Nam §Þnh cßn cã rÊt nhiÒu çc nhiÒu ®Òn thê, nhµ thê hä thê çc vÞ ®ç ®¹t cña tØnh nh:

+ §Òn thê Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn, th«n D¬ng A, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc. T¹i ®©y cßn lu gi÷ bµi vÞ, s¾c phong, c©u ®èi, ®¹i tù ca ngîi vÞ Tr¹ng nguyªn trÎ tuæi nhÊt trong lÞch sö khoa b¶ng ViÖt Nam. §Æc biÖt lµ tÊm bia "Nam quèc vÜ nh©n Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn" (Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn, vÜ nh©n cña níc Nam) cïng cuèn ngäc ph¶ nãi vÒ sù tÝch cña «ng. Trong ®Òn thê cã ®«i c©u ®èi:

"ThËp nhÞ tøc kh«i khai lìng quècV¹n niªn thiªn tuÕ lËp tam tµi"

T¹m dÞch: "Mêi hai tuæi khai khoa hai níc

29 Bµi ký chÐp ®iÒu lÖ kÝnh tÕ çc vÞ tiªn hiÒn cña toµn ban t v¨n tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc

883

Ngh×n n¨m cßn ghi m·i ch÷ tam tµi"+ §Òn thê Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch hay cßn gäi lµ tõ ®êng

cña hä §µo, x©y dùng n¨m 1820 t¹i thÞ trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh. Nhµ thê Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch tríc thuéc lµng Song Khª, huyÖn T©y Ch©n, phñ Thiªn Trêng, ®Õn thêi NguyÔn thuéc lµng Song Khª, x· Trùc NghÜa, huyÖn Trùc Ninh. Ngoµi §µo S TÝch, tõ ®êng cßn thê §µo Toµn Phó, cha §µo S TÝch, ®ç Th¸i häc sinh ®êi TrÇn Dô T«ng khoa thi n¨m Nh©m DÇn (1352). Gia ph¶ cña hä §µo cßn ghi c©u ®èi:

"Phô ®¨ng khoa, tö ®¨ng khoa, phô tö kÕ ®¨ng khoa chi nghiÖp

Tæ tÝch ®øc, t«n tÝch ®øc, tæ tiªn båi tÝch ®øc chÝ c¬"T¹m dÞch: "Cha ®ç, con ®ç, cha con nèi nhau cïng thi ®ç ¤ng tÝch ®øc, ch¸u tÝch ®øc, «ng ch¸u vun trång c«ng

®øc"+ §Òn thê Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh30 t¹i th«n Cao Ph¬ng,

x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n. §Òn thê x©y dùng thêi Lª trung hng thÕ kû XVII - XVIII, qua nhiÒu lÇn trïng tu, cßn lu gi÷ 10 ®¹o s¾c, c©u ®èi, hoµnh phi vµ qu¶ chu«ng "L¬ng Tr¹ng nguyªn tõ chung" cïng mét bµi v¨n s¸ch.

+ §Òn thê hai vÞ ®¹i khoa lµ TiÕn sÜ Ph¹m Nguyªn B¶o (®ç n¨m 1487) vµ anh hä lµ TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó (®ç n¨m 1490) t¹i x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa Hng. §Òn thê ®îc x©y dùng ®Çu thÕ kû XIX, trong ®ã cã tÊm bia "§ång x· bi ký" ghi hµnh tr¹ng cña hai vÞ TiÕn sÜ. §Æc biÖt bµi ca sù tÝch hai vÞ TiÕn sÜ ®îc chÐp b»ng ch÷ N«m. Ngêi d©n Nam §Þnh vÉn cßn truyÒn nhau c©u chuyÖn vÒ TiÕn sÜ Ph¹m §¹o B¶o khi «ng vinh quy vÒ lµng, d©n së t¹i cã th¸i ®é l¹nh nh¹t, «ng liÒn ®em nghiªn bót qu¼ng vµo mét çi ao ë phÝa b¾c lµng vµ nãi r»ng: “D©n nµy lµ lò bÊt nh©n, coi khinh häc tËp bót v¨n khoa trêng; tõ nay cø chèn th«n h¬ng, cói tr«ng nhËt nguyÖt soi têng nçi riªng". Råi ao Êy ®Çy lªn thµnh ®èng ®Êt cao, d©n bÌn x©y lªn mét çi miÕu thê, nay cã c©y ruèi to c»n cçi kh«ng ai biÕt tõ thêi nµo trong khu ®ång çt Ph¹m X¸31.

30 Xem thªm phÇn Di tÝch Danh th¾ng31 NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN.

884

+ Tõ ®êng hä Ng«, th«n B¸i D¬ng, x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc thê cô tæ Ng« BËt Lîng, ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª n¨m 1550, lµm quan ®Õn chøc T¶ thÞ lang.

+ §Òn thê TiÕn sÜ §Æng Phi HiÓn (®Òn §«ng), th«n Ngäc Thá, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc. §Æng Phi HiÓn ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n n¨m 1628, lµm quan ®Õn chøc §«ng c¸c ®¹i häc sÜ. T¬ng truyÒn, lóc sèng «ng liªm chÝnh, ®¸nh giÆc gi÷ g×n câi t©y mÆt b¾c, lóc th¸c hiÓn linh, thêng gi¸ng bót cho th¬ ch÷ H¸n ch÷ N«m tuú theo ngêi lÔ hiÓu ®îc, sù tiªn tri cña thÇn chØ b¶o râ rÖt, ®Òu thiªn vÒ híng thiÖn, thêi vua ThiÖu TrÞ ®· ®îc ban ch÷:

"ThÕ ®¹i canh thiªn tõ nhîc t¹i, nh©n t©m ho¸n c¶i ®øc tr-êng lu"

T¹m dÞch:"Thêi cuéc ®æi thay ®Òn vÉn thÕ, lßng ngêi biÕn c¶i

®øc cßn lu". §Òn ®îc tu söa n¨m 1932. Trong tõ ®êng cßn cã tÊm bia

"§«ng tõ v¹n ®¹i bi" (Bia mu«n ®êi ®Òn §«ng), bµi vÞ, c¸c ®å thê vµ ®«i c©u ®èi kh¼ng ®Þnh c«ng lao cña «ng:

"TrÊn T©y thanh trùc v« nh©n ®èiKhèng B¾c c«ng hu©n thÕ h·n tÇm"

T¹m dÞch: "Gi÷ câi T©y, tiÕng ngay th¼ng trªn ®êi Ýt cã DÑp giÆc B¾c, c«ng lao thêi Êy Ýt ngêi h¬n"+ §Òn thê TiÕn sÜ Ph¹m V¨n NghÞ32 t¹i x· NghÜa L©m,

huyÖn NghÜa Hng. Ph¹m V¨n NghÞ ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n n¨m 1838, tõng gi÷ chøc §èc häc Nam §Þnh. Trong ®Òn cã tÊm bia "SÜ L©m trai bi ký" dùng n¨m Tù §øc thø 5 (1852) (ghi tiÓu sö TiÕn sÜ hä Ph¹m vµ nh÷ng ngêi ®ãng gãp x©y dùng ®Òn.

+ §Òn thê TiÕn sÜ Do·n Khuª, ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa 1838, tõng gi÷ chøc Thù §èc häc tØnh Nam §Þnh, lµ ngêi cã c«ng chiªu tËp d©n lu t¸n ë hai huyÖn TiÒn H¶i, §¹i An khai hoang, lËp Êp ë x· NghÜa Thµnh, huyÖn NghÜa Hng.

+ Nhµ thê Héi nguyªn, §×nh nguyªn, TiÕn sÜ TrÇn BÝch San x©y dùng n¨m 1849, sè 7 phè BÕn Ngù, phêng Phan §×nh Phïng, thµnh phè Nam §Þnh.

32 Xem thªm phÇn Di tÝch Danh th¾ng

885

+ §Òn thê «ng NghÌ Giao Cï tøc TiÕn sÜ Vò H÷u Lîi33 ®ç TiÕn sÜ n¨m 1875 t¹i x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc.

+ MiÕu hai «ng TiÕn sÜ hä §µo ë x· Cæ LÔ, tæng Trung Lao, huyÖn Trùc Ninh. Sau khi hai «ng mÊt, con ch¸u thê t¹i n¬i ë cò, cuèi thêi TrÇn v¨n th©n míi dùng ë bªn c¹nh chïa, cã lÖ tÕ do quan Thñ hiÕn ®Þa ph¬ng ®¶m nhiÖm, thÓ chÕ nhá. Khi vua Minh MÖnh B¾c tuÇn, cã cÊp tiÒn cho ®Þa ph¬ng x©y dùng to lªn ®Ó thê hai «ng cho long träng. HiÖn cã c©u ®èi:

"Kim ©u x· t¾c qu©n thÇn nghÜaTh¹ch m· s¬n hµ phô tö binh"

T¹m dÞch: "X· t¾c v÷ng vµng vèn bëi vua t«i gi÷ nghÜa

Non s«ng chån ngùa ®¸ cßn nªu qu©n cha con"Phã b¶ng §ç Huy UyÓn viÕt vÒ ng«i miÕu nµy nh sau:

Kho¶ng n¨m Minh MÖnh ra B¾c, khÝch lÖ ban tiÒn söa miÕu thê, kh«ng häc lÊy ®©u chia thËt gi¶, khuyªn ngêi ch¨m chØ viÖc thi th. Tïng minh d©u biÓn ®Õn n¬i råi, con t¹o lµm sao qu¸ m¶i ch¬i, mÊy ®é anh hïng kh¨n ®Ém lÖ, d©n gian cßn khæ ®Õn bao ®êi34.

+ §Òn Quèc Tö Gi¸m t¹i x· Phô Long, huyÖn Mü Léc thê «ng TrÇn Trùc, quª x· Phô Long, ®Ëu Cèng cö ®îc bæ Quèc Tö Gi¸m Gi¸m sinh, sau lµm Tri huyÖn VÜnh Khang. ¤ng lµ ngêi cã nhiÒu c«ng víi d©n lµng nªn khi mÊt ®îc lËp miÕu thê. N¨m Kh¶i §Þnh thø 2 (1917) ®îc s¾c phong lµm Dùc b¶o trung hng linh phï t«n thÇn. N¨m Kh¶i §Þnh thø 9 (1924) ®îc gia phong §oan Tóc t«n thÇn.

HÇu hÕt nh÷ng vÞ ®ç Tr¹ng nguyªn vµ TiÕn sÜ cña tØnh Nam §Þnh ®Òu cã ®Òn thê vµ ngµy nay ®ang ®îc kh«i phôc l¹i.

Çc h×nh thøc khuyÕn häcÇc lµng x· ë Nam §Þnh rÊt quan t©m ®Õn viÖc häc hµnh,

thi cö cña nh÷ng ngêi trong lµng vµ t×m çch cæ vò, khuyÕn khÝch qua kho¸n íc, lÖ lµng. Ngêi thi ®ç ®îc d©n lµng träng väng.

§Æc biÖt nh÷ng ngêi ®ç ®¹i khoa cßn ®îc nh©n d©n ®Þa ph¬ng chøc ®i ®ãn khi çc vÞ t©n TiÕn sÜ vinh quy b¸i tæ vÒ lµng. N¨m 1865 cã ®¸m ríc vinh quy cña TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng. Sau ®ã lµ trêng hîp vinh quy b¸i tæ cña hai vÞ TiÕn sÜ ngêi 33 Xem thªm phÇn Di tÝch Danh th¾ng34 NguyÔn ¤n Ngäc, Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN.

886

lµng Hµnh ThiÖn, phñ Xu©n Trêng: NguyÔn Ngäc Liªn vµ §Æng H÷u D¬ng cïng ®ç TiÕn sÜ khoa thi n¨m 1889.

§¸m ríc cña 2 vÞ TiÕn sÜ ®îc tæ chøc çch nhau ba ngµy, gåm ®¹i diÖn cho tæng lý 10 tæng gåm 109 x· thuéc huyÖn Giao Thuû. Ch¸nh tæng Hµnh ThiÖn vµ çc lý trëng 8 x· cña tæng Hµnh ThiÖn ®em d©n phu, cê qu¹t, nghi vÖ ríc thÇn lªn thµnh phè Nam §Þnh ®Õn tríc cæng §èc Bé §êng tøc dinh Tæng ®èc ®Ó ®ãn. Çc tæng lý vµ th©n hµo 8 x· ë h÷u ng¹n s«ng Ninh C¬ th× ®ãn mõng 2 «ng trªn ®êng thuéc ®Þa h¹t huyÖn Giao Thuû cho ®Õn bÕn ®ß L¹c QuÇn, çc tæng lý vµ th©n hµo 9 tæng kh¸c (Hµnh ThiÖn, Çt Xuyªn, Kiªn Lao, Thuû Nhai, Trµ Lò, Hµ Çt, Hoµnh Nha, Hoµnh Thu, L¹c Thiªn) th× ®ãn mõng trªn ®êng L¹c QuÇn - Hµnh ThiÖn.

Ngoµi viÖc ®ãn ríc mçi khi vinh quy b¸i tæ, mçi ®Þa ph¬ng cña Nam §Þnh l¹i cã nh÷ng quy ®Þnh riªng ®Ó khuyÕn häc.

X· Tr¹ng VÜnh, tæng Tr¹ng VÜnh vµ çc x· Gi¸o Phßng, Quü NhÊt, B×nh H¶i, SÜ L©m tæng SÜ L©m quy ®Þnh nh÷ng ai ®i häc th× ®îc miÔn trõ çc thø sai dÞch; ai thi ®ç, lªn h¬ng Èm, vµo nhÊt nhÞ trêng thø vÞ ®Òu ®îc ë trªn lý trëng.

H¬ng lÖ ë Ngäc Gi¶, Çt H¹, §µm Xuyªn, An L·ng quy ®Þnh ai theo häc th× ®îc miÔn sai dÞch, ®ç ®¹t ríc mõng long träng. Cßn ë Çt H¹ th× ai häc, lµng chu cÊp cho häc phÝ vµ tiÒn giÊy bót. §ç cao th× x· chi ngµn quan lÊy tõ tiÒn quyªn t¹i çc nhµ, ®ç thÊp th× tuú gi¶m.

Nh÷ng ngêi cã khoa môc ®Òu ®îc coi träng. Theo T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc: ai cã chøc s¾c nhÊt mµ cã khoa môc, nhiÒu tuæi nhÊt th× ®îc bÇu lµm héi trëng héi V¨n héi còng nh héi trëng héi KhuyÕn häc, héi TÕ bÇn.

Çc x· Phó Khª, Dòng QuyÕt, An Tè, XuÊt Cèc, H¬ng NhÞ, LËt §iÒn, NguyÖt L·ng, L¹c ChÝnh cña huyÖn ý Yªn tríc kia ®Òu cã lÖ ®Ó häc ®iÒn, tøc lµ dµnh ra mét phÇn ruéng, lÊy hoa lîi ®Ó phôc vô cho viÖc häc tËp trong x·.

X· B¶o Ngò, tæng B¶o Ngò, huyÖn Vô B¶n cã lÖ ®Ó häc ®iÒn 3 mÉu díi thêi Lª vµ xuèng cßn 2 mÉu 5 sµo díi thêi NguyÔn. H»ng n¨m vµo ngµy 15 th¸ng giªng, «ng héi trëng héi V¨n héi cïng x· trëng vµ mét sè ngêi tô héi ë ®×nh ra ®Ò bµi cho häc trß, häc trß nµo u sÏ ®îc mét çi ¸o xanh da trêi vµ 1 thïng thãc, kÐm th× chØ cã 1 çi ¸o, cßn dèt th× kh«ng cã g×.

887

Çc x· Ninh Cêng, Çt Chö, LiÔu §ª cã lÖ mêi thµy gi¸o ®Õn d¹y con em trong h¹t. Riªng Çt Chö cßn cã lÖ mïa xu©n mêi Häc quan vÒ chÊm bµi, chia ra lµm 3 lo¹i lín, võa, bÐ, ai giái ®îc thëng 1 sµo ruéng, võa kh¸ ®îc 1 thïng thãc dù hay 1 thïng thãc tÎ thêng. C¶ 3 lo¹i ®Òu cã mét cÆp b¸nh dµy dß nÆng 2 kg. Sau khi thùc d©n Ph¸p x©m lîc th× nh÷ng lÖ nµy dÇn dÇn kh«ng cßn n÷a.

ë x· H¬ng Çt cã miÕu thê Khæng Tö, çc ngêi thi ®ç vµ phèi thê çc thµy ®å d¹y con em trong x·. Theo lÖ cña x· ai d¹y häc trß, x· sÏ lµm nhµ cho thµy ë, trÝch 2 mÉu ruéng ®Ó vî con thµy cÊy, kh«ng ph¶i chÞu thuÕ. Ai cã con häc tuú t©m biÕu g× th× thµy nhËn chø kh«ng ph¶i ®ãng häc phÝ. ViÖc cÊy ruéng phÇn lín do çc nhµ ®Õn lµm gióp.

T¹i mét sè lµng, nh÷ng ngêi ®ç TiÕn sÜ, Phã b¶ng ®îc d©n lµng cÊp ruéng ®Êt sö dông miÔn thuÕ ®Õn hÕt ®êi. Nh÷ng ngêi ®ç Cö nh©n ®uîc cÊp ruéng ®Êt sö dông miÔn thuÕ nhng sau khi mÊt th× tr¶ l¹i ruéng ®Êt cho d©n lµng (h¬ng íc x· LiÔu Thîng, tæng Çt Xuyªn quy ®Þnh n¨m ThiÖu TrÞ thø 2 (1842); h¬ng íc x· Hoµnh Nha, n¨m §ång Kh¸nh nguyªn niªn (1886))...

ViÖc khuyÕn häc cßn ®îc thÓ hiÖn trong çc trß vui d©n gian cña ngêi d©n Nam §Þnh.

Lµng KÎ G¹o, tªn ch÷ lµ lµng C¶o Linh, sau ®æi lµ Qu¶ Linh thuéc x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n trong ngµy lÔ héi cã nhiÒu trß ch¬i d©n gian trong ®ã cã trß thi "Th¶ th¬".

Mêi b¶y lµ ngµy thi v¨nHäc trß giãng gi¶ lÜnh v¨n vµo lµm.

Ban gi¸m kh¶o lµ çc bËc khoa b¶ng nh TiÕn sÜ, Phã b¶ng, Cö nh©n trong lµng hoÆc n¬i kh¸c tham gia. Ban gi¸m kh¶o ra ®Ò thi lµm th¬ b¸t có, tø tuyÖt, hay çc bµi phó vµ nh÷ng vÕ ®èi. Ngêi thi b¾t th¨m çc ®Ò thi. Ban gi¸m kh¶o theo thêi gian ghi trong bµi mµ b×nh chÊm. NÕu lµ thi th¬ vµ c©u ®èi th× cã thÓ b×nh chÊm ngay, nÕu thi phó th× ph¶i vµo chiÕu lµm bµi l©u h¬n. Ai lµm hay, lµm ®óng ®Òu ®îc thëng.

Theo téc ph¶ hä Ph¹m lµng Hæ S¬n, TiÕn sÜ Ph¹m Duy ChÊt (®ç khoa Kû Hîi, 1659) khi cßn lµ häc trß ®· dù héi lµng G¹o vµ b¾t ®îc ®Ò thi "Qu¶ Linh phong thæ ký". ¤ng ®· lµm bµi phó ca ngîi c¶nh ®Ñp ®Êt Qu¶ Linh vµ tróng gi¶i nhÊt kú thi n¨m ®ã.

V¨n miÕu, v¨n tõ, v¨n chØ, tõ ®êng, ®Òn thê lµ çc di tÝch cã liªn quan ®Õn Nho häc thÓ hiÖn truyÒn thèng t«n s träng ®¹o, träng dông nh©n tµi, hiÕu häc cña ngêi d©n tØnh Nam §Þnh. HÖ

888

thèng çc di tÝch nµy t¸c ®éng tíi ®êi sèng v¨n ho¸ t tëng, t×nh c¶m céng ®ång cña ngêi Nam §Þnh còng nh gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc gi¸o dôc truyÒn thèng v¨n ho¸ cña ®Þa ph¬ng, cña d©n téc. Kh«ng chØ lµ nh÷ng ®Òn thê ®Ó tëng niÖm mµ cßn lµ niÒm tù hµo cña ngêi d©n Nam §Þnh vÒ quª hu¬ng ®· s¶n sinh ra nhiÒu trÝ thøc ®ãng gãp cho sù ph¸t triÓn cña d©n téc.

1.4. TØ lÖ ®ç ®¹t cña Nam §Þnh qua çc triÒu ®¹i thêi phong kiÕn

Khoa cö ViÖt Nam thêi phong kiÕn, tõ khoa thi n¨m 1075 ®Õn khoa thi n¨m 1919 cã 2898 vÞ ®ç ®¹i khoa. TØnh Nam §Þnh cã 83 vÞ ®ç ®¹i khoa: 5 Tr¹ng nguyªn, 1 B¶ng nh·n, 2 Th¸m hoa, 1 §×nh nguyªn, 1 ®ç khoa thi Th¸i häc sinh, 13 Hoµng gi¸p vµ 43 §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n (TiÕn sÜ), 1 ngêi ®ç khoa Minh kinh vµ 16 Phã b¶ng.

Thêi Lý: theo t liÖu ghi chÐp trong phÇn BiÖt lôc vµ Bæ di cña Çc nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam, Nam §Þnh cã V¬ng V¨n HiÖu ngêi huyÖn Thîng HiÒn, ®ç §Ö nhÊt gi¸p khoa thi Th¸i häc sinh n¨m MËu Th×n, niªn hiÖu Trinh Kh¸nh thø 3, ®êi Lý HuÖ Hoµng. Theo chó thÝch cña Ng« §øc Thä trong Çc nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam, Lý HuÖ Hoµng cã thÓ hiÓu lµ Lý HuÖ T«ng (1211 – 1224), nhng triÒu vua nµy kh«ng cã niªn hiÖu Trinh Kh¸nh mµ n¨m MËu Th×n (1208) l¹i thuéc vÒ triÒu Lý Cao T«ng (1176 – 1210). TriÒu vua nµy cã niªn hiÖu Trinh Phï mµ kh«ng cã niªn hiÖu Trinh Kh¸nh. V× cã sù thiÕu nhÊt trÝ nh vËy, cha cã cø liÖu ®Ó x¸c minh cho nªn chØ cã thÓ ghi l¹i theo môc BiÖt lôc cña §Ønh khiÕt §¹i ViÖt lÞch triÒu §¨ng khoa lôc ®Ó tham kh¶o.

Thêi TrÇn: khoa b¶ng Nam §Þnh ®êi TrÇn víi ngêi më ®Çu lµ NguyÔn HiÒn - vÞ Tr¹ng nguyªn ®Çu tiªn vµ nhá tuæi nhÊt trong lÞch sö khoa b¶ng ViÖt Nam. TriÒu TrÇn tæ chøc 12 khoa thi, lÊy ®ç 45 ngêi, trong ®ã cã 9 Tr¹ng nguyªn, 5 B¶ng nh·n vµ 7 Th¸m hoa. Nam §Þnh cã 3 ngêi ®ç trong ®ã cã 2 Tr¹ng nguyªn (NguyÔn HiÒn vµ §µo S TÝch)35 vµ 1 B¶ng nh·n (TrÇn §¹o T¸i)36

Thêi Lª s¬ (1428 – 1527): tr¶i 100 n¨m, 9 ®êi vua, nhµ Lª ®· tæ chøc 31 khoa thi Héi, lÊy ®ç 1008 vÞ, trong ®ã cã 21 vÞ Tr¹ng nguyªn, 21 vÞ B¶ng nh·n, 21 vÞ Th¸m hoa vµ 945 vÞ Hoµng gi¸p vµ TiÕn sÜ. TØnh Nam §Þnh cã 22 ngêi ®ç, cô thÓ lµ:

35 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸36 Xem phÇn V¨n häc NghÖ thuËt

889

2 Tr¹ng nguyªn lµ L¬ng ThÕ Vinh37 vµ Vò TuÊn Chiªu38. §©y lµ hai trong nh÷ng g¬ng mÆt tiªu biÓu cña v¨n ho¸ ViÖt Nam thêi Lª s¬.

1 Th¸m hoa: TrÇn BÝch Hoµnh ngêi x· V©n Çt, huyÖn Thiªn B¶n nay th«n V©n Çt, x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n. 27 tuæi ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö ®Ö tam danh khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 9 (1478) ®êi Lª Th¸nh T«ng. Lµm quan ®Õn chøc §«ng çc. ¤ng lµ häc trß cña L-¬ng ThÕ Vinh.

1 ngêi ®ç khoa Minh Kinh n¨m 1429 lµ Vò VÜnh Trinh, ngêi huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc Vô B¶n. Lµm quan ®Õn chøc Hµn l©m viÖn §¹i häc sÜ, quyÒn LÔ bé H÷u thÞ lang, kiªm BÝ th gi¸m Tri Kinh diªn sù.

9 Hoµng gi¸p: - 3 ngêi huyÖn Vô B¶n: Vò Duy ThiÖn, ngêi X· An Cù, ®ç

khoa thi n¨m 1478. Tõng ®i sø nhµ Minh, lµm ®Õn HiÕn s¸t sø, NhËp thÞ Kinh diªn; Ph¹m Hïng, ngêi x· §êng S¬n ®ç n¨m 1481, lµm quan ®Õn chøc H×nh bé H÷u thÞ lang vµ TrÇn Kú, ngêi x· An Th¸i, ®ç khoa thi 1487, gi÷ chøc Hµn l©m §«ng çc HiÖu th.

- 4 ngêi huyÖn ý Yªn: Thîng th §inh Trung ThuÇn ngêi x· Phïng X¸ nay thuéc x· Yªn Kh¸nh ®ç khoa thi n¨m 1487 n¨m 25 tuæi; Vò TriÖt Vâ, ngêi x· §µo L·ng nay thuéc x· Yªn §«ng, ®ç khoa thi n¨m 1487, lµm quan ®Õn chøc H×nh bé T¶ thÞ lang; Phã §« ngù sö Ph¹m B¶o, ngêi th«n Hoµng X¸ nay lµ th«n Ph¹m X¸, x· Yªn Nh©n, ®ç khoa thi n¨m 1487; NguyÔn Tö §« ngêi x· Yªn Trung, ®ç khoa thi n¨m 1499. Lµm quan Phã §« ngù sö, ®Õn n¨m 55 tuæi, «ng ço quan vÒ theo nghÒ chµi líi.

- Ph¹m Kh¾c ThËn ngêi x· Cæ Trung, huyÖn Nam Ch©n nay thuéc huyÖn Nam Trùc, 53 tuæi ®ç khoa thi n¨m 1493. §îc bæ chøc Hµn l©m hiÖu lý, tõng ®i sø sang nhµ Minh cÇu phong. Sau ®îc chøc Thîng th, tíc b¸.

- TrÇn Xu©n Vinh ngêi x· N¨ng Lù, huyÖn Mü Léc nay thuéc thµnh phè Nam §Þnh, ®ç khoa thi n¨m 1499, lµm quan §« cÊp sù trung.

9 TiÕn sÜ: - 3 ngêi huyÖn ý Yªn: NguyÔn §Þch ®ç khoa thi n¨m 1442,

lµm ®Õn chøc T¶ thÞ lang; §ç Hùu ngêi x· §¹i NhiÔm, ®ç khoa thi 37 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸38 Xem phÇn V¨n häc NghÖ thuËt

890

n¨m 1478; Ph¹m §¹o Phó, ngêi x· Hoµng X¸ nay thuéc x· Yªn Nh©n, ®ç khoa thi n¨m 1490, gi÷ chøc Hµn l©m viÖn HiÖu th¶o, H×nh bé T¶ thÞ lang.

- 2 ngêi huyÖn Nam Trùc: Vò KiÖt ngêi x· Sa Lung nay lµ th«n Sa Lung, x· §ång S¬n, ®ç khoa thi n¨m 1478, lµm quan CÊp sù trung; Vò §oan, ngêi x· §ång L nay thuéc x· Nam ChÊn, ®ç khoa thi n¨m 1523. Lµm quan Thîng th díi thêi nhµ M¹c.

- 2 ngêi huyÖn Xu©n Trêng: Ph¹m Tr¸ng ngêi x· Dòng NhuÖ ®ç khoa thi n¨m 1502, L¹i bé H÷u thÞ lang; NguyÔn ý, ngêi x· Th Nhi, ®ç khoa thi n¨m 1511.

- §inh Thao Ngäc ngêi x· H¶i Lé nay thuéc huyÖn H¶i HËu, ®ç khoa thi n¨m 1508, lµm quan Gi¸m s¸t Ngù sö.

- Bïi T©n ngêi x· Kim B¶ng nay thuéc x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n, ®ç khoa thi n¨m 1502. Lµm quan ®Õn Tæng binh sø ty, H×nh bé H÷u thÞ lang.

Cã nh÷ng khoa thi cã nhiÒu ngêi Nam §Þnh cïng ®ç. Khoa thi n¨m 1478 cã 4 ngêi cïng ®ç, trong ®ã cã 2 ngêi ®ç

Hoµng gi¸p vµ 2 ngêi ®ç TiÕn sÜ. Khoa thi n¨m 1487 lÊy ®ç 30 Hoµng gi¸p, th× Nam §Þnh cã 4

ngêi, trong ®ã cã 3 ngêi huyÖn ý Yªn (§inh Trung ThuÇn, Vò TriÖt Vâ vµ Ph¹m B¶o) vµ 1 ngêi huyÖn Vô B¶n. §©y lµ khoa thi ®em l¹i niÒm tù hµo cho vïng ®Êt ý Yªn.

Khoa thi n¨m 1499 cã 2/24 ngêi ®ç Hoµng gi¸p Khoa thi n¨m 1502 cã 2 ngêi cïng ®ç TiÕn sÜ. Thêi M¹c: mÆc dï x¶y ra néi chiÕn, triÒu M¹c vÉn ®Òu ®Æn

tæ chøc c¸c khoa thi kÐn chän nh©n tµi. Vµo giai ®o¹n cuèi cña triÒu M¹c, triÒu Lª Trung Hng còng song song tæ chøc mét sè khoa thi TiÕn sÜ. Trong kho¶ng h¬n 60 n¨m, tõ n¨m 1529 ®Õn 1592, triÒu M¹c vµ triÒu Lª Trung hng ®· tæ chøc ®îc 29 khoa thi, tuyÓn chän ®îc 530 vÞ TiÕn sÜ, trong ®ã cã 10 vÞ Tr¹ng nguyªn. Thêi kú nµy, tØnh Nam §Þnh cã 10 ngêi ®ç ®¹i khoa. Trong ®ã cã:

Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o ngêi x· Cæ Chö, huyÖn Giao Thuû nay thuéc huyÖn Nam Trùc ®ç khoa thi n¨m 1550 ®êi M¹c Phóc Nguyªn. ¤ng tõng ®i sø, lµm quan ®Õn chøc Thîng th.

Th¸m hoa Ph¹m Gia M«n ngêi x· D¬ng Hèi nay thuéc x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn ®ç khoa thi n¨m 1577. Lµm quan ThÞ lang nhµ M¹c, sau theo gióp nhµ Lª.

891

2 Hoµng gi¸p: TrÇn Thuþ ®ç khoa thi n¨m 1529 vµ TrÇn H÷u Thµnh ®ç khoa thi 1586 ®Òu lµ ngêi huyÖn ý Yªn.

6 TiÕn sÜ: D¬ng Ch©n ngêi huyÖn Vô B¶n ®ç khoa thi n¨m 1535; Ng« BËt Lîng ngêi huyÖn Nam Trùc ®ç khoa thi n¨m 1550; §µo Minh D¬ng ®ç khoa thi 1550 vµ Ph¹m Nh Giao ®ç khoa thi n¨m 1574 ®Òu lµ ngêi huyÖn Xu©n Tr-êng; Tèng H©n ®ç khoa thi n¨m 1556 vµ TrÇn §×nh Huyªn ®ç khoa thi n¨m 1586 cïng lµ ngêi huyÖn Nam Trùc.

So víi thêi Lª s¬, thêi M¹c sè ngêi ®ç ®¹t cña Nam §Þnh gi¶m mét nöa. Kh«ng cã ai ®ç B¶ng nh·n. Khoa thi n¨m 1550 cã 3 ngêi Nam §Þnh cïng ®ç (2 ngêi huyÖn Nam Trùc, 1 ngêi huyÖn Xu©n Trêng)

Khoa thi n¨m 1586 cã 2 ngêi Nam §Þnh ®ç (1 ngêi huyÖn Nam Trùc vµ 1 ngêi huyÖn ý Yªn).

Thêi Lª Trung Hng (1593 – 1788) tæ chøc 73 khoa thi, lÊy ®ç 729 ngêi trong ®ã cã 6 Tr¹ng nguyªn. Thêi nµy, tØnh Nam §Þnh cã 16 ngêi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n, kh«ng cã trêng hîp nµo ®ç §Ö nhÊt gi¸p vµ §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n, tøc lµ kh«ng cã ai ®ç Tr¹ng nguyªn, B¶ng nh·n, Th¸m hoa vµ Hoµng gi¸p.

16 vÞ §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n cña Nam §Þnh gåm: 8 ngêi huyÖn Nam Trùc, 2 ngêi huyÖn NghÜa Hng, 2 ngêi huyÖn Vô B¶n, 2 ngêi huyÖn ý Yªn, 1 ngêi thµnh phè Nam §Þnh vµ 1 ngêi huyÖn Trùc Ninh.

C¸c khoa thi n¨m 1628, 1710 vµ 1779 ®Òu cã 2 ngêi Nam §Þnh cïng ®ç.

§êi Lª ThÇn T«ng (1649 – 1662) cã 4 ngêi ®ç lµ: §Æng Phi HiÓn vµ NguyÔn ThÕ Tr©n ®ç khoa thi n¨m 1628; NguyÔn C«ng BËt ®ç khoa thi n¨m 1652, ®Òu lµ ngêi huyÖn Nam Trùc; Ph¹m Duy ChÊt ngêi huyÖn Vô B¶n ®ç khoa thi 1659.

§êi Lª Dô T«ng (1706 – 1729), cã 6 vÞ ®ç lµ: Ph¹m §×nh KÝnh ngêi huyÖn Vô B¶n ®ç khoa thi n¨m 1710, tõng ®i sø nhµ Thanh, lµm quan ®Õn chøc Thîng th, NhËp thÞ kinh diªn; Ph¹m Duy C¬ ®ç khoa thi n¨m 1710 vµ Ph¹m H÷u Du ®ç khoa thi n¨m 1724 ®Òu lµ ngêi huyÖn Nam Trùc; §ång C«ng ViÖn ngêi huyÖn NghÜa Hng ®ç khoa thi n¨m 1712; D¬ng BËt Tr¹c ngêi huyÖn Trùc Ninh ®ç khoa thi n¨m 1715, ch¸u xa ®êi cña §µo S TÝch («ng nguyªn hä §µo, ®Õn ®êi BËt Trùc míi ®æi thµnh hä D¬ng); TrÇn M¹i ngêi

892

x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc thµnh phè Nam §Þnh ®ç khoa thi n¨m 1721.

§êi Lª HiÓn T«ng (1740 – 1786) cã Hoµng Ph¹m DÞch lµm quan ®Õn chøc Gi¸m s¸t Ngù sö ngêi huyÖn Nam Trùc ®ç khoa thi n¨m 1748; Ng« TrÇn Thùc ®ç §×nh nguyªn khoa thi n¨m 1760, §«ng çc ®¹i häc sÜ, Thù Thiªm ®« Ngù sö vµ Hoµng Quèc Tr©n ®ç khoa thi n¨m 1779, cïng lµ ngêi huyÖn Nam Trùc. Díi ®êi Lª HiÓn t«ng, Hoµng Quèc Tr©n ®îc ban cê biÓn vinh quy, mét biÓn ®Ò 4 ch÷ Gi¸o tö ®¨ng khoa vµ 1 biÓn ®Ò ch÷ Song th©n cù kh¸nh. Ngoµi ra cßn cã Vò Huy Tr¸c ngêi huyÖn NghÜa Hng ®ç khoa thi n¨m 1772 lµm ®Õn chøc Hµn l©m viÖn ThÞ gi¶ng; Ph¹m Träng HuyÕn ®ç khoa thi n¨m 1778 vµ Ng« Tiªm ®ç khoa thi n¨m 1779) cïng lµ ngêi huyÖn ý Yªn.

Thêi NguyÔn: tæ chøc 39 kú thi Héi, lÊy ®ç 558 vÞ TiÕn sÜ vµ Phã b¶ng. TriÒu NguyÔn kh«ng lÊy Tr¹ng nguyªn. §©y lµ mét trong bèn quy ®Þnh cña triÒu NguyÔn gäi lµ "Tø bÊt"39. Nam §Þnh cã 31 vÞ TiÕn sÜ vµ Phã b¶ng. Trong ®ã cã:

§×nh nguyªn §ç Huy LiÖu, ngêi th«n La Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, ®ç khoa thi n¨m 1879

2 Hoµng gi¸p: Ph¹m V¨n NghÞ, ngêi huyÖn ý Yªn, ®ç khoa thi n¨m 1838 vµ TrÇn BÝch San, ngêi thµnh phè Nam §Þnh, ®ç khoa thi n¨m 1865, ®îc vua Tù §øc ban cho cê thªu ch÷: "Liªn tróng tam nguyªn" khi vinh quy b¸i tæ. §©y lµ hai g¬ng mÆt tiªu biÓu cho çc nhµ Nho yªu níc thêi NguyÔn.

12 §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n. Ngêi Nam §Þnh ®Çu tiªn ®ç TiÕn sÜ díi thêi NguyÔn lµ Ph¹m ThÕ LÞch vµ Ng« ThÕ Vinh.

§Æng Xu©n B¶ng40 lµ mét trong 12 g¬ng mÆt tiªu biÓu cña çc vÞ TiÕn sÜ Nam §Þnh thêi NguyÔn. ¤ng lµ ngêi ngêi biªn so¹n, kh¶o cøu nhiÒu bé s¸ch mang tÝnh gi¸o khoa chñ yÕu vÒ lÞch sö vµ gi¸o huÊn ®¹o ®øc. §Æng Xu©n B¶ng còng lµ mét trong 3 ngêi cña lµng Hµnh ThiÖn, huyÖn Xu©n Trêng ®ç TiÕn sÜ thêi kú nµy.

TiÕn sÜ §ç Ph¸t, ngêi huyÖn H¶i HËu ®ç khoa thi 1843 vµ TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh, ngêi huyÖn ý Yªn ®Òu tõng gi÷ chøc TÕ töu Quèc Tö Gi¸m.

39 Kh«ng lËp Hoµng hËu, kh«ng bæ TÓ tíng, kh«ng lÊy Tr¹ng nguyªn, kh«ng phong tíc v¬ng40 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

893

Ngêi ®ç TiÕn sÜ cuèi cïng cña Nam §Þnh lµ TrÞnh H÷u Th¨ng, ngêi thµnh phè Nam §Þnh, khoa thi Héi n¨m 1919, khoa thi cuèi cïng cña chÕ ®é gi¸o dôc Nho häc ViÖt Nam thêi phong kiÕn. Bia TiÕn sÜ dùng cho khoa Kû Mïi (1919), niªn hiÖu Kh¶i §Þnh thø 4 dùng t¹i V¨n MiÕu HuÕ ghi vÒ «ng nh sau: "TrÞnh H÷u Th¨ng ngô c ë phè §Þnh T¶, tØnh Nam §Þnh, nguyªn qu¸n lµng B¸ch TÝnh, tØnh Th¸i B×nh. 35 tuæi ®ç TiÕn sÜ. Tõng lµm Thõa ph¸i ë ViÖn C¬ mËt".

- 16 Phã b¶ng:Thêi NguyÔn, ngoµi nh÷ng ngêi ®ç Ch¸nh b¶ng cßn lÊy thªm

Phô b¶ng, gäi lµ Phã b¶ng. Thêi kú nµy Nam §Þnh cã 16 Phã b¶ng, trong ®ã: huyÖn Xu©n Trêng cã 4 nguêi ®ç; huyÖn ý Yªn vµ Vô B¶n cã 3 ngêi ®ç; thµnh phè Nam §Þnh vµ huyÖn NghÜa Hng cã 2 ngêi ®ç; huyÖn Mü Léc vµ huyÖn Nam Trùc cïng cã 1 ngêi ®ç Phã b¶ng.

Hai khoa thi n¨m 1865 vµ n¨m 1907 ®Òu cã 2 ngêi Nam §Þnh cïng ®ç.

Phã b¶ng §ç Huy UyÓn, ngêi huyÖn ý Yªn, næi tiÕng ®îc giíi sÜ phu kÝnh träng.

VÞ Phã b¶ng cuèi cïng cña Nam §Þnh lµ L©m H÷u LËp, ngêi th«n §¹i An, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc, ®ç khoa thi Héi n¨m 1916.

Trong sè 82 vÞ TiÕn sÜ cña Nam §Þnh cã 31 ngêi ®îc ghi tªn trªn bia TiÕn sÜ ®Æt t¹i V¨n MiÕu- Quèc Tö Gi¸m Th¨ng Long- Hµ Néi vµ 15 vÞ TiÕn sÜ ®îc ghi tªn trªn bia TiÕn sÜ dùng t¹i V¨n MiÕu HuÕ.

Tõ n¨m 1802 ®Õn n¨m 1945, triÒu NguyÔn ®· tæ chøc 47 khoa thi H¬ng (tõ 1807 ®Õn 1918), lÊy ®ç 5232 vÞ Cö nh©n. Tæng sè Cö nh©n Nam §Þnh díi triÒu NguyÔn lµ 378 vÞ, chiÕm gÇn 7% sè lîng nh÷ng ngêi ®ç ®¹t trong ph¹m vi c¶ níc.

Nh÷ng vÞ ®ç Cö nh©n, Tó Tµi cña Nam §Þnh ph©n bè kh«ng ®Òu: HuyÖn H¶i HËu cã 10 vÞ, Mü Léc 13 vÞ, Nam Trùc 86 vÞ, NghÜa Hng 14 vÞ, thµnh phè Nam §Þnh vµ ngo¹i thµnh Nam §Þnh cã 18 vÞ, Trùc Ninh 19 vÞ, Vô B¶n 31 vÞ, Xu©n Trêng 89 vÞ, ý Yªn 39 vÞ, Giao Thuû 27 vÞ (vµ 33 ngêi cha x¸c ®Þnh ®îc quª qu¸n chÝnh x¸c).

Xu©n Trêng næi lªn lµ huyÖn cã sè ngêi ®ç Cö nh©n cao nhÊt tØnh Nam §Þnh, tiÕp ®Õn lµ Nam Trùc, ý Yªn, råi ®Õn Vô B¶n, Giao Thuû. Nh÷ng huyÖn cã tØ lÖ ®ç thÊp lµ: H¶i HËu, Mü

894

Léc, NghÜa Hng, thµnh phè vµ ngo¹i thµnh Nam §Þnh, Trùc Ninh. Møc ®é chªnh lÖch gi÷a çc huyÖn lµ kh¸ lín.

Khoa thi n¨m 1894 cã sè ngêi Nam §Þnh ®ç Cö nh©n nhiÒu nhÊt lµ 20 vÞ. Çc khoa thi n¨m 1886, 1897 vµ 1900 cã 19 ngêi ®ç. Khoa thi cã sè ngêi ®ç Ýt nhÊt 1 ngêi, lµ çc khoa 1812, 1943 vµ 1882.

Theo sè liÖu thèng kª, cµng çc khoa thi sau, sè Cö nh©n Nam §Þnh cµng t¨ng. Sè Cö nh©n ®ç tõ 1 ®Õn 8 ngêi cã 26 khoa, chñ yÕu tõ çc n¨m 1807 ®Õn nh÷ng n¨m 50, 60 cña thÕ kû XIX, tõ 10 ngêi trë lªn chñ yÕu trong nh÷ng n¨m 70, 80 cña thÕ kû XIX.

Thêi NguyÔn ë Nam §Þnh cã mét ngêi chØ ®ç ®Õn Tó tµi nhng næi tiÕng vÒ v¨n häc, ®Æc biÖt lµ th¬ trµo phóng, th¬ cña «ng ®îc tông truyÒn nhiÒu vµ cã nhiÒu giai tho¹i vÒ cuéc ®êi «ng. §ã lµ TrÇn Duy Uyªn, ngêi lµng VÞ Xuyªn, huyÖn Mü Léc, tªn ch÷ lµ KÕ X¬ng, sau ®æi lµ TÕ X¬ng41, ®ç Tó Tµi n¨m 1894, nªn thêng gäi lµ Tó X¬ng.

Bªn c¹nh çc vÞ TiÕn sÜ, Cö nh©n, Tó tµi tªn tuæi cßn lu l¹i trong çc s¸ch §¨ng khoa lôc vµ bia ký, cßn cã rÊt nhiÒu vÞ ®ç H-¬ng cèng thêi TrÇn, thêi M¹c vµ thêi Lª, nhng do kh«ng cã tµi liÖu nªn kh«ng thÓ thèng kª hÕt ®îc. Tªn tuæi cña hä hiÖn ®îc lu l¹i trong çc bia v¨n chØ, v¨n miÕu, gia ph¶... cña çc huyÖn, tæng, x·, th«n lµng.

Tuy kh«ng ph¶i lµ tØnh trong nhãm nh÷ng ®Þa ph¬ng ®øng ®Çu vÒ khoa b¶ng tËp trung chñ yÕu ë vïng ®ång b»ng B¾c bé, nhng xÐt trªn ph¹m vi toµn quèc, Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng ®Þa ph¬ng cã sè ngêi ®ç ®¹t cao, n¬i s¶n sinh ra nhiÒu nh©n tµi cho ®Êt níc. Quª h¬ng cña 5 vÞ Tr¹ng nguyªn, 83 vÞ ®¹i khoa vµ 378 vÞ Cö nh©n, Tó tµi thêi NguyÔn. Ngoµi ra cßn cã nhiÒu nguêi ®ç H¬ng cèng, Tó tµi, Nho sinh tróng thøc... cha thÓ thèng kª hÕt ®îc vµ trªn thùc tÕ cã nhiÒu ngêi kh«ng ®ç cao nhng lµ nh÷ng nhµ v¨n ho¸ tiªu biÓu.

1.5. Çc lµng, dßng hä khoa b¶ng ë Nam §ÞnhSè ngêi ®ç ®¹t cña çc huyÖn cña Nam §Þnh:

Tr¹ng nguyª

n

B¶ng

nh·n

Th¸m

hoa

Hoµng

gi¸p

§Ö tam gi¸p TiÕn sÜ

Danh hiÖu kh¸c

Phã b¶n

g

Cö nh©

n

Tæng céng

Nam Trùc 3 1 15 1 86 10641 Xem phÇn V¨n häc nghÖ thuËt

895

Xu©n Tr-êng

7 4 89 100

ý Yªn 1 7 6 1 (§×nh nguyªn)

3 39 57

Vô B¶n 1 1 3 5 1 (Minh kinh)

3 31 45

Giao Thuû 1 27 28TP vµ ngo¹i thµnh N§

1 2 3 2 18 26

Trùc Ninh 1 1 19 21NghÜa H-ng

3 2 14 19

Mü Léc 1 13 14H¶i HËu 2 10 12Cha x¸c ®Þnh

33 33

Nam Trùc lµ vïng ®Êt cã nhiÒu ngêi ®ç vµ ®ç cao. Nam Trùc lµ quª h¬ng cña 3 vÞ Tr¹ng nguyªn, 1 Hoµng gi¸p, 15 §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n, 1 Phã b¶ng vµ 86 Cö nh©n vµ Tó tµi. Nãi tíi c¸c lµng khoa lµng b¶ng ë huyÖn Nam Trùc cã thÓ kÓ ®Õn: lµng Cæ Chö víi cha con TrÇn V¨n B¶o vµ TrÇn §×nh Huyªn cïng ®ç ®¹i khoa; lµng B¸i D¬ng víi dßng hä Ng« (Ng« ThÕ Vinh ®ç Hoµng gi¸p; lµng B¸ch TÝnh, Nam Tr©n, V©n Chµng, Tang Tr÷, Léng §iÒn...

Vô B¶n ®îc coi lµ quª h¬ng cña c¸c vÞ Th¸m hoa vµ Hoµng gi¸p víi 1 Tr¹ng nguyªn, 1 Th¸m hoa, 3 Hoµng gi¸p. §©y lµ quª h-¬ng cña Tr¹ng Lêng næi tiÕng vÒ to¸n häc. Dßng hä NguyÔn ë lµng Cùu Hµo nay thuéc x· VÜnh Hµo, víi nh÷ng tªn tuæi nh: NguyÔn Xëng ®ç Cö nh©n n¨m 1786 më ®Çu cho dßng hä NguyÔn. NguyÔn Thuyªn 3 lÇn ®Ëu Tó tµi. ¤ng cã 4 ngêi con lµ NguyÔn Kh©m, Tó §o¸n, Tó T¬ng vµ Êm Thõa ®Òu ®ç Tó tµi. NguyÔn Thµnh, em trai NguyÔn Thuyªn, ®Ëu Tó tµi 7 lÇn, lµ «ng néi cña NguyÔn V¨n TÝnh. NguyÔn V¨n TÝnh ®ç TiÕn sÜ khoa thi T©n Söu (1901) n¨m Thµnh Th¸i thø 13, cïng khoa víi Phan Chu Trinh vµ Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c, th©n sinh ra Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. Ngêi em thø ba cña NguyÔn Thuyªn lµ NguyÔn Ngäc §-êng còng ®Ëu Tó tµi 4 lÇn.

Xu©n Trêng ®øng ®Çu c¶ tØnh Nam §Þnh vÒ sè lîng ngêi ®ç ®¹t, nhng phÇn lín lµ nh÷ng ngêi ®ç Cö nh©n, tËp trung nhiÒu díi thêi NguyÔn. §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n lµ danh hiÖu cao nhÊt cña sÜ tö vïng nµy ®¹t ®îc. Nãi ®Õn lµng

896

khoa b¶ng cña huyÖn Xu©n Trêng nãi riªng vµ tØnh Nam §Þnh nãi chung kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi lµng Hµnh ThiÖn.

Lµng Hµnh ThiÖn næi tiÕng lµ ®Êt häc vµ cã nhiÒu ngêi ®ç ®¹t trong thêi kú phong kiÕn. Thêi NguyÔn, lµng Hµnh ThiÖn cã sè ngêi khoa môc ®øng ®Çu toµn quèc: 3 TiÕn sÜ (§Æng Xu©n B¶ng (®ç n¨m 1856), NguyÔn Ngäc Liªn, §Æng H÷u D¬ng (®ç n¨m 1889); 4 Phã b¶ng (§Æng Kim To¸n (®ç n¨m 1848), §Æng §øc DÞch (®ç n¨m 1849), NguyÔn ¢u Chuyªn (®ç n¨m 1884) vµ Ph¹m §×nh S¾c (®ç n¨m 1901); 87 Cö nh©n vµ con sè ngêi ®ç Tó tµi lªn ®Õn h¬n 200 ngêi. Trong 42 khoa thi tæ chøc ë trêng thi Nam §Þnh, khoa nµo còng cã ngêi Hµnh ThiÖn ®ç Cö nh©n hoÆc Tó tµi. Cã thÓ nãi, Hµnh ThiÖn ®øng ®Çu c¶ níc vÒ sè lîng ngêi ®ç Cö nh©n.

Khoa thi H¬ng n¨m Kû M·o 1879, lµng Hµnh ThiÖn cã 3 ngêi ®ç ®Çu lµ: Gi¶i nguyªn NguyÔn ¢u Chuyªn, ¸ nguyªn §Æng V¨n NguyÖn vµ thø ba lµ NguyÔn Lý Th¶n. D©n lµng Hµnh ThiÖn cã c©u: "ThÇn Chuyªn, Th¸nh Nguyªn, Tr¹ng nguyªn Thu" ®Ó ca tông 3 ngêi nµy. Ngoµi ra, lµng Hµnh ThiÖn cßn cã 4 ngêi ®ç Gi¶i nguyªn vµ 4 ngêi ®ç ¸ nguyªn trong c¸c kú thi H¬ng.

Kh«ng chØ cã nhiÒu ngêi tham gia khoa b¶ng, lµng Hµnh ThiÖn cßn næi tiÕng vÒ sù kiªn tr×, kh«ng n¶n chÝ, quyÕt t©m theo ®uæi viÖc häc hµnh, thi cö. NguyÔn §¨ng ThiÖn ®ç Tó tµi khi míi 19 tuæi nhng ®Õn 60 tuæi míi ®ç Cö nh©n. NguyÔn Nh Bæng dù 15 kho¸ thi H¬ng trong suèt 40 n¨m, chØ ®ç Tó tµi 2 lÇn vµ ®ç Cö nh©n khi 60 tuæi.

Cã rÊt nhiÒu ngêi ®ç ®¹t cña lµng Hµnh ThiÖn gi÷ c¸c vÞ trÝ trong hÖ thèng quan chøc cña triÒu ®×nh phong kiÕn tõ trung -¬ng tíi ®Þa ph¬ng.

Sè dßng hä, gia ®×nh cã nhiÒu ngêi ®ç ®¹t ë Hµnh ThiÖn, Xu©n Trêng chiÕm sè lîng lín nh hä §Æng42, hä NguyÔn43, hä Ph¹m44...

Nh÷ng gia ®×nh cã «ng ch¸u cïng thi ®Ëu Cö nh©n nh: «ng lµ NguyÔn Xu©n Th¸p (lµ ngêi viÕt t¸c phÈm Hµnh ThiÖn b¶n Êp

42 §Æng V¨n Têng cã 4 ngêi con lµ: §Æng Vò Phong, §Æng Vò ChiÓu vµ §Æng Vò O¸nh, §Æng Ngäc Quúnh ®Òu ®ç Cö nh©n. Nh vËy ®©y lµ gia ®×nh cha con, anh em ®Òu ®ç. Ngêi em cña §Æng V¨n Têng lµ §Æng Vò UyÓn còng ®ç Cö nh©n. §Æng Vò Thùc vµ §Æng Cao Chi, §Æng Vò MÉn, §Æng Vò Qu¸n lµ anh em ruét cïng ®ç Cö nh©n. Hä ®Òu lµ anh hä cña §Æng Vò Phong, §Æng Vò ChiÓu, §Æng Vò O¸nh, §Æng Ngäc Quúnh. §Æng Vò Thùc cã 2 ngêi con ®ç Cö nh©n lµ §Æng Vò Tóc vµ §Æng Vò Cao. §©y lµ dßng hä cã anh em, chó ch¸u, cha con cïng thi ®ç. 43 NguyÔn H÷u Lîi, NguyÔn H÷u ThuËn vµ NguyÔn Ngäc Quúnh lµ 3 anh em cïng ®Ëu Cö nh©n. NguyÔn H÷u ThuËn cã con lµ NguyÔn H÷u TÝch. Hai cha con cïng ®Ëu Cö nh©n. Ngêi em NguyÔn Ngäc Quúnh cã 4 ngêi con lµ NguyÔn Duy Tiªn, NguyÔn Duy Hµn, NguyÔn Duy Ninh, NguyÔn Duy HiÕu còng cïng ®Ëu Cö nh©n.

897

lÞch triÒu ®¨ng khoa lôc v¨n héi th«ng ký) vµ ch¸u lµ NguyÔn Lý Th¶n; «ng lµ §Æng V¨n BÝnh vµ çc ch¸u: §Æng H÷u D¬ng, §Æng H÷u Hé, §Æng H÷u H¸ch.

Gia ®×nh cã cha con cïng thi ®Ëu Cö nh©n: cha lµ §Æng H÷u §øc, con lµ §Æng Vò UyÓn; cha lµ §Æng §øc Cêng, con lµ §Æng §øc ChÝnh; cha NguyÔn Xu©n HuyÒn, con NguyÔn Xu©n Thèng; cha §Æng §øc Nhu, con §Æng §øc Quyªn, §Æng §øc Tiªu; cha L¬ng Träng X¸n, con L¬ng Ngäc §Ünh.

Gia ®×nh cã chó ch¸u cïng thi ®Ëu Cö nh©n: chó NguyÔn Xu©n HuyÒn, ch¸u NguyÔn Xu©n Kinh; chó NguyÔn §¨ng Khoa, NguyÔn Thñ ¦íc, ch¸u NguyÔn H©n.

Gia ®×nh cã anh em cïng thi ®Ëu: anh hä lµ TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng, anh Cö nh©n §Æng H÷u Hé, §Æng H÷u H¸ch, em Cö nh©n §Æng H÷u Ch©u; anh NguyÔn B¸ Huèng, em NguyÔn Träng Trï, NguyÔn ThÕ Tù cïng ®Ëu Cö nh©n. Trong ®ã NguyÔn B¸ Huèng vµ NguyÔn ThÕ Tù ®ç cïng khoa thi n¨m 1821; anh NguyÔn §¨ng KiÒu, em NguyÔn Nh Bæng; anh TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng, em Cö nh©n §Æng Ngäc To¶n; anh NguyÔn §øc Ban, em NguyÔn Ngäc Liªn; anh §Æng §ª Kinh, §Æng V¨n Kh¸nh, em §Æng V¨n §é cïng ®Ëu Cö nh©n.

ý Yªn lµ quª h¬ng cña çc vÞ Hoµng gi¸p. Riªng huyÖn nµy ®· cã tíi 7 vÞ Hoµng gi¸p, chiÕm sè lîng lín nhÊt nh÷ng ngêi ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö. Cïng víi Xu©n Trêng, ý Yªn còng lµ huyÖn cã tiÕng víi çc lµng khoa b¶ng nh lµng Tam §¨ng cã gia ®×nh Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ, mét ngêi con ®ç Phã b¶ng vµ ba ngêi ®ç Cö nh©n; lµng La Ng¹n, x· Yªn §ång, cã dßng hä §ç cã truyÒn thèng khoa b¶ng. Tæ ®êi thø 9 cña dßng hä §ç lµ §ç Huy C¶nh, ®ç Cö nh©n khoa Kû M·o n¨m 1819. Con trëng cña «ng lµ §ç Huy UyÓn ®ç Phã b¶ng n¨m 1841. Con trai cña §ç Huy UyÓn lµ §ç Huy Liªu ®ç Hoµng gi¸p n¨m 1879. Mét sè ngêi kh¸c trong gia ®×nh tuy kh«ng tham gia khoa cö nhng vÉn häc giái vµ lµm nghÒ d¹y häc. §©y lµ gia ®×nh mµ cha con, «ng ch¸u ®Òu ®ç ®¹t. Tõ ®êng hä §ç cßn treo ®«i c©u ®èi:

Lôc triÒu trung hiÕu gia sinh PhËtTam thÕ khoa danh quèc phóc hÇu

T¹m dÞch:

44 Chó Ph¹m Ngäc ChÊt, Ph¹m Ngäc B×nh, ch¸u Ph¹m Ngäc Lý, Ph¹m Ngäc NhiÔm, Ph¹m Danh S¾c cïng ®ç Cö nh©n. Trong ®ã Ph¹m Ngäc Lý, Ph¹m Ngäc NhiÔm, Ph¹m Danh S¾c lµ anh em hä. Chó Ph¹m Ngäc ChÊt, ch¸u Ph¹m Ngäc NhiÔm cïng ®Ëu Cö nh©n khoa thi n¨m 1874.

898

S¸u triÒu trung hiÕu nèi nhau, PhËt sèng trong nhµ sao hiÕm thÊy

Ba ®êi khoa danh hiÓn h¸ch, phóc thÇn ®îc níc kÝnh d©ng thê. Ngoµi ra çc gia ®×nh cã cha con, «ng ch¸u, chó ch¸u cïng

thi ®Ëu Cö nh©n nh: x· Phó Khª cã cha con Hoµng Träng vµ Hoµng V¨n TuÊn ; chó Hoµng V¨n TuÊn vµ ch¸u Hoµng CÈn cïng ®Ëu khoa thi n¨m 1876; cha Hµ Träng Th¹c, con Hµ Träng Pha, ngêi x· NguyÖt L·ng; cha Bïi Cung Quang, con Bïi TiÕn Tiªn, ngêi x· §«ng Duy; «ng lµ H¬ng cèng TrÇn V¨n VÞnh, cha TrÇn V¨n TiÕn, con TrÇn V¨n CËn, b¸c TrÇn V¨n Quýnh, TrÇn V¨n Thøc, anh hä TrÇn V¨n T¹o, TrÇn TiÔn §¾ng cïng ®Ëu Cö nh©n, ngêi x· Vò Xuyªn. Trong ®ã TrÇn V¨n Quýnh vµ TrÇn V¨n TiÕn ®Ëu cïng khoa thi n¨m 1848; chó L· Xu©n Oai, ch¸u L· Xu©n Trang, ngêi x· Thîng §ång; cha lµ TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh, con lµ Cö nh©n KhiÕu Tø øng, Cö nh©n KhiÕu Tam L÷, ngêi x· Trùc Mü. KhiÕu Tø øng vµ KhiÕu Tam L÷ lµ hai anh em ®ç cïng khoa thi n¨m 1900.

Lµng Cæ LÔ huyÖn Trùc Ninh, cã cha con hä §µo cïng ®ç ®¹i khoa (cha lµ §µo Toµn B©n ®ç TiÕn sÜ, con lµ §µo S TÝch ®ç Tr¹ng nguyªn). Bªn c¹nh ®ã cßn cã çc lµng, x· cã nhiÒu ngêi ®ç ®¹t nh Ph¬ng §Ó, DÞch DiÖp.

Sè ngêi ®ç ®¹t thuéc thµnh phè Nam §Þnh hiÖn nay kh«ng nhiÒu, nhng ®Òu cã ngêi ®ç B¶ng nh·n, Th¸m hoa, §Ö tam gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n, Phã b¶ng vµ Cö nh©n.

1.6. Gi¸o dôc Nam §Þnh thêi Ph¸p thuéc Chñ tr¬ng gi¸o dôc cña thùc d©n Ph¸p nh»m môc ®Ých ®µo

t¹o nh©n lùc nh»m phôc vô cho c«ng cuéc cai trÞ vµ khai th¸c thuéc ®Þa t¹i ViÖt Nam.

Thêi Ph¸p thuéc, ngoµi ch÷ H¸n, häc trß ph¶i häc thªm ch÷ quèc ng÷ vµ ch÷ Ph¸p víi ba bËc: Êu häc, tiÓu häc vµ trung häc. Thùc hiÖn chñ tr¬ng cña chÝnh quyÒn Ph¸p, n¨m 1919, nhµ cÇm quyÒn tØnh Nam §Þnh ra lÖnh cho çc trêng häc trong tØnh ngõng viÖc d¹y ch÷ H¸n vµ thay b»ng viÖc d¹y ch÷ quèc ng÷. PhÇn lín cha mÑ çc häc sinh xin cho con th«i häc ®Ó häc t çc thÇy ®å d¹y ch÷ H¸n.

Trêng TiÓu häc phñ Xu©n Trêng ®îc më tõ 1897 ®Ó d¹y ch÷ quèc ng÷ vµ ch÷ Ph¸p nhng ®Õn n¨m 1907 kh«ng cã mét trÎ em nµo theo häc. C«ng sø Nam §Þnh khuyÕn khÝch viÖc häc ch÷ quèc ng÷ vµ ch÷ Ph¸p t¹i trêng nµy b»ng çch cÊp s¸ch vë cho çc

899

häc sinh, cÊp häc bæng hµng th¸ng cho çc häc sinh xuÊt s¾c nh-ng còng kh«ng thµnh. Ph¶i ®Õn n¨m 1908, sau khi cã ¶nh hëng cña phong trµo §«ng Kinh NghÜa Thôc míi cã häc sinh Hµnh ThiÖn ®Õn häc trêng nµy.

Ngêi Hµnh ThiÖn ®Çu tiªn häc ch÷ quèc ng÷ lµ Cö nh©n H¸n häc §Æng H÷u N÷u, lµm Tri huyÖn t¹i An D¬ng, H¶i Phßng. ¤ng ®ç kú thi ký lôc n¨m 1898.

Nh÷ng phô n÷ ®Çu tiªn cña Hµnh ThiÖn theo t©n häc vµ ®Ëu b»ng TiÓu häc Ph¸p - ViÖt lµ çc bµ §Æng ThÞ Dung (sau lµm Trî gi¸o), §Æng ThÞ XuyÕn (t¸c gi¶ b¶n dÞch bµi th¬ Hiu qu¹nh L’isolement - cña Lamartine) vµ NguyÔn ThÞ V©n (häc trß trêng n÷ häc §ång Kh¸nh).

Ngµy 21 th¸ng 12 n¨m 1917, Toµn quyÒn §«ng D¬ng Albert Sarraut ra nghÞ ®Þnh ban hµnh "Quy chÕ chung vÒ ngµnh gi¸o dôc ë §«ng D¬ng" trong ®ã quy ®Þnh: t¹i mçi x· cã thÓ më Ýt nhÊt mét trêng c«ng bËc TiÓu häc Ph¸p – ViÖt dµnh cho con trai. Çc trêng tiÓu häc Ph¸p - ViÖt ®îc më t¹i çc phñ lþ, huyÖn lþ, çc thµnh phè. Tuy nhiªn sè çc trêng nµy ®îc më rÊt Ýt. Mét sè lµng lín còng cã trêng tiÓu häc Ph¸p ViÖt. T¹i Nam §Þnh cã trêng: S¬ häc Hµnh ThiÖn, N÷ s¬ häc Xu©n Trêng, TiÓu häc Xu©n Trêng...

Trêng TiÓu häc Xu©n Trêng ®îc x©y dùng n¨m 1897, ban ®Çu chØ cã 3 phßng häc. §Õn n¨m 1924, x©y dùng thªm 2 phßng häc. Trêng m¸i ngãi, têng g¹ch, cöa sæ kÝnh, hiªn réng, cã s©n ch¬i gièng kiÕn tróc cña çc trêng tiÓu häc kh¸c do Së Häc chÝnh B¾c kú quy ®Þnh. Tõ khi khai gi¶ng cho ®Õn n¨m 1924, trêng chØ d¹y bËc s¬ häc. Häc trß häc xong líp ba (líp s¬ ®¼ng) ph¶i lªn thµnh phè Nam §Þnh häc líp nh×, líp nhÊt ®Ó thi b»ng tiÓu häc Ph¸p ViÖt. Theo nghÞ ®Þnh cña Thèng sø B¾c kú ngµy 21 th¸ng 10 n¨m 1924, trêng chuyÓn thµnh trêng TiÓu häc Kiªm BÞ gåm ®ñ 6 líp tiÓu häc: líp n¨m, líp t, líp ba, líp hai, líp nh× phô, líp nh× chÝnh, líp nhÊt. Trêng nhËn c¶ n÷ sinh theo häc tõ líp nh× phô ®Õn líp nhÊt. N÷ sinh Hµnh ThiÖn ®Çu tiªn theo häc líp nh× phô niªn häc 1929 - 1930 lµ bµ NguyÔn ThÞ Hîi. V× trêng chØ cã 5 phßng häc cho 6 líp nªn 1 líp ®îc d¹y nhê t¹i ®×nh lµng Ngäc Côc. Trêng bÞ ph¸ huû trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p n¨m 1947.

Trêng S¬ häc Hµnh ThiÖn ®îc thµnh lËp theo nghÞ ®Þnh cña Thèng sø B¾c kú ngµy 19 th¸ng 9 n¨m 1922 sau khi phª duyÖt ®¬n xin cña cô tiªn chØ Hµnh ThiÖn lµ Tæng ®èc hu trÝ §Æng §øc Cêng. Trêng ®îc x©y tõ tiÒn c«ng quü cña lµng ®Ó mua s¾m bµn ghÕ, dông cô häc tËp vµ tr¶ l¬ng cho gi¸o viªn. Trêng cã hai

900

phßng häc (mét phßng dµnh cho líp ba vµ líp t, mét phßng dµnh cho líp n¨m). Gi¸o viªn cña trêng lµ nh÷ng ngêi ®îc phñ Thèng sø B¾c kú bæ nhiÖm. Ngoµi ra cßn cã Tó tµi NguyÔn Ngäc Ngo¹n ®îc Héi ®ång H¬ng chÝnh lµng mêi d¹y häc ch÷ H¸n cho häc sinh líp t, líp ba trêng lµng mçi tuÇn mét ngµy. Tõ th¸ng 5 n¨m 1937, nghÞ ®Þnh cña Toµn quyÒn §«ng D¬ng, viÖc d¹y ch÷ H¸n t¹i çc trêng S¬ häc bÞ b·i bá. N¨m 1950, trêng bÞ ph¸ huû trong kh¸ng chiÕn. Häc trß ph¶i chuyÓn ®Õn häc t¹i miÕu V¨n X¬ng vµ tõ ®êng cô Tó tµi NguyÔn Ngäc Ngo¹n. Tõ cuèi n¨m 1949 ®Õn n¨m 1954, tr-êng S¬ häc Hµnh ThiÖn ®îc ®æi thµnh trêng TiÓu häc d¹y häc trß ®Õn líp nhÊt tiÓu häc.

Trêng N÷ s¬ häc Xu©n Trêng ®îc x©y dùng theo nghÞ ®Þnh cña Thèng sø B¾c kú ngµy 8 th¸ng 12 n¨m 1924. Trêng ®îc ®Æt tªn lµ Henri GÐhin, C«ng sø Nam §Þnh, ngêi t¸n thµnh ®Ò nghÞ lËp trêng cña Tri phñ Xu©n Trêng lµ Bïi B»ng §oµn. Trêng d¹y çc n÷ sinh thi b»ng s¬ häc yÕu lîc. Trêng chØ cã mét n÷ gi¸o viªn d¹y c¶ 3 líp §ång Êu, Dù bÞ vµ S¬ ®¼ng. Bµ gi¸o ®Çu tiªn d¹y t¹i trêng 10 n¨m lµ NguyÔn ThÞ Sen cã b»ng TiÓu häc Ph¸p ViÖt. Ngêi thay thÕ bµ lµ Phã ThÞ San cã b»ng Cao ®¼ng tiÓu häc Ph¸p ViÖt d¹y t¹i trêng cho ®Õn cuèi n¨m 1946. C¶ hai bµ gi¸o ®Òu ®îc häc trß yªu mÕn.

N¨m 1922, Gi¸o héi Ph¸p lËp trêng Tr¸i tim thiªng liªng (SacrÐ Coeur) cã 6 líp víi 220 n÷ sinh, thêng gäi lµ trêng S¬, hay trêng Bµ S¬ v× gi¸o viªn lµ çc n÷ tu sÜ, trêng Saint Thomas d’

Aquin bËc Cao ®¼ng tiÓu häc cã 9 líp cho kho¶ng trªn 300 häc sinh nam. Ngoµi ra Gi¸o héi cßn mét §¹i chñng viÖn ®µo t¹o tu sÜ, víi gÇn 200 häc sinh.

N¨m 1932, thµnh phè Nam §Þnh cã 5 trêng kiªm bÞ (t¬ng ®-¬ng cÊp I) thuéc 5 nhãm vµ ë 5 khu vùc, ®Æt díi sù chØ ®¹o cña mét §èc häc ngêi Ph¸p, sau chuyÓn sang ngêi ViÖt, gåm: trêng Con g¸i (9 líp, 335 häc sinh), Cöa B¾c (19 líp, 836 häc sinh), Vên D©u (6 líp, 259 häc sinh), BÕn Cñi (9 líp, 414 häc sinh) vµ trêng Gèc Ng¸i (6 líp, 279 häc sinh). Çc trêng nµy cã kho¶ng 19 gi¸o viªn (4 n÷) cÊp I tèt nghiÖp trêng S ph¹m, 25 gi¸o viªn (5 n÷) thi sai hay trî gi¸o

Çc viªn quan Ph¸p ®· tõng cai trÞ ë Nam §Þnh ®îc ®Æt tªn cho trêng nh: Henri Gehin ®Æt cho trêng Vên D©u, BriÌre de l’ Jsle cho trêng Gèc Ng¸i, Maurice Graffeuil cho trêng BÕn Cñi.

§Õn n¨m 1930, thµnh phè Nam §Þnh ®· cã mét sè trêng bËc tiÓu häc nh Trung TrÝ, Tri Nam Khª, Minh T©n, Hång §øc, HuÖ

901

§øc... §Õn n¨m 1938, Nam §Þnh ®· cã mét sè trêng t thôc bËc Cao ®¼ng tiÓu häc (t¬ng ®¬ng cÊp II) nh çc trêng: L’ Avenir, Charlemagne, Collªgium Paul Doumer. Çc trêng c«ng, t nµy tån t¹i cho ®Õn n¨m 1945.

Ngoµi çc trêng d¹y v¨n ho¸, thµnh phè Nam §Þnh cßn cã mét trêng d¹y nghÒ gäi lµ trêng Kü nghÖ thùc hµnh hay cßn gäi lµ tr-êng B¸ch nghÖ víi thêi gian häc lµ 3 n¨m.

Nh vËy, thµnh phè Nam §Þnh trong thêi Ph¸p thuéc, kh«ng cã trêng d¹y ë bËc trung häc vµ ®¹i häc, chØ cã bËc tiÓu häc chia ra lµm ba cÊp: S¬ häc, TiÓu häc vµ Cao ®¼ng tiÓu häc, mçi cÊp ®Òu cã kú thi tèt nghiÖp víi v¨n b»ng riªng. T¹i çc bËc häc Cao ®¼ng tiÓu häc vµ trung häc Ph¸p ViÖt ®Òu ph¶i ®ãng häc phÝ. NhiÒu trÎ em ë Nam §Þnh tuy häc giái nhng hÕt bËc tiÓu häc v× nhµ nghÌo kh«ng cã tiÒn ®ãng häc phÝ ®Ó theo häc bËc cao ®¼ng tiÓu häc vµ trung häc ®îc.

Díi thêi Ph¸p thuéc, çc trêng c«ng lËp bËc Cao ®¼ng tiÓu häc vµ bËc trung häc Ph¸p – ViÖt ®îc më ë mét sè n¬i nh çc tr-êng: Th«ng ng«n Hµ Néi, Th«ng ng«n Nam Kú, Trung häc B¶o hé Hµ Néi, Trung häc Kh¶i §Þnh (HuÕ)... T¹i Nam §Þnh còng cã mét tr-êng ®ã lµ trêng Cao ®¼ng tiÓu häc Nam §Þnh (Ecole primaire supÐrieure de Nam §inh) hay cßn gäi lµ trêng Thµnh Chung. Tríc çch m¹ng th¸ng T¸m, trêng Thµnh Chung lµ mét trong nh÷ng ng«i trêng næi tiÕng cña tØnh Nam §Þnh.

Trêng Thµnh Chung ®îc thµnh lËp do nghÞ ®Þnh ngµy 27 th¸ng 4 n¨m 1904 cña Toµn quyÒn §«ng D¬ng, cã tªn lµ CollÌge Jules Ferry. Trêng ho¹t ®éng ®îc 4 n¨m th× ®ãng cöa v× ®îc s¸t nhËp vµo trêng Trung häc b¶o hé t¹i Hµ Néi. Häc trß ®ang theo häc t¹i trêng ph¶i lªn Hµ Néi tiÕp tôc häc t¹i trêng Trung häc B¶o hé.

§Õn n¨m 1920, theo nghÞ ®Þnh sè 1255 cña Toµn quyÒn §«ng D¬ng Maurice Long ký ngµy 24 th¸ng 8, trêng Thµnh Chung Nam §Þnh ®îc t¸i lËp, lÊy tªn lµ Cours complÐmentaires de Nam §inh (çc líp Thµnh chung Nam §Þnh)

Trêng Thµnh Chung ®Æt t¹i thµnh phè Nam §Þnh nhËn häc sinh ë çc tØnh Th¸i B×nh, Hng Yªn, Hµ Nam, Ninh B×nh vµo häc. Sau çc tØnh nµy ®Òu cã çc líp Thµnh Chung nh: çc líp Thµnh chung Th¸i B×nh, H¶i Phßng, B¾c Ninh, L¹ng S¬n.

Ch¬ng tr×nh d¹y t¹i trêng Thµnh Chung b»ng tiÕng Ph¸p gåm çc m«n: khoa häc tù nhiªn: to¸n, lý, ho¸, sinh häc, ng÷ häc

902

Ph¸p, lÞch sö Ph¸p vµ lÞch sö ViÖt Nam. Ngoµi ra, mçi tuÇn häc sinh cßn häc thªm mét giê H¸n v¨n vµ Quèc v¨n.

Häc sinh häc ë trêng Thµnh Chung, sau khi thi tèt nghiÖp cã b»ng Cao ®¼ng tiÓu häc hay cßn gäi lµ b»ng Thµnh chung45. Trªn bËc Cao ®¼ng tiÓu häc lµ Trung häc, ngêi ®Ëu gäi lµ Tó tµi. Thµnh phè Nam §Þnh kh«ng cã trêng Trung häc, nªn muèn häc cao h¬n, häc sinh ph¶i vÒ Hµ Néi. Ban ®Çu trêng còng cha nhËn häc sinh n÷, nªn muèn ®i häc, n÷ sinh ph¶i lªn Hµ Néi häc t¹i trêng §ång Kh¸nh, hoÆc mét sè trêng t nh Th¨ng Long, Gia Long, Hång Bµng. Tõ n¨m 1937, häc sinh n÷ míi ®îc nhËn vµo häc.

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña trêng Thµnh Chung Nam §Þnh tõ 1920 – 1945:

N¨m häc ®Çu tiªn 1920 - 1921, trêng ban ®Çu míi chØ cã 1 líp víi 45 häc sinh. HiÖu trëng cña trêng lµ viªn Thanh tra ngêi Ph¸p LaurÌs, sau ®ã lµ Raoul Miche. Thµy gi¸o ViÖt Nam ®Çu tiªn cña trêng lµ NguyÔn V¨n HiÕu.

N¨m häc 1921 - 1922, trêng cã hai líp (n¨m thø nhÊt vµ n¨m thø hai). Do cã thªm líp vµ thªm häc sinh nªn trêng ph¶i häc nhê trêng Cöa B¾c. Ngêi Ph¸p ®¶m nhiÖm gi¶ng d¹y mét sè m«n häc trong trêng. Ngêi ViÖt Nam cã thªm thµy gi¸o Vâ V¨n Ro·n.

§Ó chuÈn bÞ më líp n¨m thø ba, ngµy 13/2/1922, Gi¸m ®èc Nha häc chÝnh B¾c kú yªu cÇu Nam §Þnh x©y dùng mét trêng riªng. Chñ tr¬ng nµy ®îc C«ng sø Nam §Þnh ñng hé, t¸n thµnh. Thµnh phè ®· dµnh 2250m2 t¹i phè Gèc Ng¸i ®Ó x©y dùng trêng. ThÇy Hoµng Ngäc Ph¸ch, t¸c gi¶ cuèn tiÓu thuyÕt Tè t©m, chuyÓn vÒ trêng trong thêi gian nµy.

Ngµy 2/9/1923, Gi¸m ®èc Nha häc chÝnh B¾c kú quyÕt ®Þnh cho trêng Thµnh Chung Nam §Þnh më tiÕp n¨m thø 4 vµ tr-êng ®îc x©y chÝnh thøc ë phè BÕn Ngù.

N¨m häc 1923 - 1924, trêng Thµnh Chung ®· chuyÓn tíi ®Þa ®iÓm míi víi 4 líp, díi sù trî gióp cña Héi B¶o trî häc ®êng. Theo nghÞ ®Þnh sè 2419 cña Toµn quyÒn §«ng D¬ng ký ngµy 23/9/1924, trêng Thµnh Chung ®æi tªn lµ trêng Cao ®¼ng tiÓu häc Ph¸p- ViÖt (Ecole Primaire SupÐrieure Franco indigÌne).

N¨m häc 1924- 1925, trêng tuyÓn 80 häc sinh. Nhng do sè l-îng häc sinh qu¸ nhiÒu so víi quy m«, sè lîng phßng häc cña trêng nªn n¨m häc sau sè lîng häc sinh tuyÓn vµo trêng gi¶m xuèng cßn

45 Thµnh Chung lµ c¸ch gäi tr×nh ®é ®µo t¹o t¬ng ®¬ng víi trung häc tríc ®©y hoÆc trung häc c¬ së ngµy nay.

903

40 häc sinh. N¨m 1925, Charles Patris, mét gi¸o s v¨n khoa tõng viÕt s¸ch vÒ lÞch sö ViÖt Nam, ®îc bæ nhiÖm vÒ lµm HiÖu trëng cña trêng.

Tõ n¨m 1925 ®Õn n¨m 1930, trêng Thµnh Chung cã thªm nhiÒu thµy gi¸o lµ ngêi ViÖt Nam vÒ gi¶ng d¹y nh: TrÇn V¨n Hµo, Vò Tam Th¸m, §ç H÷u Phóc, Ng« Duy Cõ, §µo V¨n §Þnh, NguyÔn V¨n ChÝnh, Ph¹m V¨n Nam, Phan ThÕ Roanh, D¬ng Qu¶ng Hµm, Ph¹m Cao §¹t...

Còng trong thêi gian nµy, xuÊt hiÖn mét sè g¬ng mÆt tiªu biÓu cña trêng Thµnh Chung vµ tõng bíc trëng thµnh trong lÜnh vùc v¨n ho¸, nghÖ thuËt nh: Nam Cao, TrÇn Lª V¨n, §Æng ThÕ Phong... §Æc biÖt trong cuéc thi häc sinh giái toµn §«ng D¬ng, Vò C«ng HiÖu, häc sinh cña trêng ®· ®øng ®Çu kú thi.

N¨m 1926, nhiÒu häc sinh trêng Thµnh Chung b·i kho¸ ®ßi chÝnh quyÒn Ph¸p ®îc lµm lÔ truy ®iÖu cô Phan Chu Trinh. Sau lÔ truy ®iÖu, trêng Thµnh Chung cã 54 häc sinh bÞ ®uæi h¼n, 63 häc sinh bÞ ®×nh chØ cã thêi h¹n. Sè cßn l¹i trong 200 häc sinh bÞ b¾t ®Òu bÞ lu ban hoÆc n¨m thø 4 th× kh«ng ®îc dù thi. Sè häc sinh bÞ ®uæi häc h¨ng h¸i tham gia t×m ®êng cøu níc.

Mét sè gi¸o viªn, häc sinh cña trêng cßn lµ nßng cèt cña phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 1920- 1935, ®· nghØ d¹y vµ th«i häc. NhiÒu ngêi ®îc gi¸c ngé, tham gia ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng héi. N¨m 1927, chi bé ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng héi ®îc thµnh lËp ë trêng Thµnh Chung.

Niªn häc 1937- 1938 trêng ®îc chuyÓn ra ®Çu ®êng Cæng HËu quy m« khang trang h¬n víi 8 líp häc vµ b¾t ®Çu nhËn häc sinh n÷, mçi n¨m lµ 5 ngêi qua kú thi tuyÓn vµo häc. Tõ niªn häc 1945- 1946 vÒ sau, sè n÷ sinh ®îc nhËn vµo kh«ng cßn bÞ h¹n chÕ n÷a. Trêng còng tiÕp nhËn häc sinh lµ con em ngêi Ph¸p kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn lªn häc trêng Albert Sarraut t¹i Hµ Néi.

N¨m 1942, trêng Cao ®¼ng TiÓu häc Ph¸p- ViÖt ®æi tªn lµ trêng Trung häc Nam §Þnh (CollÌge de Nam §inh).

N¨m häc 1944- 1945 lµ n¨m häc cuèi cïng cña trêng díi thêi Ph¸p thuéc, néi dung çc m«n häc ®Òu dïng b»ng tiÕng Ph¸p.

N¨m 1945, chÝnh phñ TrÇn Träng Kim ra ®êi. LÇn ®Çu tiªn, ngêi ViÖt Nam gi÷ träng tr¸ch HiÖu trëng cña trêng (thµy Phan ThÕ Roanh). Trêng l¹i ®æi tªn lµ trêng Trung häc NguyÔn KhuyÕn. Mét thêi gian sau, gi¸o s Phã §øc Tè trõ trêng Bëi vÒ lµm HiÖu tr-ëng cña trêng. Khi trêng ë phè Cæng HËu bÞ qu©n NhËt chiÕm

904

lµm doanh tr¹i, trêng Thµnh Chung l¹i chuyÓn vÒ ®Þa ®iÓm cò ë ®Çu phè BÕn Ngù. Çch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, trêng bÞ qu©n Tëng chiÕm ®ãng.

Tõ n¨m 1920 ®Õn 1945, trêng Thµnh Chung Nam §Þnh ®· cã nhiÒu biÕn ®æi qua çc thêi kú lÞch sö, lu«n kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ trung t©m gi¸o dôc kh«ng chØ cña riªng thµnh phè Nam §Þnh mµ cßn cña çc tØnh l©n cËn vïng ch©u thæ s«ng Hång. NhiÒu thÕ hÖ häc sinh yªu níc ®îc ®µo t¹o tõ trêng Thµnh Chung, ®· ®ãng gãp vµo qu¸ tr×nh truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lª nin vµo ViÖt Nam, giµnh l¹i ®éc lËp d©n téc tiªu biÓu nh: NguyÔn §øc C¶nh, NguyÔn Danh §íi, NguyÔn V¨n Hoan, Trêng Chinh, NguyÔn C¬ Th¹ch... NhiÒu ngêi trong sè hä ®· trë thµnh nh÷ng vÞ l·nh ®¹o chñ chèt cña §¶ng vµ Nhµ níc ViÖt Nam trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng giÆc ngo¹i x©m vµ x©y dùng ®Êt níc sau khi giµnh ®îc ®éc lËp.

Trªn c¬ së cña trêng Thµnh Chung, ngµy 13 th¸ng 1 n¨m 1948, trêng Trung häc chuyªn khoa NguyÔn KhuyÕn (tøc trêng Trung häc chuyªn khoa NguyÔn Thîng HiÒn sau nµy) ®îc thµnh lËp.

Toµn quèc kh¸ng chiÕn, mét bé phËn cña trêng NguyÔn KhuyÕn t¶n c vµo Trµ Lò B¾c, huyÖn Xu©n Trêng. Bé phËn cßn l¹i t¸ch vÒ huyÖn Yªn M«, tØnh Ninh B×nh lËp trêng chuyªn khoa NguyÔn Thîng HiÒn, sau chuyÓn vµo th«n Ng« X¸, x· §¹i §ång, huyÖn ThiÖu Ho¸, tØnh Thanh Ho¸, cã çc ban To¸n, Lý, Ho¸, V¹n VËt, Ngo¹i ng÷.

N¨m 1950, Khu gi¸o dôc Liªn khu III quyÕt ®Þnh thµnh lËp tr-êng Cao ®¼ng S ph¹m liªn khu III, ban ®Çu lÊy häc sinh chuyªn khoa NguyÔn Thîng HiÒn sang häc.

N¨m 1952- 1953, ë Liªn khu III ®· ph¸t triÓn thªm mét sè çc trêng cÊp III nh çc trêng Hoa L, Cï ChÝnh Lan, NguyÔn Quèc TrÞ, La V¨n CÇu, Hå Tïng MËu vµ ®îc hîp nhÊt thµnh trêng cÊp III Liªn khu III vµ ®Æt trô së t¹i thµnh phè Nam §Þnh n¨m 1954. Trªn thùc tÕ tõ n¨m 1946, trêng Thµnh Chung kh«ng cßn nguyªn d¹ng n÷a. 2. Sau çch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945

2.1. Tõ 1945 ®Õn 1975B×nh d©n häc vô - Bæ tóc v¨n ho¸46

46 Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §Þnh 1930 - 1975, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, H. 2001.

905

Sau Cçch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, phong trµo häc ch÷ quèc ng÷ ë Nam §Þnh ®îc ®Èy m¹nh. Trêng cÊp I ®îc x©y dùng ë cÊp x· vµ trêng cÊp II ë cÊp huyÖn. H×nh thøc häc tËp ®a d¹ng v× vËy ®Õn th¸ng 10 n¨m 1949, toµn tØnh Nam §Þnh cã 250.908 ng-êi tho¸t n¹n mï ch÷. Çc huyÖn ý Yªn, Vô B¶n, H¶i HËu ®· thanh to¸n ®îc 80% sè ngêi mï ch÷.

Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, toµn tØnh vÉn cßn 13 v¹n ng-êi mï ch÷, ®Æc biÖt lµ vïng ®ång bµo c«ng gi¸o. NhiÒu ®Þa ph-¬ng, ®¬n vÞ cã thµnh tÝch xuÊt s¾c trong phong trµo thi ®ua diÖt dèt nh çc x· Kim Th¸i, Cèc Thµnh (Vô B¶n), Mü Thµnh (Mü Léc), Trùc ChÝnh (Trùc Ninh), H¶i Phóc (H¶i HËu), khu phè 3 vµ 4 (thµnh phè Nam §Þnh) vµ Nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh ®îc ChÝnh phñ tÆng thëng Hu©n ch¬ng Lao ®éng h¹ng Ba vÒ thµnh tÝch xuÊt s¾c trong phong trµo diÖt dèt n¨m 1958.

§Õn n¨m 1960, tØnh Nam §Þnh ®· c¨n b¶n hoµn thµnh xo¸ mï ch÷ trong nh©n d©n, ®¹t 93,8%. Phong trµo thi ®ua "Hai tèt" ®îc ®Èy m¹nh. Toµn tØnh cã 51.900 ngêi theo häc bæ tóc v¨n ho¸.

Trong thêi gian chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø nhÊt cña Mü, sù nghiÖp gi¸o dôc kh«ng ngõng ph¸t triÓn. TÝnh ®Õn gi÷a n¨m 1965, Nam §Þnh lµ mét trong bèn tØnh ®îc c«ng nhËn hoµn thµnh kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt vÒ bæ tóc v¨n ho¸, ®îc ®ãn nhËn Hu©n ch¬ng Lao ®éng h¹ng Ba vµ B»ng khen cña Bé Gi¸o dôc.

N¨m 1969 - 1972, phong trµo bæ tóc v¨n ho¸ ë thµnh phè Nam §Þnh vµ çc khu vùc tËp trung còng t¨ng h¬n tríc, nhÊt lµ cÊp II vµ cÊp III. Trong n¨m 1969, hÖ phæ th«ng vµ bæ tóc v¨n ho¸ cã 715.000 ngêi ®i häc, ®a møc b×nh qu©n lªn 2,4 ngêi d©n cã 1 ngêi ®i häc.

N¨m häc 1971 - 1972, bæ tóc v¨n ho¸ cã nhiÒu h×nh thøc häc tËp thÝch hîp. N¨m häc 1973 – 1974, toµn tØnh Nam §Þnh cã 63.380 häc viªn bæ tóc v¨n ho¸.

* Gi¸o dôc phæ th«ng47

Cho ®Õn n¨m 1946, toµn tØnh Nam §Þnh cã 138 trêng, gåm 208 líp häc (thµnh phè cã 6 trêng, 49 líp).

Kh¸ng chiÕn bïng næ, trõ mét vµi trêng xung quanh thµnh phè ®ãng cöa, cßn çc trêng ë n«ng th«n vÉn tiÕp tôc ho¹t ®éng.

Nh÷ng n¨m 1948 - 1949, toµn tØnh cã 341 trêng TiÓu häc víi 16.789 häc sinh. Ngoµi trêng Trung häc NguyÔn KhuyÕn, cã 47 Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §Þnh 1930 - 1975, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2001.

906

thªm 6 trêng t thôc: NguyÔn Trêng Té, Nam H¶i (huyÖn H¶i HËu), Néi Hoµng, TrÝ Thµnh; Trung häc ý Yªn (huyÖn ý Yªn), Quang Trung (huyÖn Xu©n Trêng). Toµn tØnh chØ cã 24 gi¸o viªn trung häc vµ 620 häc sinh.

Th¸ng 9 n¨m 1952, t¹i khu du kÝch, nhiÒu líp häc ®îc khai gi¶ng n¨m häc míi. NhiÒu thanh niªn, häc sinh trong vïng bÞ ®Þch chiÕm ®· ra theo häc ë khu c¨n cø. HÖ thèng trêng phæ th«ng quèc lËp gåm 1 trêng phæ th«ng cÊp II Ninh Cêng, 125 truêng cÊp I. Çc trêng d©n lËp vµ t thôc gåm cã 2 trêng cÊp II vµ 213 trêng cÊp I. Çc trêng phæ th«ng cã 712 gi¸o viªn vµ 24.79 häc sinh. Tr-êng cÊp II Ninh Cêng lµ trêng phæ th«ng cÊp II ®Çu tiªn do tØnh më, thu hót c¶ häc sinh ë thµnh phè Nam §Þnh vÒ häc.

Sau n¨m 1954, hëng øng phong trµo "nh©n d©n x©y dùng gi¸o dôc", çc x· H¶i Xu©n, H¶i TriÒu, H¶i Hµ (huyÖn H¶i HËu), §ång T©m (huyÖn Vô B¶n) ®· ®ãng gãp tiÒn cña ®Ó tu söa trêng líp, mua s¾m bµn ghÕ. X· NghÜa Hng (huyÖn NghÜa Hng) x©y dùng ng«i trêng 13 gian. Mét sè x· cña huyÖn Trùc Ninh ®ãng gãp 2 triÖu ®ång vµ 2 ng«i nhµ ngãi ®Ó lµm trêng häc.

§Õn cuèi n¨m 1957, Nam §Þnh ®· x©y dùng ®îc 240 trêng, gåm 1461 líp häc, trong ®ã cã 1311 líp cÊp I, 121 líp cÊp II vµ 29 líp cÊp III. Sè häc sinh çc cÊp cã 67.085 em trong ®ã cÊp I cã 59.207 em, cÊp II cã 6028 em vµ cÊp III cã 1850 em. Toµn tØnh Nam §Þnh tÝnh ®Õn n¨m häc 1957- 1958 cã 2085 gi¸o viªn cÊp I, II vµ 262 gi¸o viªn vì lßng.

Trêng quèc lËp cã ë hÇu kh¾p çc huyÖn vµ thµnh phè Nam §Þnh. Riªng çc huyÖn H¶i HËu, Trùc Ninh, Vô B¶n, ý Yªn, Nam Trùc, Xu©n Trêng cã thªm trêng cÊp II d©n lËp, thµnh phè Nam §Þnh cã thªm 3 trêng t thôc. ChÊt lîng häc tËp cña häc sinh thi cuèi kho¸ 1957- 1958 ®¹t tõ 85- 90 %. Cã 4766 em ®îc tuyÓn tõ líp 4 lªn cÊp II, ®¹t 100%. Nam §Þnh lµ tØnh cã sè lîng häc sinh tróng tuyÓn vµo cÊp II cao nhÊt trong toµn Liªn khu.

N¨m häc 1960- 1961, hÖ gi¸o dôc phæ th«ng c¶ ba cÊp TiÓu häc, Phæ th«ng c¬ së vµ Trung häc c¬ së lªn tíi 124.580 häc sinh, t¨ng 28% so víi n¨m häc 1959- 1960. Trong ®ã cã 110.000 häc sinh cÊp I, 13.400 häc sinh cÊp II, cã 3 trêng cÊp III víi 1.180 häc sinh; ngoµi ra cßn 71.000 häc sinh vì lßng. MÆc dï vËy vÉn cßn 4000 häc sinh phæ th«ng cÊp II cha ®ñ chç häc. Hai trêng S¬ cÊp vµ Trung cÊp S ph¹m, mçi kho¸ ®µo t¹o h¬n 600 gi¸o viªn. Bªn c¹nh ®ã Nam §Þnh ®ång thêi tiÕn hµnh x©y dùng thÝ ®iÓm ë hai

907

x· vµ thµnh phè 3 trêng phæ th«ng chuyªn nghiÖp n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp.

TÝnh trung b×nh cø 6 ngêi d©n cã 1 ngêi ®i häc phæ th«ng (kh«ng kÓ mÉu gi¸o vµ vì lßng). Cø hai, ba x· cã mét trêng cÊp I, II. Mçi huyÖn cã mét trêng cÊp III.

MÆc dï trong thêi gian chiÕn tranh ph¸ ho¹i, phong trµo "D¹y tèt, Häc tèt" gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng gi¶ng d¹y vµ häc tËp, ®éi ngò gi¸o viªn vµ häc sinh t¨ng nhanh. H¶i Cêng (H¶i HËu - bæ tóc v¨n ho¸), Trùc B×nh (Nam Ninh - mÉu gi¸o), trêng S ph¹m 7 + 2 vµ çc trêng phæ th«ng cÊp I H¶i ChÝnh, cÊp II TrÇn §¨ng Ninh, cÊp III Lª Hång Phong lµ nh÷ng l¸ cê ®Çu.

Trong çc kú thi häc sinh giái toµn miÒn B¾c n¨m 1966 cã 24/73 gi¶i; n¨m 1968 cã 4 gi¶i ®ång ®éi vµ 27/51 gi¶i ç nh©n.

Ngµy 25 th¸ng 10 n¨m 1968, ngµnh gi¸o dôc tØnh Nam §Þnh ®· vinh dù ®îc ®ãn nhËn th cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

Nh÷ng n¨m chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø hai cña Mü, 1969 - 1972, sù nghiÖp gi¸o dôc tiÕp tôc ph¸t triÓn. Niªn häc 1970 - 1971, sè häc sinh phæ th«ng t¨ng 5%, trong ®ã häc sinh cÊp II t¨ng 12,3%; häc sinh mÉu gi¸o t¨ng 4%. N¨m häc 1973 - 1974 çc trêng trë vÒ ®Þa ®iÓm cò. Phong trµo thi ®ua Hai tèt tiÕp tôc ®-îc ®Èy m¹nh. Sè häc sinh dù kú thi cuèi kho¸ ë çc cÊp t¨ng h¬n çc n¨m tríc: 86. 379 häc sinh phæ th«ng vµ 61.314 häc sinh vì lßng, 44.448 häc sinh mÉu gi¸o ®Õn trêng vµ 18.085 thÇy c« gi¸o, ®a tû lÖ häc sinh ®Õn trêng t¨ng lªn 32,51% d©n sè.

2.2. Gi¸o dôc Nam §Þnh tõ 1975 ®Õn naySau khi gi¶i phãng ®Êt níc, ngµnh gi¸o dôc Nam §Þnh tËp

trung nhiÒu c«ng søc, tiÕp tôc ph¸t huy truyÒn thèng vµ ®Èy m¹nh gi¸o dôc trong nh©n d©n.

Gi¸o dôc mÇm non Sè häc sinh ®Õn trêng ngµy cµng t¨ng. TÝnh ®Õn n¨m

1999, toµn tØnh Nam §Þnh ®· cã 232 trêng mÇm non víi 2794 líp, trong ®ã cã 13 trêng c«ng lËp, 219 trêng d©n lËp, 10 líp mÇm non t thôc, 619 nhãm trÎ gia ®×nh. Cã 41.213 ch¸u ®i nhµ trÎ vµ 87.093 ch¸u ®Õn líp mÉu gi¸o. ViÖc båi dìng gi¸o viªn ®îc chó träng, ®Èy m¹nh biÖn ph¸p "x· héi ho¸ gi¸o dôc mÇm non". Trêng mÇm non H¶i Ch©u lµ ®iÓm s¸ng trong phong trµo gi¸o dôc mÇm non víi m« h×nh b¸n tró ®Çu tiªn ®îc ®a vµo n¨m 1977. H×nh thøc nµy ®îc ñng hé vµ nh©n réng. 16,47% trong sè çc líp häc

908

®îc x©y dùng kiªn cè vµ 1.036 phßng häc ®îc x©y míi trong vßng 10 n¨m trë l¹i ®©y.

N¨m 2000, theo thèng kª s¬ bé tõ T liÖu kinh tÕ x· héi 61 tØnh vµ thµnh phè, tØnh Nam §Þnh cã 2730 líp mÉu gi¸o víi 83.400 sè häc sinh mÉu gi¸o vµ 3282 gi¸o viªn. Tû lÖ trÎ em díi 3 tuæi ®i nhµ trÎ lµ 14,7%. Tû lÖ trÎ em tõ 3 ®Õn 5 tuæi ®i häc mÉu gi¸o lµ 65,2%. 54,11% gi¸o viªn ®¹t chuÈn vµ 1,06% gi¸o viªn ®¹t trªn chuÈn tÝnh ®Õn cuèi n¨m 1999. ChÊt lîng nu«i d¹y trÎ ®îc n©ng cao, sè trÎ em suy dinh dìng gi¶m

ChØ tiªu trong kÕ ho¹ch ph¸t triÓn phÊn ®Êu huy ®éng ®¹t 46% sè trÎ trong ®é tuæi ra nhµ trÎ, ®¹t 80% sè trÎ trong ®é tuæi ra líp mÉu gi¸o vµ ®¹t 50% sè trêng mÉu gi¸o ®¹t chuÈn.

Gi¸o dôc TiÓu häc N¨m häc 1999- 2000 sè häc sinh bËc TiÓu häc lµ 217.000

em. TØ lÖ nhËp häc chung cña bËc TiÓu häc ®¹t cao. N¨m 1999, 100% phêng, x· ®Òu ®¹t tiªu chuÈn Quèc gia vÒ phæ cËp. Cã 190/226 x·, phêng ®¹t tiªu chuÈn phæ cËp ®óng ®é tuæi, chiÕm tû lÖ 84,07%. V× vËy, n¨m häc 1998- 1999, tØnh Nam §Þnh ®îc Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o c«ng nhËn ®¹t tiªu chuÈn phæ cËp TiÓu häc ®óng ®é tuæi.

TØ lÖ häc sinh hoµn thµnh bËc TiÓu häc cña n¨m häc 1998- 1999 lµ 92,33%; vµ lµ 93,75% n¨m häc 1999- 2000. Sè häc sinh bá häc chiÕm tØ lÖ nhá 1,08% trong n¨m häc 1999- 2000. TØ lÖ häc sinh chuyÓn cÊp TiÓu häc vµo THCS nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®Òu ®¹t trªn 96%.

M¹ng líi trêng tiÓu häc ®îc cñng cè. Do ®îc t¨ng cêng vÒ sè lîng gi¸o viªn còng nh viÖc ®Çu t c¶i t¹o, x©y míi trêng líp nªn søc Ðp vÒ sè lîng häc sinh vµ gi¸o viªn trong mét líp gi¶m. TØ sè häc sinh trªn gi¸o viªn rót tõ 36 häc sinh/gi¸o viªn (n¨m häc 1996- 1997) xuèng cßn 33 häc sinh/gi¸o viªn (n¨m häc 1999- 2000). TØ sè häc sinh/líp còng gi¶m tõ 38 em/líp (n¨m häc 1996- 1997) xuèng cßn 35 em/líp (n¨m häc 1999- 2000).

§· cã 57.03% phßng häc kiªn cè vµ 1.159 phßng häc ®îc lµm míi tõ n¨m 1991 ®Õn n¨m 2000.

Sè gi¸o viªn bËc TiÓu häc ngµy cµng ®îc t¨ng cêng. N¨m häc 1996- 1997 cã 6495 ngh×n ngêi. N¨m häc 1999- 2000, con sè ®ã t¨ng lªn ®Õn 6621 ngêi, trong ®ã tØ lÖ gi¸o viªn n÷ chiÕm 92,80%. ViÖc båi dìng gi¸o viªn vµ ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc

909

®îc chó träng. TØ lÖ gi¸o viªn ®µo t¹o chuÈn lµ 87,90% vµ trªn chuÈn lµ 9,18%.

ViÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc häc sinh trong vµ ngoµi nhµ trêng ®¹t hiÖu qu¶. Çc ho¹t ®éng ngoµi giê, lªn líp ®Òu ®îc quan t©m, tæ chøc thêng xuyªn. Ngoµi ra çc trêng TiÓu häc ®Òu quan t©m ®Õn gi¸o dôc søc khoÎ cho häc sinh, phßng chèng bÖnh m¾t hét, bÖnh r¨ng miÖng...

Gi¸o dôc Trung häc c¬ së (THCS) vµ Trung häc phæ th«ng (THPT)

Cho ®Õn nay thµnh phè Nam §Þnh, huyÖn Nam Trùc, Mü Léc vµ Trùc Ninh lµ 4 ®¬n vÞ ®îc c«ng nhËn ®¹t phæ cËp trung häc c¬ së. Trong ®ã Nam Trùc lµ huyÖn ®Çu tiªn trong toµn quèc ®îc Bé Gi¸o dôc ®µo t¹o vµ UBND tØnh c«ng nhËn lµ huyÖn ®¹t phæ cËp THCS. Cã 180/225 x·, phêng ®¹t phæ cËp THCS.

TØ lÖ häc sinh hoµn thµnh bËc THCS lµ 88.67% (n¨m häc 1999- 2000). TØ sè häc sinh/gi¸o viªn cÊp THCS gi¶m tõ 28 häc sinh/gi¸o viªn (n¨m häc 1996- 1997) xuèng cßn 26 häc sinh/gi¸o viªn (n¨m häc 1999- 2000).

Sè gi¸o viªn cÊp THCS t¨ng tõ 5338 (n¨m häc 1996- 1997) lªn ®Õn 6037 (n¨m häc 1999- 2000), trong ®ã tØ lÖ gi¸o viªn cÊp THCS ®îc ®µo t¹o chuÈn lµ 89.60% vµ sè gi¸o viªn n÷ lµ 82.86%, tuy nhiªn vÉn cha ®¸p øng ®ñ yªu cÇu cho gi¶ng d¹y. TØ lÖ gi¸o viªn cÊp THPT ®îc ®µo t¹o chuÈn chiÕm 96.88% vµ tØ lÖ gi¸o viªn n÷ chiÕm 49.14% (n¨m häc 1999- 2000).

Sè phßng häc kiªn cè cña bËc THCS lµ 75,7% víi 2896 phßng häc ®îc x©y míi vµ cña bËc THPT lµ 63,87% víi 619 phßng häc ®îc x©y míi. Trang thiÕt bÞ d¹y häc, s¸ch gi¸o khoa kh«ng ngõng ®îc bæ sung. NhiÒu trêng ®îc trang bÞ m¸y vi tÝnh, m¸y in.

Çc trêng ®îc x©y dùng theo híng ®¹t chuÈn quèc gia, ®Èy m¹nh gi¸o dôc toµn diÖn, ph¸t hiÖn båi dìng häc sinh giái. Trêng THCS NguyÔn HiÒn vµ trêng THPT Lª Hång Phong lµ n¬i båi dìng nhiÒu häc sinh giái. Tªn tuæi cña trêng ®îc nhiÒu n¬i trong níc biÕt ®Õn.

C¶nh quan m«i trêng s ph¹m, trang thiÕt bÞ häc tËp ®îc quan t©m, cã bíc chuyÓn biÕn. C«ng t¸c phßng chèng AIDS vµ çc tÖ n¹n x· héi trong çc trêng THPT ®îc ®Èy m¹nh. KÕt hîp gi¸o dôc gi÷a gia ®×nh, nhµ trêng vµ x· héi. Çc ho¹t ®éng v¨n nghÖ, thÓ dôc thÓ thao thu hót nhiÒu häc sinh tham gia.

910

Tõ n¨m 1993, kh«ng cßn líp häc ca ba ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc ë Nam §Þnh.

Gi¸o dôc thêng xuyªn N¨m häc 1997- 1998, gi¸o dôc thêng xuyªn tiÕp tôc ®îc cñng

cè, æn ®Þnh, víi nhiÒu lo¹i h×nh häc tËp. §Õn n¨m 1999, toµn tØnh cã 100% huyÖn, thµnh phè cã trung t©m gi¸o dôc thêng xuyªn, víi 2 trêng BTTH trùc thuéc, víi 24.287 häc viªn. 100% x·, phêng, thÞ trÊn ®¹t tØ lÖ ngêi trong ®é tuæi biÕt ch÷; 135 x· ph-êng, thÞ trÊn, 3 huyÖn vµ 1 thµnh phè ®¹t chuÈn phæ cËp tiÓu häc hÖ bæ tóc: huyÖn ý Yªn, Mü Léc, Nam Trùc vµ thµnh phè Nam §Þnh.

Phong trµo häc tËp ngo¹i ng÷, tin häc, phæ biÕn kiÕn thøc khoa häc vÒ trång trät, ch¨n nu«i, häc tËp tõ xa ®ang ngµy mét ph¸t triÓn.

Gi¸o dôc chuyªn nghiÖp Nam §Þnh cã 3 trêng Cao ®¼ng, 6 trêng THCN, trung häc

nghÒ, 7 trêng ®µo t¹o nghÒ, 1 trung t©m ®µo t¹o t¹i chøc, 1 trung t©m kü thuËt tæng hîp- híng nghiÖp- d¹y nghÒ vµ 2 trung t©m ngo¹i ng÷, tin häc (n¨m 1999).

Sè häc sinh häc hÖ dµi h¹n §¹i häc vµ Cao ®¼ng, t¨ng tõ 4164 ngêi (n¨m häc 1998- 1999), lªn ®Õn 4009 ngêi (n¨m häc 1999- 2000) vµ 5597 ngêi (n¨m häc 2000- 2001). TØ lÖ sinh viªn nhËp häc §¹i häc t¨ng 3,3% so víi tæng sè sinh viªn n¨m 1995. Sè sinh viªn nhËp häc §¹i häc lµ 154 ngêi trªn 100.000 d©n (n¨m 1995).

TÝnh ®Õn n¨m häc 1999- 2000, sè gi¸o viªn d¹y nghÒ cña Nam §Þnh lµ 160 ngêi, gi¸o viªn THCN lµ 216 ngêi vµ gi¸o viªn d¹y §¹i häc vµ Cao ®¼ng lµ 379 ngêi.

ViÖc d¹y ngo¹i ng÷, tin häc trong c¸c trêng Cao ®¼ng, THCN ®· trë nªn phæ biÕn.

Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®îc H¬n 30 n¨m qua, ngµnh gi¸o dôc ®µo t¹o Nam §Þnh liªn tôc

lµ ®¬n vÞ gi¸o dôc tiªn tiÕn xuÊt s¾c. N¨m häc 1999- 2000, Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o c«ng nhËn Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng ®¬n vÞ 5 n¨m liÒn dÉn ®Çu gi¸o dôc ®µo t¹o cña c¶ níc.

N¨m 1990, Nam §Þnh lµ 1 trong 7 tØnh ®Çu tiªn cña c¶ níc ®¹t chuÈn quèc gia vÒ chèng mï ch÷.

911

Ng©n s¸ch chi cho gi¸o dôc b×nh qu©n ®Çu ngêi ë Nam §Þnh t¨ng (n¨m 1998 lµ 70.618 ®ång/ngêi). N¨m 1998, tØ lÖ chi cho gi¸o dôc chiÕm 2,8% trong GDP vµ chiÕm 32,4% trong tæng chi tiªu ®Þa ph¬ng cña tØnh Nam §Þnh.

Víi sù quan t©m ®Çu t ®Õn gi¸o dôc, cho ®Õn n¨m 1999, tØ lÖ ngêi lín biÕt ch÷ ë Nam §Þnh lµ 94,3%, tØ lÖ mï ch÷ cña ng-êi trëng thµnh lµ 5,7%; sè ngêi cã tr×nh ®é ®¹i häc lµ 732 ngêi trªn 100.000 d©n; tØ lÖ lao ®éng cã tr×nh ®é tõ Cao ®¼ng trë lªn lµ 2,4% (n¨m 1998) trong ®ã lao ®éng n÷ chiÕm 2,2%. TØ lÖ nhËp häc cña çc cÊp gi¸o dôc lµ 76,5% (n¨m 1999).

Víi sù ®ãng gãp cña ®éi ngò gi¸o viªn (trong ®ã cã nhiÒu nhµ gi¸o u tó), sù kÕt hîp gi÷a gia ®×nh, nhµ trêng vµ x· héi, thµnh qu¶ cña viÖc ®µo t¹o gi¶ng d¹y biÓu hiÖn râ nÐt qua kÕt qu¶ cña çc kú quèc gia, khu vùc vµ quèc tÕ.

Trong çc n¨m häc tõ 1992 ®Õn 1998, khèi TiÓu häc ®¹t ®-îc 117 gi¶i häc sinh giái, trong ®ã cã 12 gi¶i nhÊt, 20 gi¶i nh×, 33 gi¶i ba. Riªng n¨m häc 1997- 1998, cã 30 em tham dù, 28 em ®¹t gi¶i víi 5 gi¶i nhÊt, 8 gi¶i nh× vµ 12 gi¶i ba.

CÊp THCS (tõ 1963 ®Õn 1998) ®¹t ®îc 513 gi¶i, trong ®ã cã 43 gi¶i nhÊt, 46 gi¶i nh×, riªng n¨m häc 1997- 1998 cã 60 häc sinh dù thi ®¹t 53 gi¶i, tØ lÖ ®¹t gi¶i/häc sinh dù thi lµ 88,33%.

CÊp THPT (tõ 1963 ®Õn 1999) ®¹t 516 gi¶i. Riªng çc n¨m häc: 1997- 1998 ®¹t 80 gi¶i víi 88 häc sinh dù thi, tû lÖ ®¹t cao nhÊt níc 91,0%; n¨m häc 1998- 1999 ®¹t 79 gi¶i víi 88 häc sinh dù thi, tû lÖ 89,77% so víi tû lÖ chung toµn quèc lµ 42,5%, cao nhÊt c¶ níc.

N¨m häc nµo còng cã häc sinh tham gia thi quèc tÕ vµ khu vùc. KÕt qu¶ ®¹t ®îc 15 huy ch¬ng trong ®ã cã 6 huy ch¬ng vµng, 4 huy ch¬ng b¹c vµ 5 huy ch¬ng ®ång.

NhiÒu trêng cã bÒ dµy truyÒn thèng ®¹t cã thµnh tÝch cao vÒ gi¸o dôc, ®¹t danh hiÖu trêng tiªn tiÕn, xuÊt s¾c, ®îc nhËn cê, b»ng khen, huy, hu©n ch¬ng cña §¶ng vµ nhµ níc trao tÆng nh: PTCS Ph¹m Hång Th¸i, THPT Tèng V¨n Tr©n, Lý Tù Träng, THPT chuyªn Lª Hång Phong (Tp. Nam §Þnh), MÇm non Mü Hµ, TiÓu häc Mü Hng, THCS Mü Hng, Mü ThÞnh, Mü TiÕn (Mü Léc), THCS

912

NguyÔn HiÒn48, THCS Nam §iÒn, (Nam Trùc), THCS Lª Quý §«n (ý Yªn), THPT Giao Thuû (Giao Thuû); MÇm non H¶i Ch©u, TiÓu häc A H¶i Trung, TiÓu häc ThÞ trÊn Cån, THCS H¶i Ph¬ng, THCS Yªn §Þnh, THPT H¶i HËu A, Trung t©m gi¸o dôc thêng xuyªn H¶i Cêng (H¶i HËu); THPT Liªn Minh (Vô B¶n), THPT NghÜa Hng A (NghÜa H-ng); THPT Trùc Ninh A (Trùc Ninh); MÇm non Xu©n Thîng, Xu©n Thµnh, Xu©n Ph¬ng, TiÓu häc Xu©n B¾c, Xu©n Hïng B, Xu©n T©n B, Thä NghiÖp A, Xu©n Ngäc, Xu©n Hång A, Trung häc Xu©n Vinh, Xu©n Hång, Thä NghiÖp, Xu©n B¾c (Xu©n Trêng) ...

Theo thèng kª tõ B¸o ço ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam cña n¨m 2001, Nam §Þnh lµ 1 trong sè 12 tØnh cña c¶ níc cã chØ sè ph¸t triÓn con ngêi (HDI) cao49.

Phong trµo khuyÕn häc, khuyÕn tµiNh÷ng n¨m gÇn ®©y, phong trµo "khuyÕn häc khuyÕn tµi"

cña Nam §Þnh ph¸t triÓn m¹nh vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao. Héi "KhuyÕn häc" ®îc thµnh lËp ë nhiÒu x·, huyÖn trong

tØnh Nam §Þnh. Héi KhuyÕn häc lµ tæ chøc x· héi mang tÝnh quÇn chóng víi chøc n¨ng, nhiÖm vô lµ khuyÕn khÝch vµ hç trî ngµnh gi¸o dôc.

Héi KhuyÕn häc ra ®êi víi môc ®Ých: - Tuyªn truyÒn chñ tr¬ng, ®êng lèi, chÝnh s¸ch cña §¶ng,

Nhµ níc vÒ gi¸o dôc, çc v¨n b¶n, nghÞ quyÕt cña Héi KhuyÕn häc tíi çc héi viªn vµ nh©n d©n, vËn ®éng çc ngµnh, §oµn thÓ vµ nh©n d©n, nh÷ng ngêi ë xa quª h¬ng ñng hé Héi KhuyÕn häc vÒ vËt chÊt, tinh thÇn.

- Ph¸t hiÖn g¬ng tèt, viÖc tèt trong phong trµo khuyÕn häc. Cïng çc ban ngµnh §oµn thÓ tæ chøc chèng bá häc. Tæ chøc hç trî nh÷ng em khã kh¨n kh«ng cã ®iÒu kiÖn tíi líp. Tæ chøc biÓu d-

48 Trêng THCS NguyÔn HiÒn, trong 15 n¨m (1980 - 1995) ®¹t ®îc 109 gi¶i ®ång ®éi, 415 gi¶i ç nh©n, trong ®ã cã 70 gi¶i quèc gia trong çc kú thi häc sinh giái. N¨m häc 1990 - 1991, ®o¹t 36 gi¶i cña tØnh, 6 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1991 - 1992, ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 37 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 3 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1992 - 1993, ®o¹t 13 gi¶i ®ång ®éi, 55 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 8 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1993 - 1994 ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 74 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 1 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1994 - 1995 ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 85 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 9 gi¶i quèc gia (trong ®ã cã 1 gi¶i nhÊt to¸n, 3 gi¶i nh× vÒ lý vµ to¸n). N¨m häc 1995 - 1996 ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 108 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 9 gi¶i quèc gia (trong ®ã cã 1 gi¶i nhÊt, 1 gi¶i nh× vµ 5 gi¶i ba). N¨m häc 1996 - 1997 ®o¹t 11 gi¶i ®ång ®éi, 93 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh, 8 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1997 - 1998 cã 91 ç nh©n ®¹t gi¶i cÊp tØnh, 6 gi¶i quèc gia.49 Trung t©m KHXH &NV QG: B¸o ço ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam – 2001, §æi mëi vµ sù nghiÖp ph¸t triÓn con ngêi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001.

913

¬ng, khen thëng nh÷ng em häc giái, nh÷ng em cã hoµn c¶nh khã kh¨n v¬n lªn häc giái.

- Tæ chøc tuyªn truyÒn s©u réng trong toµn d©n chñ tr¬ng khuyÕn khÝch vµ hç trî gi¸o dôc nh: x©y dùng phong trµo thi ®ua, kh«ng cã em nµo bá häc, tæ chøc ph¸t hiÖn nh÷ng tµi n¨ng trÎ, ®éng viªn, gióp ®ì kÞp thêi nh÷ng em cã hoµn c¶nh kinh tÕ khã kh¨n...

Nh÷ng dßng hä ®îc trao tÆng bøc tríng "Cã khuyÕn häc, khuyÕn tµi. Cã nhiÒu con ch¸u häc hµnh thµnh ®¹t" ®¶m b¶o çc tiªu chuÈn: häc sinh cña dßng hä ®Õn tuæi ph¶i ®i häc, kh«ng cã häc sinh bá häc, tû lÖ häc sinh ®ç tèt nghiÖp trong dßng hä ph¶i ®¹t tõ 90% trë lªn, ph¶i cã häc sinh giái ®¹t tõ cÊp tØnh ®Õn cÊp quèc gia... Çc häc sinh ®o¹t gi¶i sÏ ®îc b¸o ço tríc tæ tiªn, ®îc thëng b»ng quü riªng cña dßng hä.

Phong trµo thi ®ua "khuyÕn häc khuyÕn tµi" gi÷a çc dßng hä cña Nam §Þnh ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ lµnh m¹nh. §ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n ®Ó kh¼ng ®Þnh: Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o cña Nam §Þnh ph¸t triÓn vµ cã chÊt lîng tèt lµ nhê lµm tèt c«ng t¸c x· héi ho¸ gi¸o dôc.

Mçi dßng hä lín, ®Òu cã héi vµ cã quü khuyÕn häc thµnh tµi. NÐt ®Ñp v¨n ho¸ nµy ®îc b¶o lu, g×n gi÷ vµ nh©n réng ra çc vïng xung quanh vµ ngµy cµng phæ biÕn, ch¼ng h¹n:

HuyÖn Trùc Ninh: tõ huyÖn ®Õn x· ®Òu cã héi ®ång gi¸o dôc, 100% sè x· cã héi khuyÕn häc, khuyÕn tµi do çc c¬ quan, lµng xãm, dßng hä tæ chøc.

HuyÖn Nam Trùc: §· cã 37 dßng hä ®îc nhËn bøc tríng khuyÕn häc, khuyÕn tµi nh: hä Ng« vµ hä Vò cña x· Nam D¬ng n¨m 1999; hä Vò, hä Lu, hä §Æng cña x· Liªn TØnh; hä Ng« ë th«n B¸ch TÝnh, x· Nam Hång; hä TrÇn x· Nam Mü n¨m 1999... M« h×nh khuyÕn häc dßng hä cña Nam Trùc ®îc Héi khuyÕn häc ViÖt Nam ph¸t ®éng nh©n réng trong c¶ níc.

HuyÖn ý Yªn: 32/32 x· - thÞ trÊn ®· thµnh lËp héi KhuyÕn häc vµ ho¹t ®éng thêng xuyªn cã t¸c dông kÝch thÝch gi¸o dôc. NhiÒu x·, héi KhuyÕn häc cã quü gióp häc sinh nghÌo vît khã v¬n lªn trong tËp, ®éng viªn häc sinh giái nh: Yªn Ph¬ng, Yªn B×nh, Yªn X¸, Yªn Léc, Yªn Phóc, Yªn TiÕn, thÞ trÊn L©m...

ViÖc khuyÕn häc ®îc lång vµo trong çc quy ®Þnh cña H¬ng íc çc lµng v¨n ho¸ míi hiÖn nay nh: mäi ngêi, mäi nhµ ®Òu cã tr¸ch nhiÖm t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc häc tËp cña çc em. Tèi thiÓu

914

ph¶i phæ cËp hÕt bËc Trung häc c¬ së. Hµng n¨m lµng tæ chøc héi nghÞ khuyÕn häc, mêi çc thµnh viªn lµ chñ hé vµ toµn thÓ çc ch¸u häc sinh trong lµng ®Õn dù vµ trao gi¶i thëng b»ng hiÖn vËt cho çc ch¸u häc sinh giái. Riªng b»ng tèt nghiÖp ®¹i häc trë lªn, lµng photocopy lång khung kÝnh treo ë c©u l¹c bé v¨n ho¸ cña lµng (nh lµng Liªm Tr¹i, x· Mü ThÞnh, huyÖn Mü Léc).

II. Y tÕ - vÖ sinh m«i trêng1. Y häc cæ truyÒn

1.1. Çch phßng ch÷a bÖnh vµ mét sè bµi thuèc d©n gian

Nam §Þnh ®Þa d chÝ t©n biªn chÐp vÒ mét sè çch phßng ch÷a bÖnh d©n gian nh sau:

Ngµy 5 th¸ng 5 gäi lµ tiÕt §oan d¬ng, d©n gian ®i h¸i thuèc l¸ ®em vÒ ®Ó dïng dÇn, hoÆc cßn dïng c¶ ngµy 6 th¸ng 6 (tiÕt Thiªn huèng). LÖ cæ mçi khi ®Õn ngµy §oan d¬ng th× lÊy X¬ng bå th¸i l¸t, ng©m rîu uèng ®Ó gi¶i «n dÞch do vËy cßn gäi ngµy nµy lµ tiÕt X¬ng bå, còng gäi lµ tiÕt Thiªn Trung (giê Ngä ngµy 5 th¸ng 5)

Mçi khi vµo ®Çu mïa h¹, ë çc ®Òn miÕu ngêi d©n lËp ®µn chuÈn bÞ minh khÝ lÔ gi¶i trõ «n dÞch, chän ngµy tèt cã trùc Trõ, khao tiÔn th× cã thuyÒn bÌ quÇn ¸o, vµng tiÒn, cã khi lµm tíi ba ngµy ba ®ªm. Çc nhµ thêng dïng l¸ ng¶i kh« t¸n víi bét thêng truËt, x¬ng bå, quÕ chi, xuyªn khung, b¹ch chØ r¶i r¾c kh¾p n¬i chç ë ®Ó tÞch uÕ. Mång 5 th¸ng 5 chÕ bµi thuèc Bå ®Ò hoµn ®Ó dïng, bµi thuèc khÝ vÞ Ýt c«ng ph¹t, c¶m m¹o phong hµn, sèt rÐt, ng· níc, n«n möa bông ®au hoÆc do ¨n uèng ®au bông ®Òu dïng ®îc.

HuyÖn H¶i HËu d©n x· cã nhiÒu ngêi ®äc s¸ch H¶i Thîng TuÖ TÜnh, a dïng thuèc Nam, thuèc B¾c, nhiÒu nhµ ghi chÐp quyÓn s¸ch cã çc bµi gia truyÒn c«ng hiÖu. Vµo çc thÕ hÖ tríc ®©y, khÈu hiÖu nam dîc trÞ nam nh©n ®· ®îc qu¶ng b¸, kh«ng kh¸c g× Liªu H¶i t©n Êp cña huyÖn §¹i An. Trªn ®¹i thÓ, cã hai huyÖn §¹i An, H¶i HËu lµ cã phong trµo trÞ liÖu, cßn çc huyÖn kh¸c th× phÇn lín phô thuéc vµo nh÷ng ngêi cã chuyªn m«n.

T¹i x· Tiªn H¬ng cã ng«i mé cæ, bèn phÝa c©y cèi xanh tèt um tïm, kh«ng khÝ m¸t mÎ, c¶nh s¾c u tÞch, t¬ng truyÒn lµ mé c«ng chóa LiÔu H¹nh, cã bia ®¸ nhá, mé chÝ kh«ng cßn ch÷. Nh©n d©n trong vïng, lµng xãm çc n¬i mçi khi cã bÖnh tËt thêng

915

ra ®ã h¸i l¸, bÎ cµnh, ®µo gèc rÔ c©y vÒ sao s¾c uèng. §Õn thêi Minh MÖnh quan b¶n huyÖn cã sai ngêi lÊy g¹ch x©y viÒn khu mé, l¹i x©y bÖ g¹ch nhá cho ngêi ®Æt lÔ. T¹i cét cæng ®¸ cã c©u ®èi:

Hoa th¶o sao chiªn n¨ng liÖu bÖnh KÝnh thµnh tuú phôc tøc an khang LÊy cá hoa sao s¾c mµ dïng, bÖnh tËt xem ra ®Òu khái c¶.Lßng thµnh kÝnh tíi n¬i cÇu väng, uèng vµo ch¾c h¨n sÏ yªn

lµnh§Òn §ång Phï vµ ®Òn V« Ho¹n, huyÖn Nam Trùc g¾n víi

truyÒn thuyÕt vÒ ngêi phô n÷ giái §«ng y trÞ bÖnh cøu ngêi.Tõ l©u ngêi d©n Nam §Þnh ®· biÕt tËn dông çc lo¹i rau qu¶,

c©y cèi mäc xung quanh nhµ, t¹i ®Þa ph¬ng ®Ó tù ch¨m sãc søc khoÎ cña m×nh vµ ngêi trong gia ®×nh.

Trong nh÷ng trêng hîp khi ®au yÕu cha cÇn ®i thÇy thuèc th× cã thÓ dïng thuèc Nam hoÆc çc mÑo vÆt ®Ó ch÷a bÖnh. Cho ®Õn nay nhiÒu bµi thuèc d©n gian vÉn ®îc ngêi Nam §Þnh thêng dïng. Çch ch÷a bÖnh ®îc truyÒn khÈu tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c, phæ biÕn kh¾p n¬i, ¸p dông th«ng thêng.

Mét sè bµi thuèc rÊt ®¬n gi¶n, nguyªn liÖu dÔ t×m, rÎ tiÒn. VÝ nh nÕu trÎ ®au bông ®ªm chØ cÇn lÊy con gi¸n ®Êt níng råi d¸n vµo rèn. Trong trêng hîp s«i bông th× chØ cÇn uèng mét chót níc gõng.

NhiÒu lo¹i rau ¨n ®îc kÕt hîp dïng lµm thuèc nh: B¹c hµ ch÷a c¶m sèt, ng¹t mòi, nhøc ®Çu. DiÕp ç ch÷a trÜ, ®au m¸t ®á, môn nhät. H¹t bÝ ng« dïng tÈy giun s¸n. H¹t c¶i canh ch÷a ho, viªm häng. L¸ hÑ ch÷a ho, hen, nhiÒu ®êm. C©y mång t¬i cã t¸c dông gi¶i nhiÖt, ch÷a t¸o bãn. NghÖ ®Ó ch÷a ®au d¹ dµy. Rau ngãt ch÷a ta s÷a ë trÎ em, sãt rau sau ®Î, s¶y thai. TÝa t« ch÷a c¶m l¹nh, ho xuyÔn nhiÒu ®êm. L¸ trÇu kh«ng ch÷a lë loÐt, viªm ch©n r¨ng.

ViÖc kÕt hîp çc lo¹i gia vÞ trong b÷a ¨n, ngoµi viÖc lµm cho b÷a ¨n ngon miÖng cã cßn t¸c dông phßng ch÷a bÖnh. ¡n gái ç lµ ®å sèng th× cã l¸ m¬ s¸t trïng, ¨n r¬i cã nhiÒu chÊt bæ khã tiªu th× cã vá quýt cã tinh dÇu chanh dÔ tiªu, gia vÞ riÒng ®i ®«i víi mÎ ®Ó nãng l¹nh chÕ ngù nhau...

C©y cèi trong vên còng lµ nh÷ng ph¬ng thuèc quý. L¸ tÝa t«, kinh giíi, l¸ tre, l¸ bëi, l¸ gõng dïng ®Ó x«ng khi c¶m. Cã nhiÒu çch gi¶i c¶m: ®¸nh c¶m b»ng trøng gµ vµ b¹c; b»ng ®Þa liÒn vµ

916

gõng; hoÆc ¨n l¸ ng¶i hÊp víi trøng. Cñ gi¸y sao vµng, ®un lÉn víi ®Ëu ®en s¾c uèng còng dïng ®Ó gi¶i c¶m. C¶m cóm hoÆc b¨ng huyÕt th× dïng l¸ nhä nåi. L¸ nhä nåi hoÆc l¸ dÊu cßn dïng ®Ó cÇm m¸u khi ®øt tay. §au m¾t th× x«ng b»ng l¸ trÇu hoÆc l¸ d©u. L¸ c©y trinh n÷, ph¬i kh«, s¾c uèng cïng víi l¸ v«ng ch÷a bÖnh mÊt ngñ. Níc l¸ lèt dïng ®Ó ng©m ch©n, tr¸nh kh«ng ra må h«i ch©n. §au ®Çu th× ®un nãng ng¶i cøu, ®¾p vµo tr¸n. Trøng gµ dïng víi l¸ ®¹i bi vµ l¸ ng¶i cøu, rang trªn l¸ chuèi ®Ó ch÷a ho.

NÕu ®au bông ®i ngoµi th× mçi ®Þa ph¬ng l¹i cã bµi thuèc kh¸c nhau. ë x· Giao TiÕn th× cho ngêi èm ¨n 7 l¸ c©y chã ®Î; huyÖn Vô B¶n th× dïng l¸ æi xao kü, c« ®Æc lÊy níc uèng; cã n¬i th× lÊy l¸ m¬ l«ng vµ trøng gµ trén lªn, lãt l¸ m¬ l«ng bªn díi ch¶o råi ®un chÝn cho trÎ ¨n.

§au lng, ®au khíp th× dïng rÔ trinh n÷ l¸t máng, tÈm rîu sao vµng h¹ thæ ®em s¾c uèng.

Trêng hîp ®au lng do yÕu thËn l¹i cã thÓ dïng 5 qu¶ cËt dª, 1 dóm ®ç ®en sao vµng h¹ thæ b»ng nåi ®Êt. R¹ch qu¶ cËt dª, nhÐt ®ç vµo, lÊy l¸ khoai d¹i gi· nhá, nhµo víi ®Êt sÐt cho nhuyÔn råi bäc qu¶ cËt dª cho vµo bÕp níng chÝn. §em bãc phÇn ®Êt bäc ngoµi råi ¨n, mçi ngµy 1 qu¶. ¡n 5 lÇn sÏ khái.

Cñ, rÔ, th©n, hoa, l¸ c©y vßi voi sao vµng h¹ thæ; r©u ng«, b«ng m· ®Ò, ®ç ®en, l¸ lâi tiÒn ®em s¾c ®Æc uèng cã thÓ ch÷a ®îc bÖnh thËn phï nÒ. R©u ng«, l¸ lâi tiÒn, m· tiÒn, rÔ cá tranh (sao vµng h¹ thæ) s¾c uèng ®Ó ch÷a ®i gi¶i ra m¸u.

Mét sè bµi thuèc ch÷a c¸c bÖnh kh¸c nh: ch÷a gan cã thÓ dïng vµi l¹ng gan lîn t¬i, l¸t máng vµ nhá, cho vµo Êm tÝch, th¸i chÌ t¬i bá vµo, rãt níc s«i vµo h·m, sau 1 giê th× ®em uèng tríc khi ¨n. Ch÷a thÇn kinh: 1 chai rîu tr¾ng 650, ng©m 2,5 l¹ng tái, 10 ngµy sau ®em uèng. Ch÷a b¸ch bÖnh: 200g tái bãc vá; 100 qu¶ chanh v¾t níc, läc tÐp ra, cho vµo lä ng©m trong 2 - 3 th¸ng. Mçi lÇn uèng 2- 3 muçng pha víi níc s«i. Ngµy uèng 2 - 3 lÇn...

1.2. Danh yTheo Nam H¶i dÞ nh©n cña Phan KÕ BÝnh vµ Nam §Þnh

tØnh ®Þa d chÝ môc lôc cña NguyÔn ¤n Ngäc, tõ thêi Lý, Nam §Þnh ®· cã mét vÞ quèc s næi tiÕng ch÷a bÖnh cho vua lµ NguyÔn Minh Kh«ng. NguyÔn Minh Kh«ng ngêi lµng §µm X¸, phñ Trµng An tªn lµ NguyÔn ChÝ Thµnh, theo häc Tõ §¹o H¹nh.

T¬ng truyÒn, vua Lý ThÇn T«n bçng sinh ra mét bÖnh kú dÞ, thuèc ch÷a thÕ nµo còng kh«ng khái, tinh thÇn phiÒn lo¹n, tiÕng

917

gµo thÐt kinh ngêi. Cã rÊt nhiÒu thÇy thuèc nhng kh«ng ai ch÷a khái. Cã ®ång dao h¸t r»ng: Muèn ch÷a bÖnh cho nhµ vua, th× ph¶i vêi NguyÔn Minh Kh«ng.

TriÒu ®×nh sai ngêi t×m Minh Kh«ng. Minh Kh«ng ®Õn, sai ngêi lÊy çi v¹c to, ®æ níc hoµ thuèc vµo ®un lªn, ®un s«i mét tr¨m d¹o, lÊy tay kho¾ng vµo trong v¹c thuèc hai ba lÇn råi móc ra t¾m cho vua. T¾m xong th× vua khái bÖnh.

Vua phong cho Minh Kh«ng lµm quèc s, lÊy 200 hé ®Ó thëng c«ng. Sau khi Minh Kh«ng mÊt, nhiÒu chïa ë Giao Thuû dùng tîng «ng.

NhiÒu vÞ TiÕn sÜ ®ç ®¹t ë Nam §Þnh, khi trë vÒ quª h¬ng ngoµi viÖc ®µo t¹o häc trß cßn tham gia ch÷a bÖnh cøu d©n. Sè lîng çc thÇy thuèc nµy rÊt nhiÒu, tªn tuæi cña hä ®îc ghi chÐp trong çc gia ph¶ khã cã thÓ kh¶o cøu hÕt ®îc.

TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng, ngêi Hµnh ThiÖn, Xu©n Trêng lµ t¸c gi¶ cña tËp s¸ch thuèc ch÷ N«m gÇn 6000 c©u th¬ lôc b¸t víi tiªu ®Ò N«ng gia tù liÖu. Hµnh ThiÖn cßn lµ çi n«i s¶n sinh ra nhiÒu thÇy thuèc næi tiÕng nh NguyÔn T PhÊn (Chu Sü), NguyÔn Nh LÖ (lang Hµnh ThiÖn), Gi¸o s, B¸c sÜ §Æng Vò Hû, Gi¸o s, B¸c sÜ, ThiÕu tíng NguyÔn SÜ Quèc vµ Anh hïng, ThiÕu tíng Ph¹m Gia TriÖu, TiÕn sÜ, Bé trëng §Æng Håi Xu©n

Trong phÇn Y t«ng cña cuèn Trµ Lò x· chÝ, cã nh¾c tíi danh y TrÇn ViÕt Hé, ngêi th«n Trung. ë th«n §«ng cã Phan B¸u tinh nghÒ thuèc, ch÷a bÖnh thæ t¶ vµ bÖnh sèt rÐt. Ngoµi ra ë Trµ Lò, cßn cã çc thÇy thuèc nh: §inh C«ng, §inh Hîi, §inh Kh¸nh, TrÇn ThiÕt, §ç ViÕt NguyÖt, §ç ViÕt Ngäc...

HuyÖn H¶i HËu cã Bïi Thóc Trinh (1811 – 1891) hiÖu lµ A Xuyªn, NhÊt Trung, ngêi x· QuÇn Anh H¹ nay thuéc x· H¶i Ph¬ng sinh ra trong mét gia ®×nh y häc, ba ®êi lµm thuèc. ¤ng lµ häc trß cña Tróc §êng tiªn sinh Ng« ThÕ Vinh nhng thi kh«ng ®ç. ¤ng chuyªn nghiªn cøu vÒ thuèc, trë thµnh mét vÞ danh y ¤ng viÕt çc t¸c phÈm: VÖ sinh m¹ch quyÕt, VÖ sinh yÕu chØ... vµ ®µo t¹o ®îc nhiÒu l¬ng y cã tiÕng.

Dßng hä NguyÔn ë Cùu Hµo, huyÖn Vô B¶n cã nhiÒu ngêi lµ nh÷ng y s næi tiÕng cña triÒu ®×nh nhµ NguyÔn, lµ nh÷ng thÇy thuèc giái, tËn t×nh cøu ch÷a cho nh©n d©n, më trêng d¹y nghÒ lµm thuèc.

Më ®Çu nghÒ lµm thuèc cña dßng hä lµ cô NguyÔn TruyÒn, ®îc cha lµ NguyÔn Xëng cho theo häc nghÒ y, ch÷a bÖnh cho

918

nh©n d©n, trë thµnh mét danh y ®Çu thêi NguyÔn. NguyÔn TruyÒn l¹i truyÒn nghÒ y cho con lµ Tó tµi NguyÔn Híng. NguyÔn Híng võa ch÷a bÖnh, võa viÕt s¸ch ®óc kÕt nh÷ng kinh nghiÖm ch÷a bÖnh võa truyÒn nghÒ cho con trai c¶ lµ NguyÔn §Þnh.

NguyÔn §Þnh ®Ëu Tó tµi 2 kho¸ nªn cßn gäi lµ Tó kÐp. ¤ng theo cha nghiªn cøu s©u vÒ y lý, ®óc rót nhiÒu kinh nghiÖm ch÷a bÖnh ®¬ng thêi, viÕt thµnh s¸ch, më trêng d¹y häc. Häc trß häc nghÒ thuèc cña «ng rÊt ®«ng.

NguyÔn §Þnh cã 2 ngêi con lµ NguyÔn Phèi vµ NguyÔn Ninh còng giái nghÒ lµm thuèc. Theo téc ph¶, n¨m 1888, vua Thµnh Th¸i bÞ bÖnh hiÓm nghÌo, nghe tin hä NguyÔn Cùu Hµo cã ngêi lµm thuèc giái ®· cho chiÕu xuèng vêi vµo cung. NguyÔn §Þnh cïng hai con trai vµo ch÷a khái bÖnh cho vua. Nhµ vua mêi 3 cha con ë l¹i lµm viÖc trong triÒu. NguyÔn §Þnh vµ NguyÔn Ninh chèi tõ, trë vÒ quª, cã NguyÔn Phèi ë l¹i ch÷a bÖnh trong hoµng cung. NguyÔn Phèi ®îc phong chøc §iÒu hé vµ n¨m 1890 phong ®Õn chøc Ngù y. NguyÔn Ninh vÒ lµng tiÕp tôc ch÷a bÖnh cho d©n, më trêng d¹y häc. Häc trß cña «ng cã tíi 70 – 80 ngêi thµnh ®¹t. Khi NguyÔn §Þnh vµ c¸c con «ng mÊt, häc trß ®· dùng nhµ thê ®Ó thê phông thÇy häc cña m×nh.

Trong sè con ch¸u cña dßng hä NguyÔn ë Cùu Hµo nèi nghiÖp ngµnh y cã NguyÔn C¹nh lµ ngêi míi 12 tuæi ®· giái nghÒ, b¾t m¹ch ch÷a bÖnh cho d©n. ¤ng lµ ngêi s¸ng lËp Héi §«ng y nay lµ Héi Y häc d©n téc huyÖn Vô B¶n tõ n¨m 1958 vµ ®îc Bé Y tÕ cÊp danh hiÖu "ThÇy thuèc cã chuyªn m«n giái" n¨m 1962.

Ngµy nay, hä NguyÔn ë Cùu Hµo cã tíi 30 ngêi lµ B¸c sÜ, Gi¸o s y khoa, l¬ng y, tiªu biÓu lµ Gi¸o s l¬ng y NguyÔn SÜ L©m, anh hïng Lao ®éng ngµnh y tÕ, suèt ®êi tËn tuþ víi nghÒ lµm thuèc, lµ ngêi cã ®Ò xuÊt s¸ng suèt vµ kiªn tr× thùc hiÖn viÖc kÕt hîp ®«ng vµ t©y y ®Ó ch÷a bÖnh.

Ngoµi nh÷ng nhµ l·nh ®¹o, qu¶n lý y tÕ vµ c¸c b¸c sÜ næi tiÕng cã nhiÒu ®ãng gãp cho nÒn y häc níc nhµ nh: Bé trëng Vò §×nh Tông50, Bé trëng §Æng Håi Xu©n, Gi¸o s §Æng Vò Hû51, cßn ph¶i kÓ ®Õn B¸c sÜ Vò Ngäc ¸nh vµ B¸c sÜ Vò C«ng ThuyÕt. B¸c sÜ Vò Ngäc ¸nh (1901- 1945) xuÊt th©n trong mét gia ®×nh khoa b¶ng, ®îc ®i du häc t¹i Ph¸p. N¨m 1945, lµm Bé trëng Bé Y tÕ trong chÝnh phñ TrÇn Träng Kim. ¤ng lµ t¸c gi¶ mét sè s¸ch y häc viÕt b»ng tiÕng Ph¸p. B¸c sÜ Vò C«ng ThuyÕt (1915), ngêi huyÖn 50 Xem phÇn LÞch sö V¨n ho¸51 Xem phÇn LÞch sö V¨n ho¸

919

Vô B¶n, HiÖu trëng trêng §¹i häc Dîc khoa, Phã chñ tÞch Tæng héi Y häc NghÖ An. 2. Y tÕ Nam §Þnh hiÖn nay

2. 1. Y tÕ Nam §Þnh tríc n¨m 1975Sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn 2, ngêi d©n Nam §Þnh míi b¾t

®Çu dïng thuèc t©y song song víi viÖc dïng thuèc b¾c, vµ ®Õn nhµ hé sinh víi sù gióp ®ì cña çc n÷ hé sinh hay b¸c sÜ ®ì ®Î.

Thêi Ph¸p thuéc, mét sè lo¹i thuèc (ký ninh, diÖt muçi...) ch÷a bÖnh ®Ëu mïa, dÞch t¶, sèt rÐt ng· níc b¾t ®Çu ®îc sö dông phÇn nµo gi¶m bít dÞch bÖnh.

Tríc n¨m 1939, thµnh phè Nam §Þnh cã 1 bÖnh viÖn 100 gi-êng gåm 3 khoa néi, ngo¹i, s¶n; 3 phßng ph¸t thuèc vµ 1 phßng hé sinh huyÖn. Nh©n viªn phôc vô cã kho¶ng trªn 40 ngêi, trong ®ã cã 1 b¸c sÜ ngêi Ph¸p. Bªn c¹nh ®ã cã 4 c¬ së y tÕ t doanh cña 3 y sÜ ngêi ViÖt Nam vµ 1 b¸c sÜ ngêi Ph¸p.

Tríc çch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, do thiÕu c¬ së phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh nªn søc khoÎ cña nh©n d©n kh«ng ®îc b¶o ®¶m, bÖnh tËt hoµnh hµnh. N¨m 1926 dÞch t¶ ph¸t triÓn lµm nhiÒu ngêi chÕt kh«ng kÞp ch«n. N¨m 1937, dÞch t¶ lµm chÕt 2000 ngêi. N¨m 1944, bÖnh chÊy rËn lµm chÕt nhiÒu ngêi. N¨m nµo còng cã hµng ngµn ngêi m¾c ®Ëu mïa, hµng tr¨m ngêi chÕt hoÆc tµn phÕ...

Sau çch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, c¬ së y tÕ ë huyÖn x· b¾t ®Çu ®îc x©y dùng. N¨m 1946, ë thµnh phè vµ çc huyÖn xung quanh cã 1 bÖnh viÖn víi kho¶ng 40 nh©n viªn phôc vô trong ®ã cã 2 y sÜ §«ng D¬ng, 2 tr¹m ph¸t thuèc víi 4 nh©n viªn phôc vô vµ 2 ®éi lu ®éng phun thuèc chèng sèt rÐt vµ ch÷a m¾t hét cña viÖn trî Mü.

N¨m 1948, tØnh Nam §Þnh ®· thµnh lËp çc ban y tÕ x·, 8 tr¹m cøu th¬ng, 30 nhµ hé sinh (®ì cho 2384 s¶n phô). Çc huyÖn ®Òu cã phßng ph¸t thuèc, ®· ph¸t thuèc cho hµng v¹n lît ngêi bÖnh, hµng n¨m tiªm chñng ®Ëu cho nh©n d©n. BÖnh viÖn d©n y tØnh ®· ph©n chia lµm 2 ph©n viÖn ®Ó phôc vô nh©n d©n. Ph©n viÖn ë phÝa b¾c tØnh gåm 1 b¸c sÜ, 6 y t¸, 6 hé lý; ph©n viÖn ë phÝa nam tØnh gåm 1 y sÜ, 10 y t¸, 10 hé lý. N¨m 1948, bÖnh viªn ®· ch÷a cho 1740 ngêi bÖnh.

Ngµnh y tÕ ®· më nhiÒu líp ®µo t¹o çn bé lµm hé sinh vµ vÖ sinh phßng bÖnh cho çc c¬ së; tæ chøc tuyªn truyÒn vÖ sinh phßng bÖnh, ph¸t triÓn héi viªn Héi Hång thËp tù...

920

N¨m 1952, mét sè ®Þa ph¬ng trë thµnh vïng c¨n cø du kÝch, 2 tr¹m cÊp cøu ®îc thµnh lËp ë H¶i HËu vµ Trùc Ninh. N¨m 1953, mét bÖnh viÖn nhá gåm 19 çn bé phôc vô ®· vÒ Bïi Chu chØ ®¹o c«ng t¸c y tÕ ë n«ng th«n toµn tØnh khi míi gi¶i phãng.

Ba ®éi vÖ sinh phßng dÞch chØ ®¹o phßng trµo ba s¹ch bèn diÖt, híng dÉn nh©n d©n bá nh÷ng thãi quen cò trong ¨n ë, vËn ®éng x©y dùng hè xÝ, ®µo giÕng kh¬i vµ ¨n chÝn uèng s«i...

BÖnh viÖn tØnh ®îc më réng, x©y bÖnh viÖn L¹c QuÇn, 4 bÖnh x¸ huyÖn vµ bÖnh viÖn m¸y dÖt ®a sè giêng bÖnh tõ 100 lªn 780, b×nh qu©n cø 1 v¹n d©n tríc ®©y trªn 1 giêng bÖnh th× nay lªn tíi 1 v¹n d©n trªn 8 giêng bÖnh. Ngoµi ra cßn cã ViÖn ®iÒu dìng lao 250 giêng phôc vô bÖnh nh©n cña 8 tØnh khu III cò.

N¨m 1956, hai c«ng ty thuèc T©y vµ thuèc Nam, thuèc B¾c ®îc thµnh lËp, ph©n phèi thuèc men.

§Õn cuèi n¨m 1957, toµn tØnh ®· x©y dùng ®îc 5 bÖnh viÖn, bÖnh x¸ gåm 625 giêng bÖnh, 33 tr¹m hé sinh x·, 5 ®éi y tÕ lu ®éng (2 ®éi ch÷a m¾t hét vµ 3 ®éi phßng dÞch), 1568 tñ thuèc ë çc th«n xãm. HÇu hÕt çc x· ®· thµnh lËp Ban y tÕ vµ tr¹m x¸. Trang bÞ dông cô y tÕ trong çc bÖnh viÖn, tr¹m x¸ ngµy mét t¨ng cêng. §éi ngò çn bé y tÕ ®· cã 3 b¸c sÜ, 21 y dîc sÜ, 75 y t¸, 18 n÷ hé sinh (trong ®ã cã 2 trung cÊp) vµ 60 hé lý.

TÝnh ®Õn n¨m 1958, Nam §Þnh cßn cã 2314 ngêi hµnh nghÒ ®«ng – t©y y, dîc t. Trong ®ã cã 2 y sÜ, 67 y t¸, 22 thî trång r¨ng, 4 hé sinh §«ng D¬ng, 10 hé sinh s¬ cÊp, 395 mô vên vµ 1754 ®«ng y dîc...

Tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 9 n¨m 1960, toµn tØnh ®· tæ chøc ®îc 1 hîp t¸c x· ®«ng y gåm 23 hé, 1 hîp t¸c x· cao ®¬n hoµn t¸n gåm 25 hé vµ 1 hîp t¸c x· trång r¨ng gåm 16 hé. VËn ®éng 192 ngêi y dîc t tham gia Ban Y tÕ x· va 10 ngêi tham gia Ban B¶o trî y tÕ, 11 ngêi vµo lµm viÖc t¹i Tr¹m y tÕ d©n lËp khu phè.

§Õn cuèi n¨m 1960, hÖ thèng y tÕ ®îc më réng: 3 bÖnh viÖn, 4 bÖnh x¸, 1 viÖn ®iÒu dìng víi tæng sè 942 giêng bÖnh vµ 6 phßng hé sinh gåm 45 giêng. CÊp huyÖn cã 10 phßng y tÕ, 174 tr¹m y tÕ x·, phêng vµ 325 ban phßng bÖnh. Çn bé y tÕ ®· cã 10 b¸c sÜ, 75 dîc sÜ, 78 y sÜ, b¶o ®¶m mçi phßng y tÕ huyÖn, thµnh phè cã tõ 1 ®Õn 3 y sÜ.

Trong 3 n¨m (1958 – 1960), ®· cã 9.494 çn bé y tÕ ®îc ®µo t¹o, båi dìng bæ sung cho ®Þa bµn x·, xãm, khu phè. §Æc biÖt, phong trµo x©y dùng tr¹m y tÕ d©n lËp ph¸t triÓn m¹nh. §Õn th¸ng 12/1960, tØnh Nam §Þnh ®· thµnh lËp ®îc 159 tr¹m, trong ®ã cã 33 tr¹m cã quü y tÕ d©n lËp, ®µi thä cho 104 çn bé y tÕ

921

tr¹m. Cïng n¨m 1960, trêng Y sÜ Nam §Þnh ®îc thµnh lËp, cung cÊp lùc lîng y sÜ cho toµn tØnh.

§Õn n¨m 1960, trung b×nh cø 580 ngêi cã 1 giêng bÖnh, 12.000 ngêi cã 1 y b¸c sÜ, 17.000 ngêi cã 1 tr¹m y tÕ; mçi x¸, khu phè cã gÇn 3 çn bé y tÕ, 2 n÷ hé sinh vµ 21 vÖ sinh viªn.

Phong trµo vÖ sinh phßng bÖnh cã nhiÒu tiÕn bé, tØnh x©y dùng ®îc 79.546 hè xÝ hîp vÖ sinh, trong ®ã cã 7399 hè kiÓu mÉu, lµm 3.611 giÕng níc ¨n, trong ®ã cã 853 giÕng x©y; thµnh lËp 2.240 tói thuèc ë hÇu kh¾p çc x·, xãm vµ hîp t¸c víi tæng sè vèn lµ 42.868 ®ång.

Khu phè 6 thµnh phè Nam §Þnh trë thµnh ®iÓm xuÊt s¾c cña miÒn B¾c vÒ phong trµo vÖ sinh phßng bÖnh. §iÓn h×nh cho c«ng t¸c phßng, chèng, ch÷a bÖnh lµ çc x· NghÜa Hång, NghÜa Phó (NghÜa Hng), Trùc ThuËn (Trùc Ninh), Xu©n L¹c, Hoµ Thîng (Xu©n Trêng), Giao L©m (Giao Thuû); H¶i B¾c (H¶i HËu), Yªn TiÕn, Yªn Khang (ý Yªn)... C«ng t¸c y tÕ gãp phÇn t¨ng tuæi thä trung b×nh cña nh©n d©n trong tØnh tõ 20,4 tuæi (n¨m 1957) lªn 26,6 tuæi (n¨m 1959)

§éi ngò çn bé y tÕ qua çc thêi kú52

1955 1957 1959 1961 1963 Sè B¸c sÜ 2 2 8 12 39Dîc sÜ cao cÊp 1 1 2 8Y sÜ trung cÊp 7 33 47 75 139Dîc sÜ trung cÊp 1 3 4 4 20Nha sÜ 1 1 1 1Hé sinh 14 17 18 22Y t¸ 33 122 162 194 187Dîc t¸ 3 7 13 14 62XÐt nghiÖm viªn 4 6 10 16

Sè liÖu vÒ c¬ së y tÕ53: 1955 1957 1959 1961 1963

§éi lu ®éng chèng dÞch 2 3 3 1§éi lu ®éng m¾t hét 1 2 2 2Tr¹m y tÕ hé sinh x· 2 38 110 112 242

52 Ty Y tÕ Nam §Þnh: Thèng kª tØnh h×nh tæ chøc c¬ së 10 n¨m cña ngµnh y tÕ tØnh Nam §Þnh. 53 Ty Y tÕ Nam §Þnh: Thèng kª tØnh h×nh tæ chøc c¬ së 10 n¨m cña ngµnh y tÕ tØnh Nam §Þnh

922

Quü y tÕ d©n lËp 20 199 263Giêng cÊp cøu x· vµ hé sinh x·

15 228 615 1120 1880

Giêng viÖn ®iÒu dìng 60 200 250 50 50Giêng bÖnh viÖn 490 490 400 400 400Giêng bÖnh x¸ 125 130 180 180

Sè liÖu vÒ t×nh h×nh vÖ sinh phßng bÖnh dÞch54

1955 1957 1959 1961 1963GiÕng níc ®Êt 2906 8709 8910Hè xÝ 19.97

463.89

2100.42

236.583 37.019

Rêi chuång gia sóc 2145 6423 8670 14.011GiÕng x©y 1986 5663B×nh qu©n gia ®×nh vÒ giÕng kh¬i

40

Hè xÝ ñ ph©n (B×nh qu©n gia ®×nh)

6

Tiªm chñng B¹ch hÇu 12.000 37.000Tiªm chñng B¹i liÖt 135.00

0280.00

0Tiªm chñng Th¬ng hµn 40.000 45.000Tiªm chñng Phong t¶ 51.000 90.000Tiªm chñng ®Ëu 100.00

0101.00

0Tiªm chñng ho gµ 20.000Tiªm phßng uèn v¸n 8000C¬ së ch÷a m¾t hét 16 199 216Sè ngêi ch÷a m¾t hét 37.554 36.081 85.891Sè tr¹m mæ quÆm 16 21 43

54 Ty Y tÕ Nam §Þnh: Thèng kª t×nh h×nh vÖ sinh phßng bÖnh dÞch trong 10 n¨m cña ngµnh y tÕ tØnh Nam §Þnh.

923

Sè ngêi mæ quÆm vµ méng thÞt

6520 1620 3850

Tæ lao 60 288BÖnh nh©n lao ngo¹i tró 877 2865 6812BGG test 11.000 96.011 682.63

1BGG s¬ sinh 2611 145.66

7Hñi ngo¹i tró 512 768Tæ trî s¶n 1004 1802 2951Nhãm gi÷ trÎ 226 269§Î thêng t¹i çc tr¹m hé sinh 16725 30.481 25.220§Î khã t¹i çc tr¹m hé sinh 335 895LÇn kh¸m thai 30.358 45.540

§Õn hÕt th¸ng 6 n¨m 1964, tØnh Nam §Þnh ®· x©y dùng ®îc 5 tr¹m chuyªn khoa: vÖ sinh phßng dÞch, b¶o vÖ bµ mÑ trÎ em, m¾t, lao vµ da liÔu.

Tõ n¨m 1954 ®Õn 1964, ngoµi nh÷ng tæ chøc y tÕ Nhµ níc, 3 ®oµn thÓ quÇn chóng: Héi hång thËp tù, Héi §«ng y vµ Héi Y häc ®îc thµnh lËp, tËp hîp lùc lîng quÇn chóng gióp søc cho çc c¬ quan y tÕ tØnh, huyÖn, x· hoµn thµnh nhiÖm vô b¶o vÖ søc khoÎ nh©n d©n.

Tõ th¸ng 7/1963 ®Õn cuèi th¸ng 7/1964, cã 154 y sÜ ra tr-êng vÒ çc x· trong tØnh bæ sung lùc lîng cho tr¹m y tÕ hé sinh vµ ®Õn th¸ng 7/1966, tÊt c¶ çc x· trong tØnh ®Òu cã y sÜ phôc vô.

Trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh ph¸ ho¹i ¸c liÖt cña giÆc Mü, c«ng t¸c y tÕ cña Nam §Þnh vÉn ®îc t¨ng cêng.

N¨m 1968, c«ng t¸c y tÕ kÕt hîp víi thÓ dôc thÓ thao trong viÖc b¶o vÖ vµ n©ng cao søc khoÎ cho nh©n d©n. Víi ph¬ng ch©m phßng bÖnh lµ chÝnh, phong trµo vÖ sinh yªu níc, nhÊt lµ cuéc vËn ®éng x©y dùng nhµ vÖ sinh hai ng¨n, ®µo giÕng kh¬i, lµm nhµ t¾m ph¸t triÓn. C«ng t¸c tiªm chñng còng ®îc chó träng. M¹ng líi y tÕ ngµy cµng më réng. ViÖc kÕt hîp gi÷a ®«ng – t©y y, ®iÒu trÞ néi tró vµ ngo¹i tró ®· cã tiÕn bé. Çc tuyÕn ®iÒu trÞ, nhÊt lµ tuyÕn huyÖn ®îc chó träng. Do cã nhiÒu thµnh tÝch trong viÖc vËn ®éng nh©n d©n thùc hiÖn phong trµo vÖ sinh yªu níc

924

vµ cÊp cøu phßng kh«ng, th¸ng 3 n¨m 1968, ngµnh y tÕ Nam §Þnh ®îc tÆng thëng Hu©n ch¬ng Lao ®éng h¹ng Ba.

N¨m 1969- 1972, thêi kú chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña Mü lÇn thø hai. M¹ng líi y tÕ ®îc cñng cè. 128 x· hoµn thµnh x©y dùng ba c«ng tr×nh vÖ sinh vµ tÝnh chung toµn tØnh cø 1,2 gia ®×nh cã 1 c«ng tr×nh vÖ sinh; 4,9 gia ®×nh cã mét giÕng kh¬i vµ 6,3 gia ®×nh cã 1 nhµ t¾m. ViÖc tiªm phßng dÞch bÖnh ®îc chó träng, ®· cã kÕt qu¶ trong viÖc dËp t¾t dÞch lþ ë Nam Ninh vµ sèt xuÊt huyÕt ë thµnh phè Nam §Þnh. C«ng t¸c ®iÒu trÞ ë çc bÖnh viÖn còng cã tiÕn bé. NhiÒu tr¹m x¸ ®· ch÷a ®îc çc bÖnh th«ng thêng; 42 x· chÕ biÕn ®îc thuèc §«ng y. Tû lÖ tö vong ë bÖnh viÖn tõ 2,3% n¨m 1968 gi¶m cßn 1,9% n¨m 1969.

Çc bÖnh viÖn, tr¹m x¸ ®îc tiÕp tôc cñng cè, t¨ng thªm giê kh¸m bÖnh, t¨ng cêng tæ chøc ®iÒu trÞ.

N¨m 1973- 1974, c«ng t¸c y tÕ vµ b¶o vÖ søc khoÎ cã nhiÒu tiÕn bé h¬n tríc. §· tæ chøc tiªm phßng t¶ cho 1.353.000 ngêi, tiªm phßng b¹i liÖt cho 340.000 ngêi. Bªn c¹nh mét sè bÖnh th«ng thêng cã thuyªn gi¶m (t¶, lþ, cóm, sng phæi) nhng mét sè lo¹i bÖnh kh¾c l¹i t¨ng (viªm n·o, viªm gan, sëi, ho gµ, thuû ®Ëu vµ lao). Sè lît ngêi ®Õn kh¸m bÖnh, ®iÒu trÞ vµ sè lÇn sö dông giêng bÖnh, tû lÖ tö vong ®Òu gia t¨ng.

Th¸ng 10 n¨m 1982, Héi ®ång nh©n d©n thµnh phè Nam §Þnh kho¸ 8, kú häp thø 5 ®· ban hµnh Quy t¾c trËt tù an toµn x· héi vµ vÖ sinh thµnh phè Nam §Þnh, ®Ò nghÞ çc c¬ quan nhµ n-íc, xÝ nghiÖp, mäi tæ chøc x· héi vµ ç nh©n cã nhiÖm vô thùc hiÖn nh»m n©ng cao ý thøc t«n träng vµ gi÷ g×n vÖ sinh cña nh©n d©n thµnh phè nh: kh«ng vøt r¸c vµo chç cã vßi níc c«ng céng, giÕng ¨n; cÊm th¶ r«ng tr©u, bß, gia sóc phãng uÕ ra vØa hÌ, ®êng phè, n¬i c«ng céng...

2.2. Y tÕ Nam §Þnh thêi kú ®æi míi2.2.1. M¹ng líi y tÕ toµn tØnh hiÖn nay * C¬ quan chØ ®¹o Së Y tÕ Nam §Þnh cã 33 ngêi víi 7 phßng ban chøc n¨ng:

Hµnh chÝnh, Tæ chøc çn bé, KÕ ho¹ch, Tµi vô, NghiÖp vô, Thanh tra vµ Qu¶n lý dîc.

* Çc c¬ së y tÕ Toµn tØnh Nam §Þnh hiÖn cã 260 c¬ së y tÕ nhµ níc, trong

®ã cã 17 bÖnh viÖn, 18 phßng kh¸m ®a khoa khu vùc vµ 225 tr¹m y tÕ x·, phêng.

925

Çc trung t©m chuyªn khoa gåm: trung t©m Y tÕ Dù phßng, trung t©m M¾t, trung t©m Da liÔu, trung t©m TruyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ, trung t©m KiÓm nghiÖm dîc, trung t©m B¶o vÖ bµ mÑ vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, Uû ban d©n sè gia ®×nh vµ trÎ em, Phßng chèng çc bÖnh x· héi, V¨n phßng trung t©m uû ban phßng chèng AIDS.

Çc trung t©m y tÕ huyÖn, thµnh phè gåm: 9 trung t©m y tÕ huyÖn vµ 1 trung t©m y tÕ thµnh phè Nam §Þnh víi 10 Gi¸m ®èc, 25 phã Gi¸m ®èc. Çc trung t©m nµy ®îc h×nh thµnh tõ n¨m 1992 trªn c¬ së tËp hîp çc tæ chøc sù nghiÖp y tÕ cña huyÖn, thµnh phè nh §éi vÖ sinh phßng dÞch vµ chèng sèt rÐt, BÖnh viÖn ®a khoa vµ khu vùc, Phßng kh¸m ®a khoa khu vùc vµ nhµ hé sinh khu vùc...

M¹ng líi y tÕ c¬ së: tØnh Nam §Þnh cã 226 phêng, x·, thÞ trÊn cña 10 ®¬n vÞ huyÖn, thµnh phè, tÝnh ®Õn thêi ®iÓm 31/12/2000, tÊt c¶ çc x·, phêng, thÞ trÊn ®Òu cã çn bé y tÕ vµ tr¹m y tÕ (trõ x· Giao Hng, huyÖn Giao Thuû lµ x· míi thµnh lËp ®· cã çn bé y tÕ nhng cha cã tr¹m y tÕ).

HÖ thèng y tÕ ®îc s¾p xÕp víi m« h×nh: trung t©m y tÕ huyÖn – y tÕ x·. Thêng xuyªn ph¸t hiÖn dÞch, sím cã biÖn ph¸p xö lý, dËp t¾t kÞp thêi kh«ng ®Ó l©y lan. Thùc hiÖn tèt ch¬ng tr×nh tiªm chñng më réng cho trÎ em vµ phô n÷ cã thai; ch¬ng tr×nh phßng chèng çc bÖnh x· héi, gi¶m tØ lÖ trÎ em suy dinh dìng, ch-¬ng tr×nh truyÒn th«ng d©n sè..

* §éi ngò çn bé y tÕ: toµn tØnh cã 3201 çn bé y tÕ. Trong ®ã:

+ B¸c sÜ vµ trªn ®¹i häc: 968 ngêi+Y sÜ, kü thuËt viªn: 838 ngêi+ Y t¸, hé lý: 1045 ngêi+ Çc tr×nh ®é kh¸c: 350 ngêi. N¨m 1995, sè b¸c sÜ cã tØ lÖ 42 ngêi/ 100.000 d©n vµ sè y

t¸ lµ 65 ngêi/ 100.000 d©n. N¨m 1998, tû sè nµy lµ 41 b¸c sÜ/ 100.000 d©n vµ 53 y t¸ trªn 100.000 d©n.

* VÒ sè giêng bÖnh: toµn tØnh cã 3475 giêng bÖnh, trong ®ã:

+ Çc bÖnh viÖn cã 2200 giêng. + Phßng kh¸m ®a khoa khu vùc cã: 190 giêng+ Tr¹m y tÕ x· phêng cã 1085 giêng.

926

NÕu tÝnh sè giêng trªn 1000 d©n th× tØnh Nam §Þnh ®¹t: 1,8 giêng/1000 d©n.

* VÒ kh¸m ch÷a bÖnh: N¨m 1998, kÕt qu¶ tiªm chñng cña trÎ em díi 1 tuæi BCG lµ

99,4% vµ tiªm phßng Sëi lµ 96,4%. Sè bÖnh nh©n sèt rÐt lµ 236 ngêi/ 100.000 d©n vµ bÖnh nh©n lao lµ 89 ngêi/ 100.000 d©n.

TØ lÖ sinh tù nhiªn gi¶m tõ 25,3% (n¨m 1993) xuèng cßn 20,5% (n¨m 1995) vµ 18,5% (n¨m 1998)55.

TÝnh ®Õn ngµy 30/6/2001 cã 1.894.861 lît ngêi kh¸m bÖnh t¹i çc c¬ së y tÕ trªn ®Þa bµn tØnh. Sè ngêi ®îc n»m ®iÒu trÞ néi tró t¹i çc c¬ së y tÕ cña nhµ níc lµ 677.118 ngêi. 2.2.2. C«ng t¸c dîc

* HÖ thèng c¬ së mµng líi cung øng dîc trªn ®Þa bµn tØnh Nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ phôc vô ch÷a bÖnh cho nh©n

d©n vµ ®¶m b¶o n¾m quyÒn chñ ®¹o vÒ lÜnh vùc cung øng thuèc, mÆt kh¸c vÉn ph¸t huy ®îc tiÒm lùc cña çc thµnh phÇn kinh tÕ phï hîp víi ®êng lèi chÝnh s¸ch cña nhµ níc®ång thêi thÝch øng víi c¬ chÕ thÞ trêng, víi ®Æc ®iÓm kinh tÕ x· héi cña tØnh, n¨m 1993, Bé Y tÕ vµ UBND tØnh cho thµnh lËp C«ng ty dîc phÈm tØnh vµ çc c«ng ty dîc tuyÕn huyÖn.

§Ó ®¶m b¶o cho s¶n xuÊt, kinh doanh cã hiÖu qu¶, ®Õn nay tØnh Nam §Þnh cã 6 c«ng ty cæ phÇn dîc, 1 c«ng ty TNHH, C«ng ty cæ phÇn vËt t y tÕ, 45 nhµ thuèc, 213 ®¹i lý vµ 207 quÇy dîc cÊp x·. Nam §Þnh trë thµnh tØnh ®i ®Çu ngµnh Dîc vÒ cæ phÇn ho¸):

Nh×n chung, çc doanh nghiÖp ®· ho¹t ®éng æn ®Þnh, thuèc ®îc cung øng tíi çc c«ng ty dîc huyÖn vµ çc c¬ së ®iÒu trÞ, tr¹m y tÕ x· vµ çc ®¹i lý phôc vô ®Çy ®ñ, kÞp thêi c«ng t¸c kh¸m ch÷a bÖnh.

KÕt qu¶ s¶n xuÊt, kinh doanh cña çc c«ng ty cæ phÇn dîc trong tØnh n¨m 2000:

+ Tæng gi¸ trÞ mua vµo: 195,5 tû+ Tæng gi¸ trÞ b¸n ra: 197,.4 tû+ Tæng gi¸ trÞ s¶n xuÊt: 42,6 tû+ Tæng gi¸ trÞ xuÊt khÈu: 15 tû+ Nép ng©n s¸ch: 8,1 tû

55 Trung t©m KHXH &NV: B¸o ço ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam – 2001 - §æi míi vµ sù nghiÖp ph¸t triÓn con ngêi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001

927

N¨m 2001, C«ng ty cæ phÇn Dîc Nam Hµ ®· ®Çu t 20 tØ ®ång x©y dùng xëng s¶n xuÊt thuèc viªn ®¹t tiªu chuÈn GMP vµ phßng kiÓm tra chÊt lîng ®¹t tiªu chuÈn GLP vµ cã kÕ ho¹ch ®Çu t tiÕp xëng s¶n xuÊt viªn nang mÒn vµ x©y dùng ph©n xëng ®«ng dîc ®¹t tiªu chuÈn GMP trong n¨m 2002.

* §éi ngò çn bé Toµn tØnh hiÖn cã: 686 çn bé ngµnh dîc, trong ®ã: + Dîc sÜ cao cÊp: 146 ngêi+ Dîc sÜ trung cÊp: 158 ngêi+ Dîc t¸: 368 ngêi+ Tr×nh ®é kh¸c: 14 ngêi. Hµng n¨m, tØnh Nam §Þnh cö çn bé ngµnh dîc ®i ®µo t¹o

n©ng cao chuyªn m«n nghiÖp vô ë níc ngoµi vµ çc trêng §¹i häc, ViÖn nghiªn cøu trong níc. V× vËy, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, lÜnh vùc s¶n xuÊt thuèc t©n dîc cña C«ng ty Dîc Nam Hµ ®· ®îc nhiÒu kh¸ch hµng trong vµ ngoµi níc biÕt ®Õn. 2.2.3. B¶o hiÓm y tÕ

B¶o hiÓm y tÕ Nam §Þnh ra ®êi tõ n¨m 1992, chÞu sù qu¶n lý thèng nhÊt tõ trung ¬ng, cïng víi sù chØ ®¹o cña TØnh uû, H§ND, UBND tØnh. Sù nghiÖp b¶o hiÓm y tÕ cña tØnh Nam §Þnh nhanh chãng ph¸t triÓn vµ lu«n hoµn thµnh nhiÖm vô, chØ tiªu kÕ ho¹ch ®Ò ra.

KÕt qu¶ cña B¶o hiÓm y tÕ tØnh Nam §Þnh n¨m 2001: - C«ng t¸c khai th¸c ph¸t thÎ b¶o hiÓm y tÕ: + §èi tîng trong diÖn b¾t buéc ®· ph¸t ®îc: 169.410 thÎ, vît

chØ tiªu 109,3%.+ Ph¸t thÎ b¶o hiÓm y tÕ tù nguyÖn cho häc sinh ®îc:

240.410 thÎ, ®¹t 110,1%+ Ph¸t thÎ cho ngêi nghÌo: 17.000 thÎ, ®¹t 97,8%- Sè lît bÖnh nh©n kh¸m ch÷a bÖnh b»ng chÕ ®é b¶o hiÓm

y tÕ lµ: 425.060 ngêi- Tæng sè tiÒn thu b¶o hiÓm y tÕ lµ: 21.548. 916.000 ®ång. - Sè tiÒn chi cho kh¸m ch÷a bÖnh lµ: 18.648.211.000 ®ång.Môc tiªu cña c«ng t¸c b¶o hiÓm y tÕ Nam §Þnh trong thêi

gian tíi: tiÕp tôc phôc vô sù nghiÖp ®æi míi chÝnh s¸ch x· héi cña §¶ng vµ Nhµ níc, thùc hiÖn chiÕn lîc cña ngµnh y tÕ tiÕn tíi c«ng b»ng v¨n minh trong kh¸m ch÷a bÖnh gãp phÇn vµo sù nghiÖp

928

c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc. Tríc m¾t lµm tèt vµ thu b¶o hiÓm triÖt ®Ó çc ®èi tîng b¾t buéc, tõng bíc më réng çc lo¹i h×nh ho¹t ®éng b¶o hiÓm y tÕ, ®Æc biÖt chó ý ®Õn b¶o hiÓm y tÕ tù nguyÖn cho n«ng d©n vµ nh©n d©n lao ®éng, cho häc sinh, sinh viªn. TiÕn tíi ph¸t thÎ ®¹t: 300.000 thÎ, thñ 15 tØ ®ång, chi cho kh¸m ch÷a bÖnh 14,5 tØ ®ång hµng n¨m. Lµm tèt c«ng t¸c th«ng tin tuyªn truyÒn, vËn ®éng mäi ngêi hiÓu vµ thùc hiÖn tèt c«ng t¸c b¶o hiÓm y tÕ, ®¶m b¶o quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña ngêi tham gia b¶o hiÓm y tÕ.

Ph¸t ®éng réng r·i phong trµo thùc hiÖn 3 môc tiªu cña b¶o hiÓm y tÕ Nam §Þnh lµ:

- §¶m b¶o quyÒn lîi cña ngêi tham gia b¶o hiÓm y tÕ- §¶m b¶o lîi Ých c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh. - §¶m b¶o an toµn quü b¶o hiÓm y tÕ. Ng©n s¸ch y tÕ ®Þa ph¬ng b×nh qu©n t¨ng tõ 3254

®ång/ngêi (n¨m 1991) lªn ®Õn 8347®ång/ngêi (n¨m 1993) vµ ®Õn n¨m 1998 lµ 18.878 ®ång/ngêi. TØ lÖ ng©n s¸ch chi cho y tÕ trªn GDP lµ 0,8% vµ tØ lÖ ng©n s¸ch chi cho y tÕ trªn tæng chi ng©n s¸ch ®Þa ph¬ng lµ 8,7% (n¨m 1998)56. 2.2.4 HÖ thèng qu¶n lý, b¶o vÖ m«i trêng

* §Æc ®iÓm m«i trêng c¶nh quan truyÒn thèng tØnh Nam §Þnh

Còng nh çc lµng n«ng th«n truyÒn thèng vïng ®ång b»ng B¾c bé, Nam §Þnh cã mét c¬ cÊu d©n c t¬ng ®èi hoµn chØnh bao gåm c¶nh quan truyÒn thèng ®¶m b¶o nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu cho sinh ho¹t cña nh©n d©n.

H×nh ¶nh quen thuéc cña mäi lµng quª vÉn lµ giÕng níc bªn gèc ®a giµ ®Çu lµng ®· trë thµnh c¶nh quan thËt ®Ñp. GiÕng vµ níc ma lµ nguån cung cÊp níc s¹ch chñ yÕu cña ngêi d©n. Ngêi ta dïng nã ®Ó ¨n uèng, dù tr÷ níc sinh ho¹t... V× thÕ, ngêi ta lùa chän viÖc ®µo giÕng ®Ó ®îc nguån níc trong lµnh m¸t mÎ. Còng nh vËy, ngêi d©n cßn lÊy níc ma b»ng çch lµm m¸ng tho¸t níc xuèng bÓ chøa c¹nh nhµ. Ph¬ng ph¸p truyÒn thèng nµy ®Õn nay vÉn cßn ®îc duy tr×. Râ rµng lµ, çi míi, çi hiÖn ®¹i còng ch¼ng thÓ lµm mê ®i nh÷ng nÐt ®Ñp trong v¨n ho¸ d©n gian.

Ao, hå, s«ng... n»m kÒ bªn lµng, len lái vµo cuéc sèng thêng nhËt cña ngêi d©n, lµm ®iÓm xuyÕt vÎ hiÒn hoµ vµ trong lµnh 56 Trung t©m KHXH &NV: B¸o ço ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam – 2001 - §æi míi vµ sù nghiÖp ph¸t triÓn con ngêi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2001

929

cña m«i trêng th«n quª. Ngoµi ra, tØnh Nam §Þnh cã 72 km chiÒu dµi bê biÓn vµ 4 con s«ng lín ch¶y qua: s«ng Hång, s«ng §µo, s«ng §¸y, s«ng Ninh C¬, t¹o c¶nh quan ®iÒu hoµ vi khÝ hËu. Nã cßn cã t¸c dông ®iÒu tiÕt ma lò, chèng thiªn tai, lµ nguån cung cÊp thuû s¶n cho cuéc sèng.

* HiÖn tr¹ng m«i trêng tØnh Nam §ÞnhTõ khi ®« thÞ Nam §Þnh ®îc c«ng nhËn lµ ®« thÞ lo¹i II, hÖ

thèng c¬ së h¹ tÇng nh ®êng giao th«ng hÖ thèng cÊp, tho¸t níc ®· ®îc ®Çu t c¶i t¹o n©ng cÊp. Thµnh phè Nam §Þnh ®· xanh - s¹ch- ®Ñp h¬n, t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i trêng kh«ng khÝ, tiÕng ån gi¶m ®¸ng kÓ; ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò tiªu tho¸t níc ngËp óng khi m-a t¹o çc ®êng phè ®îc kh¾c phôc tèt. Tuy vËy, vÊn ®Ò « nhiÔm m«i trêng kh«ng khÝ, bôi, vÉn cßn x¶y ra ë çc khu vùc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp, nh khu vùc c«ng ty DÖt Nam §Þnh. Hµng n¨m, nh÷ng ®¬n vÞ nµy tiªu thô kho¶ng 300.000 tÊn than vµ trªn 500 tÊn dÇu ®èt.

T×nh tr¹ng « nhiÔm m«i trêng níc mÆt t¹i çc ao hå, kªnh m-¬ng khu vùc néi ngo¹i thµnh ë møc cao. Cã nhiÒu nguyªn nh©n g©y « nhiÔm m«i trêng møc ®é kh¸c nhau: do giao th«ng, chÊt th¶i ®Æc, chÊt th¶i c«ng nghiÖp, hay « nhiÔm nguån níc... Nguån « nhiÔm do chÊt th¶i ®Æc còng ®¸ng kÓ. Cuéc vËn ®éng 3 s¹ch (¨n s¹ch, uèng s¹ch, ë s¹ch) ®îc thùc hiÖn, vµ phæ biÕn réng r·i. VÖ sinh m«i trêng ®« thÞ ®îc c¶i thiÖn kh¾c phôc ®îc t×nh tr¹ng r¸c ø ®äng l©u dµi vµ xö lý níc cña b·i r¸c theo c«ng nghÖ ho¸ sinh.

Thµnh phè Nam §Þnh, mçi ngµy th¶i ra khèi lîng ph©n r¸c lín. ViÖc thu gom vµ xö lý ®Òu do c«ng ty vÖ sinh thµnh phè ®¶m nhiÖm. Riªng r¸c c«ng nghiÖp cho çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp xö lý kh«ng th«ng qua c«ng ty vÖ sinh. ViÖc xö lý r¸c th¶i ë n«ng th«n chñ yÕu biÕn thµnh vËt liÖu bãn ruéng vên, çc chÊt phÕ th¶i nµy mÆc dï cã lîi Ých cho c©y trång song l¹i cã t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi m«i sinh.

* M«i trêng c«ng nghiÖp ë n«ng th«nTØnh Nam §Þnh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®ang tæ chøc

s¾p xÕp l¹i çc doanh nghiÖp Nhµ níc, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn t¹o ®îc m«i trêng thuËn lîi vµ b×nh ®¼ng cho çc doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh. NhiÒu lµng nghÒ ®· vµ ®ang ®îc kh«i phôc, ph¸t triÓn gãp phÇn gi¶i quyÕt viÖc lµm, t¨ng thu nhËp cho ngêi d©n. Tuy nhiªn, hÇu hÕt çc lµng nghÒ l¹i

930

ph¶i ®èi ®Çu víi vÊn ®Ò « nhiÔm m«i trêng, bÖnh tËt t¨ng lªn. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra cña së KHCN&MT tÝnh ®Õn th¸ng 12/1998 toµn tØnh cã 71 lµng nghÒ. Sè lîng lµng nghÒ gÇn ®©y thay ®æi kh«ng ®¸ng kÓ mµ chØ thay ®æi quy m« s¶n xuÊt bao gåm:

- Ngµnh c¬ khÝ: 9 lµng (chiÕm 12,6%)- Ngµnh chÕ biÕn thùc phÈm: 4 lµng (chiÕm 8,4%)- Ngµnh dÖt, tÈy, nhuém, ¬m t¬, thªu ren: 14 lµng (chiÕm

19,7%)- Lµng s¶n xuÊt ®å méc, s¬n mµi: 6 lµng (chiÕm 5,6%)- Lµng nghÒ m©y tre ®an, chiÕu cãi: 14 lµng (chiÕm 19,7%)- Lµng nghÒ s¶n xuÊt muèi: 18 lµng (chiÕm 25,3%)- Çc lµng nghÒ kh¸c (x©y dùng, ®¸nh ç, vËn t¶i, trång hoa

c©y c¶nh): 6 lµng (chiÕm 0,8%)Ho¹t ®éng cña çc lµng nghÒ tuú theo ®Æc ®iÓm vµ lo¹i

h×nh s¶n xuÊt mµ ¶nh hëng Ýt nhiÒu ®Õn m«i trêng níc, m«i tr-êng kh«ng khÝ vµ m«i trêng ®Êt cña lµng nghÒ.

* T×nh tr¹ng sö dông ph©n ho¸ häc, thuèc B¶o vÖ m«i trêng trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp

ë tØnh Nam §Þnh, b×nh qu©n mçi n¨m sö dông kho¶ng 250- 270 tÊn thuèc B¶o vÖ thùc vËt (BVTV) çc lo¹i, cã tíi gÇn 300 cöa hµng b¸n bu«n, b¸n lÎ thuèc BVTV kÓ c¶ cña nhµ níc vµ t nh©n. §iÒu kiÖn kinh doanh cña çc cöa hµng phÇn lín kh«ng ®¶m b¶o yªu cÇu vÒ vÖ sinh m«i trêng. N¬i b¸n hµng, kho chøa hµng ngay t¹i n¬i ë, c¹nh nguån níc sinh ho¹t, kh«ng cã hÖ thèng thu gom xö lý khÝ th¶i, níc th¶i.

Tõ n¨m 1993, tØnh Nam §Þnh ®· tham gia ch¬ng tr×nh tæng hîp dÞch h¹i (IPM) nh»m h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc dïng thuèc b¶o vÖ thùc vËt, nhng vÉn ®¶m b¶o n¨ng suÊt c©y trång, gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ b¶o vÖ m«i trêng. ViÖc ¸p dông IPM ®· vµ sÏ gi¶m ®¸ng kÓ lîng thuèc BVTV cã nguån gèc ho¸ häc trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nhÊt lµ thuèc trõ s©u, gãp phÇn quan träng thùc hiÖn nÒn n«ng nghiÖp s¹ch BVMT, ®ång thêi n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt cho ngêi n«ng d©n.

* VÖ sinh m«i trêng n«ng th«nC«ng t¸c VSMT n«ng th«n cã nhiÒu ho¹t ®éng tèt ®ã lµ

Trung t©m Níc SHNT tiÕp tôc triÓn khai cã hiÖu qu¶ dù ¸n hç trî c¶i t¹o VSMT n«ng th«n cña Ph¸p gióp ®ì theo ch¬ng tr×nh hîp t¸c

931

SEDIP t¹i çc x· vµ ®ang x©y dùng thÝ ®iÓm dù ¸n xö lý chÊt th¶i t¹i çc lµng nghÒ, x©y dùng ®iÓm lµng vÖ sinh m«i trêng s¹ch ®Ñp, x©y dùng 46 m« h×nh nhµ vÖ sinh, 50 chuång nu«i lîn hîp vÖ sinh, l¾p ®Æt 162 m« h×nh BIOGA liªn hoµn xö lý « nhiÔm m«i trêng do chÊt th¶i ch¨n nu«i. TÝnh ®Õn th¸ng 12/2001 toµn tØnh cã 274.414 hè xÝ çc lo¹i (®¹t 62% sè hé cã nhµ vÖ sinh, trong ®ã 43,4% ®¹t tiªu chuÈn vÖ sinh), n¨m 2001 lµm míi 6.803 chiÕc (®¹t 109,3% kÕ ho¹ch).

* HÖ thèng tho¸t níc thµnh phè vµ vïng n«ng th«n tØnh Nam §Þnh

Trªn çc çnh ®ång ngo¹i thµnh cã hÖ thèng kªnh m¬ng thuû lîi. Bªn trong thµnh phè tõ l©u cã mét hÖ thèng tho¸t níc chung, võa tho¸t níc ma, võa tho¸t níc sinh ho¹t, níc th¶i c«ng nghiÖp vµ bÖnh viÖn.

HÖ thèng cèng tho¸t níc chØ cã ë çc ®êng phè lín, cßn mét sè phè nhá, ngâ hÑp níc tho¸t chËm g©y ra c¶nh bïn lÇy níc ®äng nh nhµ m¸y dÖt, nhµ m¸y nhuém, m¸y t¬ th¶i níc trùc tiÕp... kh«ng ®îc xö lý.

Vïng n«ng th«n, tho¸t níc chñ yÕu vÉn qua ®êng ao hå. Mçi xãm ngâ ®· cã cèng r·nh tho¸t níc chung, xong viÖc xö lý níc th¶i l¹i cha ®îc gi¶i quyÕt tho¶ ®¸ng nhÊt lµ mïa ma g©y óng ngËp, lµm ¸ch t¾c giao th«ng, ngõng trÖ s¶n xuÊt, « nhiÔm m«i trêng, g©y ra nhiÒu khã kh¨n cho ®êi sèng sinh ho¹t cña nh©n d©n.

Nguyªn nh©n g©y óng ngËp do sè lîng cèng cha ®ñ vµ cÊu t¹o cha hîp lý nªn níc th¶i chËm, l¹i x©y dùng qu¸ l©u, nhiÒu ®o¹n bÞ sôt lë lµm t¾c nghÏn. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do nhu cÇu vÒ s¶n xuÊt vµ nhµ ë ph¸t triÓn thµnh phè ®· më réng thªm çc khu míi song nh÷ng khu vùc nµy Ýt ®îc quan t©m gi¶i quyÕt tho¸t níc. C«ng t¸c qu¶n lý cha ®ång bé, quy ho¹ch vµ ®Çu t ph¸t triÓn hÖ thèng tho¸t níc cha ®îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó. Kinh phÝ cã h¹n nªn viÖc n¹o vÐt bïn trªn mét sè trôc cèng ngÇm kªnh m¬ng kh«ng ®-îc lµm thêng xuyªn.

NhËn thøc cña ngêi d©n cha thÊy hÕt ®îc tÇm quan träng cña m«i trêng ®èi víi cuéc sèng søc khoÎ mäi ngêi. NhiÒu tËp qu¸n l©u ®êi cha lo¹i bá ®îc trong céng ®ång nh viÖc dïng ph©n t¬i ch¨m bãn ®ång ruéng, ®iÒu kiÖn kinh tÕ h¹n hÑp... Nh÷ng lý do trªn lµm m«i trêng « nhiÔm ¶nh hëng ®Õn søc khoÎ ngêi d©n, çc bÖnh nhiÔm trïng ®êng ruét, çc bÖnh nhiÔm trïng ®êng m¸u.

932

Kinh tÕ ph¸t triÓn, d©n sè gia t¨ng, ®« thÞ ho¸ mét nhanh, th× çc chÊt th¶i bá sÏ nhiÒu lªn, do ®ã cÇn ph¶i cã biÖn ph¸p gi¶i quyÕt cô thÓ ®Ó thanh to¸n nh÷ng hè xÝ thïng trong thµnh phè vµ thÞ x· b»ng hè xÝ TDN hoÆc tù ho¹i.

Ph¶i cã ®Þa ®iÓm ®æ r¸c vµ xö lý r¸c cho thµnh phè vµ thÞ x· vÒ l©u dµi. Níc th¶i cña thµnh phè vµ thÞ x· ph¶i ®îc xö lý tríc khi cho ch¶y ra s«ng ngßi hoÆc ®ång ruéng.

* HiÖn tr¹ng m«i trêng biÓn vµ vïng ven bêVïng biÓn Nam §Þnh víi 72 km bê biÓn, gÇn 20 x· n»m bªn

mÐp níc, l¹i cã nhiÒu cöa s«ng lín. D©n c tËp trung cao, thiÕu ®Êt canh t¸c vµ ®Êt ë. Khai hoang vµ khai th¸c qu¸ møc huû diÖt çc loµi h¶i s¶n ë çc vïng biÓn, ®Æc biÖt ë çc vïng ven bê, dÉn ®Õn nguy c¬ lµm c¹n kiÖt nguån gièng. Çc ho¹t ®éng giao th«ng trªn biÓn ®· gãp phÇn lµm « nhiÔm m«i trêng níc ven biÓn do çc chÊt th¶i bÈn, ®éc h¹i ®Æc biÖt lµ dÇu vµ kim lo¹i nÆng. ChÊt th¶i tõ ®Êt liÒn gåm çc lo¹i chÊt th¶i do ho¹t ®éng c«ng, n«ng nghiÖp, do sinh ho¹t vµ chÊt th¶i tù nhiªn ngµy mét nhiÒu, nhÊt lµ chÊt th¶i tõ çc nhµ m¸y, khu c«ng nghiÖp ë vïng thîng lu ®îc çc dßng s«ng ®æ ra.

* HiÖn tr¹ng m«i trêng biÓn vµ vïng ven bêBiÓn vµ vïng ven bê biÓn Nam §Þnh lµ mét bé phËn cña vÞnh

B¾c Bé nªn cã nh÷ng nÐt ®Æc trng riªng lµ lu«n biÕn ®éng bëi hiÖn tîng båi vµ lë. Hai b·i båi B¾c vµ Nam mçi n¨m lÊn ra biÓn kho¶ng 80 - 100m, ®o¹n gi÷a bÞ lë víi tèc ®é tõ 10-20m/n¨m. Vïng biÓn Nam §Þnh cã 180 loµi vµ 124 loµi ë vïng ngËp mÆn nh-ng mËt ®é vµ sinh vËt lîng th× chØ cã 20 loµi lµ cã ý nghÜa kinh tÕ nhÊt. Sù ph¸t triÓn vÒ sè lîng cña thùc vËt næi ®¹t gi¸ trÞ cao vÒ mïa kh« vµ gi¶m vµo mïa lò. T×nh h×nh sinh vËt phï du ë vïng biÓn Nam §Þnh lµ kÐm æn ®Þnh, chØ sè ®Þnh lîng cã biªn ®é cao. §éng vËt ®¸y ë vïng triÒu vµ trong vïng ngËp mÆn ®Æc biÖt tËp trung vµo hai líp: líp nhiÔm thÓ 2 m¶nh vá (Bvalia) vµ líp gi¸p x¸c (Crustascea) víi 27 loµi. §Æc biÖt vïng b·i båi Cån Lu, Cån Ng¹n, n¬i cöa Ba L¹t (tiÕp gi¸p s«ng Hång vµ BiÓn §«ng) thuéc huyÖn Giao Thuû lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh båi tô phï sa trªn 40 n¨m nay. Víi nguån tµi nguyªn ®Êt rõng, thuû s¶n, ®éng vËt phong phó ®· t¹o nªn mét vïng ®a d¹ng sinh häc vµ ®iÓn h×nh cña vïng sinh th¸i cöa s«ng. Víi ®Æc ®iÓm ®Þa lý ®éc ®¸o, víi sù phong phó vÒ nguån thùc vËt vµ thuû s¶n. Cån Lu trë thµnh mét "ga" lý tëng cho nhiÒu loµi chim di c t¹m tró ë ®©y mét thêi gian.

933

TiÒm n¨ng kinh tÕ cã gi¸ trÞ nhÊt vÒ ®éng vËt ®¸y lµ t«m vµ cua. Trong vïng cã 8 loµi t«m; 4 loµi cua biÓn; 233 loµi ç cña 71 hä thuéc 8 bé ®Æc trng khu hÖ çc VÞnh B¾c Bé, trong ®ã cã kho¶ng 30 loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nhng møc ®é khai th¸c l¹i thÊp. Cã tíi 17 loµi thuéc 2 hä lµ mùc èng vµ mùc mai. Do vïng biÓn Nam §Þnh n«ng, thiÕt bÞ ®¸nh b¾t l¹c hËu nªn s¶n lîng ®¸nh b¾t mùc hµng n¨m ®¹t thÊp. Ngoµi ra vïng biÓn Nam §Þnh cßn cã hÖ thùc vËt ®¸y kh¸ phong phó, thùc vËt bËc cao chñ yÕu lµ vÑt, rong biÓn... TiÒm n¨ng kinh tÕ vïng biÓn Nam §Þnh kh¸ phong phó, tæng s¶n lîng khai th¸c biÓn biÕn ®éng tõ 5.000 cho ®Õn 7.000 tÊn/n¨m.

* C«ng t¸c cung cÊp níc s¹ch cña tØnh Nam §Þnh HiÖn nay, thµnh phè Nam §Þnh cã 1 nhµ m¸y níc c«ng suÊt

40.000m3/ngµy ®ªm. N¨m 2001, C«ng ty cÊp níc thµnh phè Nam §Þnh më réng 7 tuyÕn cÊp níc míi. ChÊt lîng níc ®« thÞ qua kiÓm tra ®Þnh kú cho thÊy chÊt lîng níc t¹i nhµ m¸y níc ®¹t tiªu chuÈn níc sinh ho¹t, song kiÓm tra 90 mÉu ë m¹ng ®êng èng th× 42,7% mÉu kh«ng ®¹t tiªu chuÈn chØ tiªu vi sinh vËt, 44,4% mÉu kh«ng ®¹t chØ tiªu ho¸, lý. Nh÷ng mÉu kh«ng ®¹t tiªu chuÈn chñ yÕu thuéc hÖ thèng ®êng èng cò.

T×nh h×nh cÊp níc s¹ch n«ng th«n+ HÖ thèng cÊp níc s¹ch tËp trung quy m« th«n, x·: TÝnh

®Õn th¸ng 12/2001, toµn tØnh cã 17 c«ng tr×nh cÊp níc tËp trung ®· ®a vµo sö dông vµ mét c«ng tr×nh ®ang x©y dùng. Tõ n¨m 1996-2001 ®· cã 18 dù ¸n c«ng tr×nh cÊp níc tËp trung do nghiÖp doµn níc vïng ®¶o Ph¸p (SEDIF) hç trî phÇn vèn cho tØnh.

+ M« h×nh nèi m¹ng cÊp níc tËp trung nhá tõ giÕng khoan: Trung t©m níc SH&VSMT ®· x©y dùng çc m« h×nh hÖ thèng nèi m¹ng tõ giÕng khoan UNICEP, tÝnh ®Õn th¸ng 12/2001 toµn tØnh cã 12 c«ng tr×nh nèi m¹ng cÊp níc s¹ch quy m« 400 - 800 ngêi sö dông.

934

+ M« h×nh giÕng khoan UNICEP: gãp phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò bøc xóc vÒ níc sinh ho¹t ë n«ng th«n vµ çc c¬ quan, c¬ së s¶n xuÊt, xong nÕu kh«ng qu¶n lý tèt sÏ cã nguy c¬ c¹n kiÖt vµ « nhiÔm nguån níc ngÇm. Trong thêi gian tíi chØ nªn ¸p dông lo¹i h×nh giÕng khoan UNICEP ë çc vïng cßn Ýt giÕng khoan, hoÆc vïng cã mËt ®é d©n c tha thít kh«ng phï hîp víi cÊp níc tËp trung.

+ M« h×nh giÕng kh¬i, giÕng lµng, bÓ níc ma: ®îc sö dông ë nhiÒu vïng n«ng th«n trong tØnh phôc vô cho sinh ho¹t. GiÕng n-íc kh¬i thêng chøa nhiÒu kho¸ng chÊt, dÔ bÞ « nhiÔm bëi çc nguån níc mÆt do ®ã cÇn ph¶i xö lý tríc khi dïng cho sinh ho¹t.

Níc ma- kh¸ s¹ch nhng lîng kh«ng ®ñ cung cÊp cho ¨n uèng vµ sinh ho¹t quanh c¶ n¨m mµ phô thuéc vµo mïa trong n¨m. Trong níc ma lîng muèi kho¸ng cã Ýt, dÔ bÞ nhiÔm bÈn bëi bôi trong kh«ng khÝ vµ dông cô thu høng chøa ®ùng kh«ng s¹ch. HiÖn nay toµn tØnh cã:

+ M« h×nh cÊp níc nhá quy m« hé gia ®×nh: Môc tiªu cña m« h×nh lµ t×m ra gi¶i ph¸p cÊp níc sinh ho¹t cho çc vïng thùc sù cã khã kh¨n vÒ nguån níc s¹ch, kh«ng thÓ ¸p dông ®îc m« h×nh cÊp níc tËp trung, hoÆc çc vïng d©n c hÎo l¸nh, nh÷ng vïng nguån mÆt vµ níc ngÇm bÞ « nhiÔm.

C«ng t¸c cung cÊp níc s¹ch ë vïng n«ng th«n cña tØnh ®· ®¹t ®îc kÕt qu¶ kh¶ quan, cã 49,5% sè d©n n«ng th«n ®îc dïng níc s¹ch (982.462 ngêi), t¨ng so víi n¨m 2000 lµ 3% sè d©n ®îc dïng níc s¹ch. Sè c«ng tr×nh ®Ó ®a vµo phôc vô cÊp níc s¹ch kÞp thêi cho nh©n d©n, tranh thñ ®îc nhiÒu nguån vèn gióp ®ì cña trung ¬ng vµ çc tæ chøc quèc tÕ vÉn ®îc t¨ng hµng n¨m. Tuy nhiªn so víi nhu cÇu sö dông níc s¹ch cña nh©n d©n vµ chØ tiªu chiÕn lîc ®Æt ra vÒ cung cÊp níc s¹ch n«ng th«n n¨m 2005 ph¶i ®¹t 80% th× tèc ®é t¨ng t¨ng sè d©n ®îc dïng níc s¹ch nh hiÖn nay lµ qu¸ chËm, b×nh qu©n mçi n¨m míi t¨ng ®îc 3%.

2.2.5. Phong trµo rÌn luyÖn th©n thÓ, thÓ dôc thÓ thao

* Trß ch¬i, trß diÔn d©n gian Còng nh çc tØnh kh¸c cña vïng ch©u thæ s«ng Hång, Nam

§Þnh lµ tØnh cã nhiÒu trß ch¬i, trß diÔn d©n gian. Trß ch¬i, trß diÔn d©n gian thêng g¾n liÒn víi çc lÔ héi truyÒn thèng. Néi dung vµ h×nh thøc cña çc trß ch¬i, trß diÔn d©n gian bªn c¹nh viÖc ®¸p øng nhu cÇu cña phÇn héi cßn ®¸p øng nhu cÇu vÒ rÌn luyÖn tinh thÇn vµ thÓ lùc cña con ngêi.

935

Çc trß ch¬i, trß diÔn d©n gian mang dÊu Ên cña lÞch sö, thêi ®¹i vµ xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn cuéc sèng lao ®éng s¶n xuÊt, b¶o vÖ Tæ quèc.

Trß KÐo ch÷ võa mang tÝnh thîng vâ, rÌn luyÖn trÝ lùc, truyÒn thèng cña nh©n d©n ®ång thêi cßn thÓ hiÖn tinh thÇn ®oµn kÕt tr¨m ngêi nh mét vµ çch thøc ®iÒu khiÓn binh tíng cña cha «ng ta.

Trß ch¬ d©n gian thÓ hiÖn phong phó trong ca dao, tôc ng÷ Nam §Þnh:

"Ba n¨m vua më khoa thi§Ö NhÊt th× h¸t, §Ö Nh× th× b¬i§Ö Tam th× ®¸nh cê ngêiPh¬ng B«ng, §Ö Tø57 mång mêi th¸ng ba".

Nãi tíi trß ®Êu vËt, d©n gian cã c©u "GiÆc bªn Ng«, ®« Trµ Lò" v× ®« vËt cña Trµ Lò rÊt khoÎ, rÊt giái, ®Òu ®o¹t gi¶i. Xu©n Trêng, Giao Thuû, H¶i HËu, Vô B¶n cã nhiÒu lß vËt næi tiÕng.

Çc trß ch¬i d©n gian cña tØnh Nam §Þnh58 nh×n chung ph¶n ¸nh tinh thÇn thîng vâ (®Êu vËt, ®Êu vâ) vµ còng lµ h×nh thøc rÌn luyÖn th©n thÓ, thÓ hiÖn sù tµi n¨ng, khÐo lÐo cña con ngêi.

* Phong trµo rÌn luyÖn th©n thÓ, thÓ dôc, thÓ thao tríc n¨m 1975

Vµo nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XX, ë Nam §Þnh vÒ thÓ dôc thÓ thao cã mét vµi nÐt ®¸ng chó ý. §ã lµ sù ra ®êi ®éi bãng ®¸ Hång Bµng vµ ®éi bãng ®¸ Tø d©n. §éi bãng ®¸ Cotokin cña c«ng nh©n nhµ m¸y Sîi ®o¹t gi¶i v« ®Þch §«ng D¬ng.

Ngoµi ra cßn cã çc c©u l¹c bé bãng bµn, ®Èy m¹nh çc ho¹t ®éng thÓ dôc thÓ thao. NguyÔn §×nh Thi, Mai Duy Dìng trë thµnh çc nhµ v« ®Þch bãng bµn §«ng D¬ng; vâ sÜ §Æng Hå Khuª v« ®Þch B¾c Kú vµ ®îc gäi lµ "nhµ v« ®Þch cña nh÷ng nhµ v« ®Þch". Trong cuéc ®ua xe ®¹p vßng quanh §«ng D¬ng, Vò V¨n BÈy dÉn ®Çu chÆng Thanh Ho¸- Nam §Þnh.

NhiÒu m«n thÓ thao ®· ®¹t tíi ®Ønh cao nh ®éi bãng ®¸ K«t«ngkanh v« ®Þch §«ng D¬ng n¨m 1943.

57 Çc lµng §Ö NhÊt, §Ö Nh×, §Ö Tam, Ph¬ng B«ng (thuéc x· Mü Trung) vµ §Ö Tø (thuéc x· Léc H¹, ngo¹i thµnh Nam §Þnh) vèn lµ quª cña nhµ TrÇn vµ mang tªn çc cung ®iÖn cña vua TrÇn. Ph¬ng B«ng lµ n¬i phêng móa b«ng. Sau khi nhµ TrÇn mÊt, nh©n d©n çc lµng vÉn gi÷ thêng lÖ 3 n¨m mét lÇn më héi vµo dÞp triÒu ®×nh më khoa thi.58 Xem phÇn ch¬ng II Phong tôc tËp qu¸n tÝn ngìng

936

Çc m«n b¬i léi, ®iÒn kinh, bãng bµn, quyÒn anh, xe ®¹p, bãng chuyÒn nh÷ng n¨m tríc ®©y ®· ®¶ ®îc nhiÒu thµnh tÝch cao vµ ®ãng gãp nhiÒu vËn ®éng viªn cho ®éi tuyÓn quèc gia.

Sau gi¶i phãng miÒn B¾c, ho¹t ®éng thÓ dôc thÓ thao tõng bíc ®îc ®Èy m¹nh.

N¨m 1957, Nam §Þnh ®· x©y dùng ®îc 1 s©n vËn ®éng vµ 12 bµi thÓ dôc, 52 ®éi bãng ®¸, 289 ®éi bãng chuyÒn, 3 ®éi bãng bµn vµ 6 ®éi bãng ræ. §éi ngò híng dÉn viªn thÓ dôc lªn tíi 500 ngêi vµ 10 huÊn luyÖn viªn thÓ thao. Sè ngêi tham gia thÓ dôc, thÓ thao ngµy cµng ®«ng, nhÊt lµ ë çc trêng häc, c¬ quan, ®¬n vÞ s¶n xuÊt.

N¨m 1960, phong trµo thÓ dôc thÓ thao ph¸t triÓn ®Òu kh¾p tõ thµnh phè ®Õn n«ng th«n, çc trêng häc. §· cã 2 s©n vËn ®éng vµ 9 s©n ë çc huyÖn; 85 ®éi bãng ®¸, 550 ®éi bãng chuyÒn vµ 12 ®éi bãng ræ. ChÊt lîng chuyªn m«n vµ ®¹o ®øc thÓ dôc thÓ thao ®îc n©ng cao th«ng qua çc ho¹t ®éng thi ®Êu, phong trµo ®îc duy tr× thêng xuyªn.

Th¸ng 11 n¨m 1966, ®éi tuyÓn b¬i léi cña tØnh ®o¹t gi¶i nhÊt ®ång ®éi trong §¹i héi b¬i léi "chèng Mü cøu níc" toµn miÒn B¾c víi 8 huy ch¬ng vµng, 6 huy ch¬ng b¹c vµ 2 huy ch¬ng ®ång. Ngoµi 3 vËn ®éng viªn cÊp I cßn cã 1 n÷ vËn ®éng viªn ®îc chän ®i thi ®Êu t¹i ThÕ vËn héi Ganepho vµo trung tuÇn th¸ng 11 n¨m 1966.

Nh÷ng n¨m 1970- 1975, phong trµo thi ®ua "hai tèt" trong c«ng t¸c gi¸o dôc thÓ dôc thÓ thao ®îc coi träng, ch¬ng tr×nh gi¶ng d¹y néi kho¸ ë çc cÊp häc ®îc thùc hiÖn nghiªm tóc vµ ®i vµo nÒ nÕp, ®iÓn h×nh lµ trêng cÊp III Lª Hång Phong (thµnh phè Nam §Þnh). Trong çc c¬ quan, xÝ nghiÖp, hîp t¸c x· tiÓu thñ c«ng nghiÖp phong trµo thÓ dôc ®¬c kh«i phôc vµ ph¸t triÓn. NhiÒu ®¬n vÞ cã phong trµo toµn diÖn nh: Nhµ m¸y Liªn hîp DÖt, nhµ m¸y C¬ khÝ dÖt I, nhµ m¸y thùc phÈm xuÊt khÈu, hîp t¸c x· C¬ khÝ th¸ng 10, hîp t¸c x· GiÇy da Diªn Hång, §éi c«ng an cøu ho¶... NguyÔn ThÞ TuyÕt (thµnh phè Nam §Þnh) giµnh gi¶i v« ®Þch løa tuæi nhi ®ång t¹i ®¹i héi thi ®Êu miÒn B¾c n¨m 1975 m«n bãng bµn.

Çc ®iÓn h×nh tiªn tiÕn nh: X· NghÜa Phó, huyÖn NghÜa Hng ®îc Trung ¬ng §¶ng,

ChÝnh phñ tÆng thëng Hu©n ch¬ng lao ®éng h¹ng ba vÒ phong

937

trµo thÓ dôc vÖ sinh n¨m 1962, lµ ®¬n vÞ 10 n¨m liÒn dÉn ®Çu phong trµo thÓ dôc thÓ thao n«ng th«n miÒn B¾c.

Trêng cÊp III Lª Hång Phong, tõ n¨m 1965 ®Õn 1975 nhËn ®îc trªn 100 cê thëng vµ b»ng khen cña Ty gi¸o dôc, Ty thÓ dôc thÓ thao, Bé chØ huy qu©n sù, Uû ban tØnh, Bé Gi¸o dôc vµ Tæng côc thÓ dôc thÓ thao vÒ phong trµo thÓ dôc vÖ sinh. NhiÒu vËn ®éng viªn cña Trêng ®· trë thµnh tuyÓn thñ quèc gia nh: Hoµng ThÕ Vinh, D¬ng §øc HiÕu, NguyÔn V¨n Hïng, §Æng Xu©n §inh...

Nhµ m¸y c¬ khÝ dÖt I Nam §Þnh chñ ®éng më çc líp båi d-ìng híng dÉn viªn thÓ dôc cho çc ph©n xëng, phßng ban; x©y dùng s©n bãng chuyÒn, mua bµn bãng bµn vµ çc dông cô kh¸c nh: líi bãng chuyÒn, vît cÇu l«ng, vît bãng bµn, sóng ®¹n thÓ thao...

* Ho¹t ®éng thÓ dôc thÓ thao hiÖn nayHiÖn nay çc trß ch¬i thîng vâ rÌn luyÖn cæ truyÒn vÉn ®îc

duy tr× vµ ph¸t triÓn thêng xuyªn. Trong thêi gian gÇn ®©y, çc ho¹t ®éng thÓ dôc thÓ thao

®· ph¸t triÓn s©u réng tíi çc vïng n«ng th«n, vïng ®ång bµo Thiªn Chóa gi¸o, chÝnh quyÒn nhiÒu ®Þa ph¬ng trong tØnh ®· quan t©m t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ph¸t triÓn thªm s©n b·i tËp luyÖn, nhiÒu ®Þa ph¬ng ®· tæ chøc ®îc çc gi¶i cÇu l«ng, bãng bµn gia ®×nh, gi¶i cÇu l«ng hîp t¸c x·. NhiÒu c©u l¹c bé dìng sinh çc x· ®îc thµnh lËp vµ ®îc chia tæ tËp luyÖn tõng m«n. Çc m«n thÓ thao thîng vâ thêng ®îc tæ chøc vµo çc ngµy héi thao truyÒn thèng hµng n¨m. Çc m«n vËt truyÒn thèng ®îc thêng xuyªn duy tr× vµ ph¸t triÓn ë çc huyÖn Xu©n Trêng, Giao Thuû, H¶i HËu.

* Çc gi¶i hµng n¨m do Së ThÓ dôc thÓ thao tØnh tæ chøcVµo ngµy 1 th¸ng 3 hµng n¨m tæ chøc gi¶i vËt mïa xu©n th-

îng vâ toµn tØnh.Vµo ngµy 26 th¸ng 3 hµng n¨m tæ chøc héi thi thÓ thao d©n

téc.Vµo ngµy 2 th¸ng 9 hµng n¨m tæ chøc gi¶i b¬i tr¶i. Ngoµi ra, hµng n¨m cßn cã rÊt nhiÒu gi¶i thi ®Êu do çc liªn

®oµn tæ chøc héi diÔn vâ thuËt mõng §¶ng mõng Xu©n. Gi¶i tuyÓn chän ®éi tuyÓn vâ cæ truyÒn ®îc tæ chøc vµo ngµy 1 th¸ng 8 hµng n¨m, gi¶i kiÓm tra çc vâ sinh xuÊt s¾c. Liªn ®oµn cÇu l«ng cã çc gi¶i "Luü tre xanh", gi¶i "Gia ®×nh cÇu l«ng". Liªn ®oµn cê vµo çc dÞp tÕt thêng xuyªn duy tr× çc gi¶i cê tíng, gi¶i çc vËn ®éng viªn xuÊt s¾c.

938

Phong trµo thÓ dôc thÓ thao tØnh Nam §Þnh ®îc thêng xuyªn duy tr× vµ ph¸t triÓn. V× nhiÒu lý do kh¸c nhau, trong giai ®o¹n tõ 1986 - 1991 phong trµo thÓ thao quÇn chóng cã phÇn trÇm l¾ng. Tõ n¨m 1992 trë l¹i ®©y, phong trµo cã chiÒu híng ph¸t triÓn kh¸ vµ ®Õn nay ho¹t ®éng thÓ dôc thÓ thao ®· trë thµnh nhu cÇu thiÕt thùc cña sè ®«ng quÇn chóng. ThÓ dôc thÓ thao ®· gãp phÇn tÝch cùc trong viÖc cñng cè n©ng cao søc khoÎ nh©n d©n, phôc vô nhiÖm vô ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Þa ph¬ng.

Theo thèng kª n¨m 1995 toµn tØnh cã kho¶ng 6% d©n sè th-êng xuyªn luyÖn tËp 14 m«n thÓ thao, 2,5% sè hé x©y dùng ®îc çc ®iÓm nhãm tËp luyÖn t¹i çc c¬ së (phêng, x·, c¬ quan, trêng häc, çc ®¬n vÞ kinh tÕ).

Sè ngêi tËp luyÖn thÓ thao thêng xuyªn.N¨m D©n sè

(TriÖu ng-êi)

Sè ngêi tËp thêng xuyªn

Tû lÖ %

Sè lîng m«n tËp

1995 2,663.335 162.260 6,1 141996 2,71 208.670 7,7 151997 2,77 254.840 9,2 161998 1,83 297.150 10,5 161999 2,89 341.020 11,8 182000 2,95 383.500 13 20

Phong trµo thÓ dôc thÓ thao ë Nam §Þnh ph¸t triÓn m¹nh c¶ bÒ réng lÉn chiÒu s©u, chÊt lîng chuyªn m«n ®îc n©ng lªn râ rÖt, gãp phÇn lµm lµnh m¹nh ho¸ çc quan hÖ x· héi trªn ®Þa bµn toµn tØnh, thu hót ®«ng ®¶o thanh niªn tham gia tËp luyÖn vui ch¬i, h¹n chÕ ®îc nhiÒu tiªu cùc vµ tÖ n¹n x· héi. Môc tiªu phÊn ®Êu n¨m 2002 n©ng tû lÖ sè ngêi tËp luyÖn thêng xuyªn ®¹t 18% d©n sè vµ sè gia ®×nh tËp luyÖn thÓ dôc thÓ thao ®¹t 11% tæng sè hé.

939

Ch¬ng V

Di tÝch - danh th¾ng

I. Di tÝch lÞch sö1. Di tÝch thêi tiÒn sö

* D·y nói ë huyÖn Vô B¶n: D·y nói ®Êt lÉn ®¸ ch¹y tõ b¾c xuèng nam, gåm cã 6 ngän nèi tiÕp nhau lµ nói Ng¨m, nói An Th¸i, nói B¸ng, nói Lª, nói G«i vµ nói Hæ.

Nói Ng¨m cßn cã tªn lµ nói Trang Nghiªm, n»m ¸n ng÷ ®êng 12 bªn dßng s«ng Ba S¸t. Ch©n nói phÝa t©y cã ®Òn thê H÷u S¬n thÇn. Díi ch©n nói An Th¸i (nói Tiªn H¬ng), cã chïa Tiªn Linh. Trªn ®Ønh cã ®Òn thê T¶ S¬n thÇn vµ MÉu Thîng Ngµn. Nói B¸ng (nói Kim B¶ng) nh mét c¸nh cung «m lÊy chïa Cæ Linh S¬n, cã ngän th¸p cao nhiÒu tÇng cæ kÝnh. §©y lµ ba qu¶ nói thuéc x· Kim Th¸i. T¹i c¸c ven nói, ngêi ta ®· t×m thÊy hµng chôc chiÕc r×u ®¸ ®îc mµi nh½n toµn th©n.

T¹i th«n Lª X¸, x· Tam Thanh cã ngän nói Lª ch¹y tho¶i dÇn vÒ phÝa t©y, cã di tÝch hang Lå ®îc tiÕn hµnh khai quËt tõ n¨m 1988, ph¸t hiÖn 2 hang ®¸: hang §µng §«ng vµ Hang Lå. Trong gãc hang Lå t×m thÊy mé t¸ng víi nhiÒu hiÖn vËt, cã ®å ®¸ nh r×u cã vai, dao ®¸, c«ng côc cha x¸c ®Þnh cïng nhiÒu m¶nh gèm cã c¶ ®å gèm nguyªn nhe 2 cèc gèm. TÊt c¶ ®Òu thuéc hËu kú ®å §¸ míi.

T¹i thÞ trÊn G«i cã nói G«i lµ ngän nói lín nhÊt, ¸n ng÷ ®êng 10 vµ ®êng 56. Trªn nói cã chïa Tiªn S¬n 100 gian, cã Bµn cê tiªn b»ng ®¸, GiÕng Tiªn. ChÌ cµnh nói G«i h·m víi níc GiÕng Tiªn th¬m ngon ®Æc biÖt. §Çu nói phÝa t©y cã ®Òn thê L· Gia, cã ®Òn §éc Cíc gióp d©n chµi líi ®i biÓn ®îc b×nh yªn. Thêi Lª, díi ch©n nói cßn cã phñ thµnh NghÜa Hng, cã huyÖn lþ Thiªn B¶n vµ nay lµ trung t©m cña huyÖn Vô B¶n.

N¨m 1988, ph¸t hiÖn ë khu vùc nói G«i mét sè r×u cã vai, b«n tø diÖn vµ lìi cuèc ®¸ cã vai, ®Òu ®îc mµi nh½n toµn th©n, h×nh d¸ng ®Ñp, ®îc chÕ t¸c b»ng ®¸ bazan hoÆc ®¸ trÇm tÝch h¹t mÞn, v©n vµng sÉm.

940

Trèng ®ång ph¸t hiÖn ë x· Thanh C«i, huyÖn Vô B¶n vµo cuèi thÕ kû XIX. Trèng bÞ vì thñng nhiÒu m¶ng lín. Cao 51 cm, ®-êng kÝnh mÆt 62,8cm, chÝnh gi÷a mÆt lµ ng«i sao næi 12 çnh, xen gi÷a çc çnh lµ çc h×nh l«ng c«ng ®¬n gi¶n. Tõ trong ra ngoµi cã 8 h×nh hoa v¨n; vµnh 1,3,6,7 lµ nh÷ng vßng trong cã chÊm gi÷a vµ cã tiÕp tuyÕn; vµnh 5,8 lµ v¨n r¨ng lîc; vµnh 2 cã h×nh ch÷ S gÉy khóc; vµnh 4 cã 4 chim má, ®u«i dµi bay ngîc chiÒu kim ®ång hå. Tang vµ lng chØ cã mét lo¹i hoa v¨n r¨ng lîc ®¬n gi¶n, thuéc nhãm B,B2.

Nói Hæ thuéc th«n Hæ S¬n, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n. Sên phÝa nam cã chïa Non n¬i c«ng chóa TrÇn HuyÒn Tr©n sau khi ë Chiªm Thµnh vÒ ®· ®Õn tu hµnh ë ®©y vµ còng lµ ®Òn thê hai c«ng chóa Thuþ B¶o vµ HuyÒn Tr©n thêi TrÇn. N¨m 1989, t¹i ®©y ph¸t hiÖn ®îc 45 c«ng cô ®¸, gåm 28 r×u tø gi¸c, 6 b«n, 4 bµn mµi, 1 chµy nghiÒn, c«ng cô cha x¸c ®Þnh, cïng víi ®å ®¸ lµ nhiÒu m¶nh gèm mµu ®á nh¹t, hoa v¨n kh¾c v¹ch hay chÊm lç, thuéc hËu kú ®å §¸ míi.

Çc hiÖn vËt kh¶o cæ t×m ®îc chøng tá vµo hËu kú §¸ míi ®· cã mét nhãm c d©n sinh sèng díi çc ch©n nói vµ vïng ®ång b»ng ven biÓn huyÖn Vô B¶n.

T¹i çc nói nµy, nhÊt lµ trong di tÝch hang Lå nói Lª ®· t×m thÊy nhiÒu di vËt b»ng ®¸ mµi toµn th©n nh r×u, b«n, n¹o, cuèc, bµn mµi, nhiÒu ®å gèm th« s¬. Çc c«ng cô b»ng ®¸ mµi nh½n chÕ t¸c b»ng ®¸ cuéi vµ ®¸ gèc cã dÊu Ên kü thuËt cña v¨n ho¸ Phïng Nguyªn, Hoa Léc, M¶ §èng, H¹ Long. §å gèm còng vËy, víi cèt x¬ng gèm mµu ®en x¸m pha nhiÒu çt nªn xèp, mÆt ngoµi miÕt l¸ng hoµng thæ t¬ng tù nh ®å gèm çc di chØ trªn. TÝnh chÊt phøc t¹p nµy chøng tá c d©n nguyªn thuû ë nhiÒu n¬i tõ miÒn trung Trung Bé ®Õn miÒn hang ®éng s¬n khèi ®¸ v«i Hoµ B×nh vµ vïng biÓn §«ng B¾c níc ta ®· cã lé tr×nh gÆp nhau t¹i ®©y ®Ó ®Þnh c vµ sinh sèng l©u dµi. Çc qu¶ nói ë huyÖn Vô B¶n lµ di chØ kh¶o cæ häc quan träng cña tØnh Nam §Þnh. ChÝnh ®Þa ®iÓm nµy ®· chøng minh ®îc sù xuÊt hiÖn con ngêi sím nhÊt trªn m¶nh ®Êt nµy.2. §×nh ®Òn thê çc nh©n vËt thêi Hïng V¬ng

* §×nh Sïng V¨n: x· Mü ThuËn, huyÖn Mü Léc, thê Linh Lang ®¹i v¬ng, mét vÞ tíng thêi Hïng V¬ng.

ThÇn tÝch kÓ, Linh Lang con «ng TriÖu Ho¶ lµm quan díi thêi Hïng DuÖ V¬ng t¹i ®Êt S¬n Nam, lÊy bµ Ph¹m ThÞ T ngêi lµng

941

§ång Thêi, nay lµ th«n Sïng V¨n, x· Mü ThuËn. Sau khi «ng TriÖu Ho¶ qua ®êi, bµ T ®· ®a con vÒ bªn ngo¹i nu«i cho tíi lóc trëng thµnh. N¨m 17 tuæi, Linh Lang theo thÇy häc kinh sö vµ vâ nghÖ. Sau ®îc vua Hïng phong tíng chØ huy thuû qu©n coi gi÷ vïng ven biÓn quª nhµ. ¤ng xin triÒu ®×nh miÔn su thuÕ vµ t¹p dÞch cho d©n, thiÕt lËp cung ®iÖn riªng ë lµng §ång Thêi ®Ó vÒ nghØ ng¬i.

Khi qu©n Thôc ®em qu©n ®¸nh níc ta, Vua Hïng giao cho T¶n Viªn thèng lÜnh c¸c lùc lîng, phong Linh Lang lµm ®¹i tíng ®Ó cïng c¶n ph¸ qu©n giÆc. Sau chiÕn th¾ng, Linh Lang trë vÒ th¨m quª ngo¹i lµ lµng §ång Thêi vµ mÊt trªn ®êng ®i.

* §Òn §¸: th«n Nam Hµ, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc thê ba vÞ tíng thêi Hïng DuÖ V¬ng.

T¬ng truyÒn, xa cã «ng Vò S¬n ngêi Ch©u ¸i (Thanh Ho¸) chuyªn lµm thuèc vµ d¹y häc, bá quª h¬ng t×m ®êng sinh sèng. Khi ®Õn ®Õn lµng Kim ¢u, huyÖn Giao Thuû, phñ Thiªn Trêng, nay lµ x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc thÊy phong c¶nh h÷u t×nh, d©n c ®«ng ®óc nªn ®· xin ë l¹i lµm ¨n. ¤ng lÊy bµ Hoµng ThÞ Loan ngêi ®Þa ph¬ng, sau sinh ®îc hai ngêi con trai ®Æt tªn lµ Gia Söu vµ ChÝnh Ngä. Bµ Loan mÊt sím, «ng Vò S¬n lÊy bµ TrÇn ThÞ ThÞnh ®Ó cã ngêi nu«i d¹y hai con. Bµ ThÞnh sau sinh ra Vò Uy. Ba anh em ®îc cha mÑ cho ¨n häc chu ®¸o. Sau khi cha mÑ qua ®êi, ba anh em ra ®Çu qu©n, ®îc vua Hïng DuÖ V¬ng yªu quý phong cho lµm tíng. Qu©n Thôc sang x©m chiÕm, ba «ng ®· vÒ lµng Kim ¢u mé thªm binh lÝnh ®Ó ®i chiÕn ®Êu.

Sau khi th¾ng trËn, ba «ng trë vÒ quª h¬ng chia Kim ¢u thµnh ba lµng lµ Vâ Lao, Thîng Lao vµ Nam Hµ vµ chia nhau mçi ngêi mét lµng, khuyªn d©n ch¨m lo viÖc n«ng tang, lÊy cÊy lóa lµm ®Çu, dùng nhµ d¹y häc cho con em trong lµng. Sau khi mÊt, d©n lµng lËp ®Òn thê c¸c «ng. §Òn §¸ x· T©n ThÞnh lµ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc ®éc ®¸o thêi HËu Lª trªn ®Êt Nam §Þnh (xem phÇn KiÕn tróc cæ)

* MiÕu Ch©n N¬ng cung phi: ë x· V¹n Léc, huyÖn Giao Thuû.

T¬ng truyÒn thêi Hïng V¬ng, ë x· V¹n Léc cã hai vî chång Vò §øc vµ NguyÔn ThÞ Quang, ch¨m lµm ®iÒu thiÖn, tuæi ngoµi 40 mµ cha cã con nèi dâi. Mét h«m bµ Quang chiªm bao cã thÇn nh©n trao cho bµ b«ng hoa mai. Sau ®ã, bµ mang thai vµ sinh ®-îc ch¸u g¸i ®Çu lßng vµo ngµy 6 th¸ng giªng Nh©m Th©n (?),

942

®Æt tªn lµ Ch©n N¬ng. Lín lªn Ch©n N¬ng cµng xinh ®Ñp, Hïng HiÒn V¬ng nghe tiÕng muèn chän lµm cung phi. Ch©n N¬ng ë trong néi cung 15 n¨m sau xin lËp cung riªng ë x· Hoµnh Vùc, huyÖn Giao Thuû. Bµ khuyªn d©n ch¨m chØ c«ng viÖc ®ång ¸ng, trång d©u nu«i t»m.

Nh÷ng n¨m h¹n h¸n lôt léi, mÊt mïa, bµ xuÊt tiÒn thãc cña gia ®×nh cøu gióp d©n nghÌo. Kh«ng may trong mét chuyÕn ®i th¨m thó phong c¶nh trªn s«ng M· ë ¸i Ch©u (Thanh Ho¸), gÆp ma b·o, sãng to lËt thuyÒn, bµ vµ thÞ n÷ bÞ chÕt ®uèi. Hïng HiÒn v-¬ng nghe tin liÒn ngù gi¸ ®Õn s«ng M· tr¸ch ph¹t Thuû thÇn. §ªm Êy, Hïng V¬ng méng thÊy ThÇn nh©n ®Õn ço lçi vµ cho biÕt Ch©n N¬ng cung pPhi ®· hÕt h¹n ë trÇn gian, nay ph¶i vÒ Thuû cung. Vua liÒn s¾c phong cho bµ lµ Thîng ®¼ng Phóc thÇn vµ sai dùng miÕu thê.3. Di tÝch liªn quan ®Õn thêi kú B¾c thuéc, chèng B¾c thuéc

§Òn Vô N÷: x· Hîp Hng, huyÖn Vô B¶n. Theo çc nguån t liÖu, lai lÞch nh©n vËt ®îc thê nh sau:

Xa ë trang Th¸m Thanh, huyÖn Thiªn B¶n, nay lµ th«n Th¸m, x· Hîp Hng, huyÖn Vô B¶n, cã gia ®×nh «ng Mai C«ng Lîng vµ bµ TrÇn ThÞ Kh¸nh lµm nghÒ thuèc. Mét lÇn, bµ Kh¸nh ®i lÔ chïa H-¬ng TÝch vÒ, ®ªm m¬ thÊy cã ngêi cho mét cµnh hoa mÇu hång, råi cã mang. Ngµy 10 th¸ng 10 n¨m Nh©m Ngä, bµ sinh ra mét c« g¸i xinh ®Ñp, ®Æt tªn lµ Mai ThÞ Hång.

N¨m 18 tuæi, nµng Hång kÕt h«n víi Vò Du lµ trai lµng Nøa bªn c¹nh (nay lµ th«n Vô N÷). Vî chång Vò Du ngµy ngµy lµm nghÒ ®¸nh ç ®Ó sinh sèng. Th¸i thó T« §Þnh gian tham, thÊy nµng Hång cã nhan s¾c, bÌn t×m çch giÕt Vò Du ©m mu Ðp nµng Hång lµm vî. Tríc sù viÖc tµn nhÉn ®ã, Mai ThÞ Hång chiªu mé qu©n lÝnh mu nghiÖp lín, t×m gÆp chÞ em Trng Tr¾c, Trng NhÞ xin ®îc t×nh nguyÖn ®Òn nî níc b¸o thï nhµ.

Khi M· ViÖn, tíng nhµ H¸n, ®em qu©n sang x©m l¨ng, Mai ThÞ Hång cïng Trng V¬ng ®em ®¹i qu©n ®i ®¸nh giÆc. ThÕ ®Þch m¹nh, qu©n ta ph¶i lui vÒ trÊn gi÷ CÈm Khª. Qu©n giÆc µo ¹t ®¸nh ®Õn, khiÕn Trng V¬ng cïng çc tíng sÜ bÞ thua. NghÜa qu©n, mét sè rót ch¹y vµo rõng, sè nh¶y xuèng s«ng kh«ng ®Ó sa vµo tay giÆc. Mai ThÞ Hång ch¹y ®Õn §èng Cao gieo m×nh xuèng s«ng tù tö. X¸c bµ tr«i vÒ s«ng nhá ë quª h¬ng, ®îc nh©n d©n Phêng Nøa vít lªn bê, ch«n cÊt (ngµy 12 th¸ng 2 n¨m 43). Nh©n

943

d©n ®Þa ph¬ng ®· lËp ®Òn thê bµ ngay trªn khu ®Êt hµnh cung ë Phêng Nøa.

* §Òn Gi¸p NhÊt: x· Quang Trung, huyÖn Vô B¶n, thê Hoµng §øc C«ng vµ §µo Quý N¬ng.

ë ch©u XÝch §»ng, phñ Kho¸i Ch©u (nay thuéc tØnh Hng Yªn), cã «ng Hoµng Huy vµ vî lµ bµ Lu ThÞ ThiÖn lµm ¨n phóc hËu. Mét h«m, «ng bµ ngåi ch¬i, chît thÊy trong phßng s¸ng rùc, mét con rång vµng uèn khóc bay vµo ho¸ thµnh ®«i chim c«ng móa lîn. Bµ b¾t ®îc mét con, tØnh dËy míi biÕt chiªm bao, tõ ®ã mang thai. §Õn kú sinh h¹ mét con trai, ®Æt tªn lµ Hoµng §øc C«ng. N¨m 20 tuæi, bè mÑ qua ®êi, §øc C«ng lo xong tang lÔ, tõ biÖt gia ®×nh t×m ®Õn miÒn s«ng H¸t vÒ tô nghÜa víi Hai Bµ Trng.

ë trang Bång Lai, ch©u Tõ Liªm, phñ Quèc Oai (nay lµ ngo¹i thµnh Hµ Néi) cã gia ®×nh «ng §µo Thä vµ bµ Tr¬ng ThÞ Th¸i. Mét ®ªm bµ Th¸i n»m méng thÊy trªn trêi tù nhiªn cã mét mÆt tr¨ng chuyÓn ®éng bay vµo phßng, l¨n ngay vµo lßng bµ. Tõ ®ã bµ thô thai, ngµy mång s¸u th¸ng giªng n¨m Canh Tý, th× sinh h¹ ®îc mét c« g¸i, tãc mît, mµy ngµi, mÆt tùa H»ng Nga, ®Æt tªn lµ Quý. C« Quý lín lªn häc giái, l¹i thÝch vâ nghÖ, tµi trÝ kh«ng kÐm nam giíi.

Sau khi bè mÑ qua ®êi, Quý N¬ng buån rÇu ra ®i, t×m n¬i dÊy nghÜa. Hai n¨m lÆn léi kh¾p miÒn Quèc Oai (vïng Hµ T©y), Quý N¬ng ®· tËp hîp hµng v¹n qu©n tham gia khëi nghÜa. Bµ Tr-ng nghe tin muèn liªn kÕt víi Quý N¬ng. §øc C«ng ®îc giao nhiÖm vô ®i thuyÕt phôc.

§øc C«ng vÒ vïng Tõ Liªm, chän c©y bµng to, lÊy mì viÕt vµo l¸ bµng nh÷ng dßng ch÷:

Trng Tr¾c lµm vua§µo Quý lµm tíngNíc kh«ng hai vuaTrêi xanh tá têng

Råi sai qu©n sÜ b¾t kiÕn bá lªn c©y bµng ®Ó kiÕn ¨n mì ®ôc vµo l¸, ch÷ næi lªn. Giã næi m¹nh, l¸ bay vµo doanh tr¹i, Quý N¬ng cho ®ã lµ ý muèn cña trêi. Nh©n lóc ®ã, §øc C«ng ®em thcña Hai Bµ tíi. Quý N¬ng thÊy lêi lÏ hîp t×nh, hîp lý, nªn ra lÖnh cho qu©n sÜ cïng vÒ víi Hai Bµ Trng.

Quý N¬ng ®Ò nghÞ Bµ Trng cho cïng §øc C«ng vÒ miÒn xu«i ®Ó thèng nhÊt c¸c lùc lîng yªu níc chèng T« §Þnh. §éi qu©n cña

944

Quý N¬ng ®i ®Õn ®©u còng ®îc nh©n d©n hëng øng, trong ®ã cã d©n lµng Gi¸p NhÊt trong B¶o Ngò.

Bµ Trng lªn ng«i phong cho Quý N¬ng lµ Gi¸m s¸t nguyªn so¸i, cho thùc Êp vïng huyÖn Thiªn B¶n. L¹i cho §øc C«ng cïng h-ëng léc víi Quý N¬ng. Hai ngêi trë vÒ B¶o Ngò x©y dùng dinh thÊt, miÔn thuÕ, d¹y d©n ch¨m chØ lµm ¨n.

M· ViÖn sang x©m chiÕm l¹i níc ta. Hai bªn giao chiÕn ¸c liÖt nghÜa qu©n th¾ng kh«ng næi, ph¶i rót vÒ Mª Linh råi vÒ CÊm Khª. Trong thÕ bÞ v©y, Hai Bµ Trng tuÉn tiÕt trªn s«ng H¸t, Quý N-¬ng còng tuÉn tiÕt theo. §øc C«ng ph¸ ®îc vßng v©y, trë vÒ quª h¬ng B¶o Ngò, lËp ®Òn thê Quý N¬ng. Hai n¨m sau, §øc C«ng còng mÊt, nh©n d©n ®· lËp ®Òn thê.

* §Òn VÜnh L¹i: th«n VÜnh L¹i, x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n, thê B¹ch §¼ng, tíng cña Hai Bµ Trng.

T¬ng truyÒn thêi ®ã ë quËn Phong Ch©u cã «ng B¹ch B»ng, vî lµ Hoµng ThÞ §¶ng, ¨n ë hiÒn lµnh, dèc lßng lµm viÖc nghÜa. Ngµy 10 th¸ng 2 n¨m Gi¸p Ngä, bµ §¶ng sinh mét con trai kh«i ng« tuÊn tó ®Æt tªn lµ B¹ch §¼ng. N¨m 16 tuæi, cha mÑ mÊt. Sau khi b¸o hiÕu xong «ng nghe danh Hai Bµ Trng lµ ngêi cã chÝ lín nªn t×m ®Õn mong ®îc gãp phÇn vµo viÖc ®¹i nghÜa. Trng Tr¾c nhËn «ng lµ con nu«i, nªn «ng cßn cã tªn lµ Nhµ Nu«i.

Díi tríng Hai Bµ Trng, B¹ch §¼ng gÆp Cao L«i vµ hai ngêi ®· kÕt nghÜa anh em, cïng vÒ trang VÜnh Phóc, huyÖn Thiªn B¶n, phñ NghÜa Hng nay thuéc x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n ®Ó mé thªm qu©n lÝnh.

T¹i trang VÜnh Phóc, hai «ng ®· thiÕt lËp çc ®ån trong, ®ån ngoµi ë phÝa ®«ng vµ phÝa t©y lµng. Theo truyÒn thuyÕt, t-íng B¹ch §¼ng lËp ®ån ë phÝa ®«ng lµng. §ån xa nay kh«ng cßn, dÊu Ên vÉn in ®Ëm trong tªn çc ®Þa danh. §ã lµ khu ®ång binh víi çnh ®ång RËm, diÖn tÝch chõng 3 mÉu, cïng con b¬n ®Êt ch¹y däc tõ ®«ng sang t©y víi tªn gäi lµ ®êng RËm nh d·y thµnh ®Êt che ch¾n ë mÆt b¾c. PhÝa ®«ng vµ ®«ng nam ®ång binh cßn cã dßng s«ng cæ, uÈn khóc nh mét hµo s©u ¸n ng÷ rÊt tiÖn lîi cho viÖc phßng thñ.

GÇn víi ®ån binh n¬i B¹ch §¼ng ®ãng qu©n, hiÖn cßn cã dÊu tÝch ®ån binh ë phÝa trong lµng, nh©n d©n thêng gäi lµ ®ån Trong. Hai ®ån binh nµy thiÕt lËp dùa lng vµo nhau, tiÖn cho viÖc c¶nh giíi vµ hç trî nhau khi cã biÕn ®éng. Thêi gian vÒ ®©y chiªu

945

tËp binh m· vµ luyÖn tËp qu©n ®éi, chê thêi xuÊt qu©n çc «ng B¹ch §¼ng vµ L«i C«ng ®· ®îc tæ tiªn cña 5 dßng hä trang VÜnh Phóc nhiÖt t×nh ñng hé.

Sau khi giµnh ®îc ®éc lËp, B¹ch §¼ng vµ Cao L«i xin vÒ trang VÜnh Phóc vui víi ®ång ruéng. Hai «ng ®· khuyÕn khÝch viÖc c¶i t¹o ruéng ®ång ®Ó trång lóa, trång d©u, nu«i t»m, khuyªn d©n sèng l¬ng thiÖn, gi÷ t×nh hoµ môc trong trang Êp.

Khi M· ViÖn quay l¹i x©m lîc, hai «ng ®· tuyÓn lùa nh÷ng ng-êi t©m phóc trong çc dßng hä ë trang VÜnh Phóc ®Ó cïng lo viÖc gi÷ níc.

Mïa xu©n n¨m Quý M·o, Hai Bµ Trng cïng çc tíng sÜ thÕ yÕu kh«ng thÓ chèng cù næi nªn ph¶i rót ch¹y. B¹ch §¼ng vµ L«i C«ng tríc thÕ giÆc qu¸ m¹nh ph¶i nh¶y xuèng s«ng tù vÉn ®Ó gi÷ tÊm lßng trung víi níc. Nh©n d©n trang VÜnh Phóc th¬ng tiÕc ®· lËp ®Òn thê trªn m¶nh ®Êt nguyªn lµ doanh tr¹i xa ®Ó bèn mïa h-¬ng khãi.

* §Òn §ång Quü: x· Nam TiÕn, huyÖn Nam Trùc, thê TriÖu Quang Phôc. §©y lµ mét trong nh÷ng ng«i ®Òn lín hiÖn cßn ë huyÖn Nam Trùc.

T¬ng truyÒn, khi cßn lµ tíng cña Lý Nam §Õ, TriÖu Quang Phôc ®· tõng gi÷ chøc TiÕt ®é ë S¬n Nam. NhiÒu lÇn qua §ång Quü, TriÖu Quang Phôc dõng ch©n hái th¨m çc b« l·o, khuyªn b¶o nh©n d©n ch¨m lo viÖc n«ng tang. V× vËy, khi «ng mÊt, nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®· lËp ®Òn thê.4. HÖ thèng di tÝch liªn quan ®Õn thêi ®éc lËp (thÕ kû X - XIX)

4.1. Çc di tÝch liªn quan ®Õn thêi §inh - TiÒn Lª* §×nh X¸m: th«n L¹c §¹o, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc,

thê TrÇn Minh C«ng tøc TrÇn L·m. Thêi Ng« V¬ng dùng níc, mêi hai sø qu©n c¾t cø dÉn ®Õn

t×nh tr¹ng tranh chÊp th«n tÝnh lÉn nhau. Thêi ®ã TrÇn L·m chiÕm cø vïng Bè H¶i khÈu (Th¸i B×nh). Tríc t×nh h×nh hçn lo¹n cña ®Êt níc, §inh Bé LÜnh ®îc nh©n d©n çc ®Þa ph¬ng ñng hé ®· ®øng lªn lµm nhiÖm vô thu giang s¬n vÒ mét mèi. ¤ng liªn kÕt víi çc sø qu©n TrÇn L·m ®Ó t¨ng cêng thÕ lùc. Cuèi n¨m 967 lo¹n 12 sø qu©n bÞ dËp t¾t vµ ®Êt níc trë l¹i th¸i b×nh. N¨m 968 §inh Bé LÜnh lªn ng«i hoµng ®Õ, phong cho TrÇn L·m chøc Phô dùc

946

quèc chÝnh thîng tíng c«ng, cÊp cho thùc Êp t¹i ®¹o S¬n Nam (nay lµ Nam §Þnh).

TrÇn L·m nhËn chøc t¹i triÒu mét thêi gian råi d©ng biÓu xin nhµ vua ®i chu du thiªn h¹. Mét ngµy nä, «ng tíi trang L¹c §¹o phñ Thiªn Trêng (x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc) thÊy n¬i ®©y c¶nh non xanh níc biÕc, thÕ ®Êt rång chÇu hæ phôc, bÌn ra lÖnh cho thiÕt lËp mét hµnh cung ë ®©y. Trë vÒ triÒu, «ng d©ng sí xin vua ban s¾c c«ng nhËn trang L¹c §¹o lµ sinh qu¸n cña «ng vµ xin miÔn trõ phu phen, binh dÞch cho d©n trang nµy.

TrÇn L·m lµm viÖc t¹i triÒu vua §inh ®Õn n¨m 60 tuæi th× d©ng sí xin vÒ chÝ sÜ t¹i trang L¹c §¹o. VÒ sèng t¹i ®©y «ng khuyÕn khÝch n«ng tang, d¹y d©n cµy cÊy, hng lîi trõ h¹i cho quª h¬ng. ¤ng mÊt t¹i trang L¹c §¹o, nh©n d©n an t¸ng ë xø §ång X©m. §îc tin, nhµ vua ®· phong s¾c chØ vµ cÊp tiÒn ®Ó tu söa l¹i n¬i thê tù. Chç ®Ó «ng TrÇn L·m sau nµy gäi lµ miÔu M¶ D©m.

Thêi tríc, mçi khi lµng vµo ®¸m, nh©n d©n l¹i b¾c sµn gç gi÷a s©n ®×nh ®Ó lµm n¬i h¸t xíng. Vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, lµng míi x©y thªm mÊy gian ®×nh g¹ch lµm n¬i thi h¸t, nªn tõ ®ã cßn cã tªn lµ ®×nh H¸t (xem phÇn KiÕn tróc).

* §×nh Thîng §ång: x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn. §×nh thê §inh Tiªn Hoµng lµm Thµnh hoµng. TruyÒn thuyÕt

kÓ l¹i r»ng: Khu vùc ®×nh ngµy nay vèn lµ n¬i vua §inh ®ãng qu©n ®¸nh søc qu©n Ph¹m B¹ch Hæ. T¹i ®Þa ph¬ng cßn nhiÒu tªn ®Þa danh cã liªn quan tíi sù tÝch trªn nh M¶ V¹n (ch«n nhiÒu qu©n giÆc), §ång KiÖu (n¬i ®Æt kiÖu vua)... §×nh cã bè côc kiÕn tróc kiÓu ch÷ NhÞ gåm TiÒn tÕ vµ HËu cung. §×nh n»m ë trung t©m cña lµng trªn mét khu ®Êt cao réng, tríc ®×nh cã mét hå níc lín.

Nhµ tiÒn tÕ gåm 5 gian. KÕt cÊu v× kÌo kiÓu gi¸ chiªng chång rêng, trang trÝ hoa l¸, m©y c¸ch ®iÖu ë ®Çu bÈy xµ.

ChÝnh cung gi¸p m¸i víi TiÒn tÕ gåm 5 gian. KÕt cÊu v× kÌo kiÓu qu¸ giang kÌo cÇu nh÷ng ®îc bæ sung thªm hai trô.

ë gian gi÷a, 4 ®Çu d ®îc trang trÝ c«ng phu ®Çu rång. T¹i ®©y, cßn mét m¶ng ch¹m rång kho¶ng thÕ kû XVIII cã sù ®an xen gi÷a rång lín vµ bÐ.

KiÕn tróc ®×nh hiÖn nay mang phong c¸ch thÕ kû XIX thêi NguyÔn. Song dÊu Ên kiÕn tróc cña thÕ kû XVIII vÉn cßn ®îc lu gi÷ t¹i ®©y.

947

* §Òn An L¸: x· NghÜa An, huyÖn Nam Trùc, thê NguyÔn TÊn, mét vÞ tíng cña nhµ §inh (thÕ kû thø X).

Ngay tõ nhá NguyÔn TÊn häc hµnh th«ng minh, vâ nghÖ siªu quÇn. Trong c¶nh ®Êt níc bÞ x©u xÐ, «ng ®· ®øng lªn tËp trung trai tr¸ng ®îc vµi tr¨m ngêi, thêng xuyªn luyÖn tËp vâ nghÖ.

Th¸ng 10 n¨m §inh m·o (967), KiÒu C«ng H·n thÊt trËn ë Phong Ch©u (Phó Thä) cïng mét sè tuú tïng ch¹y vÒ vïng Nam §Þnh ®Ó t×m ®êng vµo phèi hîp víi sø qu©n Ng« X¬ng XÝ ë Thanh Ho¸. Khi qua ®Êt An L¸, NguyÔn TÊn ®em qu©n ra ®¸nh. Qu©n cña KiÒu C«ng H·n võa mÖt võa ®ãi nªn chØ sau vµi hiÖp giao tranh ®· bÞ thÊt b¹i. Nhê chiÕn c«ng nµy, nhµ §inh phong cho «ng lµ KiÓm nghÜa hÇu.

§Êt níc thanh b×nh, NguyÔn TÊn xin triÒu ®×nh trë vÒ quª h¬ng. ¤ng vËn ®éng nh©n d©n c¸c n¬i vÒ ®©y sinh c¬ lËp nghiÖp, khai ph¸ ®Êt ®ai. ¤ng khuyÕn khÝch nh©n d©n ®Þa ph-¬ng ®µo s«ng ®¾p ®êng, khai ph¸ thªm ®ång ruéng, dùng cÇu x©y bÕn t¾m, ®µo giÕng më chî... lµm cho ®êi sèng nh©n d©n ngµy mét thÞnh vîng. HiÖn nay ë ®Þa ph¬ng cßn nhiÒu ®Þa danh ghi dÊu, g¾n bã cuéc ®êi cña «ng víi quª h¬ng nh cån LuyÖn vâ, xãm Trung qu©n, xãm Hæ löa. Nghe tin vua §inh bÞ giÕt h¹i, NguyÔn TÊn ®· tËp hîp lùc lîng chuÈn bÞ ®i b¸o thï. Nhng v× tuæi cao søc yÕu, l¹i l©m bÖnh nÆng nªn mét thêi gian sau «ng mÊt t¹i quª nhµ. Nh©n d©n v« cïng th¬ng tiÕc lËp ®Òn thê «ng ®Ó phông sù.

* §Òn Hng Léc: x· NghÜa ThÞnh, huyÖn NghÜa Hng, thê Ph¹m Cù Lîng tíng thêi §inh.

Theo thÇn tÝch vµ truyÒn thuyÕt, Ph¹m Cù Lîng sinh ngµy 20 th¸ng 11 n¨m Gi¸p th×n (944) quª ë Khóc Giang, Nam S¸ch (H¶i D-¬ng). ¤ng néi lµ Ph¹m Chiªm lµm Ch©u môc Vò An thêi Ng« V¬ng QuyÒn, cha lµ Pham M¹n lµm Tham chÝnh ®« hé thêi Nam TÊn V-¬ng Ng« X¬ng V¨n (951-965), anh ruét «ng lµ Ph¹m H¹p còng lµ ngêi cã chÝ lín, lµm quan §« thèng thêi tiÒn Lª. TruyÒn tghèng gia ®×nh ®· hun ®óc nghÞ lùc, ý chÝ cho «ng.

Ph¹m Cù Lîng sèng trong hoµn c¶nh x· héi cã nhiÒu biÕn lo¹n. ¤ng ®· cïng anh lµ Ph¹m H¹p chiªu dô nh©n tµi, chuÈn bÞ l-¬ng th¶o chê ngµy gióp níc. Hai «ng chän §inh Bé LÜnh lµ minh chñ, nªn ®· ®em 2000 qu©n t×nh nguyÖn phß t¸. Ph¹m Cù Lîng ®îc hä §inh träng dông, trao gi÷ chøc Phßng Ngù sø tiªn phong t-íng qu©n, cö ra trÊn gi÷ vïng cöa biÓn §¹i ¸c.

948

Sau khi dÑp xong 12 sø qu©n, §inh Bé LÜnh ®· dÑp xong 12 sø qu©n lªn ng«i Hoµng ®Õ vµ phong Ph¹m Cù Lîng lµ T©m phóc tíng qu©n, cai qu¶n thÞ vÖ b¶o vÖ hoµng thµnh. N¨m Canh th×n (980) néi bé v¬ng triÒu lôc ®ôc, §inh Tiªn Hoµng cïng Nam ViÖt v-¬ng LiÔn ®Òu bÞ ¸m h¹i. Nhµ Tèng cho qu©n å ¹t tiÕn ®¸nh níc ta. §Ó ®èi phã víi giÆc ngo¹i x©m, Th¸i hËu phong cho Ph¹m Cù L-îng lµm ®¹i tíng qu©n, chuÈn bÞ chèng giÆc. Khi ®¬ng ban kÕ ho¹ch ®¸nh ®Þch, th× Ph¹m Cù Lîng cïng çc tíng kh¸c ®i th¼ng vµo cung, t«n ThËp ®¹o tíng qu©n Lª Hoµn lµm thiªn tö. Qu©n sÜ nghe theo, ®Òu h« "V¹n tuÕ". Th¸i hËu thÊy mäi ngêi ®Òu quy phôc, lÊy long cån mÆc cho Lª Hoµn, mêi «ng lªn ng«i Hoµng ®Õ. Lª Hoµn lªn ng«i, phong Ph¹m Cù Lîng lµm Th¸i uý tham t¸n nhung vô. Ph¹m Cù Lîng lu«n ë bªn c¹nh Lª Hoµn ®¸nh Tèng, b×nh Chiªm, kh¬i s«ng, më ®êng.

Ngµy 12 th¸ng 9 n¨m Gi¸p th©n(984) Ph¹m Cù lîng mÊt t¹i qu©n doanh ë §ång Cæ (Thanh Ho¸), hëng thä 41 tuæi. Nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®· lËp ®Òn thê «ng.

4.2. Çc di tÝch liªn quan ®Õn thêi Lý TrÇn * PhÕ tÝch Th¸p Ch¬ng S¬n: t¹i nói B¸i, th«n Ng« X¸, x· Yªn

Lîi, huyÖn ý Yªn. Th¸p x©y dùng vµo nh÷ng n¨m 1108- 1117, díi ®êi vua Lý

Nh©n T«ng. PhÕ tÝch th¸p Ch¬ng D¬ng ®îc ph¸t hiÖn tõ l©u, nhng ®Õn

nh÷ng n¨m 1965- 1966 míi ®îc khai quËt víi diÖn tÝch 900m2. Nghiªn cøu cho thÊy toµ th¸p cã thÓ cao ®Õn 57,5m lµ mét trong nh÷ng toµ th¸p léng lÉy x©y vµo thêi Lý. Th¸p bÞ ph¸ huû díi thêi thuéc Minh.

HiÖn nay, trªn ®Ønh nói Ng« X¸ cßn l¹i 4 bøc têng ghÐp b»ng nh÷ng t¶ng ®¸ lín, qu©y thµnh nÒn h×nh vu«ng, më hai cöa sæ cã bËc lªn xuèng ë phÝa §«ng vµ phÝa T©y. PhÝa díi s©n l¸t g¹ch, ®· sôt lë long vì tõng m¶ng. Khã cã thÓ ®o¸n ®îc th¸p tr-íc ®©y cã bao nhiªu tÇng, nhng vßng ngoµi ch©n th¸p hiÖn cßn mçi bÒ réng tíi 19m. Cã nhµ nghiªn cøu ®· dùa vµo tû lÖ phæ biÕn gi÷a chiÒu réng vµ chiÒu cao cña çc lo¹i th¸p ë níc ta suy ®o¸n r»ng, th¸p Ch¬ng S¬n cã thÓ ®Õn kho¶ng 50- 60 m.

NhiÒu bé phËn kiÕn tróc b»ng ®¸ vµ ®Êt nung cßn nguyªn vÑn cho thÊy phÇn nµo tµi x©y cÊt, ch¹m træ cña nghÖ nh©n thêi xa. Nh÷ng viªn g¹ch lín in hµng ch÷ "Lý gia ®Ö tö ®Õ Long Phï

949

Nguyªn ho¸ ngò niªn t¹o" (x©y dùng vµo ®êi vua thø 4 nhµ Lý, niªn hiÖu Long Phï Nguyªn Ho¸ n¨m thø 5 (1105) cho thÊy viÖc chuÈn bÞ vËt t ®· ®îc tiÕn hµnh tríc khi b¾t ®Çu khëi c«ng x©y dùng th¸p.

§¸ x©y th¸p ®îc liªn kÕt víi nhau b»ng ç ch× (®ôc lç méng ®æ ch× nÊu láng vµo), hoÆc khoan lç råi dïng d©y ®ång x©u l¹i, th¾t cho chÆt. PhÇn lín çc bé phËn kiÕn tróc b»ng ®¸, nh ®è däc, mi cöa, bÖ cuèn, ®Êu, con s¬n, thµnh bËc, ch©n cét... ®Òu ®îc trang trÝ víi çc ®å ¸n thêi Lý nh rång m×nh thon nhá cuén khóc víi nhiÒu t thÕ vµ bè côc kh¸c nhau; phîng móa gi÷a hoa l¸, chim thÇn, khØ, tîng ®Çu ngêi m×nh chim, vò n÷, sen, cóc, l¸ ®Ò, m©y, sãng níc... tinh tÕ, ®Ñp nh nh÷ng bøc phï ®iªu nhá. §¸ng chó ý h¬n c¶ lµ bøc thµnh bã bËc thÒm lªn xuèng b»ng ®¸ ch¹m træ tinh vi.

* Chïa §¹i Bi ë x· Nam Giang huyÖn Nam Trùc. T¬ng truyÒn ®îc x©y dùng tõ thêi Lý Nh©n T«ng. Cïng víi thê PhËt, chïa cßn cã kh¸m thê Tõ §¹o H¹nh vµ ThiÒn s Gi¸c H¶i- hai nh©n vËt tu hµnh PhËt gi¸o næi tiÕng thêi Lý. (KiÕn tróc chïa xem phÇn: Çc c«ng tr×nh kiÕn tróc tiªu biÓu)

* Chïa Phæ Minh (Chïa Th¸p Phæ Minh) n»m çch khu vùc ®Òn TrÇn kho¶ng 300 mÐt vÒ phÝa t©y, thuéc th«n Tøc MÆc, x· Léc Vîng. (xem phÇn Di tÝch tiªu biÓu)

* Chïa §Ö Tø (§¹i th¸nh qu¸n tù): ë x· Léc H¹, ngo¹i thµnh Nam §Þnh, phÝa ®»ng sau thê TrÇn NhËt DuËt59 lµ con thø s¸u vua TrÇn Th¸i T«ng vµ lµ mét tíng giái cña nhµ TrÇn. Cuèi ®êi «ng ®· vÒ tu ë chïa Phóc ChØ, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn. Cã thÓ «ng ®· tõng dõng ch©n ë ®©y trong qu¸ tr×nh hµnh ®¹o nªn ®îc ®Þa ph¬ng ®a vµo thê.

Lµng §Ö Tø nguyªn lµ hµnh cung thø t cña Kinh thµnh Tøc MÆc, lµ n¬i ë cña hoµng hËu, cung phi vµ quan l¹i.

HiÖn nay, r¶i r¸c trong chïa §Ö Tø cßn nhiÒu ch©n t¶ng ®¸, nh÷ng con sãc ®¸ ®îc ch¹m kh¾c mang phong çch nghÖ thuËt thÕ kû XIII. N¨m 1976, ngay t¹i tríc nhµ B¸i ®êng víi diÖn tÝch khai quËt 300m2 díi ®é s©u 0,50 - 1,10m ®· t×m thÊy nhiÒu m¶nh phÕ tÝch nh g¹ch ngãi, l¸ ®Ò, ®Çu rång, ®Çu phîng b»ng ®Êt nung. T¹i ®©y, t×m thÊy líp g¹ch vØa nh bã thÒm nhµ vµ ba m¶nh s©n l¸t b»ng g¹ch vu«ng cã hoa v¨n lµ nh÷ng b«ng hoa có d©y ch¹y quanh, gi÷a lµ mét b«ng hoa në ré vµ phÝa ngoµi cã ®-59 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

950

êng chØ næi cïng ®êng triÖn ch¹y quanh. §©y h¼n lµ phÕ tÝch cña mét c«ng tr×nh kiÕn tróc kh¸ bÒ thÕ cña thêi TrÇn.

Xung quanh khu vùc chïa hiÖn cßn nhiÒu dÊu tÝch kiÕn tróc vµ truyÒn thuyÕt liªn quan tíi thêi TrÇn. Khu vùc néi tù cã "Ao Kho" theo truyÒn thuyÕt lµ kho tµng thêi TrÇn, "§×nh Dim" n¬i nh©n d©n ®· t×m thÊy nhiÒu m¶ng thãc ch¸y; "NÒn Qu¸n" n¬i ®· ph¸t hiÖn mét con sãc ®¸ vµ mét sè ®Çu rång ®Êt nung thêi TrÇn. PhÝa b¾c chïa lµ khu vùc ao cã nhiÒu ®¸ héc, ®¸ cuéi cïng víi nhiÒu m¶nh g¹ch vµ ngãi cæ. TruyÒn thuyÕt nãi ë n¬i ®©y cã nhiÒu bÌ gç lim ®îc ch«n trong lßng ®Êt. PhÝa nam chïa ®· t×m thÊy kh¸ nhiÒu ch©n t¶ng ch¹m hoa sen vµ nh÷ng con sãc ®¸ lµ çc t¸c phÈm ®iªu kh¾c cña thÕ kû XIII. TiÕp ®ã lµ khu vùc miÔu réng hµng mÉu, tríc ®©y c©y cèi rÊt rËm r¹p, thÕ ®Êt kh¸ cao. Çnh ®ång "Vên Vü" ë phÝa nam chïa víi çc khu cån X¨ng, m¶ NghÖ, ®· ph¸t hiÖn rÊt nhiÒu bao nung ®å gèm cïng víi nhiÒu m¶nh g¹ch ngãi cæ. §©y cã thÓ lµ n¬i s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng vµ ®å gia dông phôc vô cho hoµng téc nhµ TrÇn.

T¹i x· Léc H¹ cßn nhiÒu di tÝch liªn quan tíi thêi TrÇn. Cån Dinh «ng Hoµng hiÖn nay chØ cßn ®é 1 sµo, cao h¬n mÆt ruéng 0,80m cã chøa nhiÒu hiÖn vËt cæ nh ngãi nãc cã g¾n ®Çu rång... LiÒn khu nµy, cßn nh÷ng ®Þa danh mang tªn lÞch sö nh çnh ®ång Néi Cung réng hµng mÉu, çnh ®ång Quan, s«ng Quan, vòng ThuyÒn rång, ®Çm Hoa. Cån §×nh kh¸ réng cã diÖn tÝch tíi 8 mÉu B¾c Bé lµ ®iÓm cao nhÊt cña x·. TruyÒn thuyÕt cho ®©y lµ n¬i çc quý téc ®Õn xem hoa ng¾m c¶nh vµ ®· t×m thÊy nhiÒu gèm, g¹ch ngãi cæ, ®Çu rång, ®Çu phîng ®Êt nung. ë cån §¸ hoa n»m trªn çnh ®ång Vò Hoµng réng ®é 3 sµo ®· t×m thÊy g¹ch ngãi cæ vµ ch©n t¶ng ®¸ hoa sen. Cån MiÔu ë Phñ NghÜa tr-íc ®©y c©y cèi rÊt rËm r¹p vµ ®· tõng ph¸t hiÖn nhiÒu cæ vËt t¹i n¬i nµy.

Cung §Ö tø rÊt g¾n bã víi çc cung ®iÖn kh¸c trong kinh thµnh Tøc MÆc. Tõ cung §Ö nhÊt ®Õn cung §Ö tam ®Òu cã ®êng thuû dÉn ®Õn cung §Ö tø. §Æc biÖt tõ ®©y nèi víi hai cung Trung Quang vµ Trïng Hoa n¬i Th¸i thîng hoµng nghØ ng¬i cã con ®êng Chóa ngù dÉn ®Õn. DÊu xa thµnh cò nay kh«ng cßn, nhng trªn ®Êt §Ö tø hiÖn nay, ngoµi chïa cßn ®Òn, cßn ®×nh vµ hµng lo¹t çc di chØ kh¶o cæ kh¸c, chøng minh cho mét thêi kú huy hoµng cña m¶nh ®Êt nµy.

* §Òn TrÇn: th«n Tøc MÆc, x· Léc Vîng, ngo¹i thµnh Nam §Þnh.

951

Tõ n¨m 1239, vua TrÇn cho dùng cung ®iÖn ë ®©y ®Ó lÊy chç ®i l¹i vÒ ch¬i th¨m. C«ng viÖc nµy ®· ®îc giao cho Phïng T¸ Chu chØ ®¹o thi c«ng.

Lª Tr¾c ngêi ®¬ng thêi ®· viÕt vÒ kinh thµnh nµy nh sau: "ë n¬i Êy níc thuû triÒu quanh thµnh, hoa cá bªn bê mïi h¬ng x«ng ng¸t, cã nh÷ng thuyÒn trang hoµng ®Ñp ®Ï qua l¹i trªn s«ng, y nh c¶nh tiªn vËy" (An Nam chÝ lîc).

Ph¹m S M¹nh - nhµ th¬ thêi TrÇn x¸c nhËn:Thµnh ®« Tøc MÆc nh miÒn s«ng Gi¶n s«ng TrÇn xa,

Nh©n d©n vui vÎ phong tôc chÊt ph¸c nh÷ng n¨m th¸i b×nh.Níc s«ng VÜnh v©y quanh toµ ®iÖn chÝn tÇng.

Tøc MÆc lµ mét kinh thµnh lín thêi TrÇn, nhng ®· bÞ giÆc ngo¹i x©m tµn ph¸. Trong khu di chØ nµy ®· t×m thÊy nhiÒu di vËt quan träng. ë ®Òn Thiªn Trêng ®· t×m thÊy mét ®êng cèng tho¸t níc ngÇm. Díi lßng ®Êt xung quanh ®Òn TrÇn ®µo xuèng 0,20m - 0,30m ë bÊt kú chç nµo ta còng gÆp rÊt nhiÒu g¹ch ngãi cæ. Trong ®ît ®µo th¸m s¸t n¨m 1976 ë ®é s©u 0,30m ®· gÆp mét líp nÒn mãng trong ®ã cã c¶ g¹ch bã kÌ. Nh÷ng çnh ®ång xung quanh ®©y víi diÖn tÝch kho¶ng trªn hai m¬i mÉu B¾c Bé cßn mang nhiÒu tªn lÞch sö nh Kho Nhi, Néi Cung, Cöa TriÒu...

T¹i khu vùc chïa §Ö Tø n¨m 1976, ®· khai quËt ®îc mét s©n g¹ch hoa thêi TrÇn. ë çc ®Þa ®iÓm cã liªn quan ®Õn di tÝch ®· ph¸t hiÖn nhiÒu gèm TrÇn men ngäc, men n©u, nh÷ng ®Çu rång, ®Çu phîng ®Êt nung, g¹ch hoa, ngãi mòi hµi ®Ó trang trÝ trªn çc c«ng tr×nh x©y dùng vµ nhiÒu ®å gia dông nh b¸t, ®Þa, th¹p... Cã nh÷ng ®¸y b¸t cßn ghi râ hµng ch÷ "Thiªn Trêng phñ chÕ" (lµm t¹i phñ Thiªn Trêng).

§Òn TrÇn gåm cã ®Òn Thiªn Trêng (cßn gäi lµ ®Òn Thîng) vµ ®Òn Cè Tr¹ch (cßn gäi lµ ®Òn H¹) ®îc x©y dùng s¸t c¹nh nhau, vèn tríc ®©y lµ khu trung t©m cña hµnh cung Thiªn Trêng. §Òn Thiªn Trêng thê mêi bèn vÞ vua TrÇn.

VÒ phÝa t©y ®Òn TrÇn cã chïa Trïng Quang, nay kh«ng cßn. §Òn TrÇn réng kho¶ng 8 hÐc ta n»m trªn mét khu ®Êt cao. Nh÷ng n¨m tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m, c©y cèi ë khu vùc nµy rÊt tèt, t¹o thµnh nh÷ng v¹t rõng xung quanh víi nhiÒu c©y cæ thô cã tªn lµ rõng Sau.

952

* §Òn B¶o Léc (®Òn An L¹c hay ®Òn Hµ Léc): x· Mü Phóc, huyÖn Mü Léc, thê Hng §¹o v¬ng TrÇn Quèc TuÊn60.

§Òn ®îc x©y trªn trang Êp cò cña An Sinh V¬ng TrÇn LiÔu, th©n sinh cña Hng §¹o v¬ng. Mét bµi th¬ ë nhµ Kh¶i Th¸nh cña ®Òn ®· x¸c nhËn :

§Êt nµy lµ Êp thang méc cña nhµ TrÇn,Tr¨m n¨m ngµn n¨m vîng khÝ dån thiªngBÓ næi d©u ch×m ®©y ch¼ng mÊt...

Çch ®Òn 600 mÐt vÒ phÝa ®«ng, n¨m 1979 ®· ph¸t hiÖn ®îc nhiÒu di vËt thêi TrÇn nh g¹ch hoa, ®Çu rång ®Êt nung, m« h×nh th¸p, b¸t ®Üa, g¹ch ngãi... VÒ mÆt ®Þa lý, ®Òn B¶o Léc n»m s¸t khu vùc cung ®iÖn nhµ TrÇn xa, cung ®Ö tam, vên Lùu... chØ çch khu ®Òn TrÇn - chïa Th¸p theo ®êng chim bay trªn 1 km.

§Òn ban ®Çu ®îc x©y dùng ë ven bê s«ng Ch©u (s«ng Hoµng Giang), mét tuyÕn ®êng rót lui chiÕn lîc cña v¬ng triÒu nhµ TrÇn vÒ c¨n cø ®Þa Thiªn Trêng trong çc cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng Nguyªn. Ng«i ®Òn cã ba gian b»ng gç, thÊp. Sau bê s«ng bªn nµy bÞ lë, ®Òn ®îc chuyÓn vµo khu vùc hiÖn nay víi ba gian lîp r¹. Khi lµm l¹i, ®Òn ®îc x©y thµnh ba toµ theo kiÓu chång diªm. §Òn B¶o Léc ®îc x©y dùng quy m« nh hiÖn nay lµ lµm vµo n¨m 1928. §Òn B¶o Léc n»m chÝnh gi÷a, bªn tr¸i lµ chïa, bªn ph¶i lµ phñ, phÝa sau lµ nhµ Kh¶i Th¸nh thê cha mÑ TrÇn Hng §¹o.

§Òn Cè Tr¹ch61: th«n Tøc MÆc, x· Léc Vîng, ngo¹i thµnh Nam §Þnh

§Òn ®îc dùng tõ thêi nhµ TrÇn cïng niªn ®¹i víi chïa Phæ Minh (n¨m Hng Long thø 8 (1300), triÒu vua TrÇn Anh T«ng. §Òn thê çc vua chóa nhµ TrÇn.

Trong lÇn tu söa ®Òn Thîng vµo n¨m 1852, ®· ®µo ®îc mét tÊm bia ®¸ cã dßng ch÷ "Hng §¹o th©n v¬ng Cè Tr¹ch" (nhµ cò cña Hng §¹o V¬ng). VÒ quy m«, ®Òn Cè Tr¹ch cã nhiÒu nÐt gièng nhau nh ®Òn Thiªn Trêng gåm: nhµ §¹i b¸i, Thiªu h¬ng, cung §Ö nhÞ vµ cung §Ö nhÊt. §×nh C¶: th«n §Ö NhÊt, x· Mü Trung, huyÖn Mü Léc, thê tíng qu©n Ph¹m Ngé vµ çc tíng thêi nhµ TrÇn.

T¬ng truyÒn khi chØ huy çnh qu©n b¶o vÖ phÝa ®«ng khu cung ®iÖn cña Th¸i thîng hoµng nhµ TrÇn, Ph¹m Ngé thÊy ë trang 60 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.61 Cè Tr¹ch tøc nhµ cò

953

§Ö nhÊt cã hai con trai «ng D¬ng Thµnh lµ ngêi cã vâ nghÖ l¹i mu lîc nªn ®· chän lµm tíng. Ph¹m Ngé lËp ba ®ån binh t¹o thÕ ch©n v¹c trÊn gi÷, lµm cho vïng ®Êt phÝa b¾c phñ Thiªn Trêng ®îc b×nh yªn. Trïng Hng n¨m ®Çu (1285) ®Õ quèc M«ng Nguyªn x©m lîc níc ta lÇn thø hai, vua TrÇn ®iÒu Ph¹m Ngé gióp Hng §¹o v¬ng chØ huy cuéc kh¸ng chiÕn. Tríc khi lªn ®êng, «ng cïng anh em hä D¬ng kÕt nghÜa. Sau chiÕn tranh, «ng ®îc phong thëng 80 mÉu léc ®iÒn ë b·i s«ng, gãp phÇn ®a sè ruéng c«ng ®iÒn cña lµng §Ö NhÊt lªn 520 mÉu n»m r¶i r¸c ë nhiÒu n¬i trong huyÖn Mü Léc.

Ph¹m Ngé phß ba ®êi vua. N¨m 1326, «ng lµm quan H×nh bé, rÊt thanh liªm. TiÕng tèt cña «ng ®îc vua TrÇn Minh T«ng biÕt ®Õn. Hai «ng hä D¬ng cïng Ph¹m Ngé ®· phß nhµ TrÇn hÕt lßng, lóc tuæi giµ vÒ chung sèng vui vÎ víi con ch¸u vµ d©n trang §Ö NhÊt. N¨m ngoµi 80 tuæi hai «ng ®Òu qua ®êi. Khi c¸c «ng mÊt nh©n d©n ®Þa ph¬ng lËp ®Òn thê.

LÔ héi truyÒn thèng ®×nh C¶ ®îc tæ chøc hµng n¨m vµo ngµy 15 th¸ng 4.

* §×nh Cao §µi: x· Mü Thµnh, huyÖn Mü Léc, thê Thîng tíng Th¸i s TrÇn Quang Kh¶i62 vµ vî lµ c«ng chóa Phông D¬ng.

Phu nh©n cña Chiªu Minh §¹i v¬ng TrÇn Quang Kh¶i lµ C«ng chóa Phông D¬ng - con g¸i th¸i s TrÇn Thñ §é. Khi cßn nhá lµ ngêi hiÒn hËu, th«ng minh, giái giang trong c«ng viÖc néi trî. Vua TrÇn Th¸i T«ng rÊt yªu mÕn, nhËn lµm con nu«i. C«ng chóa Phông D-¬ng lµ mét phô n÷ cã ®øc ®é, ®¶m ®ang. §Êt níc bÞ ngo¹i x©m, bµ ®îc nhµ TrÇn vµ Thîng tíng Th¸i s TrÇn Quang Kh¶i giao cho träng tr¸ch x©y dùng th¸i Êp ë §éc LËp, phñ Thiªn Trêng (nay thuéc x· Mü Thµnh, huyÖn Mü Léc) thµnh mét cø ®iÓm n»m trong hÖ thèng c¨n cø ®Þa ë ®©y. C¨n cø nµy cã thÓ phôc vô ®ñ l¬ng thùc cho mét c¸nh qu©n gåm hµng v¹n binh sÜ vÒ ®ån tró.

Th¸i Êp cña Chiªu Minh v¬ng TrÇn Quang Kh¶i cã bÕn thuyÒn lín, trªn bÕn cã ®×nh Tr¹m cho quan l¹i nghØ ch©n. Díi cã hå to vµ s©u cã thÓ ®Ëu hµng tr¨m thuyÒn lín, ®îc gäi lµ hå BÕn §×nh. Trªn bé th¸i Êp n»m gÇn ®êng Thiªn Lý. Ng· ba ®êng Thiªn lý vµo th¸i Êp tõ thêi TrÇn ®· cã huyÖn lþ Thanh Trµ. Khu phñ ®Ö trong th¸i Êp réng kho¶ng 5 mÉu, bèn mÆt ®¾p têng ®Êt ch÷ nhËt 100x300 m theo híng b¾c nam, mÆt ngoµi cã hµo s©u, bªn trong cã nhiÒu c«ng tr×nh kiÕn tróc tr¸ng lÖ. Ngoµi khu phñ ®Ö

62 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

954

cßn cã nhµ ë cho binh lÝnh, n« t× vµ çc xëng thñ c«ng nh rÌn, méc, lß gèm sø...

Theo truyÒn thuyÕt ®Þa ph¬ng, ruéng ®Êt trong th¸i Êp cã kho¶ng 300 mÉu, trong ®ã cã 20 mÉu ruéng néi cao, cßn ®¹i bé phËn lµ ruéng lóa cÊy mét vô chiªm. Th¸i Êp §éc LËp lµ mét ®iÓm hiÓm yÕu cña c¨n cø ®Þa Thiªn Trêng. T¹i ®©y cã thÓ lªn thµnh ®« Tøc MÆc, n¬i çc thîng hoµng nhµ TrÇn ®ang ë hoÆc cã thÓ nhanh chãng rót vµo c¨n cø ®Þa Trêng Yªn. ë c¨n cø nµy cã ®ñ ®iÒu kiÖn phôc vô cho mét cuéc chiÕn ®Êu lín nªn mäi sù chuÈn bÞ rÊt khÈn tr¬ng.

HiÖn nay, t¹i ®Çu lµng Cao §µi cã mét gß ®Êt cao, réng trªn hai sµo, c©y cèi mäc um tïm. Theo v¨n bia vµ truyÒn thuyÕt, ®ã lµ mé c«ng chóa Phông D¬ng. PhÝa b¾c gß mé nµy lµ ®×nh Cao §µi thê «ng bµ Chiªu minh §¹i v¬ng TrÇn Quang Kh¶i.

4.3. Çc di tÝch liªn quan ®Õn cuéc kh¸ng chiÕn chèng Minh vµ thêi kú tõ nhµ Lª ®Õn nhµ NguyÔn.

* PhÕ tÝch Thµnh Cæ LéngThµnh n¨m trong ®Þa phËn ba lµng Çch (Thä Çch, B×nh

Çch Thîng, B×nh Çch H¹) x· Yªn Thä, huyÖn ý Yªn, nªn nh©n d©n trong vïng thêng gäi lµ thµnh Çch.

Thµnh Cæ Léng ®îc x©y dùng trong giai ®o¹n ®Çu tiªn khi giÆc Minh x©m lùîc níc ta lµm trÊn trÞ cña phñ KiÕn B×nh (miÒn t©y B¾c Nam §Þnh, Ninh B×nh ngµy nay). Thµnh Cæ Léng lµ trung t©m qu©n sù cña nhµ Minh ë phÝa nam Giao Ch©u nh»m b¶o vÖ cho §«ng Quan, b¶o vÖ con ®êng giao th«ng thuû bé chiÕn lîc vµo Nam, ra B¾c.

Thµnh Cæ Léng, theo §¹i Nam nhÊt thèng chÝ cho biÕt réng kho¶ng 100 mÉu, ®¾p b»ng ®Êt.

Qua nh÷ng dÊu tÝch cßn l¹i cã thÓ thÊy phÇn nµo quy m« vµ çch thøc x©y dùng thµnh Cæ Léng. Thµnh h×nh vu«ng víi 4 bê thµnh theo chÝnh híng ®«ng t©y, nam, b¾c. Çc bê têng thµnh cßn l¹i ®Òu dµi tõ 600 ®Õn 650 m, çc chç cao nhÊt cßn l¹i tõ 2 ®Õn 2,6m. Têng thµnh phÝa b¾c dÉu ®· trë thµnh khu vùc thæ c cña xãm Thµnh (hay T©n Thµnh) bÞ x¸o trén nhiÒu vÉn cßn h×nh hµi víi chiÒu dµi kho¶ng 650 m, chç cao nhÊt cßn l¹i 2,6m n¬i réng nhÊt 39 m, hÑp nhÊt 27m.

Bê thµnh phÝa Nam, bê thµnh phÝa T©y ®· ®îc sö dông trë thµnh con ®êng Tam Tæng (tøc lµ tæng B×nh L¬ng, Tö MÆc, Phó

955

Khª tríc ®©y). Bê thµnh phÝa ®«ng bÞ san ph¸ nhiÒu, chç thÊp nhÊt vÉn cßn cao h¬n mÆt ruéng 0,45 m.

Trªn bê thµnh phÝa B¾c, phÝa Nam cßn cã nh÷ng ®Þa ®iÓm gäi tªn lµ cöa thµnh réng kho¶ng 10m. Cöa b¾c nèi liÒn víi çnh ®ång cïng tªn "®ång Cöa B¾c” b»ng con ®êng ®Êt cã tªn "®êng vµo thµnh'. Còng theo bê thµnh cßn cã vÖt tròng, nhiÒu ®o¹n ®îc ®µo thµnh ao ç cã tªn gäi lµ "néi hµo".

Tríc ®©y h¬n 200 n¨m, khi thµnh Cæ Léng ®· trë thµnh hoang phÕ, Lª Quý §«n vÉn cßn chøng kiÕn ë ®©y "qua ®»ng ®Ëu m¹n phãng xu©n nhu" (d©y da, d©y ®Ëu ®Òu n¶y mÇm t¬i tèt) vµ b¾t gÆp thanh g¬m cæ bËt lªn sau ®êng cµy cña chó bß vµng (Hoµng ®éc v÷ d canh cæ kiÕm), vÉn thÊy lÇu bá hoang v¼ng tiÕng chim kªu díi ¸nh tr¨ng (Hµn cÇm nguyÖt h¹ th¸o tµn l©u).

Trªn nÒn phÕ tÝch cña thµnh Cæ Léng ngµy nay, bªn c¹nh nh÷ng dÊu tÝch têng thµnh, cßn l¹i:

S©n ®×nh nhµ vua: lµ tªn khu ®Êt h×nh ch÷ nhËt ë trong vßng thµnh réng 78m. dµi 80m, næi cao 0,40m so víi xung quanh, n»m çch bê thµnh cöa B¾c kho¶ng 120m. LiÒn s¸t ®ã lµ khu ®Êt tròng vèn ®îc ®µo lªn ®Ó lµm nÒn s©n ®×nh nhµ vua, cã tªn lµ "ao ba toµ".

Vßng ®ån: lµ khu ®Êt h×nh ch÷ nhËt dµi 115m, réng 25m cao 0,50m n»m ë ®o¹n tiÕp gi¸p gi÷a bê thµnh B¾c víi bê thµnh T©y.

§Êu ®ong qu©n: lµ khu ®Êt h×nh b¸n nguyÖt cã b¸n kÝnh 29m, cao 0,50m n»m s¸t bªn ngoµi bê thµnh phÝa ®«ng.

§¹n ®¸ h×nh trßn vµ nh÷ng ph¸c vËt ®ang chÕ t¸c ®îc t×m thÊy r¶i r¸c t¹i çc khu vùc trong thµnh. §¹n ®¸ cã 2 lo¹i: ®êng kÝnh 16cm, ®êng kÝnh 10cm

§¸, g¹ch, çc m¶nh gèm cæ lµ nh÷ng di vËt cßn l¹i kh¸ nhiÒu trong çnh ®ång, khu d©n c. Tríc hÕt lµ viªn ®¸ mµ d©n quen gäi lµ "ngâng cöa thµnh" h×nh vu«ng, mçi c¹nh dµi 0,30m, dµy 0,10m. Trªn hßn ®¸ cã lç khoÐt ®êng kÝnh 0,14m n»m s¸t c¹nh. Trªn hai c¹nh cã phñ hoa v¨n. NhiÒu viªn ®¸ h×nh ch÷ nhËt dµi 0,35m, réng 0,18m, cao 0,05m kh¾c ch÷ "Trung" ( ) thu nhÆt ë khu Vßng ®ån. Nh©n d©n ®Þa ph¬ng gäi ®ã lµ ®¸ B« (tªn gäi nói Thiªn KiÖn- çch Cæ Léng kho¶ng 2 km vÒ phÝa t©y). NhiÒu

956

h¬n c¶ ë ®©y lµ nh÷ng m¶nh sµnh, gèm víi nhiÒu lo¹i men ngäc, men da l¬n, men n©u, men r¹n thêi Lý- TrÇn, men lam thêi Lª.

Dï tõ l©u ®· trë thµnh phÕ tÝch, nhng víi çc thÕ hÖ ngêi ViÖt Nam, Nam §Þnh, nh÷ng kú tÝch cña cha «ng ta ®· t¹o dùng trªn m¶nh ®Êt nµy vÉn lu«n lu«n ®îc nh¾c nhë. ThÕ kû XVIII, Lª Quý §«n nhËn thÊy "cá xanh bªn thµnh Cæ Léng kh«ng che mê bé mÆt xÊu hæ cña Méc Th¹nh" (Thanh th¶o nan giµ Méc Th¹nh ty)- viªn Chinh Di tíng qu©n KiÒm Quèc c«ng cña nhµ Minh sau th¶m b¹i ë trËn B« C« (Yªn B»ng, huyÖn ý Yªn) n¨m 1408 ph¶i th¸o ch¹y tho¸t th©n vµo thµnh Cæ Léng. §Æc biÖt, thµnh Cæ Léng g¾n liÒn víi truyÒn thuyÕt vÒ bµ hµng níc hä L¬ng ®· dïng mu giÖt giÆc Minh, ®· gãp c«ng søc vµo cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng vÜ ®¹i cña d©n téc ta ®Çu thÕ kû XV. Cuèi thÕ kû XIX, khi giÆc Ph¸p x©m lîc níc ta, Ph¹m V¨n NghÞ ®· qua ®©y hái han çc cè l·o vÒ lÏ tån vong, hng thÞnh cña ®Êt níc, quª h¬ng (Kû tån cè l·o vÊn hng vong).

4.4. Çc di tÝch liªn quan ®Õn thêi Lª - NguyÔn* §×nh Ruèi: th«n Ngäc ChuÕ, x· Yªn NghÜa, huyÖn ý Yªn,

thê L¬ng ThÞ Minh NguyÖt63. Theo truyÒn thuyÕt ®×nh Ruèi ®îc x©y dùng sau khi L¬ng

ThÞ Minh NguyÖt qua ®êi. §×nh hiÖn nay n»m ngay c¹nh trôc ®-êng cña x·. Tríc ®×nh lµ mét dËu ruèi ®îc trång tõ l©u, ch¹y suèt mÆt ngoµi cña di tÝch cã chiÒu dµi 55m80, chç cao nhÊt gÇn 5 m vµ cã chiÒu dµy trªn 1m. Toµn bé khu vùc dËu ®îc c¾t xÐn thêng xuyªn, ®an xen vµo nhau t¹o thµnh mét bøc têng c©y xanh.

Qua dËu ruèi lµ mét khu vên hoa, phÝa tríc nhµ TiÒn tÕ lµ mét s©n g¹ch réng trªn 200m2, cã têng hoa bao quanh. HiÖn nay, ®×nh chØ cßn mét d·y nhµ gi¶i vò 5 gian ë phÝa §«ng, d·y nhµ gi¶i vò phÝa T©y ®· bÞ ph¸ trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Nhµ tiÒn tÕ gåm 5 gian, khung gç lim, lîp ngãi nam. Çc gian ®îc më réng diÖn tÝch dÇn ra phÝa gi÷a ®Ó phôc vô cho môc ®Ých thê tù ë trung t©m vµ vµo viÖc hµnh lÔ.

* §Òn Hng ThÞnh: ë x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa Hng, thê hai TiÕn sÜ Ph¹m Nguyªn B¶o vµ Ph¹m §¹o Phó64. TiÕn sÜ Ph¹m NguyÔn B¶o vµ Ph¹m §¹o Phó lµ ch¸u cô Ph¹m Thêi Cö, mét trong bèn vÞ thuû tæ s¸ng lËp quª h¬ng Hng ThÞnh.

63 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.64 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

957

Ph¹m Nguyªn B¶o ngêi huyÖn §¹i An, th«n Hoµng X¸ nay lµ th«n Ph¹m X¸, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa §inh Mïi, niªn hiÖu Hång §øc 18 (1487) ®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc Phã ®« Ngù sö.

Ph¹m Nguyªn B¶o giái v¨n ch¬ng vµ cã tµi cÇm qu©n nªn ®-îc xÕp vµo hµng tíng vâ, lµm phã §« ®èc, tr«ng coi viÖc qu©n trong triÒu ®×nh. Lóc bÊy giê tr¹i chñ ë ph¬ng nam cÊu kÕt víi Ai Lao, ®em 2 v¹n qu©n ®¸nh chiÕm ®Êt Hng Ho¸. Tríc t×nh h×nh ®ã Ph¹m Nguyªn B¶o xin ®i dÑp giÆc. TriÒu ®×nh cho «ng ®em 2 v¹n qu©n tiÔu trõ phiÕn lo¹n. ¤ng lÜnh Ên tiªn phong cïng quan qu©n triÒu ®×nh h¹ ®ån Hng Ho¸ b¾t ®îc tíng giÆc, chiªu an çc ®éng ngêi Man.

Bèn n¨m sau qu©n Chiªm Thµnh quÊy ph¸, vua Th¸nh T«ng th©n cÇm qu©n dÑp giÆc, cö Ph¹m Nguyªn B¶o hé gi¸. LÇn nµy «ng còng xin lµm tíng tiªn phong vµ ®· ba lÇn giao chiÕn víi qu©n Chiªm th¾ng lîi. ¤ng l©m bÖnh nÆng, qua ®êi ngµy 27 th¸ng giªng n¨m §inh Tý.

§Òn thê hai TiÕn sÜ ®· ®îc nhiÒu bËc ®¹i khoa ®êi sau nh §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ §×nh Nguyªn ë La Ng¹n, TiÕn sÜ §èc häc tØnh H¶i D¬ng NguyÔn V¨n TÝnh, §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n KhiÕu N¨ng TÜnh vµ çc danh nh©n Ph¹m V¨n NghÞ, Vò H÷u Lîi ®Õn th¨m, tiÕn cóng nhiÒu c©u ®èi ca ngîi sù nghiÖp, c«ng ®øc hai «ng.

* §Òn thê L¬ng ThÕ Vinh65: ë x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n.Ng«i ®Òn ®îc x©y dùng tõ thêi HËu Lª. Sau khi L¬ng ThÕ

Vinh mÊt, d©n lµng ®· lËp ®Òn thê ®Ó ghi nhí c«ng ¬n. §Òn thê L¬ng ThÕ Vinh ®· ®îc tu söa nhiÒu lÇn. §ît söa ch÷a lín cuèi cïng vµo n¨m Kh¶i §Þnh thø 5 (1916).

* §Òn chïa x· H¹: x· H¶i B¾c, huyÖn H¶i HËu. Theo gia ph¶ hä Vò ë T¬ng Nam th× tæ hä lµ Vò Uy ®ç TiÕn

sÜ triÒu TrÇn, An phñ xø Ch©u ¸i, khi vÒ hu ®· cïng çc b¹n ®ång liªu lµ TrÇn Vu, Hoµng Gia, Ph¹m CËp ®Õn huyÖn Giao Thuû, trÊn S¬n Nam khai khÈn ®Êt t ®îc h¬n ngh×n mÉu lËp thµnh x· T¬ng §«ng. Sau ®ã, tiÕn xuèng phÝa nam khai khÈn b·i båi lËp x· QuÇn Anh trong ®ã cã x· H¹, nay lµ H¶i B¾c.

Bèn vÞ ®· mua 28 mÉu ruéng t¹i xø CÇu Ngè, Xèi Níc (nay lµ x· Trùc Çt, huyÖn Trùc Ninh) ë ven s«ng ®Ó ngµy ngµy vît s«ng sang khai khÈn. §©y lµ c¬ së kh«ng riªng bèn tæ hä TrÇn, Vò, 65 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

958

Hoµng, Ph¹m mµ c¶ 9 hä (thêng gäi lµ Cöu téc) cïng xuèng hîp lùc. M·i ®Õn n¨m 1485, çc thæ c trªn b·i båi míi h×nh thµnh.

Cån Êp ®îc thµnh lËp, c«ng viÖc s¶n xuÊt lóa, ng«, khoai còng nh trång d©u, nu«i t»m trªn vïng ®Êt míi cã hiÖu qu¶, nghÒ thñ c«ng, nghÒ ç, muèi ph¸t ®¹t nªn d©n sè ngµy cµng t¨ng, do ®ã Cån Êp ®îc ®æi thµnh Êp QuÇn Cêng. Thêi gian x©y dùng Êp QuÇn Cêng, bèn tæ khai s¸ng vµ 9 hä L¹i, NguyÔn, Lª, §ç, Bïi, Ph¹m, TrÇn, §oµn, Vò ®· ®Èy m¹nh c«ng t¸c thuû lîi. D©n Êp QuÇn Cêng cßn tham gia nhiÒu lÇn ®¾p ®ª ng¨n mÆn nh ®¾p ®ª Nam theo híng B¾c Nam (sau thµnh ®êng Môc), ®ª T©y tõ QuÇn M«ng xuèng Ninh Cêng. §Æc biÖt hä ®· tham gia ®¾p ®ª Hång §øc, t¹o cho diÖn tÝch canh t¸c cña Êp QuÇn Cêng réng tíi hµng v¹n mÉu, gióp viÖc ®Þnh c, s¶n xuÊt th¾ng lîi.

C«ng cuéc lÊn biÕn khÈn ®iÒn vµ thiÕt lËp çc gi¸p, th«n bíc ®Çu ®· thµnh c«ng. Niªn hiÖu Hång ThuËn tam niªn (1511), x· QuÇn Anh ra ®êi, thay cho tªn gäi Êp QuÇn Cêng.

Niªn hiÖu Gia Long thø 3 (1804), Tó tµi NguyÔn Vò C¶nh cïng víi 11 ngêi ®Ö ®¬n xin vua Gia Long t¸ch x· QuÇn Anh chia lµm ba. C«ng viÖc chia x·, ph©n ®Þnh ®Þa giíi cã cäc gç hoÆc trång c©y lµm mèc. Çch chïa X· H¹ ®é 300m vÒ phÝa t©y hiÖn cßn c©y ®a trång lµm mèc, ph©n ranh giíi gi÷a x· H¹ vµ x· Trung.

Theo bia chïa Anh Quang, n¨m Minh MÖnh thø 3 (1822) nhµ s Ng« Qu¶ng TÕ ®Õn tr×nh bµy víi çc cè l·o xin vît ®Êt ë phÝa b¾c ®Òn chÝnh ®Ó lµm chïa. Chïa lóc ®Çu lµm nhá nh am cá, sau ®· n©ng cÊp dÇn. HiÖn nay, c«ng tr×nh chÝnh gåm: toµ B¸i ®êng 5 gian, tam b¶o 5 gian, thîng ®iÖn 5 gian lµm theo thÕ ch÷ c«ng. Hai bªn cã hai d·y hµnh lang 8 gian t¹o thµnh kiÓu néi c«ng ngo¹i quèc.

Tríc cöa chïa cã tam quan 3 tÇng m¸i cong. PhÝa sau c«ng tr×nh chÝnh lµ g¸c chu«ng 3 tÇng, ®îc x©y dùng trong hai n¨m Minh M¹ng thø 15 vµ 16 (1834 - 1835). Sau g¸c chu«ng cã nhµ tæ 5 gian, bªn c¹nh nhµ tæ lµ 4 gian t¨ng phßng vµ 3 gian nhµ bÕp, nh vËy chïa gåm 13 toµ víi 48 gian.

PhÝa nam chïa, cïng trªn mét khu ®Êt cßn cã ®Òn thê çc vÞ tæ vÒ ®©y ®Çu tiªn lËp lµng dùng xãm. C«ng tr×nh gåm cã 2 toµ, t¹i ChÝnh tÈm ®Æt kh¸m vµ bµi vÞ thê tø tæ khai s¸ng ë vÞ trÝ trang träng nhÊt, çc tæ TrÇn Vu, Vò Chi, Hoµng Gia, Ph¹m CËp - nh÷ng ngêi nguyªn tõ T¬ng §«ng, bªn kia s«ng Ninh C¬ xuèng khai khÈn tõ thÕ kû XV.

959

PhÝa díi kh¸m thê Tø tæ mµ ®Þa ph¬ng thêng gäi lµ "Tø tÝnh" cßn cã ngai vµ bµi vÞ thê Cöu téc lµ chÝn hä kÕ tiÕp vÒ hîp víi Tø tæ xuèng quai ®ª lÊn biÓn më mang lµng x·.

Chïa vµ ®Òn X· H¹ lµ khu di tÝch ®¸nh dÊu sù trëng thµnh cña c«ng cuéc khÈn hoang lÊn biÓn tõ thÕ kû XV còng nh çc thÕ kû tiÕp theo.

* §Òn B×nh H¶i: x· NghÜa Phó, huyÖn NghÜa Hng.N¨m 1820, TrÇn V¨n Giao vµ TrÇn V¨n Tø ngêi x· Tøc MÆc,

huyÖn Mü Léc, trùc tiÕp trÌo ®Ìo léi suèi vµo kinh ®« HuÕ xin triÒu ®×nh cÊp ®Êt ®Ó lµm nghÒ chµi líi. Vua Minh MÖnh ban cho mçi cô 20 mÉu ë vïng ThuËn M«n (bªn trªn th«n §ång NghÜa, x· NghÜa Hång ngµy nay). Nh©n d©n theo çc cô ®Õn ®©y ®· dùng nh÷ng ng«i nhµ nhá ®Ó ë vµ lµm nghÒ. DÇn d©n hä chuyÓn ®Õn çc cån çt cao ë phÝa nam gi¸p biÓn vµ ®Æt tªn cho çc ®Þa ®iÓm míi nµy lµ §µi M«n vµ ThuÇn HËu. Vµo n¨m Kû DËu (1849), vua Tù §øc xuèng chiÕu cho chÝnh thøc lËp hai phêng ThuÇn HËu vµ §µi M«n, cÊp cho mçi phêng 200 mÉu ruéng.

Sau khi ®îc nhµ níc cho phÐp, hai «ng ®· cïng con ch¸u vµ d©n lµng ®¾p ®ª bao lÊy hai phêng ®Ó ng¨n níc mÆn, æn ®Þnh ®êi sèng ph¸t triÓn s¶n xuÊt. Mét lµng quª míi ®· h×nh thµnh ®èi diÖn trùc tiÕp víi biÓn c¶.

N¨m 1825, Hµ H÷u Tho¶, Vò TÊt Cung, TrÇn V¨n Th¹nh, ë lµng L¹c ChÝnh huyÖn Trùc Ninh ®· t×m ®Õn vïng ®Êt míi lµ Êp Gi¸o Dôc ®Ó khai ph¸ ®Êt hoang trång cÊy vµ ®Þnh c. N¨m 1858, çc cô bÝ mËt t×m ®êng vµo kinh ®« HuÕ d©ng sí xin vua Tù §øc cho d©n lËp Êp míi. TriÒu ®×nh xuèng chiÕu cho phÐp çc cô mé thªm ngêi ®Ó lËp Êp Gi¸o Dôc.

Vïng ®Êt nµy lóc ®ã phÝa b¾c gi¸p phêng Gi¸o Phßng, ®«ng gi¸p s«ng Ninh C¬, t©y gi¸p hai phêng §µi M«n vµ ThuÇn HËu, cßn phÝa nam cø níc biÓn rót ®Õn ®Çu th× ®Êt cña Gi¸o Dôc ®Õn ®ã. Sau mét qu¸ tr×nh khÈn hoang, ngêi d©n ë ®©y ®· khai ph¸ ®îc 1.936 mÉu.

Lµng B×nh H¶i ®îc thµnh lËp vµo n¨m 1878, ban ®Çu nguyªn lµ ®ån B×nh H¶i. N¨m 1848, ngay khi Tù §øc lªn ng«i ®· ra lÖnh cho tÊt c¶ çc tØnh vµ huyÖn vïng ven biÓn ph¶i lËp ®ån ®Ó canh gi÷ ë çc cöa s«ng th«ng ra biÓn, cã trªn 100 lÝnh chia lµm hai ®éi. Vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XIX, nhiÖm vô canh gi÷ vµ phßng thñ bê biÓn ë ®©y kh«ng cßn phï hîp v× biÓn ngµy

960

cµng tiÕn ra xa. Ngµy 7 th¸ng 3 n¨m 1878, nhµ vua xuèng chiÕu cho ®ån B×nh H¶i thµnh lËp Êp B×nh H¶i.

Nh vËy tõ n¨m 1849 - 1878, 4 x· tríc ®©y cña NghÜa Phó ®· ®îc h×nh thµnh: §µi M«n, ThuÇn HËu, Gi¸o Dôc vµ B×nh H¶i. Ph¶i tr¶i qua gÇn hai thÕ kû khai hoang më ®Êt chinh phôc thiªn nhiªn, c¶i t¹o ®Êt ®ai ®ång ruéng, x· NghÜa Phó ®îc h×nh thµnh - lµ çc x· §µi M«n, ThuÇn HËu, Gi¸o Dôc vµ B×nh H¶i.

Nh©n d©n ®· lËp ®Òn B×nh H¶i ®Ó tëng niÖm nh÷ng líp cha anh ®· cã c«ng thµnh lËp xãm lµng.

§Òn chÝnh gåm TiÒn ®êng 5 gian, Trung ®êng 5 gian. Gi÷a Trung ®êng víi ChÝnh tÈm cßn mét gian èng muèng nèi hai toµ liÒn víi nhau, nªn ng«i ®Òn ®»ng tríc ®îc x©y theo kiÓu ch÷ nhÊt vµ phÝa sau lµ ch÷ c«ng. Ch÷ kh¾c trªn xµ nãc nhµ TiÒn ®êng cho biÕt vµo n¨m Êt Mïi (1895), niªn hiÖu Thµnh Th¸i n¨m thø 7, ®Òn ®îc söa l¹i.

* §Òn Diªm §iÒn: x· B×nh Hoµ, huyÖn Giao Thuû, thê çc «ng tæ khai s¸ng vïng ®Êt Diªm §iÒn.

Theo truyÒn thuyÕt, c©u ®èi, ®¹i tù vµ ngäc ph¶ ®Òn Diªm §iÒn viÕt n¨m C¶nh Hng thø 25 (1764) th× vµo thêi Lª KÝnh T«ng (1600 - 1619), t¹i x· Thiªn B¶n, huyÖn Thiªn B¶n, nay lµ th«n Vô B¶n, x· Léc An, ngo¹i thµnh Nam §Þnh do chiÕn tranh tµn ph¸, mÊt mïa liªn tiÕp nªn nh©n d©n lµng rÊt nghÌo ®ãi. Lóc Êy, t¹i ®Þa ph-¬ng cã 10 gia ®×nh thuéc çc dßng hä Lª, §Æng, Ph¹m, §oµn, Hoµng, TrÇn, Vò, Bïi, Hµ, NguyÔn nghe nãi vïng biÓn giµu cã nªn hä ®· rñ nhau t×m ®êng ®i lµm ¨n sinh sèng.

N¬i ®Çu tiªn hä ®Æt ch©n ®Õn lµ trang Hµ Çt, huyÖn Giao Thuû, phñ Xu©n Trêng. Mêi gia ®×nh tô tËp nhau l¹i, cho ng-êi nhµ ®¾p ®ª ng¨n mÆn, bíc ®Çu lÊy nghÒ lµm muèi ®Ó sinh sèng. Do vËy, vïng nµy sau lËp thµnh lµng xãm ®· lÊy nghÒ nµy ®Ó ®Æt tªn cho ®Þa ph¬ng gäi lµ lµng Diªm §iÒn. §Êt lµnh chim ®Ëu, do ®iÒu kiÖn lµm ¨n thuËn lîi, ch¼ng bao l©u nh©n d©n ë nhiÒu ®Þa ph¬ng trong tØnh nh H¶i HËu, Xu©n Trêng hoÆc ë çc tØnh kh¸c nh Th¸i B×nh, Thanh Ho¸ còng di chuyÓn ®Õn xin nhËp c ®Ó lµm ¨n. Mäi ngêi vÒ ®©y cïng chung lng ®Êu cËt, ph¸ lau sËy, chÆt só vÑt, san ghÒnh lÊp tròng, c¶i t¹o ®ång ruéng më mang diÖn tÝch canh t¸c, trång lóa, trång mµu. Trong nh÷ng ngµy n«ng nhµn th× nghÒ ®¸nh ç, b¾t chim, thu b¾t h¶i s¶n vÉn ®îc duy tr× t¹i ®©y.

961

Ngay tõ khi lµng x· ®îc h×nh thµnh, nh©n d©n ®· dùng chïa thê PhËt vµ lËp ®Òn ®Ó thê thµnh hoµng. Nhí c«ng ¬n 10 «ng tæ ®· vÒ ®©y ®Çu tiªn dùng lµng më x·, d©n lµng ®· phông thê t¹i ®Òn.

§Òn Diªm §iÒn híng chÝnh quay phÝa nam vµ n»m vÒ phÝa b¾c cña th«n Diªm §iÒn. §Òn ban ®Çu dùng b»ng tranh tre nøa l¸. §Òn ®îc dùng lín vµo ®Çu thÕ kû XIX. N¨m Tù §øc thø 36 (1884), ng«i ®Òn l¹i ®îc tu söa vµ tiÕp tôc x©y dùng më réng ra.

Ng«i ®Òn chÝnh x©y theo kiÓu ch÷ ®inh, TiÒn ®êng 5 gian, HËu cung 4 gian, kiÕn tróc chång diÒm hai líp m¸i. NÒn x©y cao vît h¼n mÆt s©n. MÆt ®»ng tríc nhµ tiÒn ®êng 2 gian ngoµi cïng ®îc x©y nh« ra b»ng g¹ch cã cöa sæ ®Ó th«ng tho¸ng phÝa trong. Ba gian gi÷a lµ hÖ thèng cöa gç, phÝa trªn chÊn song con tiÖn, phÝa díi lµ bøc bµn. Trªn hÖ thèng cöa lµ mét m¶ng têng x©y, mÆt ngoµi trang trÝ hoa l¸ çch ®iÖu vµ trªn cïng lµ hai con rång chÇu mÆt trêi.5. Di tÝch g¾n víi phong trµo yªu níc chèng Ph¸p tríc n¨m 1930

* Nhµ thê hä L·: th«n Thîng §ång, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, thê L· Xu©n Oai66 vµ çc vÞ tæ cña dßng hä L· ë ®Þa ph¬ng.

Nhµ thê cò hä L· do Tæng ®èc Nam §Þnh Cao Xu©n Dôc ®øng ra kªu gäi hµng tØnh ®ãng gãp x©y dùng, hiÖn kh«ng cßn. Nhµ thê hiÖn nay cã 3 gian chÝnh vµ 3 gian nhµ kh¸ch. Toµ chÝnh ®îc lµm vµo n¨m Gi¸p TuÊt, niªn hiÖu B¶o §¹i, theo phong çch cæ truyÒn cã tø trô, mª cèn, lîp ngãi nam, cã bê b¶ng, ®Êu nãc theo kiÓu cæ.

Gian chÝnh gi÷a cã kh¸m thê kÝch thíc 1,2m x 1,6m, ®îc ph©n thµnh çc ng¨n ®Ó thê tæ. ChÝnh gi÷a ®Æt bµi vÞ thê ®Ö nhÊt tæ L· Xu©n ChÝnh, hai bªn thê bµi vÞ L· Xu©n Minh, L· Xu©n MËu, L· Xu©n Oai. Ban thê bªn ph¶i ë phÝa ®«ng thê cô L· Xu©n Trang vµ çc bµ c«, «ng m·nh (nam, n÷ chÕt trÎ) trong hä. Ban thê bªn tr¸i ë phÝa t©y thê Tó tµi L· §ång Hy, lµ ngêi cã c«ng ra C«n §¶o ®a hµi cèt th©n phô vµ tËp th¬ C«n §¶o ®éc nhÊt - C«n §¶o thi tËp cña L· Xu©n Oai vÒ ®Êt liÒn lu truyÒn cho hËu thÕ.

Kh¸m thê ®îc t¹o rång chÇu mÆt nguyÖt ë phÇn ch¬ng. PhÇn cæ kh¸m ch¹m lan ®»ng theo kiÓu th«ng phong rÊt nghÖ thuËt. RiÒm kh¸m ch¹m triÖn tµu l¸ d¾t rÊt cÇu kú, cïng víi ®è ngang, ®è däc, d©y cï lµm t¨ng vÎ ®Ñp uy nghiªm cho bµn thê 66 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

962

chÝnh diÖn ë khu chÝnh cung. Bªn trong nhµ thê cßn cã mét ®¹i tù kh¾c gç, s¬n son thÕp vµng víi bèn ch÷ "L· thÞ tõ ®êng" do L· Xu©n Oai lóc sinh thêi ®· kh¾c vµ do quan ¸n s¸t nhµ Thanh lµ TriÖu èc viÕt. Ngoµi ra cßn cã: ®«i c©u ®èi kh¾c gç, s¬n son tõ thÕ kû XIX, ca ngîi c«ng ®øc, nÒ nÕp cña «ng tæ dßng hä L· ë ®Þa ph¬ng; hai bµi chÕ cña vua Tù §øc ban khen Tßng ngò phÈm L¹i khoa Chëng Ên, Thîng biÖn tØnh Ninh B×nh L· Xu©n Oai.

Hai bµi chÕ nµy ®îc ban tÆng vµo ngµy 7 th¸ng 8 n¨m Quý DËu (1873) vµ ngµy 9 th¸ng giªng n¨m §inh Söu (1877). Néi dung bµi chÕ viÕt treo t¹i nhµ thê cã ®o¹n ghi: "BiÕt mu toan, biÕt hµnh sù, biÕt gi÷ g×n viÖc chÝnh trÞ thËt nªn khen ngîi. Sù trong s¸ng, sù cÈn träng, sù siªng n¨ng ®¸ng bËc quan sang".

* §Òn Giao Cï: x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, thê ThÇn Thiªn L«i tøc ThÇn SÊm vµ Vò H÷u Lîi67.

N¨m 1887, khi Vò H÷u Lîi bÞ giÆc Ph¸p giÕt h¹i, nh©n d©n ®· ®a x¸c «ng vÒ ch«n t¹i lµng An N«ng (c¸ch lµng Giao Cï kho¶ng 5 c©y sè). T¹i quª nhµ, nh©n d©n ®· lËp bµi vÞ cña «ng ®a vµo thê trong ®Òn cña lµng. Bµi vÞ ghi "NguyÔn triÒu s¾c tø Êt Hîi khoa §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n Quang léc tù thiÕu khanh BiÖn lý Binh bé sù vô, lÜnh Nam §Þnh tØnh Thîng biÖn, tù Ngäc Tu©n, hiÖu NghÜa PhÉn Vò ®¹i nh©n thÇn vÞ" (ThÇn vÞ cña Vò ®¹i nh©n, tù lµ Ngäc Tu©n, hiÖu lµ NghÜa PhÉn, triÒu NguyÔn s¾c ban lµ §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Êt Hîi, chøc Quang Léc tù thiÕu khanh, BiÖn lý Binh bé sù vô, ®îc gi÷ chøc Th-îng biÖn Nam §Þnh). Bµi vÞ cña Vò H÷u Lîi s¬n son thÕp vµng, ®Æt trang träng trong mét cç long ngai. Ban ®Çu bµi vÞ cña thÇn Thiªn L«i vµ Vò H÷u Lîi ®îc ®Æt song song trªn mét nhang ¸n, sau ®ã nh©n d©n ®· ®Æt bµi vÞ cña «ng Vò H÷u Lîi t¹i chÝnh cung, ®»ng tríc bµi vÞ cña thÇn Thiªn L«i.

Trong ®Òn cßn nhiÒu ®«i c©u ®èi cña bÌ b¹n vµ häc trß lµm ®Ó ca ngîi khÝ tiÕt cña «ng. Vò H÷u Lîi mÊt ®i, nhng c«ng danh, sù nghiÖp, tiÕng th¬m vÉn cßn m·i m·i.

Khoa ho¹n quèc nhiÕp lu ViÖt sö,Anh thanh tõ vò chÊn Nam thiªn.

T¹m dÞch: C«ng danh sù nghiÖp lu truyÒn trong sö níc ViÖtTiÕng th¬m n¬i ®Òn së chÊn ®éng c¶ trêi Nam.

Hay:

67 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

963

TiÕn sÜ khai khoa quyÕt khëi bÝnh ®ao trõ Ph¸p tÆc,Giao Cï linh khÝ t, c«ng t ®øc phông trung thÇn.

T¹m dÞch:BËc tiÕn sÜ khai khoa quyÕt dÊy binh trõ giÆc Ph¸p,Ngµi lµ khÝ thiªng ®Êt Giao Cï d©n nhí ¬n thê phông nh mét bËc trung thÇn.Trong ®Òn hiÖn cßn nhiÒu hiÖn vËt b»ng ®ång nh: ®Ønh h-

¬ng, c©y nÕn, b¸t h¬ng, ®å gèm sø vµ tÊm biÓn ¢n tø vinh quy do triÒu ®×nh ban tÆng khi vinh quy b¸i tæ.

* §Òn thê Ph¹m V¨n NghÞ 68: ë x· NghÜa L©m, huyÖn NghÜa Hng.

Ban ®Çu ®Òn ®îc dùng b»ng tranh tre nøa l¸. Ng«i ®Òn hiÖn nay ®· ®îc x©y dùng khang trang vµ tu söa nhiÒu lÇn.

§Òn n»m bªn c¹nh trôc ®êng giao th«ng liªn x·. Qua cæng ®Òn gåm 2 líp m¸i lµ mét s©n g¹ch víi nhiÒu bån hoa, sen lÉn víi c©y lu niªn. Xung quanh s©n cã têng bao quanh.

TiÒn ®êng gåm 5 gian, khung gç lim, lîp ngãi ta. MÆt ngoµi vÒ phÝa hai bªn ¸p têng cã ®¾p hai con ngùa kh¸ ®Ñp. Hai gian ®Çu håi cã hai cöa sæ lín trang trÝ h×nh ch÷ triÖn. PhÝa trong bé m¸i lµm ch¾c ch¾n nhng kh«ng cÇu kú. Toµ ChÝnh tÈm nguyªn tríc cã ba gian, t¹o víi nhµ TiÒn ®êng thµnh hai líp. VÒ sau khi tu söa, ®Þa ph¬ng muèn cho t«n nghiªm ®· x©y thµnh mét hËu l©u, cã chiÒu cao vît h¼n nhµ tiÒn ®êng ®»ng tríc, bao gåm ba gian däc nèi víi kiÕn tróc phÝa trªn t¹o thµnh h×nh ch÷ §inh. Di tÝch nµy ®îc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin xÕp h¹ng b¶o vÖ.

* Ng«i nhµ sè 7 phè BÕn Ngù: phêng Phan §×nh Phïng, thµnh phè Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng ng«i nhµ cæ nhÊt cña thµnh phè hiÖn nay, do cô TrÇn §×nh L©m x©y dùng n¨m 1849. TrÇn §×nh L©m lµ cha cña TrÇn Do·n §¹t69, «ng cña TrÇn BÝch San70. §Õn nay ng«i nhµ ®· 150 n¨m, nhng do nÒn mãng, chÊt liÖu gç tèt, ®é cao võa ph¶i nªn kh«ng bÞ mèi mät, giã b·o lµm h h¹i.

Ng«i nhµ gåm mét tõ ®êng vµ mét sè c¨n nhµ phô. Tõ ®êng 5 gian, quay híng ®«ng tr«ng vÒ phÝa s«ng §µo, chç bÕn ®ß ChÌ xa lµ n¬i bu«n b¸n giao lu hµng ho¸ tÊp nËp, ®«ng vui, trªn bÕn d-íi thuyÒn. Nhµ x©y b»ng g¹ch thÊt, lîp ngãi nam; c¸c cét c©u 68 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.69 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.70 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

964

®Çu, xµ, l¸ m¸i, cöa bøc bµn ®Òu b»ng gç lim, ch¹m kh¾c cßn ®¬n s¬.

§Çu thÕ kû XX, ng«i nhµ sè 7 phè BÕn Ngù lµ mét trong hai ®Þa ®iÓm liªn l¹c ®a thanh niªn sang Qu¶ng Ch©u huÊn luyÖn cña ViÖt Nam thanh niªn çch m¹ng héi. Tõ ngµy 14 th¸ng 7 tíi cuèi n¨m 1926, ba nhãm häc sinh yªu níc trêng Thµnh Chung Nam §Þnh gåm h¬n chôc ngêi lÇn lît ®i sang Qu¶ng Ch©u ®îc NguyÔn ¸i Quèc trùc tiÕp huÊn luyÖn, båi dìng.

Chñ cña ng«i nhµ sè 7 lóc ®ã lµ bµ NguyÔn Phîng Trõu, th-êng gäi lµ bµ TrÇn ThÞ KiÓm- con g¸i cô NguyÔn H÷u C¬ng quª ë KiÕn X¬ng, Th¸i B×nh. Cô NguyÔn H÷u C¬ng cïng ho¹t ®éng víi cô NghÌ Giao Cï, bÞ giÆc Ph¸p b¾t giam ë nhµ tï CÇn Th¬ vµ mÊt ë ®ã. Ng«i nhµ tõng lµ chç cô C¶ C¬ng gÆp gì çc v¨n th©n nh Vò H÷u Lîi ®Ó bµn kÕ chèng Ph¸p. Em g¸i cña bµ Phîng Trõu lµ bµ NguyÔn Hång §Ýnh lÊy «ng Ba QuyÕn (tøc L¬ng Ngäc QuyÕn), con cña L¬ng V¨n Can, ho¹t ®éng trong phong trµo §«ng Kinh nghÜa thôc. Khi vÒ níc, «ng vÒ Èn n¸u ho¹t ®éng ë nhµ bµ chÞ vî t¹i sè 7 BÕn Ngù (kho¶ng n¨m 1915- 1916), cïng víi çc «ng NguyÔn Thîng HiÒn, NguyÔn Th«ng H÷u...

Sau khi thµnh lËp T©m T©m X· ë Qu¶ng Ch©u (n¨m 1924), ®ång chÝ Lª Hång S¬n lÊy n¬i nµy ë trong níc lµm chç liªn l¹c. Tõ ®©y, NguyÔn C«ng Thu ®· cïng cô §inh Ch¬ng D¬ng thµnh lËp chi héi ®Çu tiªn cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng héi ë Nam §Þnh vµ B¾c bé.

N¨m 1926, khi §inh Ch¬ng D¬ng, NguyÔn C«ng ViÖt, §Æng Ch©u TuÖ, NguyÔn C«ng Thu... bÞ b¾t th× ng«i nhµ t¹m bá v¾ng mét thêi gian. Tõ n¨m 1927 trë ®i, NguyÔn Danh §íi (ch¸u ruét cña NguyÔn Phîng Trõu) ho¹t ®éng ë Kú bé cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng héi dïng lµm chç ë, héi häp.

Thêi gian ®ã, nhiÒu häc sinh yªu níc ®· ®Õn ®©y ®Ó häc hái t×m ®êng cøu níc vµ sau nµy trë thµnh nh÷ng nhµ chÝnh trÞ, nhµ l·nh ®¹o xuÊt s¾c cña çch m¹ng. Trong ®ã cã ®ång chÝ §Æng Xu©n Khu (®ång chÝ Trêng Chinh), §Æng Xu©n ThiÒu, NguyÔn V¨n Hoan, NguyÔn Danh §íi, NguyÔn V¨n N¨ng, NguyÔn §øc C¶nh, §Æng Ch©u TuÖ, NguyÔn Têng Loan. Suèt trong giai ®o¹n çch m¹ng 1930- 1935, ng«i nhµ nµy vÉn lµ c¬ së ñng hé vµ nu«i dìng çn bé çch m¹ng.

965

II. Di tÝch çch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn*Chïa Phóc ChØ: ë x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn.Ban thêng vô §¶ng bé Nam §Þnh triÖu tËp héi nghÞ lÊy tªn

lµ héi nghÞ th«n bé nh»m cñng cè vai trß l·nh ®¹o cña çc chi bé vïng n«ng th«n hai tØnh Nam §Þnh vµ Ninh B×nh, tõ ngµy 30/1 ®Õn ngµy 1/2/1931.

Sau héi nghÞ th«n bé, mét phong trµo ®Êu tranh s«i næi diÔn ra ë kh¾p çc vïng n«ng th«n hai tØnh Nam §Þnh vµ Ninh B×nh ph¸t triÓn rÇm ré. Mét sè ®¶ng viªn vµ quÇn chóng çch m¹ng ë Phóc ChØ ®· tæ chøc c¾m cê trªn nói G«i ®Ó kû niÖm Çch m¹ng th¸ng Mêi Nga. TiÕp ®ã, tæ chøc r¶i truyÒn ®¬n ë chî §åi, chî §èng Cao s¸t phñ ®êng NghÜa Hng ®Ó g©y tiÕng vang. §Êu tranh ®ßi khÊt su, thuÕ b»ng çch ®a ®¬n cö ngêi xuèng huyÖn råi vËn ®éng c¶ çc th«n x· quanh vïng cïng tham gia.

Nh©n d©n Phóc ChØ, Yªn Th¾ng kh«ng nh÷ng tham gia cïng çc ®Þa ph¬ng kh¸c ®Êu tranh ®ßi khÊt su, gi¶m thuÕ, mµ cßn cÊt dÊu, b¶o vÖ vµ nu«i dìng çn bé l·nh ®¹o cña §¶ng ®îc an toµn.

Theo truyÒn thuyÕt ng«i chïa nµy do TrÇn NhËt DuËt71 x©y dùng vµ «ng ®· vÒ tu ë ®©y. Ban ®Çu chïa cã tªn lµ Th¸i Tö qu¸n tù, sau ®æi lµ Sïng Nghiªm tù. Thêi HËu Lª d©n lµng cho r»ng chïa lµm trªn ®Çu con rång nªn ®æi lµ Phóc Long tù. §Õn ®êi Minh M¹ng thêi NguyÔn cho lµ tªn chïa ph¹m huý nªn ®æi lµ chïa Phóc ChØ.

Ban ®Çu chïa x©y dùng trªn mét khu ®Êt réng 10 mÉu nªn ®îc gäi lµ khu thËp mÉu th¶o hoa. Chïa n»m ë phÝa t©y b¾c khu miÔu, gåm 7 gian b¸i ®êng víi ba chu«i vå gåm tam b¶o thê PhËt ë gi÷a, mét bªn thê MÉu LiÔu H¹nh, mét bªn thê TrÇn NhËt DuËt. Khu vùc thê th¸nh mang phong çch kiÕn tróc thêi Lª, ch¹m kh¾c phong phó víi mét kü thuËt ®iªu luyÖn. PhÝa ®«ng nam cã c©y cöu phÈm cao h¬n 10 mÐt cã ghi s¸u ch÷ "TrÇn triÒu th¸i s b¶o ph¸p" vµ hå trång sen tr¾ng. Tríc cöa chïa cã ao NhËt, ao NguyÖt th¶ hoa sen tr¾ng. Trong chïa cã hßn non bé b»ng ®¸ tr¾ng, trång tróc tr¾ng (b¹ch tróc) hoa mÉu ®¬n tr¾ng. V× vËy, chïa Phóc ChØ cßn ®îc gäi lµ chïa Tø B¹ch.

Chïa Phóc ChØ lµ mét trong nh÷ng c¬ së çch m¹ng ®Çu tiªn cña tØnh Nam §Þnh.

* §Òn vµ chïa Nam L¹ng: x· Trùc TuÊn, huyÖn Trùc Ninh. 71 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸.

966

Khu di tÝch nµy n»m ë ®Çu lµng, xa khu d©n c, trªn mét khu ®Êt réng g¾n liÒn víi phong trµo çch m¹ng cña huyÖn Trùc Ninh trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XX.

Nhµ gi¸o yªu níc Ph¹m Gia, ngêi huyÖn Thanh Tr×, ngo¹i thµnh Hµ Néi, ®· vÒ th«n Nam L¹ng më líp d¹y häc. §Òn Nam L¹ng ®îc chän lµm n¬i so¹n th¶o, in Ên tµi liÖu cña chi bé ®Ó göi ®i çc n¬i vµ ®ãn nhËn çc héi viªn trong huyÖn vÒ ph¶n ¸nh trao ®æi, héi häp. Ngoµi v¨n ho¸, líp häc cña thµy gi¸o Gia cßn häc çc bµi ca çch m¹ng, tËp vâ nghÖ ngay t¹i s©n ®Òn vµ chïa Nam L¹ng. Khi phong trµo ph¸t triÓn, líp häc cßn tËp qu©n sù, tæ chøc çc héi quÇn chóng nh héi ®äc s¸ch b¸o, héi ¸i h÷u... mµ trung t©m cña héi ®Æt tªn t¹i Nam L¹ng.

N¨m 1943, §ç ThÕ Tù, ngêi ®Þa ph¬ng, c«ng nh©n nhµ m¸y Rîu Nam §Þnh, v× tham gia ®Êu tranh chèng bän chñ bãc lét c«ng nh©n nªn bÞ mËt th¸m lïng b¾t ph¶i vÒ quª t¹m l¸nh ®· b¾t ®îc liªn l¹c, tiÕn hµnh tËp hîp l¹i lùc lîng, tiÕp tôc lÊy ®Òn Nam L¹ng ®Ó luyÖn tËp vâ nghÖ, häc tËp chñ nghÜa M¸c - Lª nin, chê thêi c¬ míi.

§ªm 16/8/1945, t¹i khu di tÝch ®Òn vµ chïa Nam L¹ng, h¬n 500 ngêi trang bÞ vò khÝ ®· ®îc tËp hîp ®Ó chuÈn bÞ ®i cíp chÝnh quyÒn t¹i çc huyÖn Trùc Ninh, Nam Trùc, Xu©n Trêng vµ bèt L¹c QuÇn.

§Òn Nam L¹ng kiÕn tróc kiÓu ch÷ NhÞ, gåm tiÒn ®êng 5 gian, chÝnh tÈm 3 gian. HÖ thèng 4 cét ®¸, ë phÝa têng sau, ®îc ch¹m træ c«ng phu, phÝa trªn ch¹m næi con rïa, con ly ®ang t thÕ ch¹y, chÝnh gi÷a ch¹m rång bay, ph¬ng móa, nÐt ch¹m tinh x¶o, uyÓn chuyÓn. Trªn thµnh m¸ng ®¸ ch¹m rång chÇu mÆt nguyÖt.

Chïa n»m ë gi÷a ®Òn vµ phñ cïng quay vÒ híng ®«ng nam. KiÕn tróc chïa theo kiÓu ch÷ §inh víi 5 gian b¸i ®êng vµ 4 gian chÝnh cung bè trÝ theo chiÒu däc. Hai bªn t¶ h÷u cã tîng Hé ph¸p "KhuyÕn thiÖn" vµ "Trõng ¸c" b»ng ®¸.

Khu v¨n chØ n»m ë phÝa tríc chïa vµ phñ. §©y lµ v¨n chØ duy nhÊt cßn l¹i ë huyÖn Trùc Ninh, kiÕn tróc hoµn toµn b»ng ®¸ xanh. Lèi vµo v¨n chØ lµ hai cæng nhµ, phÝa bªn cã hai cét ®ång trô. Bªn t¶ vµ bªn h÷u cã bia ®¸ lµm n¨m Canh Ngä, ®êi vua Tù §øc thø 23 (1870), ghi l¹i qu¸ tr×nh thiÕt lËp v¨n ®µn cña ®Þa ph-¬ng, xung quanh v¨n chØ cã têng g¹ch bao bäc.

967

Khu di tÝch ®Òn chïa Nam L¹ng ®· g¾n liÒn víi phong trµo çch m¹ng cña huyÖn Trùc Ninh ngay tõ nh÷ng ngµy khi §¶ng cha ra ®êi ®Õn hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü.

* HÇm chØ huy Thµnh uû Nam §Þnh (cßn gäi lµ hÇm chØ huy A4): ®êng Quang Trung, thµnh phè Nam §Þnh.

HÇm chØ huy A4 do Thµnh uû trùc tiÕp chØ ®¹o x©y dùng, giao cho ®éi c«ng tr×nh thuéc ty KiÕn tróc thiÕt kÕ vµ thi c«ng. Sau h¬n mét n¨m x©y dùng ®Õn ®Çu n¨m 1967, hÇm chØ huy A4 míi hoµn thµnh.

HÇm chØ huy A4 cã hai cöa, cöa lªn vµ xuèng. Trªn mçi cöa cã mét nhµ tranh, xung quanh x©y g¹ch vµ ®¾p ®Êt bªn ngoµi ®Ó b¶o vÖ. §©y lµ n¬i lµm viÖc cña çc ®ång chÝ l·nh ®¹o thµnh uû, khi cã b¸o ®éng sÏ chuyÓn xuèng lµm viÖc díi hÇm. T¹i A4 vµo cuèi n¨m 1968, x©y hai c¨n nhµ ngãi thay thÕ hai c¨n nhµ tranh ®Ó lµm viÖc vµ häp hµnh. HÇm x©y theo kiÓu ch÷ chi, cã nhiÒu ng¸ch, n»m s©u díi mÆt ®Êt tõ 6m ®Õn 8m. Nguyªn vËt liÖu chñ yÕu ®Ó x©y dùng ë ®©y lµ v«i, xi m¨ng, gç, s¾t. ChiÒu ngang trung b×nh ë díi hÇm réng 0,80m. Chç réng nhÊt ®Ó ngñ vµ lµm viÖc lµ 1,56m. ChiÒu dµi cña hÇm (kh«ng kÓ çc ng¸ch) ®o trªn mÆt b»ng hai cöa lµ 14,4m. Çc thµnh hÇm lãt b»ng mét líp ch¨n Nam §Þnh.

Trong thêi gian ®Þch ®¸nh ph¸ ¸c liÖt, çc ®ång chÝ l·nh ®¹o Thµnh uû thêng xuyªn cã mÆt t¹i A4, nh ®ång chÝ TrÇn V¨n So¹n, TØnh uû viªn, BÝ th Thµnh uû, ®ång chÝ TrÇn ThÞ §oan Phã bÝ th kiªm Chñ tÞch Uû ban hµnh chÝnh thµnh phè vµ çc ®ång chÝ trong ban thêng vô. HÇm chØ huy A4 ®· ®îc vinh dù ®ãn çc ®ång chÝ Lª DuÈn, Tæng BÝ th Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng, NguyÔn V¨n TiÕn trëng ph¸i ®oµn miÒn Nam t¹i miÒn B¾c, Trung tíng Song Hµo... ®Õn th¨m.

Suèt trong nh÷ng n¨m th¸ng chØ ®¹o cuéc chiÕn ®Êu chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña ®Õ quèc Mü, hÇm chØ huy A4 lµ c¬ quan ®Çu n·o cña thµnh phè n¬i ®a ra çc chñ tr¬ng ®óng ®¾n vµ kÞp thêi ®Ó l·nh ®¹o qu©n d©n Nam §Þnh ®¸nh b¹i cuéc chiÕn tranh leo thang cña giÆc Mü.

* Cöa hµng c¾t tãc díi hÇm: ë ®êng NguyÔn Du thµnh phè Nam §Þnh.§Ó tÝch cùc chñ ®éng chèng l¹i mét çch cã hiÖu qu¶ cuéc

chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña ®Þch, h¹n chÕ thiÖt h¹i ®Õn møc ®é Ýt

968

nhÊt vÒ ngêi vµ cña, díi sù l·nh ®¹o cña tØnh uû, ngay tõ th¸ng 8/1965 thµnh uû Nam §Þnh ®· ra nghÞ quyÕt "Tæ chøc thµnh phè chiÕn ®Êu s¶n xuÊt".

Thi hµnh chñ tr¬ng cña Thµnh uû, phßng qu¶n lý nhµ ®Êt thµnh phè tiÕn hµnh x©y dùng nhµ c¾t tãc díi hÇm ®Ó chèng l¹i sù ph¸ ho¹i cña m¸y bay giÆc Mü, phôc vô tèt ®êi sèng çn bé c«ng nh©n viªn ë l¹i s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu trong thµnh phè. Nhµ c¾t tãc nµy x©y ch×m xuèng díi ®Êt 1,20m, néi t©m cã chiÒu dµi 4,50m chiÒu réng 2,50m. VËt liÖu x©y dùng lµ g¹ch, v«i, xi m¨ng, nÒn ®æ bª t«ng g¹ch vì. PhÇn næi trªn mÆt ®Êt lµ gç, luång, lîp ngãi. TrÇn nhµ ghÐp b»ng cãt, trªn trÇn xÕp mét lît bao trÊu ®Ó chèng bom bi. Xung quanh nhµ phÝa trªn ®¾p têng ®Êt cao 0,80m ®¸y díi réng 1,00m ®¸y trªn 0,50m ®Ó chèng m¶nh bom ®¹n.

Ngµy 2/9/1966, nhµ c¾t tãc díi hÇm ®· ®îc khai tr¬ng. Trong qu¸ tr×nh phôc vô ë ®©y çc «ng §µo Quang ThiÒu vµ TrÇn V¨n §ang ®· kh¾c phôc mäi hoµn c¶nh khã kh¨n ®Ó phôc vô tèt mäi nhiÖm vô ®îc giao. Trong nh÷ng giai ®o¹n ®Þch ®¸nh ph¸ ¸c liÖt nh çc n¨m 1966 - 1967, cã thêi gian trung b×nh mçi th¸ng vÉn phôc vô ®îc 150 ngêi. Thêi gian cao ®iÓm, mçi th¸ng vÉn phôc vô 400 lît ngêi ®Õn c¾t tãc. §©y lµ mét c¬ së phôc vô sinh ho¹t trong thêi chiÕn cña thµnh phè Nam §Þnh ®Ó chèng l¹i chiÕn tranh ph¸ ho¹i cña giÆc Mü. Suèt trong qóa tr×nh ®Þch ®¸nh ph¸ ¸c liÖt vµ trong thêi gian ®Þch nÐm bom h¹n chÕ, nhiÒu ®oµn kh¸ch trong vµ ngoµi níc ®· ghÐ th¨m cöa hµng nµy.

Cöa hµng c¾t tãc díi hÇm ®· tham gia phôc vô suèt giai ®o¹n chiÕn tranh chèng Mü vµ ngµy nay cöa hµng vÉn tiÕp tôc ho¹t ®éng phôc vô nh©n d©n thµnh phè Nam §Þnh.

III. Çc c«ng tr×nh kiÕn tróc v¨n ho¸ tiªu biÓu1. Chïa - th¸p, ®Òn, ®×nh, l¨ng miÕu * Chïa Keo Hµnh ThiÖn (chïa ThÇn Quang): x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng.

Chïa Keo Hµnh ThiÖn lµ quÇn thÓ kiÕn tróc víi 13 toµ réng, dÉy dµi gÇn 121 gian nèi tiÕp nhau, soi bãng xuèng mÆt hå.

G¸c chu«ng tríc cöa chïa cÊu tróc kiÓu tam quan néi 5 gian, chång diªm, m¸i cong, bê çnh kÎ bÈy uèn lîn. PhÝa díi lµ 8 ®¹i trô vµ 16 cét qu©n ®îc ®Æt trªn t¶ng ch¹m kh¾c hoa v¨n çnh sen

969

në. PhÇn trªn, kÕt cÊu theo kiÓu chång giêng ®ì m¸i. Nh÷ng m¶ng cuèn ë çc v× vµ çc then ngang, ®è däc mang phong çch nghÖ thuËt thêi HËu Lª.

Hai bªn ®êng kiÖu l¸t g¹ch, kÕ liÒn lµ hai d·y hµnh lang, mçi d·y gåm 40 gian bÒ thÕ.

TiÒn ®êng 5 gian, m¸i cong, toµ §Ö nhÞ 3 gian, toµ thê PhËt vµ 3 toµ sau thê th¸nh tæ ThiÒn s Kh«ng Lé. Çc ®è lôa, khung b¹o, con s¬n, kÎ bÈy cña tõng toµ nhµ ®îc ch¹m kh¾c tinh vi. Ba bé çnh cöa gåm 10 çnh ®îc ch¹m kh¾c thÓ hiÖn 10 ®Ò tµi kh¸c nhau. Kü thuËt ch¹m gç bong kªnh ë mÆt tiÒn hai toµ tiÒn ®êng ®¹t tíi tr×nh ®é cao víi ®Ò tµi phong phó gåm: long cuèn thuû, ly ngËm ngäc, phîng ngËm cµnh hoa, tø linh tø quý, l¸ ho¶ ®ao m¸c, v©n m©y uèn lîn. §Æc biÖt, ch¹m kh¾c h×nh rång ë çc kiÕn tróc trung t©m rÊt ®a d¹ng, con rång lóc Èn lóc hiÖn víi çc tr¹ng th¸i kh¸c nhau víi ®êng nÐt kh¾c ho¹ tinh vi, s¾c s¶o.

Sau toµ thê PhËt lµ ®Òn Th¸nh thê ThiÒn s Kh«ng Lé víi ba toµ quy m«, ch¹m kh¾c hoa v¨n c«ng phu vµ ®Ñp. Tîng ThiÒn s uy nghiªm siªu tho¸t. Cuèi cïng lµ 10 gian nhµ tæ, nhµ o¶n. Chïa cßn lu gi÷ nh÷ng di vËt cæ cã gi¸ trÞ cña thÕ kû thø XVII: ¸n th, sËp thê, tîng ph¸p, chu«ng kh¸nh, v¨n bia, hoµnh phi c©u ®èi vµ s¸ch ch÷ H¸n nãi vÒ lÞch sö chïa Keo.

KÓ tõ ngµy khëi dùng, chïa Keo Hµnh ThiÖn ®· ®îc tu söa nhiÒu lÇn vµo çc n¨m: Ho»ng §Þnh thø 13 (1612), C¶nh TrÞ thø 9 (1671), ChÝnh Hoµ thø 25 (1704), Thµnh Th¸i thø 7 (1896). N¨m 1962 chïa Keo ®îc Nhµ níc c«ng nhËn lµ di tÝch lÞch sö v¨n ho¸.

Hµng n¨m, chïa më héi hai lÇn. §ã lµ héi Xu©n vµo dÞp tÕt Nguyªn ®¸n vµ héi th¸ng 9 më vµo ngµy 13, 14,15 ®Ó kû niÖm ngµy sinh cña Th¸nh tæ Kh«ng Lé. Héi xu©n gåm çc trß ch¬i b¾t vÞt, thi nÐm ph¸o, thi nÊu c¬m vµ çc h×nh thøc v¨n nghÖ d©n gian kh¸c. Héi th¸ng 9 ®îc tæ chøc träng thÓ. Ngoµi nh÷ng nghi thøc lÔ tiÕt mang tÝnh chÊt t«n gi¸o, héi th¸ng 9 cßn lµ n¬i héi tô cña nh÷ng sinh häat v¨n ho¸ tinh thÇn cña c d©n n«ng nghiÖp. Tæ chøc b¬i ch¶i tõ ngµy 10/9 ®Õn hÕt héi ChÝnh v× vËy, vµo ngµy héi nh©n d©n kh«ng nh÷ng trong vïng mµ c¶ trong Nam ngoµi B¾c ®Òu n« nøc kÐo vÒ dù :

"Dï cho cha ®¸nh mÑ treoEm kh«ng bá héi chïa Keo h«m r»m"

970

* Chïa Cæ LÔ (chïa ThÇn Quang): thÞ trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh- mét di tÝch lÞch sö v¨n ho¸, th¾ng c¶nh næi tiÕng vïng ®ång b»ng s«ng Hång.

Chïa Cæ LÔ do Hoµ Thîng Ph¹m Quang Tuyªn x©y dùng vµo th¸ng 11 n¨m 1920. Hoµ thîng ®· h¹ gi¶i ba chïa nhá ®Òu ë lµng Cæ LÔ, t¬ng truyÒn do thiÒn s NguyÔn Minh Kh«ng lËp vµo thÕ kû XII thêi Lý. Chïa dùng trªn mét nÒn ®Êt vu«ng, cã s«ng nhá vµ hå bao quanh.

Tríc chïa lµ c©y th¸p cã tªn gäi lµ "Cöu phÈm liªn hoa" dùng n¨m 1927. Th¸p 12 tÇng vµ mét tÇng ®Õ th¸p, mçi th¸p cã 8 mÆt, mçi mÆt ®Òu cã 1 dßng ch÷ H¸n ®¾p næi, çc c¹nh th¸p ®Òu ®¾p rång, m¸i cong. Th¸p cao 32m, ®Æt trªn lng con rïa, ®Çu rïa híng vµo chïa, phÝa díi con rïa lµ hÖ thèng mãng dµn dùng b»ng 50 c©y gç lim. Çc c¹nh c©y th¸p cã ®¾p nh÷ng con rång, ë tÇng thø 2 vµ thø 3 (tÝnh tõ díi lªn) x©y m¸i cong theo kiÓu gi¶ ngãi èng, çc ®Õ tÇng trªn cã ®¾p çnh sen.

Chïa Cæ LÔ ngoµi thê PhËt, cßn thê thiÒn s NguyÔn Minh Kh«ng, ®· tõng ch÷a cho vua Lý ThÇn T«ng tho¸t khái bÖnh hiÓm nghÌo. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p (1947), chïa Cæ LÔ lµ n¬i lµm lÔ xuÊt ph¸t cho 29 vÞ s tù nguyÖn cëi ¸o cµ sa ra mÆt trËn giÕt giÆc cøu níc. Nhµ s Ph¹m ThÕ Long, ngêi kÕ tôc hoµ thîng Ph¹m Quang Tuyªn trô tr× ng«i chïa nµy ®· tham gia kh¸ng chiÕn, sau nµy trë thµnh Hoµ thîng, «ng ®· gi÷ nhiÒu träng tr¸ch trong gi¸o héi PhËt gi¸o vµ Nhµ níc ViÖt Nam.

Th¸p chïa Cæ LÔ cao vµ ®å sé. CÊu tróc chÝn tÇng tùa b«ng hoa sen liªn kÕt, mang ý nghÜa lµ chÝn tÇng trêi PhËt. TÇng trªn cïng ®Æt tîng A di ®µ biÓu tîng cña phËt chñ T©y ph¬ng. Tõ nh÷ng nói nhá xung quanh ch©n th¸p ®Õn ®Õ th¸p, th©n th¸p ®Òu thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng vßm cuèn. Trong lßng th¸p cã mét cét trô lín. Xung quanh cét cã nh÷ng bËc thang tõ ®Õ th¸p lªn ®Ønh th¸p bëi vËy kh¸ch tham quan cã thÓ trÌo lªn trªn ®Ønh ®Ó phãng tÇm m¾t ra bèn ph¬ng sau khi leo h¬n 60 bËc thang xo¸y tr«n èc.

Tõ khu th¸p qua cÇu cong tíi khu "PhËt gi¸o héi qu¸n", ë s©n g¹ch cã x©y dùng 2 ®×nh lín. Nhµ héi qu¸n x©y dùng n¨m 1936, trong phong trµo "ChÊn hng PhËt gi¸o". CÊu tróc m¸i vßm cao, trªn nãc m¸i cã ®Çu ®ao theo kiÓu ®×nh lµng, ë 4 gãc ®¾p mÆt hæ phï. Bªn tr¸i héi qu¸n lµ d·y nhµ 3 gian thê Hng §¹o §¹i v¬ng vµ hai

971

cha con vÞ ®¹i khoa ngêi lµng Cæ LÔ, thÕ kû XIV (thêi TrÇn DuÖ T«ng) lµ B¶ng nh·n §µo S TÝch vµ TiÕn sÜ §µo Toµn Phó.

Héi qu¸n lµ d·y nhµ 3 gian thê TrÇn Hng §¹o vµ hai vÞ ®¹i khoa S Mç vµ Toµn Mç; nhµ phÝa bªn tr¸i tríc ®©y thê LiÔu H¹nh. Tõ khu héi qu¸n, qua 2 cÇu gi¶ nói cã m¸i ngãi che tíi chïa chÝnh. Hai bªn lèi vµo gi¶i vò ®¾p con rång lín. Trong chïa cÊu tróc m¸i vßm, trªn trÇn trang trÝ ho¹ tiÕt mµu s¾c rùc rì nh tÊm th¶m. Trªn thîng ®iÖn cã tîng PhËt ThÝch Ca cao 4m; réng 3,5m, b»ng gç s¬n son thÕp vµng, hai bªn hµnh lang chïa lµ 2 d·y bia hËu däc theo chïa lµ 2 d·y gi¶i vò.

Gi÷a s©n chïa, trªn mét gß ®Êt cã têng bao quanh, ®Æt qu¶ chu«ng lín nÆng 9 tÊn trang trÝ h×nh çnh sen thuû ba. Chïa cã cÊu tróc m¸i vßm, trªn trÇn trang trÝ ho¹ tiÕt rùc rì, díi lµ tîng PhËt cao 4 m b»ng gç s¬n son thÕp vµng.

Hai bªn thîng ®iÖn lµ nhµ kh¸ch, nhµ tæ. ë nhµ tæ cã tîng hoµ thîng Ph¹m Quang Tuyªn. Trong chïa cßn lu gi÷ l¹i nhiÒu di vËt quý nh chu«ng ®ång lín ®óc thêi C¶nh ThÞnh (1799), trèng ®ång lo¹i tr¬n, mét l¸ cê 2 mÆt cã dßng ch÷ "Nam Thiªn th¸nh tæ", "Lý triÒu quèc s", trèng ®ång thêi Lý. ë ®©y cßn cã 4 thuyÒn ch¶i ®Ó thi b¬i vµo héi hµng n¨m 16/9 ©m lÞch- mét ho¹t ®éng v¨n ho¸ thÓ thao giµu b¶n s¾c d©n téc cña c d©n ven biÓn.

Chïa cã quy m« kiÕn tróc réng lín hµi hoµ, ®îc kÕt hîp çc yÕu tè cæ truyÒn ViÖt Nam víi kiÕn tróc G« tÝch Ch©u ¢u.

* Chïa §¹i Bi (§¹i BÞ tù): thuéc x· Nam Giang, huyÖn Nam Trùc (thêng ®îc gäi lµ chïa Bi).

C¨n cø vµo t liÖu v¨n bia, chïa ®îc x©y dùng thêi Lý Nh©n T«ng (1072- 1127). Chïa Bi cã kiÕn tróc ®éc ®¸o, n»m trªn mét vïng ®Êt réng, b»ng ph¼ng. Theo truyÒn thuyÕt ®Êt nµy cã h×nh con rång, hai bªn cöa chïa cã hai giÕng níc lµ hai m¾t rång.

Ngoµi thê PhËt, chïa Bi cßn thê ThiÒn s Tõ §¹o H¹nh. KiÕn tróc chïa theo lèi néi c«ng ngo¹i quèc. Chïa ®îc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin xÕp h¹ng di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ tõ n¨m 1963.

Tam quan ®îc x©y dùng chÕch sang ph¶i, ®èi diÖn víi kh¸m thê ThiÒn s Tõ §¹o H¹nh, gi÷ ®îc nhiÒu nÐt ch¹m kh¾c thêi HËu Lª. Cöa chÝnh cña chïa ®îc ch¹m kh¾c nh÷ng h×nh rång, hoa, l¸, v©n m©y çch ®iÖu kh¸ ®Ñp.

972

Cung ®Çu tiªn, hai gian gi÷a lµ hai tîng hé ph¸p kh¸ to. Kh¸m thê bªn ph¶i thê §øc ¤ng, bªn tr¸i thê ®øc Th¸nh hiÒn vµ mét sè tîng ph¸p kh¸c.

Cung thø hai lµ Tam b¶o, toµ trªn cïng lµ tîng Ngäc Hoµng råi ®Õn Nam Tµo, B¾c §Èu, phÝa díi cã toµ Cöu long cã tîng ThÝch Ca M©u Ni s¬ sinh; hai bªn toµ Cöu long lµ hai tîng Kim §ång, Ngäc N÷.

Cung thø ba lµ Tam b¶o gian chÝnh gi÷a chïa thê PhËt. Toµ cao nhÊt lµ ba pho tîng tam thÕ. Toµ thø hai lµ tîng §øc PhËt A Di §µ, bªn ph¶i lµ tîng Quan ThÕ ©m Bå T¸t, bªn tr¸i lµ tîng §¹i ThÕ ChÝ Bå T¸t. Toµ thø ba lµ toµ Th¸nh T¨ng vµ tîng Thæ ®Þa.

Bªn ph¶i Tam b¶o lµ cung kh¸m thê th¸nh Tæ Tõ §¹o H¹nh vµ Gi¸c H¶i thiÒn S. Çc pho tîng ë chïa Bi ®Òu ®îc t¹c kh¸ hoµn mü. Ngoµi ra cßn nhiÒu ®å thê, c©u ®èi cã gi¸ trÞ vÒ néi dung, nghÖ thuËt. Sau chïa cã g¸c chu«ng.

Víi kiÕn tróc néi c«ng ngo¹i quèc, chïa Bi cã 60 gian b»ng gç, tr¶i réng theo trôc chÝnh, cao dÇn tõ ngoµi vµo trong. G¸c chu«ng hai tÇng kiÓu chång diªm, m¸i cong thanh tho¸t.

HiÖn nay, chïa cßn gi÷ l¹i 10 tÊm bia ®¸. Bia cæ nhÊt kh¾c vµo n¨m VÜnh TrÞ thø t ®êi vua Lª Hy T«ng (1679) vµ mét qu¶ chu«ng nÆng trªn 2 tÊn ®óc vµo n¨m Minh MÖnh thø 18 (1837). Trong chïa cßn gi÷ l¹i nhiÒu hiÖn vËt cã gi¸ trÞ nh nhang ¸n ®îc ch¹m kh¾c mang phong çch thêi HËu Lª.

* Chïa L¬ng - CÇu Ngãi: x· H¶i Anh, huyÖn H¶i HËu.Chïa L¬ng (hay cßn gäi lµ chïa Tr¨m gian), tªn ch÷ lµ Phóc

L©m tù, x©y dùng vµo ®êi vua Lª Hång ThuËn (1509 - 1515). LÞch sö x©y dùng chïa vµ cÇu g¾n liÒn víi c«ng cuéc khai hoang lÊn biÓn 500 n¨m tríc ë H¶i HËu.

Chïa cã quy m« lín, 100 gian, mang phong çch kiÕn tróc thÕ kû XVII vµ XVIII gåm çc c«ng tr×nh: hå níc, tam quan, "Thiªn th¹ch ®µi trô", B¸i ®êng, Tam b¶o, g¸c chu«ng, HËu ®êng vµ hai d·y hµnh lang ®«ng t©y ®îc liªn kÕt l¹i theo lèi giao m¸i, b¾t vÇn.

TiÒn ®êng 5 gian, bÈy, kÎ, trô non, c©u ®Çu theo m« thøc kiÕn tróc thÕ kû XVII, XVIII.

Khu vùc thø hai cña chïa L¬ng bao gåm nhµ tæ "Quan ¢m çc" nhµ kh¸ch, t¨ng phßng, nhµ kho, nhµ bÕp... bao gåm 49 gian lín, nhá. PhÝa b¾c chïa cã hµng chôc th¸p mé. GiÕng níc chïa ®îc t¹o thµnh b»ng nh÷ng chiÕc cèi ®¸ xÕp vßng trßn chång tõng líp

973

lªn nhau. Níc giÕng trong v¾t, tinh khiÕt vÉn thêng dïng ®å x«i söa lÔ cóng PhËt.

Tîng PhËt trong chïa ®îc ®Æt trªn hÖ thèng cÇu sµn, t¹o d¸ng sinh ®éng gÇn gòi víi ®êi thêng. Çc pho tîng cã kÝch thíc lín nh A Di ®µ, tø vÞ Bå T¸t, B¸t vÞ Kim c¬ng, çc vÞ Hé ph¸p. Ngoµi tîng PhËt cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt ph¶i kÓ ®Õn 3 pho tîng Tam Th¸nh, tîng «ng tæ khai s¸ng, çc kh¸m thê, tîng thê kh¸c.

Hai d·y hµnh lang ®«ng, t©y lµ n¬i lu gi÷ mét khèi lîng lín v¨n bia cã gi¸ trÞ vÒ nhiÒu mÆt. Tæng sè cã gÇn 40 bia, theo h×nh thøc cã thÓ chia lµm 2 khèi "Bia vu«ng t¹c tîng, bia trßn ghi c«ng", ph¶n ¸nh nhiÒu mÆt cuéc sèng cña nh©n d©n QuÇn Anh... ®îc dùng vµo çc thêi: Hång ThuËn, ChÝnh Hoµ vµ C¶nh Hng.

CÇu Ngãi çch chïa L¬ng kho¶ng 100m, n»m trªn con ®êng dÉn vµo chïa, g¾n víi ng«i chïa thµnh mét côm di tÝch. Cïng niªn ®¹i dùng víi chïa L¬ng, nªn cÇu Ngãi thêng ®îc gäi lµ cÇu Ngãi Chïa L¬ng (mét trong 10 chiÕc cÇu cæ cña ®Êt QuÇn Anh xa. ChÝn gi¸p (tõ gi¸p nhÊt ®Õn gi¸p chÝn) chØ dùng cÇu b»ng ®¸, kiÕn tróc ®¬n gi¶n, môc ®Ých lµ ®Ó ®i l¹i thuËn tiÖn, cßn gi¸p mêi th× dùng cÇu Ngãi, kh«ng chØ phôc vô cho giao th«ng mµ ®©y thùc sù lµ c«ng tr×nh nghÖ thuËt ®Æc s¾c, næi tiÕng cña trÊn S¬n Nam H¹ xa.

CÇu v¾t ngang qua s«ng Hoµnh ch¶y däc x· QuÇn Anh. KiÓu d¸ng thuéc lo¹i "Thîng gia h¹ kiÒu" (trªn lµ nhµ, díi lµ cÇu). CÇu dùng trªn 18 cét ®¸ vu«ng xÕp thµnh 6 hµng cét ®Ó g¸nh 6 v×, ®ì toµn bé 9 gian nhµ cÇu. Trªn cét ®¸ lµ hÖ thèng xµ ngang, xµ däc b»ng gç lim to ch¾c ®Ó ®ì çc dÇm, n©ng sµn cÇu, nhµ cÇu. Hai bªn lßng cÇu lµ hai d·y hµnh lang vµ còng uèn cong theo lßng cÇu. ViÖc thiÕt kÕ nhµ cÇu ®ßi hái tr×nh ®é cao. §Ó t¹o thµnh 9 gian nhµ cÇu, tÊt nhiªn ph¶i cÇn ®Õn 10 v× xµ cét lµm theo lèi kiÕn tróc cæ cña d©n téc. HÖ thèng xµ dÇm bè côc chÆt chÏ n©ng gän 40 cét çi, cét qu©n, cÊu kiÖn chñ lùc cña nhµ cÇu. M¸i ngãi ®îc lîp rÊt khÐo kh«ng bÞ x«, kh«ng bÞ dét. Ngêi thî tµi hoa xa ®· ®¹t yªu cÇu nµy nhê s¸ng t¹o ra gi¶i ph¸p kü thuËt nöa lîp, nöa x©y lµm cho d¸ng m¸i ®Ñp tùa con rång ®ang bay.

M¶ng ch¹m kh¾c kh«ng nhiÒu vµ cã phÇn ®¬n gi¶n víi çc hµng soi, ®êng chØ ë çc v× kÌo, çc con b¶y, hµng xµ, v¸n bng t¹o h×nh con bím, ®Çu con song t¹o d¸ng l¸ ®Ò. §¸ng chó ý lµ h×nh tîng cuèn th trªn hµng trô, ®Ò 4 ch÷ "QuÇn Ph¬ng x· kiÒu"

974

(cÇu x· QuÇn Ph¬ng). Mçi ®Çu cÇu ®Òu cã 4 con nghª chÇu. D©n gian cã c©u: "Bèn con nghª ®ùc chÇu vÒ tæ t«ng".

* Chïa NghÜa X¸: x· Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Trêng. Di tÝch ®îc x©y dùng theo kiÓu "néi c«ng ngo¹i quèc" trªn

mét khu ®Êt kho¶ng 5.000m2. HiÖn nay, di tÝch vÉn cßn nhiÒu h¹ng môc c«ng tr×nh kiÕn tróc, quy m« t¬ng ®èi ®å sé, thuéc çc thêi ®¹i kh¸c nhau.

Tam quan lµ ®iÓm cao nhÊt cña toµn bé ng«i chïa. KiÕn tróc chïa ®îc xÕp thÊp dÇn qua nhµ gi¶i vò, TiÒn b¸i vµ ®iÓm cuèi cïng lµ Nhµ tæ. Tam quan gåm ba líp chång diªm, tÇng 2 cña tam quan treo chu«ng, tÇng 3 treo kh¸nh.

PhÝa sau Tam quan, çch mét s©n réng lµ Gi¶i vò chïa ®îc sö dông lµm ®×nh cña lµng, mÆc dï trªn danh nghÜa nã vÉn lµ Gi¶i vò cña chïa.

Tõ TiÒn b¸i trë vµo ®Õn toµ thîng ®iÖn, cßn gi÷ ®îc nhiÒu d¹ng kiÕn tróc thêi HËu Lª: hoµnh trßn, ch©n t¶ng ®¸, ch¹m træ gç... T¹i di tÝch cßn cã khu vùc th¸p b»ng ®¸, thê 4 vÞ th¸nh tæ, ®îc x©y dùng riªng khái khu mé th¸p cña chïa. Nhµ tæ, quy m« còng lín h¬n so víi çc di tÝch kh¸c. Vµo n¨m thø 3 ®êi vua Kh¶i §Þnh (1919), lµm thªm 2 gian phñ. C«ng tr×nh x©y b»ng g¹ch B¸t Trµng, ®Ó trÇn chØ b¾t m¹ch, kh«ng tr¸t.

Hai bé çnh cöa cña toµ TiÒn b¸i ®îc ch¹m thñng, ch¹m bong, ch¹m nhÊn, tinh vi ®iªu luyÖn víi ®Ò tµi: rång, l¸ ®Ò, hoa cóc, long m·, mÆt rång hæ phï.

Çc di vËt ë chïa cã mét tÊm bia thêi Lý; cao 1,5m; réng 0,93m; dÇy 0,09m (kh«ng kÓ rïa), tr¸n vµ diÒm bia ch¹m rång, hoa cóc, ch©n bia ch¹m hoa v¨n sãng níc, m©y trêi. Toµ thîng ®iÖn cã 3 cç kiÖu b¸t cèng thêi HËu Lª, çc con rång ®îc ch¹m ë kiÖu gÇn gòi víi con rång thÕ kû XV. Ba nhang ¸n b»ng gç thêi HËu Lª, ®îc ch¹m kh¾c víi çc ®Ò tµi: hoa cóc, rång, l¸ ®Ò, long m·, hoa thÞ. Bèn nghª gç thêi HËu Lª, cao 0,32m; dµy 0,13m ë t thÕ ngåi, thêi xa dïng ®Ó kª ch©n kiÖu; 2 con chån ®¸ ë bê hå (phÝa tríc chïa) thêi HËu Lª. * Chïa Linh Quang (Cæ Tung tù): th«n Cæ Tung, x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc.

Chïa do HuÖ Té thiÒn s (tøc Bïi Th¸nh tæ, tôc gäi lµ §øc Th¸nh tu) x©y dùng thÕ kû XVII. §Õn nay, chïa ®îc lµm l¹i vµ tu söa nhiÒu lÇn.

975

Chïa hiÖn nay cã 4 líp lµm b»ng gç lim. TiÒn ®êng gåm 5 gian lßng réng 7m, dµi 10m20, tiÕp ®Õn lµ mét gian ch¹y däc mét chiÒu 4m, mét chiÒu 6m, líp thø 3 gåm 3 gian cã lßng réng 5m, dµi 7m. Qua mét lèi réng ®Õn g¸c chu«ng h×nh vu«ng mçi c¹nh 4m, cao h¬n 10m.

Sau chïa cã th¸p Linh Quang, t¬ng truyÒn ®Ønh th¸p cã ®Æt x¸ lþ cña Té hoµ thîng. Th¸p cã h×nh vu«ng, mçi c¹nh 2,2m.

Chïa Linh Quang vèn lµ n¬i trô tr× cña HuÖ Té thiÒn s. HuÖ Té thiÒn s lµ ai,®Õn nay cha râ. Theo çc nguån t liÖu ®Þa ph¬ng cho biÕt «ng hä Bïi (kh«ng râ tªn) v× thÕ gäi lµ Bïi Th¸nh tæ.

* §×nh Tiªn Chëng: cña çc x· Vò TiÕn, Hîp Hng, Lôc Hîp vµ Hng §¹o cò hîp l¹i, thuéc huyÖn Vô B¶n. §×nh dùng trªn mét qu¶ ®åi nhá ë th«n ¶ L«i Phêng. T¬ng truyÒn ¶ L«i Phêng cã mét ngêi con g¸i ®Ñp tªn lµ Quúnh Hoa ®îc vêi vµo cung hÇu, nªn ®æi thµnh Tiªn Chëng.

Ng«i ®×nh cßn l¹i hiÖn nay chØ cã 3 gian hÑp, tËp hîp çc t-îng PhËt vµo thê, nªn gäi lµ chïa Tiªn Hoa.

KiÕn tróc ®×nh theo lèi d©n dông. HiÖn vËt cßn l¹i rÊt Ýt ái, nh v¸n nong trªn xµ gian gi÷a vµ cèn däc ë hai bªn ph¶i, tr¸i cña gian thê, ch¹m kh¾c gç h×nh rång æ, tróc ho¸ rång, h×nh thó lo¹i ®Çu trßn nh nghª, thó mâm nhän nh chã, chim ch©u má vµo nhau, rång ®ang vên nhau, hay ®«i r¾n quÊn th©n khoÎ m¹nh, tÊt c¶ mang phong çch nghÖ thuËt thÕ kû XVII. * §Òn thê §µo S TÝch: x· Cæ LÔ, huyÖn Nam Ch©n, thê Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch72.

Kho¶ng n¨m Minh M¹ng (1820 - 1840), d©n trong x· lËp ®Òn thê «ng lµm Thµnh Hoµng, hµng n¨m tÕ lÔ vµo Thanh minh (mång 3/3 ©m lÞch).

Nhµ thê Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch tríc thuéc lµng Song Khª, huyÖn T©y Ch©n, phñ Thiªn Trêng, ®Õn thêi NguyÔn thuéc lµng Song Khª, x· Trùc NghÜa, huyÖn Trùc Ninh. Ngoµi §µo S TÝch, tõ ®êng cßn thê §µo Toµn Phó, cha cña §µo S TÝch, ®ç Th¸i häc sinh thêi TrÇn Dô T«ng khoa thi n¨m Nh©m DÇn (1352). Gia ph¶ cña hä §µo cßn ghi c©u ®èi:

Phô ®¨ng khoa, tö ®¨ng khoa, phô tö kÕ ®¨ng khoa chi nghiÖp

72 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

976

Tæ tÝch ®øc, t«n tÝch ®øc, tæ tiªn båi tÝch ®øc chi c¬

T¹m dÞch:Cha ®ç, con ®ç, cha con nèi nhau cïng thi ®ç¤ng tÝch ®øc, ch¸u tÝch ®øc, «ng ch¸u vun trång c«ng ®øc

* §Òn ¤ng B¸o §¹i V¬ng: x· Tö Vinh, huyÖn Vô B¶n. T¬ng truyÒn ®Òn ¤ng B¸o §¹i V¬ng cã tõ thêi TrÇn. BÊy giê,

d©n b¶n x· më héi lín, tr×nh diÔn trß vui. Cã ngêi phêng trß ®éi lèt hæ ra diÔn trß, vî anh ta lÊy ®Çu qu¹t ®Ëp vµo ®Çu, kh«ng ngê anh ta l¨n ra chÕt. VÒ sau, cø ®Õn khi nµo cã ma giã, s¬ng mï lµ ban ®ªm thêng nghe tiÕng hæ gÇm. D©n lµng dùng bµn thê ®Ó cÇu yªn, tõ ®ã hÕt nghe tiÕng hæ gÇm. Sù viÖc ®îc t©u vÒ triÒu, nhµ vua phong cho thÇn lµ «ng B¸o §¹i V¬ng.

* §Òn Ph¹m §¹o Phó73: x· Hng Th¹ch, tæng H¶i L·ng, phñ NghÜa Hng§Òn thê Ph¹m §¹o Phó, ®ç tiÕn sÜ khoa Canh TuÊt (1490),

®êi Lª Hång §øc. «ng lµ ngêi giái th¬ phó, tham gia héi Tao §µn do Lª Th¸nh T«ng lµm nguyªn suý. Khi hä M¹c tiÕm ng«i, «ng vÒ quª d¹y häc. Nhµ M¹c nhiÒu lÇn triÖu «ng ra lµm quan, nhng «ng tõ chèi.

§êi sau, vua Lª ThÕ T«ng, xÕp «ng vµo hµng trung thÇn triÒu Lª, phong tÆng lµ Trung ý, s¾c cho d©n lËp ®Òn thê lµm phóc thÇn. * §Òn Ph¹m NguyÔn B¶o: x· Hng ThÞnh, tæng H¶i L·ng, phñ NghÜa Hng (nay lµ huyÖn NghÜa Hng).

Ph¹m NguyÔn B¶o ®ç TiÕn sÜ khoa §inh Mïi (1487), niªn hiÖu Hång §øc ®êi vua Lª Th¸nh T«ng. ¤ng lµ ngêi v¨n vâ song toµn tõng ®îc cö ®i chiªu dô Ai Lao, ®¸nh dÑp ë Hng Ho¸, råi lµm trÊn thñ NghÖ An.

N¨m C¶nh Thèng thø 4 (1501), ®êi vua Lª HiÓn T«ng, «ng hé gi¸ vua ®i ®¸nh ®ång Bån Man, gi÷a ®êng m¾c bÖnh mµ chÕt. Vua th¬ng xãt ban tªn thuþ lµ Vò Thµnh.

§Õn n¨m Quang Hng thø 18 (1595) ®êi vua Lª ThÕ T«ng, «ng ®îc phong Phóc ThÇn vµ dùng ®Òn thê ë Hng ThÞnh.

73 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

977

* §Òn An Th¸i: ®Òn x· An Th¸i, thuéc x· An Th¸i, huyÖn Vô B¶n. §Òn thê c«ng chóa LiÔu H¹nh. T¬ng truyÒn c«ng chóa lµ con

cña Ngäc Hoµng thîng ®Õ, th¸c sinh xuèng trÇn gian lµm con g¸i nhµ hä Lª ë x· An Th¸i. Khi cßn sèng bµ næi tiÕng tµi s¾c, sau khi mÊt hiÓn linh biÕn ho¸ kh«n lêng, nhiÒu n¬i lËp ®Òn thê, nhng ®Òn chÝnh lµ ë x· An Th¸i vµ ®Òn Sïng S¬n ë Thanh Ho¸.

* Khu di tÝch Phñ DÇy: x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n.Phñ DÇy lµ mét quÇn thÓ di tÝch kiÕn tróc t«n gi¸o phong

phó, ®a d¹ng, cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt víi ba di tÝch tiªu biÓu: phñ Tiªn H¬ng, phñ V©n Çt vµ l¨ng MÉu, thê LiÔu H¹nh vµ hÖ thèng çc vÞ th¸nh trong ®¹o MÉu. N¨m 1975, ba di tÝch nµy ®îc Bé V¨n ho¸ th«ng c«ng nhËn lµ di tÝch cÊp quèc gia.

+ Phñ Tiªn h¬ng (cßn gäi lµ phñ ChÝnh): ®îc x©y dùng trªn mét thÕ ®Êt ®Ñp. Toµn bé diÖn tÝch khu ®Êt lµ 1 mÉu 4 sµo B¾c Bé, trong ®ã diÖn tÝch x©y phñ vµ çc c«ng tr×nh kh¸c lµ 1.000m2.

Vµo cuèi thÕ kû XVI di tÝch chØ ®îc lµm b»ng tranh tre, ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII, ®îc x©y b»ng g¹ch. §êi C¶nh TrÞ (1663- 1671) ®îc më réng. Tr¶i qua nhiÒu lÇn tu söa, phñ cò vÉn cßn dÊu tÝch gäi lµ phñ Cæ cã 4 gian. N¨m Duy T©n thø 8 (1914), tæng ®èc Nam §Þnh lµ §oµn TriÓn sai lÝnh cïng nh©n d©n ®Þa ph¬ng x©y dùng vµ më réng quy m« cña phñ Tiªn H¬ng to lín nh hiÖn nay.

Phñ Tiªn H¬ng cã 19 toµ víi 81 gian lín nhá, theo kiÕn tróc "néi trïng thiÒm, ngo¹i ch÷ quèc". Ngoµi cïng, lµ mét giÕng trßn mang ý nghÜa tô thuû ®Ó tô phóc. Gi÷a giÕng lµ mét ô ®Êt lµm n¬i c¾m cê. Tõ bê giÕng vµo lµ mét kho¶ng s©n réng dÉn tíi hÖ thèng cét ®ång trô. S©n nµy lµ n¬i biÓu diÔn xÕp ch÷ hoÆc lµm n¬i b¸n hµng ngµy héi. S¸u cét ®ång trô ®èi xøng, t¹o thµnh ba cöa vµo phñ réng r·i. §Ønh çc cét trô ®Òu ®¾p l©n, linh vËt.

TiÕp tíi lµ nhµ Ph¬ng du ë gi÷a vµ hai bªn lµ hai ph¬ng ®×nh lµm g¸c chu«ng, g¸c trèng. Nhµ Ph¬ng du lµ n¬i nghØ t¹m cña kh¸ch thËp ph¬ng lóc ®Õn lÔ vµ n¬i ®Ó çc quan chøc ®Þa ph¬ng ngåi xem xÕp ch÷ trong çc ngµy héi. Hai ph¬ng ®×nh hai bªn, phÝa trªn treo chu«ng, treo trèng cßn phÝa díi ®Ó bia ®¸. Tõ ph¬ng du ®i xuèng cã hai hÖ thèng bËc ®¸ kÑp trong bèn con hæ chÇu vµo, d¸ng dÊp cña chóng tù nhiªn mang nhiÒu chÊt d©n d·, song vÉn mang ý nghÜa biÓu hiÖn cho søc m¹nh trÇn gian nh»m coi sãc ë cöa phñ.

978

TiÕp theo ba Ph¬ng ®×nh lµ mét hå b¸n nguyÖt cã ®êng kÝnh trªn 20m. Xung quanh lµ mét ®êng bao l¸t ®¸ «m lÊy khu hå. ChÝnh gi÷a ®êng bao phÝa ngoµi lµ mét bøc b×nh phong ®¸ lµm theo kiÓu cuèn th, trªn ®ã ®îc ch¹m hoa v¨n trang trÝ kh¸ cÇu kú.

§èi xøng qua hå, bªn ph¶i lµ nhµ bia vµ LÇu C«, bªn tr¸i lµ nhµ bia vµ LÇu CËu. Víi lèi bè côc hå trong, hå ngoµi, kÕt hîp víi çc kiÕn tróc ®¨ng ®èi trªn mét trôc dµi ë gi÷a ®· t¹o nªn mét kh«ng khÝ trang nghiªm cho c«ng tr×nh. Toµn bé khu phñ thê lµ sù liªn kÕt cña nhiÒu d·y nhµ ®îc nèi m¸i víi nhau nh»m t¹o nªn mét chiÒu s©u thªm nghiªm. Mçi d·y nhµ lµ mét líp kh«ng gian riªng ®îc gäi lµ mét cung. Tõ ngoµi vµo trong cã bèn cung: cung ®Ö tø víi nh÷ng ¸n thê tø phñ c«ng ®ång, cung ®Ö tam ®Ó b¸t böu vµ gi¸ chiªng gi¸ trèng, cung ®Ö nhÞ ®Æt ban thê tø vÞ chÇu bµ vµ ba bé long ngai lín ®Æt trªn ba sËp thê, cung ®Ö nhÊt lµ n¬i thê Th¸nh MÉu vµ Tæ phô, Tæ mÉu.

Cung ®Ö nhÊt lµ d·y nhµ trong cïng cßn gäi lµ néi cung hay cÊm cung. T¹i ®©y cã ®Æt mét kh¸m lín l¾p kÝnh ch¹m kh¶m trai, trong ®Æt ba pho tîng MÉu LiÔu H¹nh nh gîi nhí ®Õn tam thÕ cña mÉu: pho tîng gi÷a thÓ hiÖn MÉu mÆc ¸o cµ sa khi quy y phËt, mét bªn lµ h×nh mÉu trong d¸ng tiªn nh©n, cßn bªn kia lµ MÉu trong d¹ng ngêi thêng. D¸ng ngåi, ®éng t¸c cïng khu«n mÆt cña çc pho tîng MÉu nµy ®Òu thÓ hiÖn ®îc cèt çch cña mét nh©n vËt cao quý, quyÒn uy. T¹i ®©y cßn tîng thê tæ phô tæ mÉu. N¨m pho tîng nµy ®Æt song hµng trong kh¸m kh¶m trai léng lÉy.

Cung ®Ö nhÞ lµ mét toµ nhµ xÐp chØ réng 2,50m dïng lµm n¬i ®Ó ®øng th¾p h¬ng. Cïng víi cung ®Ö tam, ba khu nµy cã bé khung g¾n bã víi nhau. Nã gièng lèi kiÕn tróc trïng thiÒm ®iÖp èc ë HuÕ. Nã kh¸c çc cung ®iÖn HuÕ cã kiÕn tróc trÇn kiÓu m¸i cua cßn ë cung ®Ö nhÞ vßm cong lªn vµ phÝa trªn cßn cã mét m¸i nhá.

Cung ®Ö tø ë ngoµi cïng bao gåm n¨m gian, hai håi bÝt ®èc, cét vu«ng. Çc v× kÌo kh«ng cã rêng mµ toµn bé v× nãc ®îc lµm thµnh mét bé khung ch¾c ch¾n cã ç ngoµm ®Ó ®ì hoµnh. Trang trÝ ë ®©y t¬ng ®èi phong phó. §ã lµ çc ®Ò tµi vÒ tø linh, tø quý, cïng víi nh÷ng h×nh ¶nh cã liªn quan tíi b¸t b¶o, b¸t vËt víi hoa l¸ vµ çc lo¹i chim mu«ng kh¸c. Nh÷ng ®Ò tµi nµy ®Òu mang nh÷ng néi dung nhÊt ®Þnh nh h×nh hæ phï lµ biÓu tîng cña cÇu

979

phån thùc no ®ñ. H×nh rång vµ phîng hµm th hoÆc hoÆc hµm l-ìng ®µo lµ nh»m ®Ò cao th¸nh nh©n, cÇu sù cao quý hoÆc trõ tµ. Nh÷ng m¶ng trang trÝ ë ®©y ®Òu ®îc ch¹m ch×m vµ kh¾c næi, nhng kh«ng s©u nªn tr«ng ®¬n gi¶n vµ ®Ñp.

Çc cung trong phñ Tiªn H¬ng ®Òu th«ng nhau tõng cÆp mét, nªn ®· t¹o ra mét kh«ng gian tho¸ng réng. ¸nh s¸ng trong çc cung còng ®îc chó ý ®Ó t¹o nªn mét khung c¶nh linh thiªng. ë ®©y ta thÊy hai cung ngoµi nhiÒu cöa sæ, cµng vµo s©u çc cung trong cïng Ýt cöa sæ ®Ó t¹o nªn vÎ th©m nghiªm, víi ¸nh nÕn lung linh mê ¶o, con ngêi nh hoµ ®ång víi mét thÕ giíi t©m linh.

+ Phñ V©n Çt: n»m ë phÝa t©y b¾c th«n V©n Çt, x· Kim Th¸i, çch phñ Tiªn H¬ng chõng 1km, to¹ l¹c trªn khu ®Êt réng 2 mÉu 3 sµo B¾c Bé, n»m gi÷a çnh ®ång.

Qu¸ tr×nh x©y dùng vµ tu söa phñ V©n Çt ®· ®îc tÊm bia "Th¸nh mÉu cè tr¹ch linh tõ bi ký" so¹n n¨m Thµnh Th¸i T©n Söu (1901) ghi nh sau:"... chän ®Êt dùng nÒn tõ ®êi Lª C¶nh TrÞ (1663- 1671) lµm ®¬n gi¶n mµ ®Ñp. Kho¶ng ®êi C¶nh ThÞnh (1794- 1800) héi nguyªn TrÇn Gia Du, thiÕu t¶ gi¸m TrÇn C«ng B¶n ®· më réng ra. §Õn n¨m Kû M·o (1879) ®êi Tù §øc, quan huyÖn Lª Kú ®· söa lîp l¹i. N¨m Thµnh Th¸i thø 10 (1898), ®Òn phñ bÞ h h¹i nhiÒu v× ma giã nªn çc quan huyÖn... cïng çc bËc th©n hµo ®øng ra söa. §Õn n¨m Thµnh Th¸i thø 12 (1900) th× hoµn thµnh".

Phñ n»m gi÷a ®Òn lµng vµ chïa Long V©n cïng chung mét s©n lín, t¹o thµnh mét quÇn thÓ kiÕn tróc thê MÉu- ThÇn- PhËt cã quy m« lín. §»ng tríc, lµ mét con ®êng vßng «m lÊy mét hå b¸n nguyÖt, hai ®Çu cã hai cÇu ®¸ dÉn vµo mét toµ ph¬ng du ë gi÷a. Ph¬ng du gåm ba gian lµm b»ng gç lim, lîp ngãi nam, hoµnh vu«ng cét trßn víi bèn ®ao gãc. Çc xµ bÈy ®Òu ®îc ch¹m mai ®iÓu, tróc ho¸, qui sen, v©n ¸m. Xung quanh ph¬ng du cã têng hoa b»ng ®¸ ®îc ®ôc ch¹m trang trÝ b»ng hai lo¹i hoa thÞ vµ hoa cóc. Ph¬ng du bèn mÆt tho¸ng, phÝa tríc nh×n ra çnh ®ång, ®ã lµ s©n ®Ó tæ chøc kÐo ch÷ trong çc ngµy héi vµ n¬i ®©y ®Ó çc quan l¹i ra nghØ ng¬i vµ xem kÐo ch÷. Tõ hå b¸n nguyÖt vµo ngò m«n lµ n¬i cã chøa nh÷ng tÊm bia cæ tõ thêi Tù §øc ®Õn thêi B¶o §¹i. Trªn n¨m cæng lµ n¨m toµ lÇu, mµ ba toµ gi÷a kÕt l¹i nh t-îng "tam s¬n" nh»m tô linh tô phóc. Trªn ®Çu çc cét trô lµ nh÷ng con phîng kiÓu l¸ lËt, chóng tîng trng cho sù ®é tr× cña th¸nh nh©n, råi nh÷ng con l©n hiÖn th©n cña sù minh triÕt trong s¸ng.

980

Phñ V©n Çt kiÕn tróc còng theo kiÓu "néi trïng thiÒm ngo¹i ch÷ quèc". Hai bªn t¶ h÷u cã hai d·y nhµ gi¶i vò ®Ó tiÕp kh¸ch. Cung ®Ö nhÊt vµ cung ®Ö nhÞ ®Òu cã ba gian lµm thêi Tù §øc. C¶ hai cung nµy bÞ Ph¸p ph¸ huû, ®Õn n¨m 1959 d©n lµng dùng l¹i cung ®Ö nhÊt theo kiÓu cuèn vµ cung ®Ö nhÞ míi ®îc t«n t¹o l¹i n¨m 1992.

T¹i cung ®Ö nhÊt thê Tam toµ Th¸nh MÉu, bao gåm Th¸nh MÉu thîng thiªn ngåi ë gi÷a, ngåi bªn tr¸i lµ Th¸nh MÉu ®Ö nhÞ, bªn ph¶i lµ Th¸nh MÉu ®Õ tam. ë cung ®Ö nhÞ thê Tø vÞ chÇu bµ vµ Tam toµ quan lín vµ hai kh¸m thê quan Hoµng Mêi (bªn ph¶i) vµ quan Hoµng Ba (bªn tr¸i). Cung ®Ö tam bao gåm n¨m gian gç lim, víi s¸u hµng xµ, ba hµng cét, hai håi x©y bÝt ®èc, çc cét cã ®-êng kÝnh 0,30m ®Òu cho¸ng léng bëi mµu vµng son. Çc bÈy ë ®©y ch¹m rång, long ho¸ vµ v©n ¸m víi mét kü thuËt cao. T¹i ®©y thê C«ng ®ång Tø phñ cïng Bµ Chóa b¶n §Òn. Cung ®Ö tø cßn gäi lµ toµ tiÒn b¸i gåm n¨m gian, lµm theo kiÓu thîng mÔ h¹ mÔ, hoµnh vu«ng cét trßn. Cung nµy lßng nhµ réng nhÊt l¹i ®îc t«n cao trïng thiÒm víi hai cung phÝa trong ®Ó t¹o nªn mét kh«ng gian réng më. Hµng chÊn song con tiÖn nèi gi÷a hai líp m¸i lµm cho n¬i ®©y lu«n chan hoµ ¸nh s¸ng. M¸i lµm theo kiÓu chång diªm, hai líp gåm t¸m m¸i víi çc ®ao gãc uèn cong lªn.

T¹i ®©y, cßn gi÷ l¹i nhiÒu m¶ng ch¹m kh¾c rÊt c«ng phu nh: h×nh hæ phï trong h×nh thøc biÓu tîng cÇu ®îc mïa, nh÷ng con rång ë nhiÒu t thÕ víi çch t¹o d¸ng rÊt sèng ®éng nh ngêi xa göi vµo ®ã íc väng cÇu ma, h×nh ¶nh phîng hµm th biÓu hiÖn sù cao quý cña th¸nh nh©n vµ cÇu thµnh ®¹t. Nh÷ng cµnh hoa cóc t-îng trng cho søc m¹nh, cho ¸nh s¸ng vµ trÝ tuÖ, nh÷ng cµnh mai thanh tao, nh÷ng cµnh tróc qu©n tö, nh÷ng qu¶ ®µo ®«i biÓu hiÖn sinh s«i vµ trõ tµ ma ®a con ngêi híng tíi ®iÒu thiÖn. Nh÷ng v×, nh÷ng cèn, nh÷ng qu¸ giang víi nÐt ch¹m ken nhau cã tÝnh chÊt hoµnh tr¸ng lµ nh÷ng m¶ng ch¹m nghÖ thuËt ch¾c khoÎ, nÐt ch¹m kh«ng thõa, kh«ng thiÕu ®· thÓ hiÖn ®îc bµn tay tµi hoa tuyÖt diÖu cña ngêi thî xø S¬n Nam.

+ L¨ng mé Th¸nh MÉu: theo KhiÕu N¨ng TÜnh trong Nam §Þnh ®Þa d chÝ lîc: T¹i cån Ç chÐp x· Tiªn H¬ng cã ng«i mé cæ, xung quanh c©y cèi xanh t¬i, t¬ng truyÒn lµ mé LiÔu H¹nh. Nh©n d©n trong lµng mçi khi cã bÖnh thêng ra ®©y h¸i l¸ bÎ cµnh vÒ sao vµng råi s¾c uèng nªn rÊt nhiÒu ngêi ®· khái bÖnh. Thêi Minh MÖnh (1820 - 1840) quan huyÖn Vô B¶n cho ngêi x©y g¹ch quanh mé vµ x©y mét bÖ nhá cho mäi ngêi ®Õn ®Æt lÔ. §ã

981

lµ l¨ng mé LiÔu H¹nh n»m trªn cån Ç chÐp ë xø C©y §a th«n Tiªn H¬ng.

N¨m 1938, vua B¶o §¹i ®· cho "Héi Xu©n kinh" triÒu ®×nh HuÕ tiÕn hµnh hng c«ng x©y dùng khu l¨ng MÉu.

L¨ng ®îc x©y dùng trªn mét khu ®Êt cao víi diÖn tÝch 652m2. Trung ®iÓm cña L¨ng lµ mét ng«i mé h×nh b¸t gi¸c, víi ®å h×nh b¸t qu¸i. Xung quanh cã ®êng viÒn t¹o nh÷ng nóm vó h×nh qu¶ lùu mµ d©n gian vÉn gäi lµ bÇu s÷a mÑ biÓu hiÖn vÒ søc sinh s«i. PhÝa ngoµi vµo tíi mé cã n¨m vßng têng, kho¶ng çch gi÷a çc líp têng ®¸ nh nhau. Híng chÝnh cña L¨ng lµ híng T©y quay vÒ phÝa nói Tiªn H¬ng, çc phÝa cßn l¹i ®Òu cã cöa, cöa ®îc bæ trô, trªn ®Æt çc nô sen b»ng ®¸. TÊt c¶ bóp sen nhÊp nh«, xa tr«ng nh mét hå sen hoa ®ang chím në. Mçi mÆt têng cã bèn cét ®ång trô vu«ng, cao b»ng nhau. Nh vËy tõ ngoµi vµo trong cã tÊt c¶ 60 cét ®ång trô to nhá kh¸c nhau. Trªn çc cét ®¸ nµy lµ nh÷ng nô sen.

Bèn cöa ®Òu cã bËc tam cÊp b»ng ®¸ ®Ó lªn xuèng. L¨ng ®îc x©y dùng cao dÇn. Tõ líp têng thø nhÊt ngoµi cïng vµo ®Õn líp têng thø hai th× n»m trªn mét mÆt ph¼ng nhng ®Õn líp têng thø 3 trë vµo mÆt nÒn cø ®îc n©ng dÇn vµ ®Ønh cao nhÊt lµ khu l¨ng mé. TÝnh tõ mÆt ®Êt nÒn ngoµi cïng cho ®Õn phÇn mé ë trªn ®é cao ®· ®îc n©ng lªn lµ 4,40m. Ng«i mé ®îc ®Æt ngay chÝnh trung t©m vµ ë ®é cao nhÊt cña khu l¨ng.

T¹i bèn cöa ë bËc cuèi cïng ®Òu cã mét bøc b×nh phong b»ng ®¸ ¸n ng÷. Çc bøc b×nh phong nµy lµm nh mét cuèn th, hai ®Çu cuén l¹i ë phÝa trªn mét bªn lµ chu«i g¬m vµ mét bªn lµ ®Çu mét çn bót l«ng cßn phÝa díi trang trÝ ch÷ thä víi hoa l¸. Hoa v¨n ë mçi líp têng mang nh÷ng phong çch kh¸c nhau nh nh÷ng ch÷ thä, kh¾c næi ch÷ v¹n trong nh÷ng khèi lôc l¨ng, nh÷ng h×nh trßn t¹o thµnh nh÷ng mãc xÝch... §»ng sau cöa chÝnh, n»m vÒ phÝa hai gãc ®èi diÖn víi cöa ra vµo lµ hai nhµ bia víi bèn cét v¬n lªn ®Ó ®ì bé m¸i ®îc uèn cong vÒ phÝa çc gãc ®ao. * Cét cê Thµnh Nam: x©y dùng vµo thÕ kû XIX, cïng víi cét cê ë Kinh thµnh HuÕ n¨m 1807, cét cê Hµ Néi n¨m 1812, cét cê ë thµnh B¾c Ninh n¨m 1838. C¨n cø theo mét sè t liÖu nh §¹i d thuÕ lÖ th× cét cê Thµnh Nam x©y cïng thêi víi cét cê Hµ Néi. C«ng tr×nh nµy ®· ®îc bæ sung thªm nhiÒu nh phÝa trªn ®Ønh, nªn m·i ®Õn n¨m Quý M·o (1843) míi hoµn tÊt.

982

Cét cê thµnh Nam §Þnh cao 23,84m- kiÕn tróc cao nhÊt trong thµnh Nam §Þnh, ®îc x©y vµo n¨m Gia Long thø 11 (1812) ë phÝa nam néi thµnh, çch Väng Cung kho¶ng 100 m. Cét cê ®îc x©y trªn 2 tÇng bÖ cét h×nh vu«ng thu dÇn tõ díi lªn. TÇng dêi cïng h×nh vu«ng mçi bÒ 16,33m, cao 2,40 m. Hai phÝa ®«ng vµ t©y cña tÇng 1 cã hai thang cÇu thang g¹ch 10 bËc dÉn lªn tÇng 2. TÇng nµy mçi c¹nh 11,42m, cao 3,10m. Bèn mÆt bÖ ®Òu x©y lan can, træ 4 cöa. Trªn khu«n cöa ®«ng cã hai ch÷ "Nghªnh hóc" (®ãn ¸nh ban mai). Khu«n cöa nam cã hai ch÷ "Híng quang" (híng theo ®øc s¸ng). Th©n cét cê cao 12,65 m thu dÇn tõ díi lªn víi 2 phÇn : phÇn díi h×nh trô b¸t gi¸c, mçi c¹nh 2,20m, phÇn trªn h×nh trßn ®êng kÝnh ®¸y 3,25 m. Tõ phÝa nam cã cöa ®i vµo trong th©n cét cê, cã cÇu thang xo¸y èc 54 bËc, ®îc däi b»ng ¸nh s¸ng tù nhiªn tõ çc cöa h×nh hoa thÞ tr¶i ®Òu ë mçi c¹nh trô th©n cét ®Ó dÉn lªn ®Ønh . Cét cê x©y b»ng g¹ch cã kÝch thíc 0,30 x 0,14 x 0,07m ®îc nung giµ mµu ®á xÉm. Çc gãc vu«ng cña hai tÇng bÖ x©y b»ng mét lo¹i g¹ch chuyªn mét ®Çu v¸t 450, cßn çc gãc 1200 cña th©n cét trô b¸t gi¸c lµ mét lo¹i g¹ch riªng. G¹ch l¸t nÒn kÝch thíc 0,28 x 0,28 x 0,07m, mµu n©u ®en. Nh÷ng mòi khoan s©u 10 ÷ 15 m xuèng nÒn mãng cét cê khi x©y dùng l¹i cét cê cho thÊy cét cê ®· dîc x©y trªn mét nÒn ®Êt sÐt pha çt t¬ng ®èi æn ®Þnh, çc líp g¹ch vì ®îc chÌn chÆt víi ®Êt sÐt vµ çt ë ®é s©u 3m ®Ó t¹o thµnh nÒn mãng trùc tiÕp cho c«ng tr×nh.

Cét cê Thµnh Nam g¾n liÒn víi nhiÒu dÊu Ên lÞch sö quan träng. Ngµy 27/3/1883, tµu chiÕn cña Ph¸p tõ s«ng §µo b¾n ph¸ vµo trong thµnh. T¹i cét cê ë ®é cao 11m vÒ phÝa nam cßn mét vÕt ®¹n c¾m s©u vµo 4cm, ®êng kÝnh 6cm.

Thêi kú ho¹t ®éng bÝ mÊt, nhiÒu çn bé ®¶ng viªn vÉn lÊy cét cê lµm n¬i liªn l¹c vµ sinh ho¹t ®Ó bµn kÕ chØ ®¹o phong trµo.

N¨m 1967, Nam §Þnh bÞ m¸y bay giÆc Mü ®¸nh ph¸ ¸c liÖt. §Ønh cét cê lµ n¬i tæ quan s¸t m¸y bay do ®ång chÝ La VÜnh Hµo tù vÖ nhµ m¸y DÖt chØ huy lµm nhiÖm vô viÔn tiªu. Ngµy 11/6/1972, khu vùc cét cê bÞ sËp do m¸y bay Mü nÐm bom.

Cét cê Thµnh Nam ®· ®îc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin ra quyÕt ®Þnh sè 313 ngµy 28/4/1962 c«ng nhËn lµ di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ cÊp Nhµ níc.

983

Cét cê Thµnh Nam víi gÇn hai thÕ kû tån t¹i ®· chøng kiÕn biÕt bao sù thay ®æi cña ®Êt níc vµ quª h¬ng. §©y lµ n¬i ®· g¾n bã nhiÒu thÕ hÖ tuæi th¬ Nam §Þnh vµ trªn hÕt nã lµ niÒm kiªu h·nh cña mçi ngêi d©n Nam §Þnh.2. Çc nhµ thê Thiªn Chóa gi¸o

* Toµ Gi¸m môc Bïi Chu: x· Xu©n Ngäc, huyÖn Xu©n Trêng.Theo çc tµi liÖu hiÖn lu t¹i toµ Gi¸m môc Bïi Chu th× Gi¸o xø

Bïi Chu ®îc thµnh lËp n¨m 1730. C¬ së vËt chÊt cña gi¸o sø thuë Êy cßn ®¬n s¬. HiÖn nay, n»m gi÷a toµ chÝnh vµ khu Nhµ chung toµ Gi¸m môc cßn mét ng«i nhµ 4 gian lîp ngãi, kiÕn tróc gièng hÖt nh ng«i chïa cña PhËt gi¸o víi kiÓu chång giêng, khung b¹o, con s¬n, kÎ bÈy truyÒn thèng ch¹m kh¾c hoa l¸ çch ®iÖu cña nÐt ho¹ tiÕt ®Çu thÕ kû XVIII.

Toµ Gi¸m môc Bïi Chu ®îc x©y dùng vµo n¨m 1885, trªn diÖn tÝch kho¶ng gÇn 10 ha, n»m men theo hå níc nhá, ë gi÷a cã hßn non bé nèi liÒn bê b»ng chiÕc cÇu bª t«ng, tríc mÆt lµ chÝnh toµ dµi 70m, réng 18m, cao 15m víi th¸p chu«ng ®¨ng ®èi cao 28,7m. ChÝnh toµ x©y dùng kiÓu ch÷ ®inh, m¸i ®îc chÞu lùc b»ng hai hµng cét lim, mçi hµng 10 cét, ®êng kÝnh cét kho¶ng 0,8m. Hai hµng cét ®îc ®Æt trªn 20 viªn ®¸ t¶ng trang trÝ hoa l¸ çch ®iÖu ®Ñp m¾t. KÕ ®ã s¸t gÇn cæng vµo nhµ chung lµ mét ng«i nhµ 4 gian lîp ngãi ta kiÕn tróc t¬ng tù nh nh÷ng ng«i chïa cña thÕ kû XVIII víi m¸i cong, xµ bÈy, con s¬n ch¹m kh¾c hoa l¸. Khu tiÒn tÕ ®îc l¸t g¹ch cì lín 40 x 40cm. HiÖn nay, ng«i nhµ nµy lµ dÊu tÝch ®Çu tiªn cña çc gi¸o sÜ ®Õn hµnh ®¹o vµ lµm lÔ tõ kho¶ng ®Çu thÕ kû XVIII.

TiÕp ®ã, qua cæng nhµ thê lµ khu Nhµ chung bao gåm hµng chôc ng«i nhµ theo nhiÒu kiÓu kiÕn tróc kh¸c nhau, t¹o nªn mét quÇn thÓ liªn hoµn nh khu nhµ nguyÖn, n¬i ë cña çc gi¸m môc linh môc, tu sÜ... n¬i lµm viÖc, khu lu tr÷ çc tµi liÖu cña Gi¸o héi, khu hµnh lÔ vµ ®µo t¹o tu sÜ. TiÕp ®Õn phÝa b¾c cña toµ Gi¸m môc lµ nhµ Dôc Anh lµ n¬i chuyªn nu«i d¹y trÎ må c«i, tµn tËt vµ nh÷ng ngêi giµ c¶ neo ®¬n kh«ng n¬i n¬ng tùa. KÕ phÝa t©y ph¶i lµ khu vùc cña dßng tu "MÕn th¸nh gi¸". Gi¸p víi khu«n viªn toµ gi¸m môc vµ chñng viÖn lµ c«ng tr×nh phôc vô cho sinh ho¹t lµ nghÜa trang c«ng gi¸o vµ hÖ thèng têng, cæng ra vµo hÕt søc quy m«.

Tuy vËy, quy m« cña toµ Gi¸m môc kh«ng chØ bã hÑp trong ph¹m vi ®ã mµ cïng víi 7 nhµ thê kh¸c trong x· nh Trung LÔ, Liªn

984

Thuû, Liªn Thîng, H¹ Linh... t¹o nªn mét hÖ thèng hoµn chØnh phôc vô cho toµ Gi¸m môc Bïi Chu. * Nhµ thê Phó Nhai (®Òn Th¸nh MÉu): x· Xu©n Ph¬ng, huyÖn Xu©n Trêng.

Cuèi thÕ kû XVIII, Phó Nhai b¾t ®Çu cã mét hä ®¹o lÎ, çc gi¸o sÜ cho x©y dùng mét nhµ nguyÖn nhá ë tr¹i xãm Nam thuéc gi¸p Nam. Tõ n¨m 1773 - 1785, nhµ nguyÖn nµy ®· bÞ triÖt ph¸, çc gi¸o sÜ vµ nhiÒu gi¸o d©n bÞ b¾t, bÞ kÕt téi, bÞ xö tö. ChÝnh v× vËy, tríc cöa nhµ thê Phó Nhai hiÖn nay cã mét khu mé tËp hîp hµi cèt cña 83 gi¸o sÜ vµ gi¸o d©n chÕt trong thêi kú nµy.

N¨m 1862, nhµ NguyÔn bá lÖnh cÊm ®¹o. T¹i x· Phó Nhai mét ng«i nhµ thê míi ®îc x©y dùng, lÊy tªn lµ nhµ thê D©n kÝnh ®øc bµ khái téi. §©y lµ ng«i nhµ thê lµm b»ng gç lîp ngãi, quy m« t¬ng ®èi nhá hÑp nªn cha ®¸p øng ®îc nhu cÇu hµnh lÔ cña gi¸o d©n. ChÝnh v× vËy, linh môc chÝnh xø cho nèi dµi khu nhµ thê ra thªm mét sè gian n÷a.

N¨m 1873, Phó Nhai trë thµnh mét hä ®¹o ®éc lËp, cã linh môc vÒ phô tr¸ch. VÞ linh môc míi ®· cho khëi c«ng x©y dùng mét ng«i th¸nh ®êng kh¸c ngay n¨m 1873, gåm 9 gian lîp ngãi, cét xµ b»ng gç theo kiÓu ph¬ng §«ng. §©y lµ ng«i th¸nh ®êng mµ toµn bé çc hÖ thèng v× kÌo, cét, cöa ®Òu lµm b»ng gç lim. Ng«i nhµ thê ®îc x©y dùng theo mét d·y däc, cöa ra vµo ë vÒ hai bªn theo chiÒu m¸i ch¶y, mét ®Çu ®èc lµ bµn thê th¸nh, ®Çu kia lµ cöa ra vµo chÝnh. ViÖc x©y dùng xoay däc l¹i kiÕn tróc ®· t¹o nªn ®é s©u cho ng«i nhµ thê.

N¨m 1916, ®Ó kû niÖm 700 n¨m kh¸nh héi dßng §a Minh, ng«i nhµ thê x©y dùng n¨m 1873 trªn ®Êt Phó Nhai ®îc h¹ gi¶i ®Ó x©y dùng mét ng«i nhµ thê míi theo phong çch Ch©u ©u. §Õn n¨m 1923 c«ng tr×nh ®îc hoµn thµnh nhng chØ 6 n¨m sau, vµo n¨m 1929 b·o lín lµm ®æ hai th¸p chu«ng ®»ng tríc vµ vÆn ®æ toµn bé khu nhµ thê.

N¨m 1933, nhµ thê Phó Nhai ®îc x©y dùng l¹i trªn mét khu ®Êt réng 6 sµo B¾c bé. C«ng tr×nh dµi 80m, réng 35m, chiÒu cao tíi nãc nhµ thê lµ 30m. Hai g¸c chu«ng ®»ng tríc cao 44m.

Pho tîng Th¸nh ®Æt ë gi÷a s©n tríc nhµ thê, phÝa sau lµ hang ®¸. T©m ®iÓm lµ ng«i nhµ thê ®îc x©y cao nhÊt. Tõ ®ã çc d·y nhµ ngang, nhµ héi qu¸n, nhµ xø vµ çc c«ng tr×nh phô kh¸c ®îc x©y b¸m theo t©m ®iÓm chÝnh cña c«ng tr×nh. §»ng

985

tríc nhµ thê trång rÊt Ýt c©y cèi, ruéng vên cña Nhµ Chung, c©y l-u niªn ®îc trång c¶ vÒ phÝa cuèi vµ phÝa sau nhµ thê.

MÆt chÝnh diÖn ng«i nhµ thê ®îc t¹o thµnh ba tÇng. TÇng trªn cïng lµ hai th¸p chu«ng ë vÒ hai bªn x©y nh« cao vµ mçi th¸p chu«ng l¹i cã nhiÒu cét trô t¹o thµnh nh÷ng c©y nÕn khæng lå v-¬n lªn trêi xanh. C¶ ba líp cöa ë çc tÇng ®Òu theo phong çch g« - tÝch, cöa nhän ®Çu ®· t¹o nªn mét c¶m gi¸c kiÕn tróc ®îc ®Èy m·i lªn cao.

Nhµ thê Phó Nhai x©y dùng ë mét ®Þa thÕ ®Ñp, tho¸ng réng. C«ng tr×nh kiÕn tróc c©n ®èi, hµi hoµ, ®êng nÐt trang trÝ b»ng v«i v÷a ë mÆt tríc vµ xung quanh hîp lý, cã nhiÒu yÕu tè b¶n ®Þa. §©y lµ mét trong nh÷ng ng«i nhµ thê cã tiÕng ë Nam §Þnh.

IV. Mét sè lµng nghÒ næi tiÕng1. Lµng nghÒ ch¹m kh¾c La Xuyªn

Theo thÇn tÝch cña lµng th× «ng tæ lµng nghÒ méc cã tªn lµ Ninh H÷u Hng quª ë x· Chi Phong huyÖn Gia ViÔn tØnh Ninh B×nh. ¤ng sinh n¨m 936, trong mét gia ®×nh nèi ®êi lµm nghÒ thî méc nªn ®· tiÕp thu ®îc truyÒn thèng ®ã cña tæ tiªn vµ trë thµnh mét thî giái næi tiÕng c¶ vïng.

Khi §inh Tiªn Hoµng thèng nhÊt ®Êt níc, cho tuyÓn nhiÒu nh©n tµi vµ thî giái ë kh¾p çc ®Þa ph¬ng vÒ gióp triÒu ®×nh, trong ®ã cã Ninh H÷u Hng. ¤ng ®îc nhµ vua giao cho viÖc x©y dùng cung ®iÖn trong kinh ®«. §©y lµ dÞp «ng thÓ hiÖn tµi n¨ng. ¤ng ®· ®îc vua §inh phong cho chøc "C«ng tîng lôc phñ Gi¸m s¸t t-íng qu©n".

Nhµ Lª thay nhµ §inh, sau khi ®¸nh th¾ng qu©n Tèng, §¹i Hµnh hoµng ®Õ cho x©y dùng l¹i cung thÊt, Ninh H÷u Hng cµng ®îc träng dông. Lµ ngêi cã vò dòng, «ng ®îc chän vµo ®éi qu©n Thiªn cËn ®i b¶o vÖ nhµ vua. Lª §¹i Hµnh thêng ®i th¨m nhiÒu n¬i vµ Ninh H÷u Hng ®îc chän ®i theo xa gi¸.

Mét lÇn vua Lª qua vïng Çi Nµnh (nay lµ ®Êt La Xuyªn), thÊy thÊp tho¸ng cã bãng ng«i cæ miÕu. Nhµ vua cho dõng thuyÒn lªn bê vµo th¨m, biÕt miÕu thê hai tíng thêi Hïng V¬ng. §©y lµ vïng ®Êt ®Ñp nhng d©n c tha thít, chØ cã d¨m nhµ l¸c ®¸c ven s«ng. Nhµ vua ®· cho «ng Ninh H÷u Hng ë l¹i ®Êt nµy. Tõ ®ã, «ng ®Þnh c t¹i ®©y råi ®em c¶ con ch¸u, hä hµng ®Õn vïng ®Êt míi dùng thµnh Êp lín. ¤ng bá tiÒn chiªu d©n, khuyÕn khÝch viÖc

986

canh t¸c, ph¸t triÓn nghÒ thñ c«ng. NghÒ méc ®îc «ng truyÒn l¹i cho d©n së t¹i ngµy cµng ph¸t triÓn. C«ng ®øc cña «ng thÊm ®Õn mäi nhµ nªn nh÷ng ngêi ®Õn ®©y lµm ¨n ®Òu lÊy hä Ninh. V× thÕ, khu vùc nµy tõng cã tªn lµ Ninh Gia Êp sau cã tªn lµ Ninh X¸. ¤ng mÊt ngµy 6 th¸ng 4 n¨m Kû Mïi (1020). §Ó tá lßng biÕt ¬n vµ t«n kÝnh d©n lµng ®· lËp ®Òn thê «ng.

La Xuyªn lµ mét lµng nghÒ ®· cã lÞch sö ngµn n¨m víi hµng chôc thî giái tham gia x©y dùng nhiÒu cung thÊt ®Òn ®µi cho çc triÒu ®¹i phong kiÕn. Ninh H÷u Hng «ng tæ ®Çu tiªn vÒ lËp Êp, truyÒn nghÒ cho ®Þa ph¬ng lµ mét thî næi tiÕng ®· ®îc hai triÒu ®¹i §inh - Lª träng dông.

NghÒ méc truyÒn thèng ë La Xuyªn mµ ®Ønh cao lµ nghÖ thuËt ch¹m kh¾c ®· ®¹t ®Õn ®é hoµn h¶o. Ngêi thî n¬i ®©y ®· tõng ®i xø §«ng, xø §oµi lµm ®Ñp cho biÕt bao lµng quª. S¶n phÈm lín cña hä lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc víi toµ ngang d·y däc ®îc më réng ra vÒ mÆt b»ng vµ n©ng chiÒu cao lªn víi nh÷ng m¸i cong cæ kÝnh. S¶n phÈm phong phó vµ th«ng dông nh h¬ng ¸n, b¸t biÓu, tîng, cöa vâng, sËp gô, tñ chÌ ®Òu thÓ hiÖn tr×nh ®é kü thuËt cao.

Muèn häc nghÒ méc, lµm ®îc nghÒ ch¹m, dï chØ ch¹m kh¾c çc vËt dông th«ng thêng, ngêi thî häc viÖc thuë xa thêng ®îc gäi lµ phã nhá còng ph¶i theo nghÒ hµng chôc n¨m trêi. BiÕt ch¹m råi cßn ph¶i nhí çc lèi, çc ho¹ tiÕt, çc ®Ò tµi. Häc nghÒ ch¹m khã h¬n çc nghÒ thñ c«ng kh¸c. Nã thuéc ngµnh mü thuËt kiªm kü thuËt cao. Cã søc khoÎ cha ®ñ mµ ph¶i kiªn tr×, cÇn mÉn, tinh tÕ. Hoµn thµnh mét bøc ch¹m cã khi hµng th¸ng trêi, nÕu kh«ng kiªn tr× kh«ng lµm nghÒ thî ch¹m ®îc. Mçi thµnh viªn cña lµng nghÒ khi sinh ra ®· mang trong m×nh mét dßng m¸u nghÒ nghiÖp. M¾t hä ®· thuËn nh×n, tay hä ®· quen lµm tõ thuë Êu th¬. Nã lµ sù t×m kiÕm, t¹o lËp tõ ®«i tay cña mét tr¸i tim nhËy c¶m, cña mét bé ãc mÉn tiÖp.

C«ng viÖc cña ngêi thî ch¹m b¾t ®Çu lµ chÕ mÉu, can h×nh, råi x¸c ®Þnh trªn gç phÇn nµo bá, phÇn nµo gi÷ l¹i. Sau ®Êy lµ ®ôc thñng, ®ôc vì, ®ôc tu«ng råi gät nh½n, n¹o, tØa, t¸ch vµ ®¸nh bãng. Mçi c«ng ®o¹n l¹i ®ßi hái mét kü thuËt, mét kü x¶o. §øc cÇn mÉn, bµn tay khÐo lÐo, ®«i m¾t tinh vµ trÝ s¸ng t¹o lµ nh÷ng ®iÒu kh«ng thÓ thiÕu ë mét ngêi thî tµi hoa.

La Xuyªn lµ mét vïng ®Êt chËt ngêi ®«ng. B×nh qu©n ruéng ®Êt ë ®©y rÊt thÊp nªn hÇu nh nhµ nµo còng cã ngêi lµm nghÒ.

987

NhiÒu nhµ c¶ hai ba thÕ hÖ cïng cÇm chµng cÇm ®ôc. ë ®©y, mçi gia ®×nh lµ mét c¬ së s¶n xuÊt; c¶ lµng lµ mét xëng s¶n xuÊt lín. La Xuyªn nhiÒu lóc l¹i lµ mét th¬ng trêng mua b¸n tÊp nËp. Çc mÆt hµng ®îc s¶n xuÊt liªn tôc ®Ó ®¸p øng cho nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña çc ®Þa ph¬ng.

TruyÒn thèng lµng nghÒ cho ®Õn nay cßn héi tô mét phÇn ë ng«i ®×nh lµng. Nh÷ng ngêi thî tµi hoa ®· thùc sù ®em trÝ tuÖ, bµn tay ®iªu luyÖn cña m×nh ®Ó dùng nªn mét c«ng tr×nh bÒ thÕ vÒ kiÕn tróc, kh«ng gian ®îc më réng víi mét quÇn thÓ bao gåm ®×nh, ®Òn, phñ, miÕu vµ ngêi nghÖ nh©n ®· thæi vµo ®ã søc sèng vµo nhiÒu m¶ng phï ®iªu, m¶ng ch¹m ®Ó nã tån t¹i m·i cïng thêi gian.

Ngµy nay, La Xuyªn chØ lµ mét th«n cña x· Yªn Ninh, huyÖn ý Yªn, nhng lµng nghÒ nµy ®· sèng cïng thêi gian vµ ngµy cµng næi tiÕng. Víi truyÒn thèng mét lµng nghÒ l©u ®êi, La Xuyªn ®· vµ ®ang gãp phÇn lµm r¹ng rì cho quª h¬ng, ®Êt níc.2. Lµng rÌn V©n Chµng: thuéc x· Nam Giang, huyÖn Nam Trùc.

T¬ng truyÒn vµo ®êi vua TrÇn Nh©n T«ng (1279 - 1293), nghÒ rÌn ®· ®îc du nhËp vµo V©n Chµng. Khi ®ã lµng cã 15 cô tæ thuéc 15 dßng hä gåm §oµn, TrÇn, Vò, NguyÔn, §ç, Ng«... ®îc s¸u «ng thÇy tõ n¬i kh¸c ®Õn truyÒn d¹y. §Ó ghi nhí c«ng lao quª h-¬ng V©n Chµng ®· t«n s¸u «ng thÇy d¹y nghÒ lµ Lôc vÞ Th¸nh s, lËp ®Òn thê lµm ThÇn hoµng cña lµng.

Thêi xa xa, V©n Chµng chØ s¶n xuÊt ®îc mét sè mÆt hµng ®¬n ®iÖu mang tÝnh thñ c«ng nh dao kÐo, b¶n lÒ, ®inh, èc vÝt, bÕp kiÒng, cuèc xÎng, r¨ng cµo... MÊy chôc n¨m trë l¹i ®©y, lµng nghÒ V©n Chµng tõng bíc ph¸t triÓn. S¶n phÈm cña hä mét phÇn ®· ®îc c¬ giíi ho¸ víi kü nghÖ tinh x¶o, mÉu m· ®Ñp vµ ®¹t ®é bÒn cao trong sö dông, nhÊt lµ çc phô tïng xe ®¹p. ChÝnh nhê nh÷ng mÆt hµng nµy, trªn chôc n¨m tríc, hai HTX c¬ khÝ T©n TiÕn vµ TiÒn TiÕn cña ®Þa ph¬ng trë thµnh ®¬n vÞ tiÕn tiÕn xuÊt s¾c ngµnh C«ng nghiÖp- TiÓu thñ c«ng nghiÖp.

Do c¬ chÕ thÞ trêng, hai HTX c¬ khÝ ®· gi¶i thÓ, song nghÒ c¬ khÝ ë V©n Chµng l¹i ph¸t triÓn cha tõng cã. 95% sè hé trong lµng vÉn t©m huyÕt víi nghÒ; 2/3 sè hé, c¬ së s¶n xuÊt cã trang bÞ m¸y mãc. Tæng gi¸ trÞ m¸y mãc cña V©n Chµng lªn tíi 7, 8 tû ®ång. Víi lîng m¸y mãc Êy, mçi n¨m V©n Chµng tiªu thô 40 ®Õn 45 tÊn phÕ liÖu c¶ kim lo¹i lÉn than, thu hót 1.000 ®Õn 1.200 lao

988

®éng tõ kh¾p n¬i ®æ vÒ. Lµng lu«n cã mét ®éi xÝch l«, xe thå, ba g¸c tóc trùc chë hµng cho kh¸ch, cho chñ. ChØ kh©u vËn chuyÓn than ®· ®ñ c«ng ¨n viÖc lµm quanh n¨m cho 37 hé th«n Thi Ch©u, x· Nam D¬ng. M¸y mãc ®a vµo s¶n xuÊt ngµy mét nhiÒu, lµm cho mÆt hµng cña V©n Chµng ngµy mét phong phó, t©n tiÕn. Riªng kÐo ®· cã mÊy chôc lo¹i, chÊt lîng tèt. Mçi m¸y thôt, m¸y ®ïn, m¸y nÆn ë V©n Chµng mét ngµy cã thÓ s¶n xuÊt 150 Êm hoÆc xoong nh«m, 100 ®«i vµnh hoÆc ch¾n bïn, 200- 300 pª ®an, 400- 500 ch©n chèng xe ®¹p. Mäi phÕ liÖu ®îc chuyÓn vÒ V©n Chµng, ®Òu trë thµnh ®å vËt h÷u Ých, ®¹t hiÖu qu¶ sö dông cao. Ngµy ngµy, hµng cña V©n Chµng ®i kh¾p n¬i trong níc, sang c¶ Lµo, C¨mpuchia.

HiÖn V©n Chµng cã kho¶ng 200 hé thu nhËp mçi ngµy 120 - 150 ngh×n ®ång. V©n Chµng kh«ng thiÕu ngêi giái tay nghÒ vµ hÇu hÕt nh÷ng ngêi cã tay nghÒ giái ®Òu cã nhµ xëng s¶n xuÊt víi qui m« tõ bèn, n¨m ®Õn b¶y, t¸m c«ng nh©n. Nhê thÕ ®êi sèng ngêi V©n Chµng lu«n t¨ng trëng, nhµ cöa x©y cÊt khang trang, trong ®ã cã 40% lµ cao tÇng, 90% sè hé cã xe m¸y, ti vi mÇu, kh«ng cßn hé nghÌo. §êng lµng ngâ xãm ®îc bª t«ng ho¸ cao r¸o s¹ch ®Ñp. Lµng ®· cã bèn tr¹m ®iÖn, tæng c«ng suÊt 2.000KVA, kho¶ng bèn tr¨m m¸y mãc lín nhá, hµng th¸ng tiªu thô hµng ngh×n tÊn phÕ liÖu kim lo¹i. §êi sèng ë ®©y ®ang ®i lªn tõ nghÒ rÌn truyÒn thèng.

Lµng cã 80 cöa hµng dÞch vô ®êi sèng, mét chî häp chiÒu, thêng ngµy l¬ng thùc thùc phÈm tiªu thô lªn tíi hµng tÊn. Bëi vËy, ngêi V©n Chµng ®i tíi ®©u, lµm giµu tíi ®ã. T¹i quËn T©n B×nh thµnh phè Hå ChÝ Minh cã c¶ mét lµng V©n Chµng trªn 300 hé, kh«ng Ýt ngêi cã vèn b¹c tû. Hä liªn doanh víi nhiÒu n¬i ë trong níc vµ c¶ víi ngêi níc ngoµi nh §µi Loan, Th¸i Lan, Singapore.3. Lµng hoa Vþ Khª: x· §iÒn X¸, huyÖn Nam Trùc.

Vþ Khª lµ mét th«n n»m däc theo bê s«ng Hång, ®Êt ®ai mµu mì, ruéng ®ång ph× nhiªu. §©y lµ mét lµng hoa, lµng c©y c¶nh kh«ng chØ næi tiÕng trong tØnh Nam §Þnh mµ c¶ níc biÕt tiÕng. NghÒ trång hoa xuÊt hiÖn tõ cuèi thêi Lý, ph¸t triÓn m¹nh díi thêi TrÇn vµ ngµy nay nghÒ trång hoa, uèn tØa c©y c¶nh ë Vþ Khª ®· ph¸t triÓn sang nhiÒu x·, trë thµnh mét nguån thu lín cña ®Þa ph¬ng.

Theo thÇn tÝch vµ truyÒn thuyÕt ë ®Þa ph¬ng th× «ng tæ nghÒ trång hoa lµ T« Trung Tù. T« Trung Tù lµ cËu vî cña Lý HuÖ

989

T«ng ®Õn NguyÔn Gia Trang (nay lµ th«n Vþ Khª, x· §iÒn X¸), thÊy n¬i ®©y lµ vïng ®Êt ®Ñp, ruéng ®ång mµu mì, d©n c thuÇn ph¸c, «ng ®· cho lËp hµnh cung lµm n¬i ®i l¹i. T¹i ®©y, ngoµi viÖc khuyÕn khÝch s¶n xuÊt më réng nghÒ n«ng, «ng cßn d¹y d©n ®Þa ph¬ng trång hoa, trång c©y c¶nh ®Ó lµm kÕ sinh sèng l©u dµi.

Nhµ TrÇn lªn ng«i vµo n¨m 1225, ®· x©y dùng cung Tøc MÆc thµnh trung t©m chÝnh trÞ - v¨n hãa lín thø hai sau Th¨ng Long. Lµng hoa Vþ Khª lóc ®ã cã tªn lµ NguyÔn Gia Trang cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn ®Ó phôc vô cho nhu cÇu cña cung ®×nh. Sang ®Õn gi÷a thÕ kû XV, lµng hoa vÉn liªn tôc ph¸t triÓn. Vµo n¨m T©n Söu (1481), quan B×nh nguyªn Ph¹m §«n LÔ ngêi x· H¶i TriÒu, huyÖn Ngù Thiªn (nay thuéc huyÖn §«ng Hng, Th¸i B×nh), lµm quan díi triÒu vua Lª Th¸nh T«ng cã lÇn ghÐ th¨m lµng hoa Vþ Khª ®· d©ng ®«i c©u ®èi vµo ®×nh lµng kh¼ng ®Þnh vai trß cña vÞ tíng hä T« víi cïng ®Êt nµy:

Tµi thô chñng hoa T« tíng thuûNguyÔn trang Vþ x· hiÖu chi tiªn.(Trång hoa tØa c©y do tíng T« kh¬i dËy trícTrang NguyÔn vèn lµ x· Vþ buæi ®Çu tiªn).

Cã thÓ nãi, Vþ Khª lµ lµng quÊt nguyªn thuû cña ViÖt Nam vµ quÊt Vþ Khª næi tiÕng kh¾p níc. Vþ Khª cßn lµ quª h¬ng cña nhiÒu gièng hoa nh b¹ch ®µo, phong lan, ®Þa lan, b¹ch trµ, hång trµ, ®ç quyªn, h¶i ®êng... cïng hµng tr¨m c¸c gièng hoa kh¸c nh thîc dîc, lay ¬n, ®ång tiÒn. Hoa ng©u dïng lµm h¬ng liÖu íp chÌ ®îc trång rÊt nhiÒu, nªn ë ®©y kh«ng chØ cã vên ng©u mµ cßn hµng rµo b»ng ng©u, nh÷ng bê dËu ng©u, nh÷ng vßm cæng b»ng ng©u xanh biÕc.

C©y thÕ còng lµ thÕ m¹nh cña lµng hoa Vþ Khª. C©y c¶nh ë ®©y ®îc uèn lîn thµnh nh÷ng ®«i rång (long h¹), rång bay (long th¨ng), h×nh Chïa Mét Cét, Chïa Th¸p... vµ nhiÒu thÕ c©y ®Ñp nh d¸ng ChÝnh trùc qu©n tö, Huynh ®Ö ®ång khoa, B¹t long...

V. B¶o tµng, nhµ lu niÖm1. B¶o tµng lÞch sö nghÖ thuËt tØnh Nam §Þnh

B¶o tµng lÞch sö nghÖ thuËt tØnh Nam §Þnh ra ®êi c¸ch ®©y võa trßn mét phÇn t thÕ kû.

990

B¶o tµng ®îc x©y dùng trªn mét khu ®Êt réng n»m trªn mét hå níc thuéc th«n Thîng Lçi, x· Léc Vîng, thµnh phè Nam §Þnh. C«ng tr×nh n»m trong tæ hîp c«ng tr×nh ®· ®îc nhµ níc xÐt gi¶i thëng Hå ChÝ Minh cña kiÕn tróc s NguyÔn Cao LuyÖn.

Khu nhµ ®Ó trng bµy b¶o tµng cã hÖ thèng têng bª t«ng ®¾p phÝa ngoµi. Nã thµnh h×nh d¸ng mét qu¶ nói ®¸. Qu¶ nói còng cã ®Ønh cao ®Ønh thÊp, cã chç nh« ra lïi vµo vµ toµn bé n»m trªn mét hå níc.

Toµn bé khu vùc hå Thîng Lçi hiÖn nay chÝnh thøc mang tªn lµ C«ng viªn v¨n ho¸ Tøc MÆc. Sau mÊy chôc n¨m tu söa, n©ng cÊp n¬i nµy ®· cã nhiÒu thay ®æi. T¹i ®©y cã hai khu vùc chÝnh: ngay ë cæng vµo víi hai s©n xi m¨ng réng bao gåm c¶ s©n khÊu ngoµi trêi lµ n¬i tæ chøc çc ho¹t ®éng vui ch¬i ca h¸t, sinh ho¹t tËp thÓ hÕt søc thuËn lîi. Khu vùc phÝa trong tõ cÇu vßm ®i vµo, c©y cèi nhiÒu, kh«ng khÝ yªn tÜnh, nh÷ng con ®êng l¸t g¹ch, uèn khóc quanh co, c©y cÇu ®¸ v¾t qua nh÷ng ao trång sen, trång sóng. D¹o trªn nh÷ng con ®êng nµy, mäi ngêi cã thÓ dõng ch©n nghØ ng¬i trªn nh÷ng chiÕc ghÕ ®¸ xanh nguyªn liÖu lÊy tõ nói Nhåi tØnh Thanh vÒ ®Æt r¶i r¸c ngay ven hå níc díi nh÷ng t¸n lîp l¸ ®¬n s¬.

Khu vùc trung t©m ë ®©y lµ n¬i trng bµy b¶o tµng. VÒ phÝa t©y cã ng«i ®×nh cæ, ®»ng tríc lµ mét giÕng ®¸, phÝa sau lµ c©y ®a, c©y si rñ nh÷ng chïm rÔ phô to¶ bãng xuèng m¸i ®×nh. Díi bãng ®a, giÕng níc, m¸i ®×nh nµy nhiÒu cuéc b×nh th¬, chiÕu chÌo ®· ®îc tæ chøc. T¹i ®©y cßn nhiÒu tîng cæ, bao gåm voi ®¸, ngùa ®¸, bia ®¸, ngêi hÇu ë çc khu l¨ng ®· ®îc ®a vÒ ®©y trng bµy díi nh÷ng khãm tre ngµ, bªn çc hµng cau.

Khu trung t©m ë ®©y lµ nhµ b¶o tµng lÞch sö nghÖ thuËt cña tØnh ®îc trng bµy theo dßng ch¶y lÞch sö nghÖ thuËt song song víi dßng ch¶y lÞch sö x©y dùng vµ chiÕn ®Êu b¶o vÖ thµnh qu¶ lao ®éng cña ®Þa ph¬ng, g¾n liÒn víi tiÕn tr×nh lÞch sö cña c¶ d©n téc. §©y lµ mét pho sö ®îc viÕt b»ng çc hiÖn vËt tõ thêi kú ®å ®¸ cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX.

Më ®Çu phÇn trng bµy giíi thiÖu vÒ di tÝch ®å ®¸, çch ®©y tõ 5000- 7000 n¨m, lóc con ngêi ®· cã mÆt trªn m¶nh ®Êt tØnh Nam §Þnh. T¹i di chØ hang Lå x· Tam Thanh, huyÖn Vô B¶n, ®· ph¸t hiÖn kh¸ nhiÒu hiÖn vËt bao gåm c¶ c«ng cô s¶n xuÊt vµ ®å dïng hµng ngµy cña con ngêi thêi kú nµy.

991

Nhµ níc ®Çu tiªn ra ®êi, víi nÒn v¨n minh s«ng Hång rùc rì ®· t¹o nªn nh÷ng chiÕc trèng ®ång rÊt tiªu biÓu. T¹i Nam §Þnh, ngay cïng mét ®Þa ®iÓm lµ C«i S¬n, huyÖn Vô B¶n ®· tõng lÇn l-ît t×m ®îc tíi ba chiÕc trèng ®ång. ChiÕc trèng ®ang trng bµy t¹i ®©y cã niªn ®¹i kho¶ng 2.500 n¨m, n»m trong nhãm trång ®ång lo¹i I lµ lo¹i trèng tiªu biÓu võa cã niªn ®¹i cæ nhÊt víi h×nh d¸ng ®Ñp, hoa v¨n trang trÝ phong phó.

Vµo thêi Lý, nÒn v¨n ho¸ §¹i ViÖt ph¸t triÓn rÊt rùc rì. Theo truyÒn thuyÕt d©n gian cã rÊt nhiÒu ng«i chïa næi tiÕng trong tØnh nh chïa Phæ Minh, chïa Cæ LÔ, chïa Bi, chïa Keo Hµnh ThiÖn... ®îc x©y dùng trong thêi kú nµy. Th¸p vµ chïa Ch¬ng S¬n ë x· Yªn Lîi, huyÖn ý Yªn x©y dùng vµo thÕ kû XII lµ mét di tÝch næi tiÕng ®· bÞ giÆc Minh tµn ph¸. Cuéc khai quËt n¨m 1969 t×m thÊy rÊt nhiÒu hiÖn vËt quý hiÕm vµ ®ang trng bµy t¹i ®©y. Cïng víi çc hiÖn vËt thêi Lý kh¸c, nh÷ng bé phËn kiÕn tróc, nh÷ng ®å ¸n trang trÝ rÊt tinh x¶o, mang tÝnh nghÖ thuËt cao t×m thÊy ë ®©y ®· gãp phÇn lµm sèng l¹i mét nÒn nghÖ thuËt huy hoµng cu¶ d©n téc.

Nam §Þnh lµ quª h¬ng cña nhµ TrÇn vµ nhiÒu di tÝch TrÇn cho nªn khèi lîng hiÖn vËt ®îc giíi thiÖu rÊt phong phó: su tËp ®Êt nung, gèm gia dông, ch¹m kh¾c gç... Riªng gèm gia dông cã b¸t ®Üa çc lo¹i, ©u, liÔn, thèng... bao gåm men tr¾ng, men ngµ, men r¹n, men n©u, men ngäc víi trang trÝ hoa l¸ ®îc kh¾c ch×m vµo trong x¬ng gèm. §Êt nung bao gåm g¹ch l¸t nÒn víi hµng chôc lo¹i hoa v¨n kh¸c nhau, çc ®Çu rång, ®Çu phîng dïng trang trÝ trªn çc c«ng tr×nh kiÕn tróc, cã lo¹i nÆng tíi vµi chôc kil«gam lµ nh÷ng hiÖn vËt rÊt cã gi¸ trÞ. Khu mé h×nh nhµ ®Êt nung ®µo ®îc ë x· HiÓn Kh¸nh còng nh çc thµnh phÇn kiÕn tróc gç t×m thÊy á x· Mü ThÞnh, huyÖn Mü Léc tiªu biÓu phong çch kiÕn tróc, nghÖ thuËt trang trÝ, chÊt liÖu x©y dùng çch ®©y 7 thÕ kû.

Thêi HËu Lª nÒn nghÖ thuËt cã nh÷ng nÐt ®Æc s¾c riªng cña m×nh. Gèm men lam thêi nµy ph¸t triÓn rùc rì víi lo¹i h×nh b¸t ch©n cao rÊt ®iÓn h×nh cña thêi Lª s¬ thÕ kû XV; ch©n ®Ìn gèm cña thÕ kû XVI, cã nh÷ng nÐt ®Æc trng riªng vµ rÊt ®éc ®¸o. §Æc biÖt nh÷ng m¶ng ch¹m kh¾c vµ ®å thê tù cßn l¹i ë çc di tÝch mang nhiÒu yÕu tè d©n gian. Nh÷ng pho tîng ë thêi kú nµy ®îc ch¹m nuét nµ, ®êng nÐt mÒn m¹i, mang nhiÒu yÕu tè hiÖn thùc. Kü thuËt ch¹m léng trong çc thÕ kû XVII - XVIII ph¸t triÓn. Dï ®îc ch¹m ë nh÷ng khèi trßn nh çc ®«i nghª, ®«i sÊu hay trªn çc m¶ng v¸n nong, trªn xµ, trªn bÈy cña kiÕn tróc, çc thí

992

gç ®· ®îc bãc t¸ch rÊt kü, t¹o thµnh nh÷ng kh«ng gian tho¸ng vµ mang tÝnh nghÖ thuËt cao. ë mét m¶ng ch¹m t¹i ®×nh §Ö Tam x· Mü Phóc lét t¶ mét c¶nh thiÕu n÷ t¾m hå sen rÊt sinh ®éng.

HiÖn vËt thêi NguyÔn cßn lu l¹i ®Õn ngµy nay kh¸ nhiÒu. NÒn nghÖ thuËt nµy kh«ng bÒ thÕ vµ tinh tÕ nh çc triÒu ®¹i tr-íc, nhng l¹i gÇn gòi víi mäi ngêi c¶ vÒ nÕp nghÜ vµ çch nh×n. Gi¸ trÞ riªng lÎ cña tõng hiÖn vËt gãp phÇn lµm phong phó thªm cho çc su tËp cña thÕ kû XIX. Nh÷ng hép ®ùng trÇu ch¹m kh¾c c«ng phu s¬n son thÕp vµng rùc rì, nh÷ng chiÕc b¸t h¬ng gèm víi nhiÒu líp çnh sen thon th¶ bao quanh, nh÷ng bé thËp ®iÖn ®îc vÏ b»ng s¬n trªn gç ®· gióp ngêi xem thÊy ®îc sù kÕ thõa mét nÒn nghÖ thuËt b¶n ®Þa cã truyÒn thèng rÊt l©u ®êi.2. B¶o tµng H¶i HËu:

§îc x©y dùng trong khu trung t©m v¨n ho¸ cña huyÖn. N¨m 1974, khi HuyÖn uû vµ UBND H¶i HËu cã quyÕt ®Þnh

x©y dùng nhµ B¶o tµng, mäi çn bé, ®¶ng viªn, x· viªn Hîp t¸c x· ®· tù nguyÖn gãp mçi ngêi 5 viªn g¹ch, çn bé viªn chøc Nhµ níc tù nguyÖn gãp mçi ngêi mét ngµy c«ng.

B¶o tµng H¶i HËu lµ lo¹i b¶o tµng kh¶o cøu ®Þa ph¬ng mang tÝnh chÊt tæng hîp. PhÇn trng bµy vÒ lÞch sö ë ®©y ®· ®a ra mét çi nh×n toµn diÖn võa cã tÝnh khai qu¸t võa chøng minh mét çch næi bËt nh÷ng vÊn ®Ò tiªu biÓu çc giai ®o¹n lÞch sö cña ®Þa ph¬ng.

PhÇn trng bµy më ®Çu nh»m giíi thiÖu nh÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn phong phó cña huyÖn, sù t¸c ®éng cña con ngêi theo híng cã lîi, vµ nh÷ng nghÒ nghiÖp cæ truyÒn cña H¶i HËu víi nh÷ng hiÖn vËt: èng bót cña «ng tæ b¶y ®êi ë x· QuÇn Ph¬ng Trung dïng ®Ó d¹y häc, tÊm lôa t¬ t»m tõ thÕ kû XIX, nh÷ng s¶n vËt cña miÒn biÓn nh rau c©u, ç, muèi, chiÕu cãi vµ çc gièng lóa quý: h¬ng, di, dù, t¸m, nÕp.

TiÕp phÇn trng bµy vÒ sù ¸p bøc, bãc lét cña thùc d©n phong kiÕn ®èi víi nh©n d©n H¶i HËu lµ phong trµo ®Êu tranh liªn tôc cña nh©n d©n. Sinh ®éng nhÊt lµ sa bµn cuéc ®Êu tranh lu huyÕt ®ßi gi¶m t« cña nh©n d©n Êp Xu©n Thuû víi tªn ®¹i ®Þa chñ Vò Ngäc Ho¸nh ngµy 26/6/1946.

Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, bän ®Þa chñ, bän ph¶n ®éng kho¸c ¸o nhµ tu ë H¶i HËu lµm tay sai ®¾c lùc cho giÆc, ra søc chèng ph¸ çch m¹ng. §Þch ®· lËp tØnh Bïi Chu tù trÞ, biÕn 49

993

trong sè 75 nhµ thê trong huyÖn thµnh ®ån bèt, ®· c¶i l¬ng tßng gi¸o tíi 2593 ngêi. Bän chóng cßn tr¾ng trîn c¾m th¸nh gi¸ lªn ®×nh chïa, b¾t ni c« mÆc ¸o nhµ mô. Hép h×nh: "Ngßi Cau uÊt hËn" ph¶n ¸nh cuéc tµn s¸t ®Ém m¸u cña tªn Vò §øc Kh©m, linh môc mÆc ¸o sÜ quan nguþ ®· giÕt h¹i trªn 300 çn bé vµ nh©n d©n ë s«ng Ngßi Cau, x· An Phó vµo thêi kú ®en tèi 2 n¨m bèn th¸ng (1950 - 1951) .

MÆc dï bÞ kÎ ®Þch ®µn ¸p rÊt r· man, nh©n d©n H¶i HËu ®· anh dòng chiÕn ®Êu, lËp ®îc nhiÒu thµnh tÝch to lín trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p mµ tiªu biÓu lµ:"ChiÕn th¾ng §«ng Biªn" ngµy 4/6/1954 ®îc giíi thiÖu qua mét sa bµn lín.

N¨m 1954 miÒn B¾c ®îc gi¶i phãng, hoµ b×nh lËp l¹i, nh©n d©n H¶i HËu díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®i vµo x©y dùng cuéc sèng míi, tæ chøc lµm ¨n tËp thÓ trong hîp t¸c x·.

Trong phßng giíi thiÖu vÒ thêi kú chèng Mü cøu níc cña H¶i HËu, ngêi xem thÊy râ téi ¸c man rî cña ®Õ quèc Mü ®èi víi nh©n d©n H¶i HËu. Chóng ®· nÐm xuèng ®Êt nµy 4861 qu¶ bom, b¾n 19.940 qu¶ ®¹n ph¸o, ph¸ huû 19 ®ª cèng, 17 nhµ thê, lµm chÕt hµng ngh×n ngêi.

Nhng nh©n d©n H¶i HËu ®· ®¸nh tr¶ quyÕt liÖt, võa chiÕn ®Êu võa s¶n xuÊt tèt. §ã lµ di vËt giíi thiÖu 11 viªn ®¹n sóng trêng cña d©n qu©n du kÝch x· H¶i Giang ®· b¾n r¬i m¸y bay F.4H cña giÆc Mü ngµy 26 th¸ng 5 n¨m 1965. §ã lµ sa bµn cña H¶i ThÞnh ®¬n vÞ d©n qu©n du kÝch anh hïng ®· b¾n r¬i 2 m¸y bay giÆc Mü, phèi hîp cïng bé ®éi b¾n r¬i 5 chiÕc kh¸c. Trong ®iÒu kiÖn chiÕn ®Êu ¸c liÖt, H¶i ThÞnh vÉn ®¹t 5 tÊn, 6 tÊn /1 ha vµ cö con em ®i ®¸nh Mü tíi 18% d©n sè. ë phßng nµy ngêi xem cßn ®îc thÊy x· H¶i Quang n¨m 1967 ®ãng gãp 776 tÊn thãc nghÜa vô, n¨m 1972 lªn tíi 1.336 tÊn. Trong sè 3 v¹n thanh niªn H¶i HËu lªn ®êng ®¸nh Mü cã 6 ®ång chÝ ®îc tuyªn d¬ng anh hïng qu©n ®éi.

H¬n 20 n¨m qua tõ n¨m 1979 ®Õn nay, huyÖn H¶i HËu liªn tôc lµ l¸ cê ®Çu toµn quèc vÒ c«ng t¸c v¨n ho¸ cÊp huyÖn. PhÇn trng bµy ë ®©y ®· dµnh toµn bé phßng cuèi ®Ó giíi thiÖu nh÷ng thµnh tÝch ®¹t ®îc trong c«ng t¸c v¨n ho¸, ®Æc biÖt lµ sù nghiÖp ®æi míi cña §¶ng ë çc ®Þa ph¬ng trong huyÖn.

Bªn c¹nh B¶o tµng huyÖn, ë H¶i HËu cßn nhiÒu phßng truyÒn thèng çc x· vµ çc c¬ quan nh ë x· H¶i Anh, H¶i Trung, H¶i Phó, H¶i ThÞnh, trêng PTCS x· H¶i Ph¬ng, c¬ quan qu©n sù

994

huyÖn... §Æc biÖt phßng truyÒn thèng x· H¶i Anh ®· giíi thiÖu qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn m¶nh ®Êt vµ con ngêi ë ®©y.

Qua mét phÇn t thÕ kû ho¹t ®éng, B¶o tµng H¶i HËu thùc sù ®· trë thµnh mét trêng häc gi¸o dôc truyÒn thèng cho nhiÒu thÕ hÖ ë ®Þa ph¬ng. 3. Nhµ lu niÖm ®ång chÝ Trêng Chinh: thuéc xãm 7, th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, lµ n¬i sinh trëng cña ®ång chÝ Trêng Chinh74.

Ng«i nhµ nµy do §Æng Xu©n B¶ng75 lµm n¨m Thµnh Th¸i Nh©m DÇn (1903) cho ngêi con trai thø t lµ §Æng Xu©n ViÖn76. Trêng Chinh lµ con trai c¶ cña §Æng Xu©n ViÖn.

Khu nhµ trªn gåm 5 gian lµm b»ng gç lim, híng nam, lîp ngãi ta, hai håi vµ têng hËu x©y g¹ch. Hai gian buång ë hai ®Çu, cã bøc ch¹m ng¨n c¸ch víi khu nhµ kh¸ch ë gi÷a. Cöa håi phÝa ®«ng th«ng xuèng bÕp råi ®Õn d·y nhµ ngang lîp bæi, gåm 5 gian nhá. PhÝa tríc cã têng hoa, s©n g¹ch vµ mét ao nhá n»m s¸t phÝa ngoµi víi ®êng giong. Bê ao cã mét sè c©y lu niªn. Gi¸p ®êng lµ mét hµng dËu b»ng tre ®îc xÐn ngay ng¾n. Lèi vµo lµ mét cæng g¹ch x©y kh¸ cæ kÝnh. Bªn c¹nh khu nhµ nµy lµ ng«i nhµ kh¸ch võa lµ nhµ trng bµy lu niÖm, nguyªn lµ nhµ cña «ng §Æng Xu©n TiÕt- anh ruét «ng ViÖn. §©y còng lµ ng«i nhµ 5 gian, b»ng gç lim, n»m cïng d·y quay híng Nam nh ng«i nhµ cña ®ång chÝ Trêng Chinh.

Khu nhµ lu niÖm cña ®ång chÝ Trêng Chinh lµ mét di tÝch lÞch sö g¾n liÒn víi th©n thÕ, sù nghiÖp vµ cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña mét nhµ l·nh ®¹o bËc nhÊt, gi÷ nhiÒu träng tr¸ch quan träng nhÊt cña §¶ng vµ Nhµ níc, cèng hiÕn c¶ ®êi m×nh cho sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc vµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam.

VI. B·i biÓn1. B·i biÓn QuÊt L©m: huyÖn Giao Thuû, chÝnh thøc ®i vµo khai th¸c n¨m 1999.

Khu du lÞch biÓn QuÊt L©m cã quy ho¹ch réng 58ha, mÆt b»ng hÇu hÕt lµ rõng phi lao. Khu trung t©m h×nh thµnh tù nhiªn hai hå lín mçi hå kho¶ng 10ha. Trong t¬ng lai hå sÏ ®îc kÌ bê lµm

74 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸75 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸76 Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

995

®êng rµo xung quanh vµ cho phÐp x©y dùng kh¸ch s¹n, nhµ hµng, khu c©u ç, khu b¬i thuyÒn vµ c¶ thuû cung... Däc theo b·i t¾m, hiÖn ®· x©y dùng ®êng bª t«ng s¸t mÐp níc. QuÊt L©m ®· thu hót nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ ®Õn ®Çu t x©y dùng. Quy ho¹ch tæng thÓ cña b·i t¾m ®îc ph©n theo çc « ®Ó x©y dùng c¬ së h¹ tÇng. TuyÕn ®êng nhùa ®Çu tiªn ®îc x©y dùng däc theo bê biÓn ®· thu hót nhiÒu nhµ ®Çu t x©y kh¸ch s¹n cao tÇng víi hµng tr¨m phßng. NhiÒu kh¸ch s¹n cã héi trêng ®ñ cho hµng tr¨m ®¹i biÓu dù héi th¶o. QuÊt L©m ®ang nhén nhÞp x©y dùng më réng ®Ó h×nh thµnh khu ®« thÞ sÇm uÊt bªn ch©n sãng.2. B·i biÓn ThÞnh Long:

ThÞnh Long ®· trë thµnh khu nghØ m¸t tõ nh÷ng n¨m 1940. Song ph¶i ®Õn nh÷ng n¨m 1960, khi C«ng ®oµn tØnh Nam §Þnh ®Çu t x©y dùng khu nhµ nghØ ba tÇng th× n¬i ®©y míi ®îc nhiÒu ngêi dÇn biÕt ®Õn. Ba n¨m l¹i ®©y, khi x· H¶i ThÞnh (huyÖn H¶i HËu) ®îc chÝnh phñ cho n©ng cÊp thµnh thÞ trÊn ThÞnh Long, khu du lÞch biÓn nay míi thËt sù trë nªn sÇm uÊt. ThÞnh Long ®· ®îc tØnh ®Çu t x©y dùng c¶ng biÓn.

Quy ho¹ch thÞ trÊn biÓn ngµy cµng râ nÐt. ThÞ trÊn ®· ®Çu t x©y dùng çc tuyÕn ®êng r¶i nhùa theo trôc däc, ngang. Mét sè nhµ nghØ cao tÇng míi mäc lªn cïng víi nhµ nghØ C«ng ®oµn, khu nhµ nghØ cña c«ng nh©n dÖt ®· t¹o thµnh mét quÇn thÓ ®ãn kh¸ch du lÞch mïa hÌ. Níc biÓn ThÞnh Long cã ®é mÆn cao, b·i t¾m tho¶i, sãng vç × Çm suèt ngµy ®ªm. ThÞnh Long ®· trë thµnh ®iÓm hÑn cña nhiÒu du kh¸ch trong tØnh vµ çc tØnh b¹n. Mïa du lÞch hÌ hµng n¨m ThÞnh Long cã ngµy ®ãn hµng ngh×n du kh¸ch tõ Thñ ®« Hµ Néi vµ çc ®Þa ph¬ng trong tØnh. Du kh¸ch ra chî thÞ trÊn cã thÓ mua ®îc nhiÒu lo¹i h¶i s¶n, g¹o t¸m th¬m vµ níc m¾m nguyªn chÊt rÊt thuËn tiÖn.

Hai khu du lÞch biÓn QuÊt L©m vµ ThÞnh Long ®ang më réng, ph¸t triÓn trong chiÕn lîc khai th¸c kinh tÕ biÓn cña tØnh, ch¾c ch¾n sÏ thu hót ®îc sù quan t©m cña çc nhµ kinh tÕ trong, ngoµi tØnh. 3. Khu b¶o tån quèc tÕ Ramsar

§©y lµ b·i båi ngËp mÆn gåm Cån Lu vµ Cån Ng¹n cña huyÖn Giao Thuû. Khu vùc nµy víi nhiÒu b·i triÒu réng, nhiÒu khu rõng xanh tèt. Th¸ng 1 n¨m 1989 t¹i ®©y ®· ®îc ghi nhËn ®iÓm Ramsar quèc tÕ ®Çu tiªn cña çc níc §«ng Nam ¸.

996

Khu vùc ®· ®îc h×nh thµnh tù nhiªn do phï sa s«ng Hång ®æ ra biÓn gÆp dßng h¶i lu dån tô chÊt mµu cña ®Êt vµo ®©y. H¹t cña çc loµi c©y ngËp mÆn nhiÒu ch©u lôc bång bÒnh trªn mÆt biÓn theo sãng d¹t vµo. GÆp ®Êt tèt, h¹t nÈy mÇm nèi nhau thµnh rõng ngËp mÆn vµ tù nã gi÷ l¹i nh÷ng g× mµ thiªn nhiªn ®· ban tÆng. Rõng ngËp mÆn ë ®©y gåm nhiÒu loµi c©y nh trang sø, bÇn, muång biÓn, lau sËy... Çc c©y nµy tham gia ch¾n sãng, cè ®Þnh phï sa, che phñ n¾ng nãng t¹o cho hµng chôc lo¹i t¶o, phï du ph¸t triÓn. Kho thøc ¨n v« tËn mµ thiªn nhiªn ban tÆng ®· thu hót nhiÒu lo¹i quý trong vïng sinh s«i ph¸t triÓn.

Giao Thuû lµ vïng b·i båi réng lín n»m ë phÝa nam cöa s«ng Hång víi tæng diÖn tÝch lµ 12.000 ha. Trong ®ã gÇn 2.000 ha lµ çc ®Çm t«m qu¶ng canh, cã 3.000 ha rõng ngËp mÆn vµ gÇn 100 ha rõng phi lao. Hµng n¨m ®Êt båi lÊn ra biÓn xÊp xØ 100m. ë ®©y phï sa mµu mì t¹o nªn nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn phong phó vµ sù ®a d¹ng sinh häc.

VÒ thùc vËt cã kho¶ng 100 loµi trong ®ã cã kho¶ng 20 loµi thÝch øng tèt víi ®iÒu kiÖn ngËp níc. Rõng ngËp mÆn cã vai trß ®Æc biÖt quan träng, t¹o dùng sinh c¶nh, lµ n¬i nh©n gièng vµ dù tr÷ thøc ¨n phong phó cho nhiÒu lo¹i ®éng vËt, ®em l¹i lîi Ých kinh tÕ ®¸ng kÓ cho khu vùc.

Thùc vËt næi tiÕng cã 57 gièng, 111 loµi trong ®ã cã nhiÒu loµi rong cã gi¸ trÞ kinh tÕ, ®Æc biÖt loµi rong c©u chØ vµng dïng lµm nguyªn liÖu chÕ biÕn agar xuÊt khÈu hµng n¨m cho thu nhËp hµng tû ®ång.

§éng vËt bao gåm ®éng vËt næi, ®éng vËt ®¸y vµ ®éng vËt rõng. Trong ®ã, ®éng vËt næi cã 104 loµi gåm 46 loµi ç, 23 loµi gi¸p x¸c. §éng vËt ®¸y cã trªn 200 loµi, nhiÒu loµi giun t¬ vµ nhuyÔn thÓ cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Çc loµi thuû s¶n nh t«m, cua bÓ, ngao... hµng n¨m cho thu nhËp hµng chôc tû ®ång.

§éng vËt rõng cã hai líp chim vµ thó, vÒ thó cã çc loµi r¸i ç, ç heo, ç ®Çu «ng s, d¬i, sãc, chuét ®ång, ®Æc biÖt lµ chim, do ®Æc thï vÒ vÞ trÝ ®Þa sinh häc ë mét cöa s«ng lín nhÊt miÒn B¾c, n¬i ®©y ®îc coi lµ s©n ga cña dßng chim di tró quèc tÕ kh¸ phong phó. Lóc ®«ng ®óc cã tíi 3 - 4 chôc ngµn ç thÕ. Cã tÊt c¶ kho¶ng 200 loµi chim, trong ®ã cã gÇn 100 loµi chim di tró, kho¶ng 50 loµi chim níc, 9 loµi chim ®îc ghi trong s¸ch ®á quèc tÕ gåm: Bå n«ng 2 loµi, Cß th×a 2 loµi, Mßng bÓ ®Çu ®en má ng¾n, cß tr¾ng Trung Quèc, choi choi má th×a, cho¾t ®Çu ®èm vµ cho¾t ch©n mµng lín.

997

Mét s¶n phÈm kh¸c lµ mËt ong khai th¸c tõ phÊn hoa cña rõng ngËp mÆn, n¨m cao nhÊt cho thu tíi 50 tÊn. Tõ n¨m 1994, khu vùc nµy ®· ®îc thÕ giíi c«ng nhËn lµ khu b¶o vÖ theo c«ng íc quèc tÕ Ramsar ®Çu tiªn ë §«ng Nam ¸. Khu b¶o tån thiªn nhiªn Giao Thuû lµ mét ®iÓm du lÞch sinh th¸i vµ nghiªn cøu m«i trêng cã gi¸ trÞ cña ViÖt Nam vµ thÕ giíi.

998

Ch¬ng VI

nh©n vËt lÞch sö - v¨n ho¸

I. Thêi kú 1945 trë vÒ trícD¬ng Kh«ng Lé (1016-1094): Quª ë H¶i Thanh. ¤ng xuÊt

th©n lµm nghÒ chµi líi, giái v¨n ch¬ng, mé ®¹o PhËt. ¤ng lµ mét bËc ThiÒn s lín, ®· tõng tu ë c¸c chïa: Nghiªm

Quang, Hµ Tr¹ch, Chóc Th¸nh, vÒ sau ®îc truyÒn t©m Ên. ¤ng tÞch ë ®êi Héi Têng §¹i Kh¸nh triÒu Lý. Vua Lý tha thuÕ cho 20 hé ®Ó lÊy tiÒn ®Ìn h¬ng phông thê.

¤ng lµ b¹n cña nhµ s Gi¸c H¶i. C¶ hai ®Òu cã c«ng gióp vua Lý Th¸nh T«ng. Gi¸c H¶i ®îc phong Quèc thÝch, cßn Kh«ng Lé ®îc phong Quèc s. S¸ch ThiÒn uyÓn tËp anh chÐp vÒ D¬ng Kh«ng Lé l¹i ghi tæ tiªn «ng vèn lµm nghÒ chµi líi, ®Õn ®êi «ng míi bá nghÒ ®i tu, thuéc thÕ hÖ thø 9 dßng thiÒn Quang BÝch. S¸ch còng chÐp mét bµi th¬ tø tuyÖt cña «ng, bµi Ng«n hoµi, béc lé th¾m thiÕt t×nh c¶m thiªn nhiªn.

Sù tÝch cña D¬ng Kh«ng Lé thêng bÞ lÉn lén víi s NguyÔn Minh Kh«ng (v× hai ngêi tuy sèng c¸ch nhau nöa thÕ kû - D¬ng Kh«ng Lé sinh n¨m 1016, NguyÔn Minh Kh«ng sinh n¨m 1066, ®Òu ®i tu, ®Òu giái ch÷a bÖnh vµ ®Òu ®îc phong Quèc s. C¶ hai ngêi l¹i ®Òu bÞ nhËp vµo truyÒn thuyÕt d©n gian vÒ «ng Khæng Lå ®óc chu«ng gäi lµ Khæng Minh Kh«ng).

D¬ng Kh«ng Lé còng ®îc coi lµ vÞ tæ nghÒ ®óc ®ång. Nh÷ng ngêi lµm nghÒ ®óc ®ång truyÒn r»ng khi ®i tu ë chïa Ph¶ L¹i (B¾c Ninh) cã hai chó tiÓu ®îc «ng rÌn cÆp. Lóc ®· th¹o nghÒ, mçi chó tiÓu trë vÒ quª m×nh d¹y d©n lµng ®óc ®ång. Nh÷ng n¬i thê D¬ng Kh«ng Lé vµ hai chó tiÓu lµ: Trung t©m §Ò CÇu do Ph¹m Quèc Tµi truyÒn nghÒ, nay lµ x· NguyÖt §øc, huyÖn ThuËn Thµnh (B¾c Ninh); trung t©m §«ng Mai do TrÇn L¹c truyÒn nghÒ, nay lµ x· §¹i §ång, huyÖn Yªn Mü (Hng Yªn) tuy thuéc hai tØnh kh¸c nhau, nhng §Ò CÇu vµ §«ng Mai ë kÒ nhau vµ cã chung mét tªn lµ CÇu N«m.

Gi¸c H¶i (thÕ kû XI): ngêi h¬ng H¶i Thanh, cïng quª víi sKh«ng Lé. Cha râ n¨m sinh mÊt vµ tªn thËt.

999

Vèn lµ con nhµ chµi líi, «ng coi thuyÒn lµ nhµ, lªnh ®ªnh trªn s«ng níc, ngao du kh¾p ®ã ®©y. N¨m 25 tuæi, «ng bá nghÒ ®¸nh ç, ®Õn ë chïa Hµ Tr¹ch (?) tu cïng víi s Kh«ng Lé, trë thµnh nhµ s trong thÕ hÖ thø 10 dßng ThiÒn Quang BÝch.

Gi¸c H¶i tuy lµ mét thiÒn s nhng tu luyÖn theo ph¸i MËt T«ng vµ trë thµnh nh©n vËt cña truyÒn thuyÕt.

Cïng víi Kh«ng Lé, «ng ®îc çc vua triÒu Lý rÊt kÝnh träng. Riªng «ng ®îc ban quèc tÝnh nªn còng cã tªn lµ Lý Gi¸c H¶i. Vua Lý Th¸nh T«ng coi «ng nh bËc thÇy, vua Lý Nh©n T«ng lµm th¬ khen ngîi tµi n¨ng cña «ng qua bµi T¸n Gi¸c H¶i thiÒn s, Th«ng HuyÒn ®¹o nh©n. Khi «ng vÒ giµ cßn ®îc Lý Nh©n T«ng mêi ra, nhng «ng tõ chèi.

¤ng cã dùng ng«i chïa Diªn Phóc ë h¬ng Giao Thuû, lé Thiªn Trêng. V¨n bia do DÜnh §¹t viÕt, cã ®o¹n ca tông «ng vµ cho biÕt «ng cã sang Trung Quèc vµ nãi thªm: ch¸u bèn ®êi cña «ng lµ Lý Têng DÜnh ®îc lµm quan vµo hµng Lôc thîng cña triÒu Lý.

T¸c phÈm cña «ng ®Õn nay chØ cßn 2 bµi: BÊt gi¸c, Hoa ®iÖp.

TrÇn Tù Kh¸nh (? - 1223): Con TrÇn Lý, em ruét TrÇn Thõa, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

N¨m 1209 x¶y ra biÕn lo¹n, gia ®×nh «ng cã c«ng khu«ng phï Th¸i tö Lý H¹o S¶m, nªn khi Th¸i tö lªn ng«i vua, th©n phô «ng vµ th©n téc ®îc thëng rÊt hËu. §Õn n¨m 1210, th©n phô «ng bÞ kÎ ®Þch giÕt chÕt, «ng ®îc nhËn tíc Minh tù thay cho cha, vµ qu¶n l·nh qu©n ®éi hoµng gia. Tõ ®Êy, «ng më réng dÇn thÕ lùc hä TrÇn, ¸p ®¶o triÒu ®×nh nhµ Lý. Tµi trÝ «ng phèi hîp víi nh÷ng thñ ®o¹n chÝnh trÞ cña TrÇn Thñ §é ®· më ®êng cho sù h×nh thµnh mét v¬ng triÒu míi thay thÕ nhµ Lý - v¬ng triÒu TrÇn.

N¨m 1214, «ng cÇm ®Çu çnh qu©n hä TrÇn tiÕn ®¸nh kinh thµnh. Qu©n nhµ vua thua to, vua Lý cÇu cøu §oµn Thîng ë Hång Ch©u. Qu©n §oµn Thîng còng bÞ ®¸nh b¹i. Vua vµ Th¸i hËu ch¹y ®Õn Ch©u L¹ng, n¬ng n¸u n¬i nhµ quan Ch©u lµ V¬ng Thîng. §îc vµi ngµy, TrÇn Tù Kh¸nh cho ngêi ®em d©ng vua mét bøc th, dô vua trë vÒ kinh s. VÒ sau, khi nhµ TrÇn dùng lªn, «ng ®îc phong lµ bËc c«ng thÇn khai s¸ng.

1000

TrÇn LiÔu (1211 - 1251): Nguêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng. Lµ anh cña TrÇn Th¸i T«ng, cha TrÇn Do·n vµ TrÇn Quèc TuÊn. Cuèi ®êi Lý, «ng cã tíc phong lµ Phông CÇn v¬ng, ®Õn khi TrÇn Th¸i T«ng dùng nghiÖp, phong «ng lµ Hoµi v¬ng, vî «ng lµ ThuËn Thiªn c«ng chóa.

N¨m §inh DËu (1237), Th¸i uý TrÇn Thñ §é buéc TrÇn C¶nh ph¶i bá Lý Chiªu Hoµng lÊy ThuËn Thiªn c«ng chóa khi Êy ®ang cã mang. TrÇn LiÔu tøc giËn næi lªn chèng l¹i, TrÇn Th¸i T«ng còng ph¶n ®èi, ®ang ®ªm bá ngai vµng lªn nói Yªn Tö ë víi Phï V©n Quèc s.

TrÇn Thñ §é ®em qu©n Ðp Th¸i T«ng ph¶i trë vÒ, mÆt kh¸c ®iÒu ®éng tíng sÜ ®¸nh TrÇn LiÔu. ThÕ kh«ng chèng cù næi, TrÇn LiÔu ®µnh khuÊt phôc. Th¸i T«ng gia phong «ng lµ An Sinh v-¬ng, cho hëng léc çc vïng An Phô, An Dìng, An Sinh vµ çc tr¹i An Hng, An Bang. ¤ng sèng trong hoµn c¶nh tñi nhôc kh«ng bao l©u th× bÖnh mÊt. Lóc s¾p mÊt, «ng khuyªn çc con ph¶i gi÷ tiÕt nghÜa, kh«ng lµm ®iÒu t¸n tËn thiªn l¬ng. Trªn nói Yªn Tö cã ®Òn thê «ng, tôc gäi lµ ®Òn Cao.

TrÇn C¶nh (TrÇn Th¸i T«ng) (1218- 1277): TrÇn C¶nh tøc vua TrÇn Th¸i T«ng, tªn huý lµ TrÇn Bå, vÞ vua ®Çu tiªn cña nhµ TrÇn; con thø cña TrÇn Thõa vµ bµ Lª ThÞ Phong.

Tæ tiªn nhµ TrÇn lµ TrÇn KÝnh, vèn gèc ë §«ng TriÒu (Qu¶ng Ninh) chuyªn nghÒ ®¸nh ç, ®Õn ë h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Tr-êng, nay lµ x· Léc Vîng, thµnh phè Nam §Þnh. TrÇn KÝnh sinh ra TrÇn HÊp, TrÇn HÊp sinh ra TrÇn Lý. TrÇn Lý sinh ra TrÇn Thõa, TrÇn Thõa sinh ra TrÇn LiÔu vµ TrÇn C¶nh.

N¨m 8 tuæi, «ng ®îc Th¸i s TrÇn Thñ §é ®a vµo cung. Sau lÊy Lý Chiªu Hoµng vµ ®îc nhêng ng«i vµo n¨m 1225, më ®Çu c¬ nghiÖp nhµ TrÇn. TrÇn C¶nh lµm vua 33 n¨m, ®Õn n¨m 1258 th× nhêng ng«i, lµm Thîng hoµng. ¤ng dùa vµo chó lµ TrÇn Thñ §é ®Ó ®iÒu hµnh viÖc níc.

Díi triÒu ®¹i cña «ng, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, t«n gi¸o ®Òu cùc thÞnh. LÇn ®Çu tiªn níc ta më khoa thi Tam kh«i, lËp Quèc häc viÖn. ViÖc ®¾p ®ª quai còng b¾t ®Çu ë thêi kú nµy. TrÇn Th¸i T«ng tõng cÇm qu©n ®¸nh giÆc ë §«ng Bé §Çu vµ mét sè n¬i kh¸c trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Nguyªn M«ng. ¤ng còng chuyªn t©m nghiªn cøu PhËt häc vµ sïng ®¹o PhËt.

1001

T¸c phÈm: KiÕn trung thêng lÖ, Quèc triÒu th«ng chÕ; hai bµi th¬ chÐp trong Toµn ViÖt thi lôc: Ký Thanh Phong am T¨ng §øc S¬n vµ Tèng B¾c sø Trng HiÓn Khan; hai bµi tùa viÕt b»ng v¨n xu«i: ThiÒn T«ng chØ nam vµ Kinh Kim C¬ng tam muéi.

TrÇn ThÞ Dung (Linh tõ quèc mÉu) (? - 1259): ChÝnh tªn lµ TrÇn ThÞ Ngõ, con g¸i TrÇn Lý, em cña TrÇn Thõa vµ TrÇn Tù Kh¸nh; anh em hä víi TrÇn Thñ §é.

N¨m 1209, Th¸i tö S¶m ch¹y lo¹n Qu¸ch Bèc vÒ ë nhê H¶i Êp cña «ng TrÇn Lý, thÊy TrÇn ThÞ Dung xinh ®Ñp, xin lÊy lµm vî. Cuèi n¨m 1210, Th¸i tö S¶m lªn ng«i hoµng ®Õ lµ Lý HuÖ T«ng, bµ ®îc lËp lµm nguyªn phi, råi phong lµ hoµng hËu n¨m1216. TrÇn ThÞ Dung cïng Lý HuÖ T«ng sinh ®îc 2 c«ng chóa: ThuËn Thiªn c«ng chóa (g¶ cho TrÇn LiÔu) vµ Chiªu Th¸nh c«ng chóa (tøc Lý Chiªu Hoµng lÊy TrÇn C¶nh). N¨m 1226, nhµ TrÇn ®· g¶ Hoµng hËu triÒu Lý lµ TrÇn ThÞ Dung cho Th¸i s TrÇn Thñ §é.

Bµ ®· cïng víi TrÇn Thñ §é, s¾p ®Æt viÖc Lý Chiªu Hoµng nhêng ng«i cho TrÇn C¶nh, lËp ra nhµ TrÇn (1225). Khi TrÇn LiÔu næi lo¹n, TrÇn Thñ §é toan giÕt, nhng TrÇn ThÞ Dung ®· kÞp thêi ®iÒu ®×nh, dµn xÕp mèi bÊt hoµ, lÊy ®oµn kÕt vµ an ninh ®Êt níc lµm quyÒn lîi tèi cao.

Khi qu©n M«ng- Nguyªn x©m lîc trµn vµo Th¨ng Long, vua quan vµ binh sÜ ph¶i rót xuèng phÝa nam, TrÇn ThÞ Dung ®îc giao nhiÖm vô tæ chøc hËu cÇn. Bµ ®· thùc hiÖn kÕ ho¹ch vên kh«ng nhµ trèng, ®a ngêi vµ l¬ng thùc vò khÝ ra khái kinh ®« b¶o ®¶m an toµn cho hoµng téc, cung øng ®îc cho qu©n ®éi ngoµi mÆt trËn. TrÇn Th¸i T«ng phong bµ lµ Linh tõ quèc mÉu. T¹i tØnh Th¸i B×nh ngµy nay cßn nhiÒu ®Þa ®iÓm, ®Þa danh lu dÊu tÝch c«ng tr¹ng nµy cña bµ.

TrÇn Quèc TuÊn (1232 -1300): Danh tíng, t«n thÊt nhµ TrÇn, con An Sinh v¬ng TrÇn LiÔu vµ ch¸u vua TrÇn Th¸i t«ng (TrÇn C¶nh). Quª lµng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

¤ng cã tµi qu©n sù, tham gia l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng- Nguyªn lÇn thø nhÊt (1258) vµ lµ ngêi chØ huy tèi cao çc cuéc kh¸ng chiÕn lÇn thø 2( 1285) vµ lÇn thø 3(1288). ¤ng ®îc TrÇn Nh©n T«ng phong lµm Quèc c«ng TiÕt chÕ, chØ huy çc ®¹o qu©n thuû, bé. ThÕ giÆc m¹nh, nhµ vua lo ng¹i muèn t¹m hµng, «ng kh¶ng kh¸i nãi: "BÖ h¹ muèn hµng, xin h·y chÐm ®Çu t«i tríc råi h·y hµng". ¤ng lµm HÞch tíng sÜ khÝch lÖ lßng qu©n, ®«n ®èc çc V¬ng hÇu, binh tíng tËn trung cøu níc. ¤ng còng

1002

®Æc biÖt chó ý ®Õn viÖc ph¶i khoan søc d©n ®Ó lµm kÕ gèc s©u, rÔ bÒn, ®oµn kÕt d©n téc. Díi tµi l·nh ®¹o cña «ng, qu©n d©n ta chiÕn th¾ng vang déi ë Ch¬ng D¬ng, Hµm Tö, V¹n KiÕp, B¹ch §»ng, gi¶i phãng ®Êt níc, ®îc phong tíc Hng §¹o v¬ng.

TrÇn Quèc TuÊn cßn lµ ngêi trung chÝnh, lu«n g¹t bá nh÷ng truyÖn riªng t ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña d©n téc. Cha «ng lµ TrÇn LiÔu cã mèi hiÒm víi vua TrÇn Th¸i T«ng, tr«ng ®îi «ng cã ngµy tr¶ thï cho cha nhng «ng kh«ng thùc hiÖn. Gi÷a «ng vµ Thîng tíng TrÇn Quang Kh¶i cã sù bÊt hoµ, «ng ®· chñ ®éng th¾t chÆt mèi th©n t×nh, ®Ó cïng hîp t¸c lo viÖc níc. Con trai «ng lµ TrÇn Quèc T¶ng cã ý muèn tranh giµnh ng«i b¸u, «ng rót g¬m toan xö téi. Nh÷ng tíng v¨n, tíng vâ trong triÒu nh Tr¬ng H¸n Siªu, Ph¹m Ngò L·o, YÕt Kiªu, D· Tîng ®Òu hÕt mùc trung thµnh víi «ng, còng nhqu©n lÝnh th¬ng yªu «ng nh cha.

TrÇn Quèc TuÊn lµ ngêi rÊt mùc yªu níc, th¬ng d©n,, trong hµnh ®éng vµ c xö lu«n lÊy viÖc b¶o vÖ v¬ng triÒu, b¶o vÖ x· t¾c, lÊy quyÒn lîi cña níc, cña d©n, lÊy viÖc ®¸nh giÆc ngo¹i x©m lµm môc tiªu cao nhÊt. ¤ng lµ t¸c gi¶ c¸c t¸c phÈm: HÞch tíng sÜ, Binh th yÕu lîc, V¹n KiÕp t«ng bÝ truyÒn th. ¤ng vÒ nghØ ë V¹n KiÕp, råi mÊt ngµy 20/8 ©m lÞch, tøc 3/9/1300.

Trong t©m thøc d©n gian, ngêi anh hïng d©n téc TrÇn Quèc TuÊn trë thµnh mét vÞ th¸nh- §øc Th¸nh TrÇn ®îc thê ë nhiÒu n¬i trªn toµn quèc, ®Æc biÖt trªn quª h¬ng Nam §Þnh.

NguyÔn HiÒn (1235- 1255): Ngêi x· D¬ng A, huyÖn Thîng HiÒn nay lµ th«n D¬ng A, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc.

Tõ nhá ®· sím tiÕp xóc víi ch÷ nghÜa vµ s¸ch vë. Khi lªn 4 tuæi ®· lµ ngêi cã häc thøc xuÊt s¾c, n¨ng khiÕu kú l¹. TrÝ thøc gÇn xa ®Õn thö tµi ®Òu b¸i phôc vµ suy t«n lµ thÇn ®ång xuÊt chóng. Khi míi 13 tuæi ®· ®ç Tr¹ng nguyªn khoa thi Th¸i häc sinh n¨m §inh Mïi niªn hiÖu Thiªn øng ChÝnh B×nh thø 16 (1247) ®êi TrÇn Th¸i T«ng, cïng khoa víi B¶ng nh·n Lª V¨n Hu vµ Th¸m hoa §Æng Ma La.

Theo truyÒn thuyÕt, sau khi ®ç Tr¹ng nguyªn, v× cßn nhá tuæi nªn nhµ vua cho vÒ quª tiÕp tôc häc tËp ®Ó chê bæ dông. Mét thêi gian ng¾n sau, sø gi¶ ph¬ng B¾c ®a hËu th kÌm theo bµi th¬ ®Ò nghÞ gi¶i thÝch, däa nÕu kh«ng gi¶i ®îc sÏ ®a qu©n sang ®¸nh:

"Lìng nhËt b×nh ®Çu nhËt

1003

Tø s¬n ®iªn ®¶o s¬nLìng v¬ng tranh nhÊt quècTø khÈu tung hoµnh gian"(Hai mÆt trêi ngang ®ÇuBèn nói nghiªng ng¶ nóiHai vua tranh mét nícBèn miÖng tung hoµnh ë thÕ gian)

Kh«ng ai trong triÒu cã thÓ gi¶i nghÜa ®îc bµi th¬ nµy, nhµ vua ph¶i mêi NguyÔn HiÒn vÒ kinh. ¤ng ®· gi¶ng gi¶i thËt rµnh rät ®ã lµ ch÷ §iÒn. Dêng nh v× thÕ mµ «ng ®îc t«n phong lµ Lìng quèc Tr¹ng nguyªn. §Òn thê «ng ë lµng D¬ng A vÉn cßn c©u ®èi ghi l¹i viÖc nµy:

Nho khoa ®Ö nhÊt gi¸p §«ng A nhi hËu dô phong thanh§iÒn tù tõ c¸c thi B¾c ®Èu dÜ nam phu ngìng väng

DÞch nghÜa: §Ö nhÊt gi¸p khoa Nho, ®êi nhµ TrÇn vÒ sau gi¸o ho¸ tèt lµnhBèn c©u th¬ ch÷ §iÒn, sao B¾c ®Èu vÒ nam tho¶ lßng tr«ng ngãng.

Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn gi÷ chøc Ngù sö ®µi, kiªm §«ng c¸c §¹i häc sÜ Bé c«ng Trong thêi gian lµm quan triÒu TrÇn, «ng cã nhiÒu kÕ s¸ch hay phß vua gióp níc.

¤ng mÊt ngµy 14 th¸ng 8 n¨m Êt M·o (1255), khi míi 20 tuæi.TrÇn Ho¶ng (Th¸nh T«ng) (1240 -1290): Vua thø hai nhµ

TrÇn, miÕu hiÖu Th¸nh T«ng. Tªn huý lµ Ho¶ng, con trëng dßng ®Ých cña Th¸i T«ng, mÑ lµ HiÓn Tõ ThuËn Thiªn Hoµng th¸i hËu Lý thÞ, sinh ngµy 25 th¸ng 9 n¨m Canh Tý (1240) t¹i h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

TrÇn Th¸nh T«ng lªn ng«i ngµy 24 th¸ng 2 n¨m MËu Ngä (1258), ®æi niªn hiÖu lµ ThiÖu Long n¨m thø nhÊt. ¤ng ë ng«i 21 n¨m. §Õn n¨m 1278 truyÒn ng«i cho con lµ Nh©n t«ng (TrÇn Kh©m), lµm Th¸i thîng hoµng.

¤ng lµ vÞ vua nh©n tõ, ®é lîng, hÕt lßng ch¨m lo viÖc níc. Nh÷ng n¨m ë ng«i, trong níc b×nh yªn kh«ng cã giÆc gi·. Nhµ vua khuyÕn khÝch khai khÈn ®Êt hoang, më mang ®iÒn trang th¸i Êp

1004

b»ng c¸ch chiªu tËp nh÷ng ngêi nghÌo ®ãi lu l¹c, gióp hä an c l¹c nghiÖp. Nhµ vua khuyÕn khÝch häc hµnh b»ng viÖc më c¸c khoa thi lùa chän nh©n tµi. Díi triÒu «ng, nhµ sö häc Lª V¨n Hu ®· viÕt bé quèc sö ®Çu tiªn cña níc ta lµ §¹i ViÖt sö ký.

Khi qu©n Nguyªn M«ng x©m lîc níc ta lÇn thø 2 vµ 3 (1285 – 1288) «ng cïng vua con l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn th¾ng lîi. Sau ®ã, «ng lui vÒ B¾c cung tu PhËt, chuyªn t©m so¹n kinh s¸ch PhËt. Ngµy 25 th¸ng 5 n¨m Canh DÇn (1290), TrÇn Th¸i T«ng mÊt ë cung Nh©m Thä, thä 51 tuæi.

T¸c phÈm chÝnh: Di hËu lôc, C¬ cõu lôc, ThiÒn t«ng liÔu ngé ca, Hoµng t«ng ngäc ®iÖp, Phãng ngu, ChØ gi¸ minh vµ 6 bµi th¬ ®îc chÐp l¹i ë §¹i ViÖt sö ký toµn th vµ ViÖt ©m thi tËp.

TrÇn Quang Kh¶i (1241 - 1294): Danh tíng ®êi TrÇn, con thø ba vua TrÇn Th¸i T«ng (TrÇn C¶nh), em ruét TrÇn Th¸nh T«ng (TrÇn Ho¶ng), hiÖu lµ L¹c §¹o tiªn sinh, quª th«n Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

¤ng häc nhiÒu, biÕt réng, cã tµi v¨n ch¬ng, giái viÖc qu©n sù, cã tµi ngo¹i giao, øng ®èi linh ho¹t, mçi khi cã sø níc ngoµi ®Òu ®îc vua mêi ®Õn tiÕp. N¨m 1258 ®îc phong tíc Chiªu Minh ®¹i v¬ng. N¨m 1274, thêi TrÇn Th¸nh T«ng ®îc cö gi÷ chøc Tíng quèc Th¸i uý. N¨m 1282, díi triÒu vua TrÇn Nh©n T«ng ®îc cö lµm Thîng tíng Th¸i s, n¾m toµn quyÒn néi chÝnh. Víi c¬ng vÞ lµ ngêi ®øng ®Çu hµng quan v¨n trong triÒu, «ng ®· gióp vua TrÇn ®Ò ra nhiÒu quyÕt s¸ch cã t¸c dông ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc nh chÝnh s¸ch khuyÕn n«ng, ch¨m sãc b¶o vÖ ®ª ®iÒu, më mang trêng häc.

¤ng ®îc vua TrÇn Th¸nh T«ng khen: "NhÊt ®¹i c«ng danh thiªn h¹ h÷uLìng triÒu trung hiÕu thÕ gian v«"

DÞch nghÜa:(Mét ®êi c«ng danh thiªn h¹ cãTrung hiÕu hai triÒu thÕ gian kh«ng)

Trong cuéc ®¸nh ®uæi qu©n Nguyªn M«ng x©m lîc (1285- 1288), «ng cïng TrÇn Quèc TuÊn l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn vµ lËp ®îc nh÷ng chiÕn tÝch vÎ vang. Bµi th¬ Tông gi¸ hoµn kinh s lµ mét khóc kh¶i hoµn ca cña d©n téc:

"§o¹t s¸o Ch¬ng D¬ng ®é

1005

CÇm Hå Hµm Tö quanTh¸i b×nh tu trÝ lùcV¹n cæ thö giang san"

DÞch nghÜa:(Ch¬ng D¬ng cíp gi¸o giÆcHµm Tö b¾t qu©n thïTh¸i b×nh nªn g¾ng søcNon níc Êy mu«n thu)

Ngµy 26/7/1294 «ng mÊt, thä 53 tuæi. ¤ng lµ t¸c gi¶ tËp th¬ L¹c ®¹o (vui ®êi ®¹o lý), nay ®· mÊt, chØ cßn l¹i 9 bµi do Phan Phu Tiªn su tÇm, in trong ViÖt ©m thi tËp: Tông gi¸ hoµn kinh s; Tèng B¾c sø Sµi Trang Khanh, Lý ChÊn V¨n §¼ng, Phóc Hng viªn, Lu Gia ®é; Xu©n nhËt h÷u c¶m...

TrÇn NhËt DuËt (1253 - 1330): hiÖu Chiªu V¨n, lµ con thø 6 cña TrÇn Th¸i T«ng vµ Hoµng hËu ThuËn Thiªn. Tõ nhá sím béc lé thiªn tµi vµ ham thÝch hiÓu biÕt.

TrÇn NhËt DuËt v¨n vâ kiªm toµn, ®îc giao nhiÒu träng tr¸ch, tham gia cuéc chiÕn ®Êu chèng M«ng - Nguyªn, lËp ®îc nhiÒu chiÕn c«ng hiÓn h¸ch, ®Æc biÖt lµ trËn Hµm Tö, ®îc phong lµ T¶ Th¸nh th¸i s Chiªu V¨n ®¹i v¬ng.

¤ng sö dông thµnh th¹o tiÕng Tèng vµ tiÕng Chiªm Thµnh, tiÕng mét sè tèc ngêi còng nh am hiÓu phong tôc, tËp qu¸n cña nh÷ng níc, vïng ®ã. N¨m 1280, «ng ®Õn ®¹o §µ Giang thuyÕt phôc TrÞnh Gi¸c MËt (ngêi thiÓu sè) vµo th¼ng tr¹i, cïng víi MËt ¨n b»ng tay, uèng b»ng mòi, nãi tiÕng d©n téc thµnh th¹o nªn MËt vui lßng qui phôc.

TrÇn NhËt DuËt lµ ngêi häc réng, th«ng hiÓu sö s¸ch, §¹o gi¸o. ¤ng ®· cã lÇn ®ãng vai ®¹o sÜ, phô tr¸ch viÖc cóng lÔ, trÊn ¸p tµ ma trong vïng. ¤ng chØ dÉn cho vua TrÇn tõ viÖc ®Æt tªn c¸c nhµ häc cho c¸c Th¸i tö, ®Õn dïng viÖc tªn hiÖu phong cho ng-êi trong hoµng téc. TrÇn NhËt DuËt ®Æt ra nhiÒu khóc nh¹c, ®iÖu móa, n¬i ë cña «ng ngµy nµo còng më cuéc h¸t chÌo, vui ch¬i. ¤ng cßn lµ ngêi nh· nhÆn, ®é lîng. Sö s¸ch xa ®Òu vÝ «ng víi Qu¸ch Tö Nghi.

TrÇn NhËt DuËt ®· ®îc giao coi sãc nhiÒu trÊn trong níc. Riªng ë Thanh Ho¸, «ng cã g¾n bã nhiÒu h¬n. Vî «ng lµ Trinh Phóc phu nh©n, quª ë vïng nµy. TriÒu ®×nh còng sö dông con ch¸u «ng lµm Tri phñ Thanh Ho¸. T¹i lµng V¨n Trinh, huyÖn Qu¶ng X-

1006

¬ng, cã ®Òn thê «ng vµ lµ ®Òn thê lín nhÊt. ¤ng mÊt n¨m 1330, thä 77 tuæi.

TrÇn Kh©m (TrÇn Nh©n T«ng) (1258 -1308): cßn gäi lµ TrÇn S©m, miÕu hiÖu Nh©n T«ng, con trëng cña TrÇn Th¸nh T«ng, mÑ lµ Nguyªn Th¸nh Thiªn C¶m Hoµng hËu. Sinh ngµy 11 th¸ng 11 n¨m MËu Ngä (1258). Ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Tr-êng.

Lµ vua thø 3 nhµ TrÇn, lªn ng«i ngµy mång 1 th¸ng Giªng n¨m Kû M·o (1279), ®æi niªn hiÖu lµ ThiÖu B¶o. TrÇn Nh©n T«ng ®ång thêi lµ nhµ PhËt häc, ®øng ®Çu Tróc L©m tam tæ, ph¸i ThiÒn t«ng Yªn Tö.

TriÒu ®¹i «ng næi bËt t tëng qu©n d©n ®¹i ®oµn kÕt. ¤ng cïng víi cha vµ c¸c ®¹i thÇn: TrÇn Quèc TuÊn, TrÇn Quang Kh¶i... chÊn chØnh viÖc níc, vît qua mäi khã kh¨n, hai lÇn ®¸nh tan qu©n M«ng- Nguyªn x©m lîc. Díi triÒu TrÇn Nh©n T«ng cßn cã nhiÒu thµnh tùu næi bËt vÒ v¨n ho¸, gi¸o dôc, ngo¹i giao. ¤ng s¸ng t¸c nhiÒu th¬ v¨n b»ng ch÷ N«m. TrÇn Nh©n T«ng lµ vÞ Thîng hoµng duy nhÊt cña nhµ TrÇn sang Chiªm Thµnh. ¤ng ®· chñ tr¬ng cuéc h«n nh©n cho c«ng chóa HuyÒn Tr©n lÊy ChÕ M©n (1301).

N¨m Quý Tþ (1293), «ng nhêng ng«i cho con lµ TrÇn Thuyªn, lµm Th¸i thîng hoµng, cïng con coi sãc viÖc níc. N¨m 1299, «ng giò s¹ch bôi trÇn, lªn nói Yªn Tö Èn tu, lÊy ph¸p hiÖu lµ H¬ng VËn ®¹i ®Çu ®µ, khai s¸ng ph¸i Yªn Tö, ®îc t«n lµ vÞ tæ thø nhÊt Tróc L©m Yªn Tö (cßn cã ph¸p hiÖu lµ §iÒu Ngù Gi¸c Hoµng). Hai vÞ tæ s nèi theo lµ Ph¸p Loa, HuyÒn Quang ®Òu lµ ®Ö tö cña «ng. N¨m 1308, TrÇn Nh©n T«ng qua ®êi t¹i am Ngo¹ V©n, nói Yªn Tö (Qu¶ng Ninh), thä 51 tuæi.

¤ng so¹n c¸c s¸ch: ThiÒn l©m thiÕt häc ng÷ chñng ng÷ lôc, T¨ng giµ to¸i sù, Th¹ch thÊt mÞ ng÷, §¹i H¬ng H¶i Ên thi tËp, Trung hng thùc lôc, TrÇn Nh©n T«ng thi tËp, Kho¸ h tËp. Mét sè t¸c phÈm trªn ®· thÊt l¹c, nay chØ cßn 25 bµi th¬ ch÷ H¸n vµ mét bµi phó N«m CtTrÇn l¹c ®¹o phó chÐp trong ViÖt ©m thi tËp vµ Thiªn b¶n h¹nh.

TrÇn Kh¸nh D (? – 1329): Ngêi huyÖn Mü Léc. TrÇn Kh¸nh D lµ con Thîng tíng TrÇn Phã DuyÖt, cã c«ng ®¸nh giÆc trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng- Nguyªn lÇn thø nhÊt, ®îc phong chøc Phiªu kþ tíng qu©n, tíc Thîng vÞ hÇu. Sau TrÇn Kh¸nh D m¾c lçi bÞ b·i chøc xuèng lµm d©n thêng. Tríc cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng- Nguyªn lÇn thø hai, «ng ®îc TrÇn Nh©n T«ng phôc chøc,

1007

phong lµ Phã ®« tíng qu©n. ¤ng lµ ngêi chØ huy ®¸nh tan ®oµn thuyÒn l¬ng cña qu©n Nguyªn do Tr¬ng V¨n Hæ chØ huy t¹i V©n §ån trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Nguyªn lÇn thø 3. Víi ®ãng gãp nµy, «ng ®îc phong tíc Nh©n HuÖ v¬ng.

TrÇn Thuyªn (TrÇn Anh T«ng) (1276 - 1320): Vua thø t nhµ TrÇn, miÕu hiÖu Anh T«ng, con trëng cña TrÇn Nh©n T«ng. Sinh ngµy 25/10/1276, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

¤ng lªn ng«i ngµy 16/4/1293 lóc 17 tuæi. ViÖc chÝnh trÞ, v¨n ho¸, qu©n sù díi ®êi TrÇn Anh T«ng ®Òu tiÕn triÓn tèt ®Ñp. §Æc biÖt «ng chó träng më mang viÖc häc, sö dông ngêi tµi, rÊt tr©n träng çc cùu thÇn ®· cã c«ng trong hai cuéc kh¸ng chiÕn ch«ng Nguyªn, thêng hái ý kiÕn hä vÒ nh÷ng viÖc lín, nh÷ng kÕ s¸ch x©y dùng, gi÷ g×n ®Êt níc. §ång thêi «ng còng m¹nh d¹n sö dông, giao viÖc cho çc nho sÜ trÎ nh §oµn Nh÷ Hµi, M¹c §Ünh Chi, NguyÔn Trung Ng¹n. Nhê vËy, thêi Êy çc cùu thÇn líp tríc vÉn ph¸t huy ®îc t¸c dông vµ nhiÒu nh©n tµi trÎ tuæi cã ®iÒu kiÖn thi thè tµi n¨ng. TrÇn Thuyªn tÝnh t×nh trung hËu, chÞu söa lçi vµ khÐo ®iÒu khiÓn viÖc níc nªn nh©n d©n yªn æn lµm ¨n, kinh tÕ ph¸t triÓn, v¨n häc còng thÞnh vîng. Sö s¸ch khen "lµ bËc vua tèt cña triÒu TrÇn", "khÐo nèi chÝ gi÷ nghiÖp". ¤ng say mª vµ chÞu nhiÒu ¶nh hëng cña ®¹o PhËt.

¤ng ë ng«i 21 n¨m (1293- 1314) theo g¬ng çc vua tríc mµ truyÒn ng«i cho con, råi vÒ ch¨m viÖc tu PhËt, s¸ng t¸c th¬ ca.

Ngµy 21/4/1320, «ng mÊt, thä 44 tuæi. Cã so¹n tËp Thuû v©n tuú bót ngù tËp vµ bµi Th¹ch dîc ch©m, Ph¸p sù t©n v¨n, HiÖu ®Ýnh c«ng v¨n çch thøc, nhng «ng ®èt bá kh«ng lu truyÒn. Nay chØ cßn 12 bµi th¬ ghi chÐp trong ViÖt ©m thi tËp. Hai bµi th¬ §«ng S¬n tù vµ Chinh Chiªm Thµnh chu hoµn b¹c Phóc Thµnh h¹ng khÈu lµ hai bµi th¬ hay cña «ng. Çc bµi th¬ vÞnh sö tá râ çch nh×n ®éc lËp cña mét «ng vua ®èi víi çc nh©n vËt lÞch sö Trung Quèc. Nh÷ng bµi th¬ trao ®æi víi s Ph¸p Loa th× mang t t-ëng siªu tho¸t cña ThiÒn t«ng.

TrÇn M¹nh (TrÇn Minh T«ng) (1300 -1357): lµ vua thø 5 ®êi TrÇn, con thø t cña TrÇn Anh T«ng, mÑ lµ Chiªu HiÕn hoµng th¸i hËu TrÇn ThÞ - con g¸i cña B¶o NghÜa ®¹i v¬ng TrÇn B×nh Träng, sinh n¨m 1300, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

N¨m Gi¸p DÇn (1314), «ng lªn ng«i. Díi thêi «ng trÞ v× ®Êt n-íc yªn b×nh, truyÒn thèng v¨n ho¸ ®îc coi träng, chÝnh trÞ æn ®Þnh, kinh tÕ, gi¸o dôc cã sù ph¸t triÓn. §Æc biÖt trong n«ng

1008

nghiÖp, cã sù ph¸t triÓn thuËn lîi qua viÖc kªu gäi c¸c v¬ng hÇu tr¶ l¹i ruéng t h÷u, gióp n«ng d©n cã ruéng cÊy. Thêi «ng cã nhiÒu hiÒn thÇn nh: Ph¹m Ngò L·o, Tr¬ng H¸n Siªu, Chu V¨n An, NguyÔn Trung Ng¹n, §oµn Nh÷ Hµi...

¤ng ë ng«i 15 n¨m (1314- 1329), sau nhêng ng«i cho con, lµm Th¸i thîng hoµng. TrÇn Minh T«ng cã so¹n th¬ Minh T«ng thi tËp, nay ®· thÊt l¹c, chØ cßn l¹i 25 bµi chÐp trong Toµn ViÖt thi lôc, ViÖt ©m thi tËp...

TrÇn Nguyªn §¸n (1325- 1390): HiÖu B¨ng Hå, lµ ch¾t TrÇn Quang Kh¶i vµ lµ «ng ngo¹i cña NguyÔn Tr·i, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

TrÇn Nguyªn §¸n vèn dßng t«n thÊt nªn ®îc bæ dông tõ khi cßn trÎ. §êi TrÇn Dô T«ng «ng lµm Ngù sö ®¹i phu, sau v× cã nhiÒu ®iÒu kh«ng võa ý nªn xin tõ chøc. N¨m 1370, «ng cïng nhiÒu tíng lÜnh kh¸c ®¸nh dÑp D¬ng NhËt LÔ, lËp vua TrÇn NghÖ T«ng lªn ng«i vµ ®îc phong chøc T ®å. Vua DuÖ T«ng l¹i giao cho «ng tr«ng coi thªm viÖc qu©n ë trÊn Qu¶ng Oai vµ ban tíc Ch¬ng Tóc quèc thîng hÇu.

Nhµ TrÇn suy vi, «ng rÊt lo l¾ng vµ thêng c¶nh gi¸c nhµ vua vÒ ©m mu cíp ng«i nhµ TrÇn cña Quý Ly. Ýt l©u, «ng vÒ trÝ sÜ, lui vÒ C«n S¬n kiÕn tróc vïng ®éng Thanh H, sèng Èn dËt tõ n¨m 1385.

¤ng mÊt n¨m 1390, thä 65 tuæi. T¸c phÈm chÝnh ®Ó l¹i: B¨ng Hå ngäc h¸c tËp vµ B¸ch thÕ thèng kû, nhng ®· mÊt nhiÒu, chØ cßn l¹i 51 bµi th¬ chÐp trong TrÝch diÔn thi tËp, Toµn ViÖt thi lôc. Mét sè bµi th¬ tiªu biÓu: Phông canh Th¸nh chÕ, Quan §øc ®iÖn tø tiÕn sÜ cËp ®Ö yÕn thi vËn, Phông canh ngù chÕ thu hoµi thi vËn, Canh thÝ côc ch sinh xíng thï giai vËn...

Con rÓ «ng lµ NguyÔn øng Long tøc NguyÔn Phi Khanh vµ ch¸u ngo¹i lµ NguyÔn Tr·i ®Òu lµ nh÷ng nhµ v¨n hãa lín cña d©n téc.

§µo S TÝch (1350 - 1396): Ngêi x· Cæ LÔ, huyÖn T©y Ch©n nay thuéc thÞ trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh77. Tró qu¸n x· Lý H¶i, huyÖn Yªn L·ng (VÜnh Phóc). Cha lµ §µo Toµn M©n, gi÷ chøc Tri thÈm h×nh viÖn sù (1381).

Tr¹ng nguyªn khoa Gi¸p DÇn, niªn hiÖu Long Kh¸nh thø 2 (1374) ®êi TrÇn DuÖ T«ng. Tõ thi H¬ng ®Õn thi §×nh «ng ®Òu 77 Cã tµi liÖu nãi «ng ngêi lµng Song Khª, huyÖn Yªn Dòng, tinh B¾c Giang.

1009

®ç ®Çu (Tam nguyªn). Lµm quan ®Õn chøc NhËp néi Hµnh khiÓn. Díi thêi Hå Quý Ly, «ng bÞ gi¸ng chøc Trung th thÞ lang, §ång tri ThÈm h×nh viÖn sù. Sau khi mÊt ®îc phong phóc thÇn. T¸c phÈm cã bµi tùa s¸ch B¶o Hoµ ®iÖn d bót (cña TrÇn NghÖ T«ng so¹n), ®· thÊt l¹c vµ 1 bµi phó.

TrÇn Quý Kho¸ng (? - 1414): Cã s¸ch chÐp lµ Kho¸ch hay KhuyÕt, ch¸u vua TrÇn NghÖ T«ng, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng.

Khi qu©n Minh x©m lîc, «ng ®îc §Æng Dung vµ NguyÔn C¶nh Di ®ãn vµo NghÖ An t«n lªn lµm vua, lÊy hiÖu lµ Trïng Quang, tiÕp tôc cuéc kh¸ng chiÕn cøu níc.

N¨m 1413 Tr¬ng Phô ®a qu©n ®i ®¸nh NghÖ An, «ng lui vµo Ho¸ Ch©u, sai NguyÔn BiÓu ®Õn tr¹i Tr¬ng Phô ®iÒu ®×nh. Phô giÕt NguyÔn BiÓu, tiÕn ®¸nh Ho¸ Ch©u, råi vµo ThuËn Ho¸. ¤ng vµ tíng §Æng Dung bÞ b¾t. §Æng Dung bÞ giÕt, cßn «ng th× chóng gi¶i vÒ Trung Quèc cïng víi tíng NguyÔn Suý.

Trªn chiÕn thuyÒn gi¶i sang Trung Quèc, «ng nh¶y xuèng biÓn tù tö vµo n¨m 1414. ¤ng cã lµm bµi th¬ N«m tiÔn NguyÔn BiÓu ®i sø, vµ khi nghe tin NguyÔn BiÓu hi sinh, «ng lµm bµi v¨n tÕ b»ng ch÷ N«m rÊt thèng thiÕt.

L¬ng Minh NguyÖt (? - 1443): Ngêi lµng Ngäc ChuÕ, x· ChuÕ CÇu, nay lµ x· Yªn NghÜa, huyÖn ý Yªn.

§Çu thÕ kû XV nhµ Minh ®em qu©n x©m lîc níc ta, tíng Méc Th¹nh sai lÊy ®¸ nói B« vµ cho ph¸ th¸p Ch¬ng S¬n ®îc x©y tõ thêi Lý ®Ó lÊy ®Êt ®¸ ®¾p thµnh gÇn Cæ Léng, çch lµng bµ sèng kh«ng xa. Bµ ®· bµn víi chång lµ §inh TuÊn dùng mét qu¸n r-îu ë bªn thµnh Cæ Léng ®Ó dß xÐt t×nh h×nh qu©n giÆc, cßn §inh TuÊn th× bÞ mËt chiªu tËp d©n binh mu viÖc khëi nghÜa.

Sî rÐt vµ sî muçi, qu©n giÆc cã thãi quen tèi ®Õn lµ chui vµo n»m trong tói gai, sai ngêi ë ngoµi th¾t nót ®Ó s¸ng dËy cø viÖc ®¹p tung tói chui ra. NhiÒu tªn giÆc Minh tèi tèi ra hµng bµ L-¬ng uèng rîu say mÒm råi chui vµo tói v¶i ngñ nh chÕt. Bµ L¬ng cho ngêi buéc th¾t chÆt tói l¹i, ®ªm ®ªm cho d©n binh khiªng çc tói giÆc ngñ bá xuèng çc kªnh níc ch¶y gÇn thµnh cho tr«i ra s«ng §¸y v× thÕ kªnh nµy sau cã tªn lµ Kªnh Ma.

Mïa h¹ n¨m BÝnh Ngä (1427), Lª Lîi sai çc tíng ®em qu©n ra vïng Trêng Yªn chia lµm bèn ®¹o bÝ mËt v©y thµnh Cæ Léng. §îc bµ L¬ng lµm néi øng, nghÜa qu©n Lam S¬n trµn vµo giÕt lÝnh

1010

canh råi x«ng vµo tiªu diÖt toµn bé giÆc Minh, chiÕm gän thµnh Cæ Léng.

§Êt níc thanh b×nh, bµ ®îc vua Lª Th¸i Tæ phong lµm KiÕn quèc trinh liÖt phu nh©n vµ «ng §inh TuÊn ®îc phong lµ KiÕn quèc trung dòng c«ng thÇn. Ngµy 25 th¸ng 11 n¨m Quý Söu (1443) niªn hiÖu ThuËn Thiªn thø s¸u, hai «ng bµ kh«ng bÖnh mµ qua ®êi. ¤ng bµ ®· ®îc triÒu ®×nh cö quan vÒ tÕ, phong lµm phóc thÇn.

L¬ng ThÕ Vinh (1441 - 1496): Tù lµ C¶nh Nghi, hiÖu Thuþ Hiªn, ngêi x· Cao H¬ng, huyÖn Thiªn B¶n, nay thuéc th«n Cao Ph-¬ng, x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n.

§ç Tr¹ng nguyªn khoa Quý Mïi, niªn hiÖu Quang ThuËn 4 (1463) ®êi Lª Th¸nh T«ng. Lµm quan tíi chøc T¶ thÞ lang bé Hé, tíc H¬ng LÜnh hÇu. ¤ng gi÷ chøc S¸i phu trong héi Tao ®µn. L¬ng ThÕ Vinh kh«ng chØ lµ mét nhµ chÝnh trÞ liªm khiÕt, c¬ng trùc mµ cßn lµ nhµ khoa häc lín cña thÕ kû XV. ¤ng dµnh nhiÒu thêi gian nghiªn cøu to¸n häc, v¨n häc, ©m nh¹c vµ ®Ó l¹i nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ.

¤ng rÊt thÝch xem chÌo, thuéc nhiÒu tÝch chÌo vµ lµn ®iÖu d©n ca. ¤ng nghiªn cøu c¶ ©m nh¹c cung ®×nh vµ ©m nh¹c d©n gian. Lª Th¸nh t«ng ®· tõng giao cho L¬ng ThÕ Vinh vµ Th©n Nh©n Trung, §ç NhuËn so¹n hai bé LÔ nh¹c dïng trong c¸c buæi triÒu héi vµ quèc lÔ. §ã lµ bé Nh· nh¹c chuyªn hoµ b»ng nh¹c khÝ vµ bé §ång v¨n chuyªn dïng hîp xíng. L¬ng ThÕ Vinh ®· dµy c«ng nghiªn cøu, kh¶o s¸t nhiÒu phêng chÌo vµ viÕt cuèn Hý phêng ph¶ lôc. Cã thÓ coi ®©y lµ t¸c phÈm lý luËn ®Çu tiªn vÒ nghÖ thuËt h¸t cæ truyÒn, tæng kÕt kinh nghiÖm vµ nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh lý luËn vÒ nghÖ thuËt biÓu diÔn, nh¹c cô...

¤ng cßn lµ nhµ nghiªn cøu PhËt häc. ¤ng ®· chó gi¶i vµ ®Ò tùa hai t¸c phÈm PhËt häc thêi Lý cña nhµ sù Thêng ChiÕu. §ã lµ: ThiÒn m«n gi¸o khoa, Nam t«ng tù ph¸p ®å. ¤ng viÕt t¸c phÈm ThÝch ®iÓn gi¸o khoa PhËt kinh thËp giíi gi¶ng gi¶i 10 ®iÒu r¨n cña giíi PhËt häc, bµi xÝch thãi h tËt xÊu ë ®êi, ®¶ kÝch tÖ lËu cña bän quan l¹i tham nhòng.

L¬ng ThÕ Vinh còng quan t©m ®Õn viÖc x©y dùng m«n to¸n häc. Theo «ng, ThÇn c¬ diÖu to¸n v¹n niªn s (Ai tÝnh to¸n giái lµ thÇy mu«n ®êi). S¸ch §¹i thµnh to¸n ph¸p cã gi¸ trÞ nh mét cuèn s¸ch gi¸o khoa ®Çu tiªn ë níc ta vÒ m«n to¸n. S¸ch d¹y tÝnh céng, trõ, nh©n, chia th«ng thêng, ph©n sè, khai ph¬ng, c¸c phÐp ®o lêng, c©n ®ong ®o ®Õm, lËp thµnh quy t¾c ®Ó dÔ

1011

häc, dÔ nhí. S¸ch cßn d¹y ph¬ng ph¸p ®o ®¹c ruéng ®Êt, th«ng qua viÖc t×m chu vi, diÖn tÝch çc h×nh. §Æc biÖt cßn cã B¶n Cöu ch¬ng vµ mét b¶n tÝnh ®Ó tiÖn so s¸nh. D©n gian cßn gäi «ng lµ Tr¹ng Lêng.

¤ng mÊt ngµy 26 th¸ng 8 n¨m 1496, thä 56 tuæi. Vua Lª Th¸nh T«ng cã bµi th¬ ®iÕu ®¸nh gi¸ rÊt cao c«ng nghiÖp cña «ng: "KhuÊt ngãn tay than tµi çi thÕ. LÊy ai lµm Tr¹ng níc Nam ta”. ¤ng ®îc phong lµm Phóc thÇn lµng Cao H¬ng, x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n.

Ph¹m §¹o Phó (1463- 1539): Ngêi huyÖn §¹i An, x· Hoµng X¸ nay lµ th«n Ph¹m X¸, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn.

28 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh TuÊt, niªn hiÖu Hång §øc 21 (1490) ®êi Lª Th¸nh T«ng. Gi÷ chøc Hµn l©m viªn HiÖu th¶o, H×nh bé T¶ thÞ lang.

V× «ng giái th¬ phó nªn ®îc nhµ vua chän vµo héi "Tao ®µn" lµ héi s¸ng t¸c, b×nh luËn th¬ phó. Héi "Tao ®µn" gåm 28 ngêi, øng víi 28 v× sao. Ph¹m §¹o Phó ®îc ®Æt vµo ng«i sao thø 27 tøc lµ sao "Dùc", mét trong hai ng«i sao thuéc khu vùc ®Þa giíi ViÖt Nam.

Trong thêi gian Ph¹m §¹o Phó lµm quan H×nh bé T¶ thÞ lang vua Lª thÊy thêi tiÕt thuËn hoµ, mïa mµng t¬i tèt bÌn s¸ng t¸c 9 bµi th¬. ChÝn bµi th¬ nµy ®îc ghÐp thµnh khóc h¸t, gäi lµ "Quúnh uyÓn cöu ca". Nhµ vua th©n hµnh lµm bµi tùa, tù xng lµ Tao §µn nguyªn suý, h¹ lÖnh cho 28 ngêi trong héi theo vÇn trong 9 bµi ca Êy mµ ho¹ l¹i. Trong sè 28 héi viªn, kh«ng ph¶i ai còng ho¹ ®ñ 9 bµi, riªng Ph¹m §¹o Phó ®· ho¹ hÕt, ®îc chÐp trong çc tËp Minh L-¬ng cÈm tó, Cóc §êng thi tËp.

TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó lµm quan H×nh bé T¶ thÞ lang 30 n¨m tr¶i 7 ®êi vua «ng ®· hÕt lßng v× d©n v× níc. NhiÒu lÇn nhµ M¹c mêi ra lµm quan «ng ®Òu khíc tõ, lui vÒ nhµ riªng d¹y häc, ¤ng mÊt ngµy 2 th¸ng 8 n¨m 1530. Khi ®· dÑp yªn nhµ M¹c, nhµ Lª nghÜ ®Õn çc t«i trung nªn ®· tÆng Ph¹m §¹o Phó chøc Tham tri, ®Æt tªn thuþ lµ Trung ý, phong lµm Phóc thÇn.

Phïng Ngäc §µi (thÕ kû XVII): Quª ë th«n Th«ng Khª, lµng B¶o Ngò, huyÖn Thiªn B¶n (nay lµ huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh).

Hai lÇn lÊy chång vÉn ë go¸, nhng v× næi tiÕng danh ca, nªn ®îc tuyÓn chän sau mét cuéc thi h¸t, ®îc chóa TrÞnh Tr¸ng lÊy lµm cung nh©n, dÇn dÇn lªn ®Õn ng«i V¬ng phi.

1012

§îc sèng vinh hiÓn, Phïng Ngäc §µi vÉn lu«n lu«n nghÜ ®Õn d©n lµng. Bµ ®· ®a TrÞnh Tr¸ng chøng kiÕn c¶nh khæ cùc t¬i t¶ cña nh©n d©n vïng Thiªn B¶n ®Ó chóa ph¶i ®Æc çch chu cÊp cho ngêi nghÌo. §êi sèng nh©n d©n lµng B¶o Ngò ®îc kh¸ lªn tõ ®ã.

Phïng Ngäc §µi cã s¸ng kiÕn gîi ý cho d©n vïng Thiªn B¶n tæ chøc nhiÒu h×nh thøc sinh ho¹t ë ®Òn phñ DÇy. Trß ch¬i móa h¸t, kÐo ch÷ tríc ®Òn thê LiÔu H¹nh xuÊt hiÖn tõ lóc nµy. Bµ cho lËp tõng ®éi cê, cã tæng cê ®iÒu khiÓn, lîn móa cóng lÔ råi xÕp thµnh çc ch÷ H¸n nh: “Quèc th¸i d©n an, Thiªn h¹ th¸i b×nh”...

Khi bµ mÊt, nh©n d©n lËp ®Òn thê gäi lµ ®Òn Phñ Th«ng, hoµnh phi treo ë ®Òn cã ch÷ : “Quèc s¾c thiªn h¬ng” vµ “Lôc kú chi nhÊt” (cã nghÜa lµ mét trong s¸u ngêi l¹ ë huyÖn Thiªn B¶n). V¬ng phi Phïng Ngäc §µi ®îc xÕp cïng hµng víi çc vÞ: Chóa LiÔu, Tr¹ng Lêng, §Ò S¸t, Cêng B¹o, vµ bµ chóa Gi¸p Ba). Bµ còng ®îc t«n lµm thµnh hoµng lµng B¶o Ngò.

Ph¹m V¨n NghÞ (1805- 1880): Ngêi x· Tam §¨ng, huyÖn §¹i An, nay lµ th«n Tam §¨ng, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn.

Ph¹m V¨n NghÞ lµ cha cña Ph¹m §¨ng Gi¶ng, Ph¹m §¨ng H©n, Ph¹m §¨ng Hµi vµ Ph¹m §¨ng Phæ. ¤ng ®ç Tó tµi n¨m 1826, Cö nh©n khoa §inh DËu (1837) vµ ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa MËu TuÊt, niªn hiÖu Minh M¹ng 19 (1838) khi 34 tuæi.

Ban ®Çu gi÷ çc chøc Hµn l©m Tu so¹n, Tri phñ Lý Nh©n, Sö qu¸n Biªn tu. Tõ n¨m 1864, «ng ço bÖnh, xin vÒ quª dìng bÖnh vµ d¹y häc. Häc trß çc n¬i t×m ®Õn rÊt ®«ng vµ cã nhiÒu ngêi thµnh ®¹t. ¤ng cßn chiªu mé d©n chóng khai hoang lËp Êp gäi lµ tr¹i SÜ l©m. Khi qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm S¬n Trµ, §µ N½ng (1858), «ng d©ng sí chèng giÆc ë S¬n Trµ (næi tiÕng vÒ viÖc "Trµ S¬n kh¸ng sí" nµy). ¤ng chiªu mé ®éi qu©n NghÜa Dòng h¬n 300 ngêi ®Ých th©n dÉn ®Çu vµo HuÕ xin triÒu ®×nh cho ®i ®¸nh giÆc cøu níc. Hai m«n ®Ö cña «ng lµ §Æng Ngäc Ph¸c vµ Phan V¨n Xëng tÝch cùc cïng «ng chiÕn ®Êu. Nhng khi vµo ®Õn HuÕ th× nghe tin qu©n Ph¸p ®· rót lui. TriÒu ®×nh lÖnh cho ®a qu©n NghÜa dòng vÒ phßng thñ tØnh nhµ. N¨m Tù §øc 19 (1866) «ng ®îc bæ chøc Thîng biÖn H¶i phßng sø. Khi qu©n Ph¸p ®¸nh çc tØnh B¾c kú, «ng l¹i cïng ®éi qu©n NghÜa Dòng tæ chøc c¨n cø kh¸ng chiÕn ë vïng nói Ninh B×nh. TriÒu ®×nh trao cho «ng thªm chøc Thîng biÖn TØnh vô. Thµnh Nam §Þnh thÊt thñ (1873)

1013

triÒu ®×nh ký hiÖp íc nhîng bé víi Ph¸p. ¤ng thuéc ph¸i chñ chiÕn, bÞ triÒu ®×nh thu hÕt quan tíc. ¤ng lui vÒ Èn c ë ®éng Liªn Hoa (trong vïng Hoa L, Ninh B×nh) tù gäi lµ Liªn Hoa ®éng chñ nh©n, råi qua ®êi ë ®ã, thä 76 tuæi. Sau khi «ng mÊt triÒu ®×nh truy phôc «ng nguyªn hµm ThÞ gi¶ng häc sÜ.

Ph¹m V¨n NghÞ, hiÖu NghÜa Trai vµ Liªn Hoa ®éng chñ nh©n. ¤ng ®Ó l¹i tËp Tù ký ghi l¹i toµn bé hµnh tr¹ng cña m×nh, tËp Tïng viªn v¨n tËp chÐp l¹i th¬ v¨n cña «ng tõ khi thµnh ®¹t cho ®Õn lóc mÊt. Th¬ Xu©n nhËt tù thuËt, Qu©n hµnh ®å gian tù thuËt, NhÞ nguyÖt s¬, cöu h¹n ®¾c vò hØ t¸c. Ngoµi ra cßn cã NghÜa Trai trêng v¨n s¸ch vµ bµi phó N«m Ph¸p ®¸nh B¾c Kú.

§ç Ph¸t (1813 - 1893): Ngêi x· QuÇn Anh, huyÖn Ch©n Ninh, nay lµ th«n QuÇn Anh, x· H¶i Anh, huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam §Þnh.

§ç Ph¸t tù Tö HuÊn, lµ cha cña §ç BØnh Thµnh. §ç Gi¶i nguyªn khoa Canh Tý, Minh M¹ng thø 21 (1840), t¹i trêng Nam §Þnh. 31 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n ¢n khoa QuÝ M·o, niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 3 (1843). Sau khi thi ®ç ®îc bæ chøc Hµn l©m viÖn Biªn tu. V× cha mÑ giµ yÕu xin vÒ phông dìng. N¨m Tù §øc thø 1 (1848) nhËn chøc Tri phñ øng Hoµ, sau ®æi vµo §èc häc NghÖ An. BÞ èm xin vÒ nghØ. Trong thêi gian ë quª nhµ, «ng tõng chiªu mé nghÜa binh xin ®i gi÷ miÒn biªn giíi §«ng B¾c. §îc triÖu vÒ Kinh, th¨ng hµm Quang léc ThiÕu khanh, Quèc sö qu¸n To¶n tu råi , l¹i ®îc ®iÒu ra Nam §Þnh sung chøc Thîng biÖn tØnh vô kiªm Dinh ®iÒn phã sø. Sau phôc chøc Biªn tu kiªm BiÖn ®iÒu sù vô, lÜnh Dinh ®iÒn sø. ¤ng mÊt t¹i quª nhµ, thä 81 tuæi. T¸c phÈm cã Thuû kÝnh lôc.

Ph¹m §¨ng Gi¶ng (1834 - ?): Ngêi x· Tam §¨ng, huyÖn §¹i An, nay lµ th«n Tam §¨ng, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn. Danh sÜ yªu níc ®êi Tù §øc, con Hoµng gi¸p Tam §¨ng Ph¹m V¨n NghÞ. Thi H¬ng khoa Gi¸p Tý, Tù §øc thø 17 (1864), t¹i trêng Nam §Þnh. §Ëu Phã b¶ng khoa Êt Söu, Tù §øc thø 18 (1865) lóc 31 tuæi. Lµm quan tíi chøc Bè ch¸nh tØnh Thanh Ho¸. Sau «ng ®îc sung chøc Bang biÖn tØnh vô, lo viÖc ®iÒu ®éng binh sÜ chèng giÆc Ph¸p x©m l¨ng.

Vò H÷u Lîi (1836- 1884): Ngêi x· Giao Cï, huyÖn Nam Ch©n, nay lµ th«n Giao Cï, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc.

¤ng cßn cã tªn lµ Vò Ngäc Tu©n, vèn lµ häc trß cña TiÕn sÜ Vò V¨n Lý vµ Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ. §ç Cö nh©n khoa Canh

1014

Ngä, Tù §øc thø 23 (1870), t¹i trêng Nam §Þnh. 40 tuæi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Êt Hîi, niªn hiÖu Tù §øc 28 (1875).

Lµm §èc häc Nam §Þnh, Th¬ng biÖn Nam §Þnh, T¸ lý bé Binh. N¨m 1884, khi Ph¸p chiÕm B¾c kú, «ng bá quan vÒ d¹y häc, ngÇm tæ chøc lùc lîng mu næi dËy, nhng bÞ ¸n s¸t Nam §Þnh lµ Vò V¨n B¸o ph¸t gi¸c, tè ço víi Ph¸p. ¤ng bÞ b¾t vµ bÞ xö tö ë chî Nam §Þnh, vµo ®ªm 30 TÕt n¨m Gi¸p Th©n (1884), khi ®ang ë tuæi 48 .

Th¬ v¨n cña «ng thÊt l¹c gÇn hÕt, hiÖn chØ cßn mét sè bµi: Xu©n c¶m, T¬ng thô h×nh thêi t¸c.

TrÇn V¨n Gia (1836-1892): HiÖu lµ Hße Phï, tù lµ H¹nh Chi, ngêi x· QuÇn Anh Trung, nay thuéc x· H¶i Trung, huyÖn H¶i HËu.

¤ng tõng theo häc Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ (tªn TrÇn V¨n Gia lµ do Ph¹m V¨n NghÞ ®Æt cho). §ç Cö nh©n n¨m 1868. ¤ng theo häc ë Quèc Tö gi¸m vµ dù bèn khoa thi Héi nhng ®Òu kh«ng ®ç.

Ra lµm quan, «ng lÇn lît gi÷ chøc vô §iÓn tÞch ViÖn Hµn l©m sung Hµnh tÈu bé Binh, Biªn tu Quèc sö qu¸n, Tri huyÖn Yªn M« råi Tri phñ Yªn Kh¸nh (Ninh B×nh). N¨m 1882 «ng ®îc th¨ng Gi¸m s¸t Ngù sö ®¹o NghÖ – TÜnh.

N¨m 1883, khi qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Nam §Þnh, ®ang ctang mÑ ë quª, «ng ®· liªn hÖ víi çc sÜ phu yªu níc, chiªu mé h-¬ng dòng, chuÈn bÞ khÝ giíi, mu tÝnh viÖc kh«i phôc tØnh nhµ. Nhng råi triÒu ®×nh ký hµng íc n¨m 1884, qu©n Ph¸p ®Æt ®îc ¸ch thèng trÞ trªn c¶ níc, «ng ço bÖnh vÒ quª, lËp trêng H¶i Ch©u d¹y häc, nh»m gi÷ v÷ng tinh thÇn yªu níc trong sÜ phu vµ nh©n d©n ®Þa ph¬ng, ®îi thêi hµnh ®éng. Khi phong trµo CÇn v¬ng trong níc tan r·, «ng cïng ®ång chÝ chñ tr¬ng ®a nh÷ng thanh niªn cã nghÜa khÝ ë quª h¬ng lªn B¾c Giang tham gia nghÜa qu©n §Ò Th¸m vµ phong trµo Kú §ång, bè trÝ mét sè ngêi vµo hµng ngò binh lÝnh Ph¸p, chuÈn bÞ néi øng cho nh÷ng ho¹t ®éng chèng Ph¸p sau nµy. ¤ng mÊt n¨m 1892, «ng ®Ó l¹i nh÷ng tËp th¬ v¨n HoÌ Phï c«ng d ký, ChuyÕt cÊu tËp, Gi¸n viÖn xíng thï, HoÌ Anh thñ c¶o, TÝch chi tËp... Th¬ v¨n yªu níc cña «ng lµ th¸i ®é ph¶n ®èi chñ tr¬ng chñ hoµ cña triÒu ®×nh, lµ nçi ®au buån tríc c¬n d©u bÓ cña ®Êt níc quª h¬ng.

1015

TrÇn BÝch San (1838 - 1878): Ngêi x· VÞ Xuyªn, huyÖn Mü Léc nay lµ phêng Phan §×nh Phïng, thµnh phè Nam §Þnh.

§îc vua Tù §øc tÆng tªn lµ TrÇn Hy T¨ng (vÝ nh V¬ng T¨ng ®êi Tèng), tù lµ Väng Nghi, hiÖu Mai Nham. Con cña Phã b¶ng TrÇn §×nh Khanh, tøc TrÇn Do·n §¹t.

§ç Gi¶i nguyªn khoa Gi¸p Tý (1864); 28 tuæi ®ç c¶ Héi nguyªn, §×nh nguyªn, §Ö nhÞ gi¸p tiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa Êt Söu niªn hiÖu Tù §øc 18 (1865). ¤ng tróng liªn Tam nguyªn nªn thêng xng tông lµ Tam nguyªn VÞ Xuyªn. Kú phóc thÝ quyÓn cña «ng ®îc Ch©u phª cña vua Tù §øc: Ngêi tuæi cßn trÎ mµ ®ç liÒn Tam nguyªn còng lµ hiÕm cã. Sau nµy nÕu cã tµi kinh bang tÕ thÕ lµ ®iÒu may m¾n cho níc nhµ, còng kh«ng phô lßng mong mái cña TrÉm. Nay ban cho ngêi ®æi tªn lµ TrÇn Hy T¨ng ®Ó tá ý mong chê. Lµm bÒ t«i mµ ®îc nh thÕ qu¶ lµ kh«ng xÊu hæ. Khi vinh qui vua Tù §øc ban cho «ng l¸ cê thªu "Liªn tróng Tam nguyªn". Sau khi thi ®ç tõng lµm quan qua çc chøc: Hµn l©m viÖn Tu so¹n sung chøc Néi çc BÝ th sæ hµnh tÈu, ®iÒu bæ Tri phñ Th¨ng B×nh, §iÖn Bµn, ¸n s¸t B×nh §Þnh, Tri phñ An Nh¬n. N¨m Tù §øc 22 (1869) th¨ng hµm Hång l« tù thiÕu khanh, BiÖn lý bé Hé kiªm Qu¶n th«ng chÝnh ty, Chëng Hµn l©m viÖn, TuÇn phñ TrÞ B×nh. Còng n¨m nµy, «ng lµm Phã chñ kh¶o trêng thi H¬ng Thõa Thiªn, ra ®Ò thi gîi ý sÜ tö nãi tr¸i ý cña Tù §øc nªn bÞ gi¸ng cÊp. N¨m Tù §øc 31 (1878) ®æi bæ LÔ bé T¶ tham tri, sung chøc Ch¸nh sø sang Ph¸p, cha kÞp ®i th× l©m bÖnh mÊt t¹i kinh ®« HuÕ, ®îc truy tÆng hµm Tham tri.

T¸c phÈm : Mai Nham thi c¶o, Nh©n sù kim gi¸m (biªn tËp ), Thanh t©m tµi nh©n quèc ©m thi, Gia huÊn ca...

L· Xu©n Oai (1838 - 1891): Ngêi x· Thîng §ång, huyÖn Phong Doanh nay thuéc x· Yªn Khang, huyÖn ý Yªn.

¤ng lµ häc trß Ph¹m V¨n NghÞ. Thi H¬ng khoa Gi¸p Tý, Tù §øc thø 17 (1864), t¹i trêng Nam §Þnh. §Ëu Phã b¶ng khoa Êt Söu, Tù §øc thø 18 (1865) n¨m 28 tuæi.

Sau 1 n¨m lµm viÖc ë ViÖn TËp hiÒn t¹i kinh ®« HuÕ, «ng lÇn lît gi÷ çc chøc: Tri huyÖn Kú Anh (Hµ TÜnh), Tri phñ Nho Quan (Ninh B×nh), ¸n s¸t tØnh Ninh B×nh. Sau khi lµm Ch¸nh sø s¬n phong Ninh B×nh, «ng cïng Ph¹m §¨ng Gi¶ng vµ hai em trai lµ L· Xu©n Huyªn vµ L· Xu©n L¹c chiªu mé d©n nghÌo ë hai huyÖn Phong Doanh, §¹i An lªn phñ Nho Quan ®Ó khÈn hoang ®· më ®îc 13 Êp. ¤ng lËp ra tæng Tam §ång (do ghÐp l¹i hai tªn Tam §¨ng vµ

1016

Thîng §ång). §îc cö ®i qu©n thó Tuyªn Quang, sung chøc T¸n t¬ng qu©n vô mét thêi gian, «ng cã c«ng gãp phÇn b¾t hai tíng phØ cê vµng (Hoµng Sïng Anh vµ Lý D¬ng Tµi). Khi giÆc Ph¸p ®¸nh B¾c kú lÇn 2, «ng ®îc cö gi÷ chøc TuÇn phñ L¹ng- B»ng, ®ang lo chèng giÆc th× ®îc cö ®i sø Trung Quèc, nhng sau ®ã viÖc ®i sø bÞ ho·n l¹i.

¤ng tha thiÕt yªu níc, c¨m thï giÆc. Khi triÒu NguyÔn ra lÖnh cho tÊt c¶ quan qu©n ë B¾c kú ph¶i lËp tøc triÖt binh ®Ó tá râ sù phôc tïng víi Ph¸p, L· Xu©n Oai ®· chèng lÖnh, kiªn tr× chñ tr¬ng kh¸ng chiÕn. Th¸ng 2/1885, qu©n Ph¸p tiÕn ®¸nh L¹ng S¬n, thµnh L¹ng S¬n thÊt thñ. ¤ng tõ quan, trèn sang Trung Quèc, kiªn quyÕt kh«ng lµm tay sai cho giÆc. Ba n¨m sau, v× cßn mÑ giµ, «ng trë vÒ níc, më trêng d¹y häc ë Ninh B×nh. ¤ng tiÕp tôc liªn l¹c víi c¸c sÜ phu yªu níc ë ý Yªn, Phong Doanh, mu viÖc cøu níc. N¨m 1889, t¹i quª «ng ®· næ ra cuéc khëi nghÜa vò trang do häc trß cña «ng lµ Ph¹m Trung Thø chØ huy. Cuéc khëi nghÜa bÞ ®µn ¸p, L· Xu©n Oai bÞ ®Þch b¾t, kÕt ¸n 40 n¨m, ®µy C«n §¶o vµ mÊt t¹i ®©y.

Sù nghiÖp s¸ng t¸c cña «ng ngoµi Thóc Bµi thi v¨n tËp bÞ thÊt l¹c, nay chØ cßn C«n §¶o thi tËp.

NguyÔn §øc Huy (?- 1883): Ngêi lµng Th¸i La, nay thuéc x· Céng Hoµ, huyÖn Vô B¶n. N¨m 1882, giÆc Ph¸p tiÕn c«ng B¾c Kú lÇn thø 2, «ng tham gia cuéc kh¸ng chiÕn cña v¨n th©n Nam §Þnh do Vò H÷u Lîi l·nh ®¹o. ThÊt b¹i, «ng bÞ b¾t, chóng tra tÊn d· man, dô hµng nhng «ng kh«ng chÞu khuÊt phôc vµ ®· bÞ giÕt vµo n¨m Quý Mïi 1883.

Trong d©n gian cßn truyÒn tông c©u ®èi «ng c¶m t¸c lóc s¾p bÞ hµnh h×nh:

"Sinh bÊt phïng thêi, nan b¶ h×nh hµi hoµn t¹o ho¸Tö kú ®¾c t¸ng, c¶m t¬ng t©m huyÕt b¸o tõ th©n"

NghÜa:"Sèng ch¼ng gÆp thêi, khã tr¶ h×nh hµi cho t¹o ho¸

ChÕt may ®îc t¸ng, d¸m ®em t©m huyÕt b¸o tõ th©n"

§ç Huy LiÖu (1844- 1891): Ngêi x· La Ng¹n, huyÖn §¹i An, nay lµ th«n La Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn.

¤ng lµ con Phã b¶ng §ç Huy UyÓn, häc trß Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ. §ç Gi¶i nguyªn khoa §inh M·o, Tù §øc thø 20 (1867) t¹i tr-

1017

êng Nam §Þnh. 36 tuæi ®ç §×nh nguyªn §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû M·o, niªn hiÖu Tù §øc 32 (1879). Tríc khi thi Héi, lµm HuÊn ®¹o huyÖn Yªn M«, hµm §iÓn tÞch. Khi vµo thi §×nh, bµi ®èi s¸ch cña «ng m¹ch l¹c x¸c ®¸ng ®îc Ch©u phª: "Qu¶ cã thùc häc, nh÷ng kÎ dÉm theo vÕt mßn kh«ng thÓ lµm ®îc". Sau khi thi ®ç ®îc bæ chøc Tri phñ §oan Hïng, L©m Thao, hµm TËp hiÒn viÖn tríc t¸c. N¨m KiÕn Phóc 1 (1884) th¨ng hµm Hång l« tù thiÕu khanh, ®îc ®iÒu vÒ Kinh gi÷ chøc BiÖn lý bé Hé, Tham biÖn néi çc sù vô. N¨m 1885, «ng bÞ giÆc Ph¸p b¾t. Sau ®ã ®Ó mua chuéc, chóng th¶ «ng vµ cho lµm Bè chÝnh B¾c Ninh, nhng «ng ®· tõ chèi, bá vÒ quª. Trong c¶nh níc mÊt, nhµ tan, «ng nhÉn nhôc sèng nu«i mÑ. Th¬ «ng trÜu nÆng u buån, ®au khæ v× c¶nh ®Êt níc, thêi thÕ kh«ng sao cøu v·n ®îc.

T¸c phÈm chñ yÕu: La Ng¹n §ç ®¹i gia thi tËp gåm gÇn 300 bµi th¬ lµm vµo nh÷ng n¨m cuèi ®êi.

Ph¹m Nh©n Lý (? - ?): ¤ng quª lµng An Hoµ, nay thuéc x· Yªn B×nh, huyÖn ý Yªn. ChØ ®ç Tó tµi. Hai lÇn qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Nam §Þnh (1873- 1883), «ng tæ chøc lùc lîng, lËp c¨n cø ë quª chèng Ph¸p. Sau ®ã «ng cïng §inh C«ng Tr¸ng vµo x©y dùng c¨n cø chèng Ph¸p ë Ba §×nh( Thanh Ho¸).

TrÇn TÕ X¬ng (1870- 1907): Tªn lµ TrÇn Duy Uyªn, tªn ch÷ lµ KÕ X¬ng, Cao X¬ng, sau ®æi lµ TÕ X¬ng. Sinh ngµy 5 th¸ng 9 n¨m 1870 (10/8 ©m lÞch). Quª lµng VÞ Xuyªn, huyÖn Mü Léc, nay lµ phè Hµng N©u, thµnh phè Nam §Þnh.

N¨m Gi¸p Th©n, «ng ®i thi nhng kh«ng ®ç. §Õn khoa Gi¸p Ngä míi ®ç Tó tµi. Sau ®ã tiÕp tôc ®i thi Cö nh©n nhng kh«ng ®ç. Dï thi háng m·i, chØ ®ç Tó tµi khi 24 tuæi, nhng «ng næi tiÕng v¨n häc, nhÊt lµ vÒ th¬ trµo phóng. Nhµ nghÌo, sèng ®¹m b¹c, b×nh dÞ, «ng cã lßng yªu níc, cã tiÕt th¸o. Th¬ v¨n «ng ®îc tông truyÒn nhiÒu, vµ còng cã nhiÒu giai tho¹i vÒ cuéc ®êi «ng.

Ngµy 29/1/1907, «ng ®ét ngét qua ®êi do bÞ nhiÔm ma l¹nh khi ®ang trªn ®êng vÒ quª ngo¹i, lóc míi 37 tuæi.

Tó X¬ng s¸ng t¸c kh¸ nhiÒu, chñ yÕu lµ th¬ N«m, thêng ®îc truyÒn tay qua b¹n bÌ vµ phæ biÕn trong c«ng chóng, nhng kh«ng ®îc ghi chÐp l¹i nªn bÞ thÊt l¹c nhiÒu, hay bÞ lÉn víi çc t¸c gi¶ kh¸c nh: NguyÔn KhuyÕn, Tõ DiÔn §ång.... HiÖn ®· t×m ®îc trªn 100 bµi th¬ cña «ng, viÕt b»ng çc thÓ thÊt ng«n b¸t có, tø tuyÖt, lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, phó...

1018

S¸ng t¸c th¬ cña «ng ph¶n øng nh¹y bÐn tríc mäi biÕn ®éng x· héi, trong sinh ho¹t cña ®« thÞ Nam §Þnh ®¬ng thêi, ghi l¹i nh÷ng vô viÖc bª bèi trong ®êi sèng x· héi (lÔ xíng danh kú quÆc, chuyÖn chång chung vî ch¹, nh÷ng thãi tËt lè l¨ng, sù suy ®åi cña phong ho¸...) Th¬ Tó X¬ng ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao vÒ sö dông ng«n ng÷: dÔ dµng, linh ho¹t mµ tµi t×nh, hÊp dÉn, kh«ng theo bót ph¸p íc lÖ cæ ®iÓn. Tó X¬ng thùc sù lµ mét thiªn tµi, mét "thÇn th¬ th¸nh ch÷ ".

Tó X¬ng gãp vµo nÒn th¬ TiÕng ViÖt truyÒn thèng mét sù çch t©n lín vÒ viÖc x©y dùng h×nh tîng. ¤ng ®îc coi lµ mét trong nh÷ng bËc thÇy cña v¨n häc trµo phóng ViÖt Nam. Çc nhµ th¬ trµo phóng sau nµy ®Òu tù nhËn lµ m«n ®Ö cña «ng, b¾t ch-íc «ng ®Ó ®Æt tªn nh mét dßng toµn lµ çc «ng Tó trµo phóng.

Ngoµi lèi th¬ trµo phóng, «ng còng cã nhiÒu bµi th¬ chøa chan lßng yªu níc, nh çc bµi th¬ tá niÒm tëng nhí Phan Béi Ch©u, hoÆc man m¸c tr÷ t×nh nh bµi S«ng lÊp Nam §Þnh:

§Æng H÷u Quú (1889- 1916): Ngêi x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay thuéc x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng. ¤ng nhiÖt thµnh yªu níc. XuÊt d¬ng du häc vµ gia nhËp ViÖt Nam Quang phôc héi cña Phan Béi Ch©u n¨m 1910. ThÊy Héi gÆp khã kh¨n vÒ kinh tÕ, «ng tù nguyÖn ®i Xiªm (Th¸i Lan) thi hµnh kÕ ho¹ch dinh ®iÒn tõ n¨m 1912, lao khæ suèt mÊy n¨m, sau ®ã trë sang Trung Quèc, häc trêng Vâ bÞ B¾c Kinh.

§Æng §oµn B»ng (? - 1924): Cßn cã tªn lµ §Æng Xung Hång, ngêi lµng Hµnh ThiÖn, huyÖn Xu©n Trêng78. §Æng §oµn B»ng lµ ®ång chÝ cña Phan Béi Ch©u, xuÊt d¬ng sang häc ë NhËt B¶n, ®Õn n¨m 1908 th× vÒ Trung Quèc. ¤ng h¨ng h¸i ho¹t ®éng Duy T©n, ®øng h¼n vÒ ph¸i b¹o ®éng, mu tæ chøc lùc lîng ë biªn giíi Xiªm - Lµo (1910) råi biªn giíi Hoa - ViÖt, ®· cã lÇn bÞ qu©n Quèc d©n ®¶ng (cña Tëng Giíi Th¹ch) b¾t giam, sau nhê cã sù can thiÖp cña çc b¹n Trung Quèc mµ ®îc tha, «ng l¹i h¨ng h¸i ho¹t ®éng ë Nam Ninh cho ®Õn khi bÞ n¹n, r¬i vµo tay thæ phØ.

§Æng §oµn B»ng võa vËn ®éng tuyªn truyÒn çch m¹ng, võa tæ chøc s¶n xuÊt vò khÝ. ¤ng ®· tù chÕ lÊy ®¹n, bÞ n¹n, côt mÊt ba ngãn tay. KÎ ®Þch ®· theo h×nh tÝch ®ã mµ truy lïng «ng.

78 Cã thuyÕt nãi «ng chÝnh hä NguyÔn, con cô NghÌ NguyÔn H÷u Duyªn lµ ¸n s¸t Hµ Néi. Cô NghÌ cã hai ngêi con trai ho¹t ®éng çch m¹ng lµ §Æng §oµn B»ng vµ §Æng H÷u §ai (?)

1019

Theo Phan Béi Ch©u, §Æng §oµn B»ng lµ t¸c gi¶ cuèn ViÖt Nam nghÜa liÖt sö, ghi chÐp tiÓu chuyÖn nh÷ng chiÕn sÜ çch m¹ng ho¹t ®éng trong phong trµo §«ng du, kÌm theo nh÷ng th¬ vÞnh, c©u ®èi cña «ng hoÆc çc b¹n bÌ viÕng ngêi ®· khuÊt. Phan Béi Ch©u ®· söa ch÷a l¹i vµ cho xuÊt b¶n ë Trung Quèc n¨m 1918.

Tèng V¨n Tr©n (1905- 1935): Ngêi lµng T©n CÇu, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn. XuÊt th©n lµ mét nhµ gi¸o, n¨m 1927 ®îc kÕt n¹p vµo ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng héi. §îc ph©n c«ng phô tr¸ch phong trµo Phong Doanh (ý Yªn).

Lµ mét trong nh÷ng ngêi l·nh ®¹o ®Çu tiªn cña TØnh uû Nam §Þnh. N¨m 1929, bÞ giÆc Ph¸p b¾t ë Nam §Þnh, kÕt ¸n tö h×nh, sau gi¶m xuèng chung th©n, ®µy ra C«n §¶o. Vît ngôc, «ng trë vÒ ho¹t ®éng ë Nam Bé. BÞ giÆc b¾t ë Sµi Gßn, chóng tra tÊn rÊt d· man vµ hy sinh t¹i Së mËt th¸m Sµi Gßn n¨m 1935.

Lµ nhµ gi¸o çch m¹ng, Tèng V¨n Tr©n cßn lµ mét nhµ th¬. ¤ng lµm kh¸ nhiÒu th¬ ®Ó thøc tØnh quÇn chóng vµ tè ço bän x©m lîc. ¤ng tõng ®äc th¬ ngay trong phiªn toµ xÐt xö çc chiÕn sÜ çch m¹ng cña thùc d©n Ph¸p. Tiªu biÓu nhÊt lµ bµi Ngôc trung huyÕt lÖ thi. T¸c phÈm: Nhí, Hìi c« b¸n níc, Ta ph¶i ®øng lªn, C¶m xóc khi nghe tin NguyÔn Th¸i Häc bÞ xö tö...

Ph¹m TuÊn Tµi (1902- 1937): Sinh ra trong mét gia ®×nh nhµ nho nghÌo t¹i thµnh phè Nam §Þnh. Cha lµ cô Ph¹m TuÊn Phó mÊt sím. N¨m anh chÞ em Ph¹m TuÊn Tµi ë víi mÑ, ®îc anh trai lµ Ph¹m TuÊn L©m d×u d¾t häc tËp. Vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1920, «ng lªn B¾c Ninh, B¾c C¹n d¹y häc. N¨m 1925 ®îc bæ lµm trî gi¸o cña trêng Thùc hµnh Yªn Thµnh Hµ Néi.

N¨m 1926, Ph¹m TuÊn Tµi tæ chøc Nam §ång Th x· - më ®Çu cho nh÷ng ho¹t ®éng yªu níc, çch m¹ng cña «ng, çc b¹n h÷u vµ c¶ vî «ng, bµ §Æng ThÞ Nh©m. Nam §ång Th x· víi tuyªn ng«n vÒ môc ®Ých “xuÊt b¶n çc s¸ch cã Ých gióp vÒ ®êng quèc d©n gi¸o dôc” lµ vên ¬m mÇm, ®Þa ®iÓm khai sinh tæ chøc ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng ngµy 25-12-1927. ¤ng trë thµnh Uû viªn Tæng bé cña §¶ng. Ph¹m TuÊn Tµi trùc tiÕp viÕt nh÷ng mÈu truyÖn ng¾n xuÊt b¶n thµnh nhiÒu tËp gäi lµ G¬ng thiÕu niªn. Nam §ång Th x· còng giíi thiÖu nh÷ng phong trµo çch m¹ng trªn thÕ giíi nh çch m¹ng Ph¸p, çch m¹ng Trung Hoa, çch m¹ng Nga. Cuèn Ce que disent les grands hommes (Lêi nãi cña çc danh nh©n) do chinhds

1020

«ng dµy c«ng t×m hiÓu, ghi chÐp, biªn so¹n. Ph¸p ®ãng cöa Th x·, chuyÓn Ph¹m TuÊn Tµi lªn Tuyªn Quang d¹y häc.

§Çu n¨m 1929, sau khëi nghÜa Yªn B¸i, cïng víi nhiÒu thµnh viªn ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng, Ph¹m TuÊn Tµi bÞ Ph¸p b¾t, kÕt ¸n 15 n¨m cÇm cè, ®µy ®i C«n §¶o.

Trong nhµ tï C«n §¶o, «ng chøng kiÕn cuéc ®Êu tranh t tëng gay g¾t gi÷a Quèc d©n §¶ng vµ §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. ®îc thuyÕt phôc vÒ ®êng lèi ®Êu tranh ®óng d¾n cña ®¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, «ng ®· cïng víi mét sè anh em Quèc d©n §¶ng nh Tëng D©n B¶o, TrÇn Huy LiÖu ra t¹p chÝ §êng çch m¹ng ®Ó tuyªn truyÒn, gi¸c ngé lý tëng céng s¶n trong Quèc d©n §¶ng.

Nh÷ng n¨m th¸ng tï ®µy, chÞu ®ñ çc h×nh ph¹t, khæ sai, «ng bÞ lao nÆng. N¨m 1936 ®îc trë vÒ ®Êt liÒn ch÷a bÖnh t¹i B¹ch Mai, biÕt m×nhkh«ng sèng næi, «ng ®· ®Ó l¹i b¶n di chóc nhan ®Ò Tuyªn Ço ®ång chÝ - lêi cña mét ngêi con tËn trung, tËn hiÕu víi Tæ quèc. ¤ng dÆn l¹i: “NÕu ai cßn thùc t©m yªu níc, trung thµnh víi çch m¹ng..., h·y dÑp bá t khÝ, tiÓu khÝ, ®øng díi ngän cêi M¸c - Lªnin mµ phÊn ®Êu ®Ó gi¶i phãng d©n téc”; ®¸nh dÊu sù chuyÓn biÕn vît bËc cña «ng tõ chñ nghÜa quèc gia ®Õn chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ch÷ng minh tÝnh u viÖt cña chñ nghÜa M¸c.

¤ng qua ®êi n¨m 1937 t¹i bÖnh viÖn R«banh (bÖnh viÖn B¹ch Mai) vµ ®Ó l¹i mét sè bµi th¬: §«ng d¹ l÷ hoµi, §ªm ®øng bê ao, C¶m ®Ò, Ch¸n, Nçi m×nh, Tæng kÕt...

NguyÔn ThÕ Rôc (1902 - 1938): Ngêi lµng Hµnh ThiÖn (x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng).

Tõ nhá ®îc gia ®×nh cho du häc ë Ph¸p. N¨m 1923 häc §¹i häc Th¬ng m¹i Montpellier. Do tiÕp xóc víi phong trµo çch m¹ng Ph¸p, nhÊt lµ ¶nh hëng cña çch m¹ng th¸ng Mêi, NguyÔn ThÕ Rôc gi¸c ngé chñ nghÜa M¸c - Lªnin.

N¨m 1925, NguyÔn ThÕ Rôc bá häc, sang Nga vµo häc trêng Staline ë Matxc¬va. ¤ng ®îc chän vµo häc trêng §¹i häc Ph¬ng §«ng, n¬i ®îc mÖnh danh lµ trêng §¹i häc “Gi¸o s ®á” - ®µo t¹o nh÷ng nhµ lý luËn cho phong trµo céng s¶n ¸ Phi. (KÓ tõ n¨m 1924, khi NguyÔn ¸i Quèc vµo häc t¹i trêng nµy, ®Õn n¨m 1936, cã 47 chiÕn sÜ céng s¶n ViÖt Nam, trong ®ã cã 8 ngêi Nam §Þnh ®· ®îc ®µo t¹o t¹i trêng §¹i häc næi tiÕng nµy).

1021

N¨m 1927, do yªu cÇu cña phong trµo çch m¹ng trong níc, mÆc dï søc kháe yÕu, NguyÔn ThÕ Rôc quyÕt t©m vÒ níc ho¹t ®éng.

Tõ th¸ng 4/1930, sau khi TrÇn Phó vÒ níc lµm Tæng BÝ th §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, NguyÔn ThÕ Rôc vµ TrÇn Phó thêng xuyªn gÆp gì trao ®æi chuÈn bÞ néi dung LuËn c¬ng chÝnh trÞ t¹i sè nhµ 16 phè CÇu Gç, Hµ Néi.

Th¸ng 7/1931, NguyÔn ThÕ Rôc bÞ ®Þch b¾t, nhng do kh«ng cã chøng cø nªn chØ mÊy th¸ng sau l¹i ®îc th¶.

BÊt chÊp søc kháe ngµy mét yÕu, NguyÔn ThÕ Rôc vÉn h¨ng h¸i trong c«ng t¸c §¶ng. N¨m 1936, khi MÆt trËn B×nh d©n Ph¸p lªn cÇm quyÒn, NguyÔn ThÕ Rôc tham gia tæ chøc phong trµo §«ng D¬ng §¹i héi, céng t¸c xuÊt b¶n b¸o Le Travail (Lao §éng), gãp phÇn ®a phong trµo vËn ®éng d©n chñ cña §¶ng céng s¶n lªn cao.

¤ng mÊt ngµy 25 th¸ng 5 n¨m 1938. Tríc ®ã, ngµy 19/5/1938, «ng ®· thanh th¶n nh×n ngµy ra ®i vÜnh viÔn cña m×nh trong lêi tõ biÖt çc ®ång chÝ:

“BiÕt tríc sù ra ®i cña m×nh,Ta gÇn chÕt nhng nh×n t¬ng lai vÉn l¹c quan”. “Anh chÞ em h·y cè lªn ... bíc th¾ng lîi cña çch m¹ng nhÊt

®Þnh thuéc vÒ chóng ta”.Trong ®iÕu v¨n ®äc t¹i lÔ tang NguyÔn ThÕ Rôc, ®ång chÝ

Xu©n Khu (tøc Trêng Chinh) viÕt:“Anh lµ mét ngêi trÝ thøc, hiÓu chñ nghÜa M¸c - Lªnin mét

çch th©m thóy, nªn ®èi víi anh em trÝ thøc, anh cã ¶nh hëng nhiÒu.

§èi víi phong trµo quÇn chóng, còng nh víi mäi vÊn ®Ò chÝnh trÞ, anh ph¸n ®o¸n rÊt rµnh m¹ch...

NguyÔn ThÕ Rôc lµ chiÕn sÜ tõ tríc ®Õn sau bao giê còng gi÷ ®îc chÝ phÊn ®Êu vµ d¹ trung thµnh”.

II. Thêi kú 1945 ®Õn nay§Æng Xu©n ViÖn (1880- 1958): tù MËu B¸, tªn tôc lµ Bèn

§Ô. ¤ng lµ con cña TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng. ¤ng cïng víi mét b¹n bÌ thµnh lËp Nam ViÖt ®ång thiªn héi ë Nam §Þnh, trao ®æi ý kiÕn th¬ v¨n vµ tham gia biªn so¹n bé Minh ®« sö; (môc Hµ

1022

phßng qu¶n kiÕn (nãi vÒ ®¾p ®ª phßng lôt) trong s¸ch nµy lµ do «ng viÕt).

§Æng Xu©n ViÖn viÕt nhiÒu, c¶ ch÷ H¸n vµ ch÷ quèc ng÷, phÇn lín ký bót danh nªn cha su tÇm ®îc ®ñ: Hµ Hoµng qu¶n kiÕn, H÷u danh anh hïng, Nãi cã s¸ch, V« danh anh hïng, H¸n v¨n s¬ häc tiÕp gi¶i, HËu Lª chÝnh trÞ, LÞch sö NguyÔn H÷u CÇu, LÞch sö S¬n T©y, MÊy tay tuÇn lai níc Tµu ®« hé níc ta xa, Nam §Þnh ®Þa d nh©n vËt kh¶o, Nam Kú ®Þa chÝ, Nghi lÔ phæ th«ng, Ng« v¬ng QuyÒn, NguyÔn Tùu tiªn sinh truyÖn, NhuËn Hå Ninh B×nh phong vËt chÝ, T©y §« th¾ng tÝch, Tæ Quèc phong thi, TrÇn Nguyªn chiÕn kû, truyÖn §øc D¬ng Kh«ng Lé...

§Æc biÖt «ng cã bé ThiÖn §×nh x· chÝ ghi chÐp ®Çy ®ñ vÒ ®Þa ph¬ng quª h¬ng «ng. Kho s¸ch x· chÝ ë níc ta cã nhiÒu, nhng ThiÖn §×nh x· chÝ cã néi dung phong phó, mang nhiÒu tµi liÖu d©n téc häc, folklore, sö häc vµ v¨n häc. Cã thÓ nãi ®©y còng lµ cuèn x· chÝ ®Çu tiªn viÕt díi chÕ ®é D©n Chñ céng hoµ tõ thêi Hång Bµng ®Õn thêi ®¹i Hå ChÝ Minh.

Vò §×nh Tông (1895- 1973): Ngêi lµng Tr×nh Xuyªn, huyÖn Vô B¶n.

Tríc çch m¹ng, «ng vèn lµ mét nhµ trÝ thøc c«ng gi¸o giµu lßng yªu níc. Sau khi çch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, tÝch cùc tham gia c«ng t¸c çch m¹ng, c«ng t¸c x· héi vµ ®îc cö lµm Gi¸m ®èc Nha y tÕ B¾c bé.

Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, n¨m 1946, «ng ®îc Nhµ níc cö gi÷ chøc Bé trëng Bé Th¬ng binh, cùu binh. T¹i chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ, «ng gi÷ chøc §Æc ph¸i viªn chÝnh phñ, phô tr¸ch c«ng t¸c th¬ng binh, bÖnh binh.

Hoµ b×nh lËp l¹i (1954), tiÕp tôc c«ng t¸c chØ ®¹o Bé Th¬ng binh cho ®Õn n¨m 1958, vµ lµ Chñ tÞch Héi ch÷ thËp ®á ViÖt Nam ®¶m nhiÖm c«ng t¸c th¬ng binh, bÖnh binh. ¤ng ®ång thêi lµ uû viªn Uû ban Trung ¬ng MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam, Phã chñ tÞch Uû ban b¶o vÖ hoµ b×nh thÕ giíi cña ViÖt Nam, uû viªn Uû ban liªn l¹c toµn quèc nh÷ng ngêi c«ng gi¸o ViÖt Nam yªu Tæ quèc, yªu hoµ b×nh.

V× nh÷ng c«ng lao ®èi víi çch m¹ng, «ng ®· ®îc Quèc héi vµ ChÝnh phñ tÆng: Hu©n ch¬ng §éc lËp h¹ng ba, Hu©n ch¬ng Kh¸ng chiÕn h¹ng nhÊt, Hu©n ch¬ng ChiÕn c«ng h¹ng nhÊt.

1023

Ph¹m §øc H¹p (1897- 1993): Ph¸p hiÖu Thanh ThiÖn, ph¸p danh §øc NhuËn, nªn thêng gäi lµ Hoµ thîng ThÝch §øc NhuËn. Ph¸p chñ Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam thèng nhÊt. Quª lµng QuÇn Ph¬ng, huyÖn H¶i HËu.

N¨m lªn 7 tuæi, «ng b¾t ®Çu ®i häc, ®Õn n¨m 15 tuæi (1912), «ng ®· cã c¨n b¶n vÒ Nho häc. Tõ ®ã «ng ph¸t nguyÖn xuÊt gia häc PhËt, ®Õn nh÷ng n¨m 1920 - 1921 trë thµnh mét thiÒn gia cã uy tÝn trong Gi¸o héi PhËt gi¸o B¾c Kú.

Tõ n¨m 1939- 1945, «ng tu gi¶ng t¹i çc chïa lín ë çc tØnh Ninh B×nh, Nam §Þnh, Hµ Nam, Hµ Néi... ®µo t¹o ®îc mét sè t¨ng tµi cho gi¸o héi.

Sau toµn quèc kh¸ng chiÕn, «ng trô tr× ë chïa §ång §¾c (Ninh B×nh), tham gia phong trµo PhËt gi¸o cøu quèc trong vïng Ph¸p chiÕm. BÞ Ph¸p khñng bè, n¨m 1953 «ng ph¶i t¹m l¸nh lªn Hµ Néi.

N¨m 1955, «ng gi÷ chøc Phã héi trëng Héi PhËt gi¸o ViÖt Nam kiªm trô tr× chïa Phæ Gi¸c, n¨m sau trô tr× chïa Qu¸n Sø. N¨m 1956 vÒ trô tr× chïa Hoµng ¢n (Qu¶ng B¸) ë Hµ Néi.

Sau ngµy thèng nhÊt ®Êt níc, ®Õn n¨m 1981 «ng ®îc cung thØnh lµm Ph¸p chñ Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam thèng nhÊt. Tõ khi gi÷ träng tr¸ch nµy, «ng ®Ò ®¹t víi chÝnh quyÒn 3 nguyÖn väng khÈn yÕu cña Gi¸o héi:

1. Cho më trêng §¹i häc PhËt gi¸o t¹i Hµ Néi, HuÕ vµ Sµi Gßn.2. Cho mçi tù viªn ®îc nhËp hé khÈu mét sè t¨ng chóng ®Ó lo

PhËt tù.3. Cho phÐp PhËt tö ®îc tù do ®Õn chïa tu niÖm...¤ng viªn tÞch ngµy 23 th¸ng 12 n¨m 1993 t¹i Hµ Néi, thä 97

tuæi. TrÇn Huy LiÖu (1901- 1969): Nhµ v¨n, nhµ sö häc, nhµ

th¬, nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng, bót danh Nam KiÒu, §Èu Nam, H¶i Kh¸ch, C«i VÞ, ¢m HËn, KiÕm Bót. Quª lµng V©n Çt, x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n.

TrÇn Huy LiÖu xuÊt th©n trong mét gia ®×nh nhµ Nho yªu níc. 17 tuæi ®· lµm th¬ vµ viÕt b¸o. ¤ng tham gia ho¹t ®éng x· héi tõ n¨m 1924, tõng viÕt bµi çc b¸o Thùc nghiÖp, Khai ho¸, N«ng cæ mÝn ®µm, §êi míi, TiÕng vang, KiÕm v¨n, Thêi b¸o, B¹n

1024

d©n, §êi nay... Tõ n¨m 1922- 1927 lµm chñ bót tê §«ng Ph¸p thêi b¸o.

Th¸ng 6/1927, «ng bÞ kÕt ¸n tï v× cã ch©n trong çc tæ chøc yªu níc. N¨m 1928, «ng thµnh lËp Cêng häc th x· chuyªn xuÊt b¶n s¸ch cæ vò tinh thÇn yªu níc, n©ng cao d©n trÝ. Còng n¨m Êy, «ng gia nhËp ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng vµ tæ chøc §¶ng bé trong Nam. N¨m 1928, bÞ Ph¸p b¾t, kÕt ¸n 5 n¨m tï, ®µy ra C«n §¶o. Trong tï, «ng tiÕp thu chñ nghÜa Céng s¶n, tuyªn bè li khai Quèc d©n ®¶ng, tù nguyÖn ®øng vµo hµng ngò nh÷ng ngêi céng s¶n (1934).

N¨m 1935, «ng ra tï, bÞ trôc xuÊt vÒ miÒn B¾c. N¨m 1936, «ng gia nhËp §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng vµ ®¶m nhËn nhiÒu c«ng t¸c quan träng cña §¶ng nh: Chñ bót b¸o Tin tøc (c¬ quan ng«n luËn c«ng khai cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng), ®¹i biÓu cña §¶ng trong MÆt trËn D©n chñ (1936-1939), tham dù Quèc d©n §¹i héi T©n Trµo, Phã chñ tÞch Uû ban d©n téc gi¶i phãng toµn quèc (1945), Bé trëng Bé tuyªn truyÒn trong ChÝnh phñ l©m thêi níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ, Côc trëng Côc ChÝnh trÞ trong Qu©n sù uû viªn héi, Chñ tÞch Héi v¨n ho¸ cøu quèc, BÝ th Tæng bé ViÖt Minh (1947), Trëng ban nghiªn cøu V¨n Sö §Þa kiªm Chñ nhiÖm tËp san nghiªn cøu V¨n Sö §Þa (1953), ViÖn trëng ViÖn Sö häc, Phñ chñ nhiÖm Uû ban khoa häc x· héi ViÖt Nam (1959), §¹i biÓu Quèc héi kho¸ I, II, Uû viªn Ban thêng vô vµ Chñ nhiÖm Uû ban thèng nhÊt cña Quèc héi... ¤ng ®îc mêi lµm ViÖn sÜ th«ng tÊn ViÖn hµn l©m khoa häc níc Céng hoµ d©n chñ §øc (1963).

TrÇn Huy LiÖu lµ nhµ b¸o, nhµ th¬, nhµ v¨n, nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng nhng tríc hÕt «ng lµ nhµ sö häc næi tiÕng. ¤ng ®Ó l¹i gÇn 60 t¸c phÈm vµ nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cã gi¸ trÞ vÒ lÞch sö vµ khoa häc x· héi. ¤ng ®îc truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît I n¨m 1996 vÒ bé s¸ch LÞch sö 80 n¨m chèng Ph¸p.

T¸c phÈm: Anh hïng yªu níc: «ng N¹p - nhi - tèn (Nelson); Ba ngêi anh kiÖt níc ý; B¸o chÝ vµ çch m¹ng (1946); B¶n dù th¶o çch m¹ng cËn ®¹i ViÖt Nam (4 tËp, 1949 - 1951), Çch m¹ng cËn ®¹i ViÖt Nam (1955 – 1957, 9 tËp); Çch m¹ng Th¸ng T¸m (1960); LÞch sö 80 n¨m chèng Ph¸p (2 quyÓn, 1961), Phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam qua th¬ v¨n (håi ký, 1959), NguyÔn Tr·i (1969), Th¬ TrÇn Huy LiÖu (1977)...

NguyÔn Phóc (1903 - 1946): Ngêi lµng Trung NghÜa, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n. Tªn khai sinh lµ NguyÔn V¨n Xu©n, biÖt hiÖu

1025

lµ Nam Hång, sinh ngµy 08-06-1903 t¹i phè Hµng M· (nay lµ phè Hoµng V¨n Thô) thµnh phè Nam §Þnh.

Lµ con c¶ cña mét gia ®×nh nghÌo, ®«ng con, tõ tuæi thiÕu niªn NguyÔn Phóc ®· ph¶i võa lµm võa häc.

N¨m 1925 – 1926, cïng víi nh÷ng häc sinh yªu níc trêng Thµnh Chung Nam §Þnh tham gia phong trµo yªu níc d©n cñ, tæ chøc lÔ truy ®iÖu Phan Chu trinh.

N¨m 1927, NguyÔn Phóc ®îc kÕt n¹p vµo tæ chøc Thanh niªn çch m¹ng. N¨m 1929 lµm BÝ th TØnh bé Nam §Þnh cña héi.

Th¸ng 4-1929, «ng ®îc Kú bé B¾c Kú ®iÒu lªn c«ng t¸c vµ tham gia phong trµo v« s¶n ho¸ ë Hµ Néi. NguyÔn Phóc trë thµnh mét trong nh÷ng ®¶ng viªn cña §«ng d¬ng Céng s¶n ®¶ng.

N¨m 1930, «ng ®îc cö lµn BÝ th TØnh uû Th¸i B×nh, tæ chøc çc cuéc biÓu t×nh lín kû niÖm ngµy Quèc tÕ Lao ®éng 1-5. T¹i ®ay, NguyÔn Phóc ®· tæ chøc cho Tæng BÝ th TrÇn Phó kh¶o s¸t phong trµo n«ng d©n Th¸i B×nh, chuÈn bÞ cho viÕt luËn c¬ng chÝnh trÞ cña §¶ng; cïng TØnh uû Th¸i B×nh tæ chøc, l·ng ®¹o phong trµo n«ng d©n TiÒn H¶i, KiÕn X¬ng, ñng hé X« ViÕt NghÖ TÜnh. NguyÔn Phóc bÞ thùc d©n Ph¸p coi lµ “trïm céng s¶n Th¸i B×nh”.

Th¸ng 4-1931, «ng bÞ ®Þch b¾t, kÕt ¸n 20 n¨m khæ sai. NguyÔn Phóc lÇn lît tr¶i qua çc nhµ tï Ho¶ lß, S¬n La, råi bÞ giam cÇm cè t¹i C«n §¶o. Th¸ng 9-1936,. thùc d©n Ph¸p ®a «ng vÒ ®Êt liÒn, qu¶n thóc t¹i quª. Thêi gain nµy, NguyÔn Phóc liªn l¹c víi TØnh uû Nam §Þnh g©y dùng Chi bé §¶ng Céng s¶n ®Çu tiªn cña huyÖn Vô B¶n.

N¨m 1938, «ng ®îc §¶ng cö lµm qu¶n trÞ çc tê b¸o c«ng khai nh Tin Tøc, lao §éng cña MÆt trËn D©n chñ §«ng D¬ng.

N¨m 1939, «ng l¹i bÞ ®Þch kÕt ¸n 3 n¨m ®µy ®i S¬n La, ph¸t v·ng ®Õn çc tr¹i B¸ V©n (Th¸i Nguyªn), NghÜa Lé (Yªn B¸i)…

N¨m 1945, sau khi vît ngôc thµnh c«ng, NguyÔn Phóc tham gia l·nh ®¹o phong trµo vµ tæ chøc cuéc khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Yªn B¸i (20-08-1945), trë thµnh Phã chñ tÞch råi BÝ th kiªm Chñ tÞch Uû ban çch m¹ng l©m thêi tØnh Yªn B¸i.

NguyÔn Phóc bÞ bän Quèc d©n ®¶ng s¸t h¹i ngµy 06-02-1946.

1026

TrÇn §×nh Long (1904 - 1946): Ngêi thµnh phè Nam §Þnh. Tõ n¨m 1920 – 1924 häc trêng Thµnh Chung Nam §Þnh. N¨m 1925 sang Ph¸p häc, ®îc §¶ng céng s¶n Ph¸p giíi thiÖu sang häc trêng §¹i häc Ph¬ng §«ng cña Quèc tÕ céng s¶n.

Sau 3 n¨m häc tËp, trë vÒ níc ho¹t ®éng t¹i Sµi Gßn, nhng bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t vÒ giam t¹i Hµ Néi. Sau khi ®îc tr¶ tù do, «ng tiÕp tôc ho¹t ®éng çch m¹ng, gia nhËp §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, sinh ho¹t nhãm "Lao ®éng" (Le Travail). N¨m 1936 phô tr¸ch tê b¸o KhoÎ. N¨m 1937, lµm b¸o Thêi thÕ, ®¨ng nhiÒu bµi phãng sù dµi, trong ®ã cã: Ba n¨m ë Nga X« viÕt (phãng sù nµy cßn ®îc ®¨ng ë b¸o Tin tøc).

N¨m 1940, bÞ b¾t vµ ®µy lªn nhµ tï S¬n La. Th¸ng 3/1945, «ng vît ngôc vÒ Hµ Néi, liªn l¹c víi §¶ng tiÕp tôc ho¹t ®éng. Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 thµnh c«ng, «ng ®îc ph©n c«ng lµm c«ng t¸c ngo¹i giao, chñ yÕu lµ liªn hÖ víi qu©n ®éi Tëng ®Ó dµn xÕp nh÷ng chuyÖn r¾c rèi gi÷a ta víi chóng.

Tèi 24 th¸ng 11 n¨m 1945, t¹i nhµ riªng ë 26 phè Hµng G¹o (Hµ Néi), ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng gi¶ lµm qu©n Tëng Ëp vµo nhµ b¾t TrÇn §×nh Long, ®em vÒ giam t¹i c¬ quan cña chóng ë trêng §ç H÷u VÞ. Chóng ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn, råi giÕt chÕt «ng vµo ®Çu n¨m 1946.

Trêng Chinh (1907- 1988): ChÝnh tªn lµ §Æng Xu©n Khu, bót danh Sãng Hång, quª lµng Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng.

N¨m 1925, tham gia ho¹t ®éng ®ßi thùc d©n Ph¸p ©n x¸ cho Phan Béi Ch©u. N¨m 1926, tham gia l·nh ®¹o cuéc b·i kho¸ cña häc sinh çc trêng Nam §Þnh ®Ó truy ®iÖu Phan Chu Trinh. N¨m 1927, gia nhËp ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng héi. N¨m 1930, ®îc chØ ®Þnh vµo Ban tuyªn truyÒn cæ ®éng Trung ¬ng cña §¶ng céng s¶n §«ng D¬ng. Cïng n¨m ®ã bÞ Ph¸p b¾t, giam ë Ho¶ Lß vµ nhµ ngôc S¬n La. Cuèi n¨m 1936, ®îc tr¶ tù do, «ng ho¹t ®éng nöa hîp ph¸p ë Hµ Néi, ®îc bÇu lµm Uû viªn xø uû B¾c Kú. Cuèi n¨m 1939, ®¹i chiÕn thø II bïng næ, «ng chuyÓn vµo ho¹t ®éng bÝ mËt. N¨m 1940, ®îc cö vµo Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng, chñ bót tê b¸o Gi¶i phãng. N¨m 1941 «ng ®îc bÇu lµm Tæng BÝ th Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng.

N¨m 1945, «ng phô tr¸ch Uû ban khëi nghÜa toµn quèc vµ lµ ngêi cã ®ãng gãp xuÊt s¾c vµo thµnh c«ng cña Çch m¹ng th¸ng T¸m vÜ ®¹i. N¨m 1951, §¹i héi §¶ng lÇn thø 2, «ng tiÕp tôc gi÷

1027

chøc Tæng bÝ th §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam ®Õn n¨m 1956. Tõ n¨m 1960 ®Õn 1981, ®îc bÇu lµm Chñ tÞch Uû ban thêng vô Quèc héi. Tõ n¨m 1981 ®Õn 1988 lµ Chñ tÞch Héi ®ång Nhµ níc n-íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam. N¨m 1987 «ng l¹i ®îc cö lµm Tæng bÝ th Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. ¤ng mÊt ngµy 30 th¸ng 9 n¨m 1988 t¹i Hµ Néi.

¤ng lµ mét trong nh÷ng nhµ l·nh ®¹o chñ chèt cña çch m¹ng ViÖt Nam, «ng ®· cã nhiÒu cèng hiÕn to lín vÒ ph¬ng diÖn lý luËn çch m¹ng, t tëng chÝnh trÞ. Ngay trong nhµ tï «ng còng kiÕn tr× båi dìng tri thøc çch m¹ng cho çc ®ång chÝ, thêng viÕt tµi liÖu bÝ mËt, ký bÝ danh lµ C©y Xoan. Trong phong trµo MÆt trËn b×nh d©n, «ng ®· phô tr¸ch çc tê b¸o tiÕng Ph¸p nh Le Travail, Rossemblement, Enavant vµ b¸o Tin tøc. ¤ng cïng víi Vâ Nguyªn Gi¸p viÕt cuèn VÊn ®Ò d©n cµy ký tªn lµ Qua Ninh vµ Vâ Nguyªn Gi¸p ký tªn lµ V©n §×nh.

¤ng lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu t¸c phÈm vµ v¨n kiÖn næi tiÕng: §Ò c¬ng v¨n ho¸ ViÖt Nam (1943), NhËt- Ph¸p b¾n nhau vµ hµnh ®éng cña chóng ta (3/1945), Çch m¹ng th¸ng T¸m (1946), Kh¸ng chiÕn nhÊt ®Þnh th¾ng lîi (1947), Bµn vÒ çch m¹ng ViÖt Nam (1951)...

¤ng cßn lµ nhµ th¬. Nh÷ng bµi th¬ do «ng s¸ng t¸c tõ n¨m 1927 ®Õn 1973 ®îc tËp hîp, tuyÓn lùa in trong hai tËp Th¬ Sãng Hång (tËp I- 1966, tËp II- 1974, t¸i b¶n n¨m 1983 cã bæ sung thªm).

NguyÔn Cao LuyÖn (1907- 1987): Sinh trëng trong mét gia ®×nh nhµ Nho ë thµnh phè Nam §Þnh.

Häc trêng Thµnh Chung ë Nam §Þnh, trêng Cao ®¼ng Mü thuËt §«ng D¬ng. Häc khoa Mü thuËt ®îc mét n¨m, chuyÓn sang häc khoa KiÕn tróc. N¨m 1933, «ng thi tèt nghiÖp ®ç thñ khoa. ¤ng ®i tu nghiÖp ë Ph¸p, t¹i xëng thiÕt kÕ cña kiÕn tróc s næi tiÕng Le Corbusier, A. PÐret. VÒ níc, «ng tham gia gi¶ng d¹y ë tr-êng Cao ®¼ng Mü thuËt §«ng D¬ng. Phßng kiÕn tróc cña «ng ®· thiÕt kÕ nhiÒu c«ng tr×nh næi tiÕng, kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn yÕu tè cæ truyÒn víi yÕu tè hiÖn ®¹i.

Trong kh¸ng chiÕn, «ng lªn ViÖt B¾c tham gia cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. ¤ng lµ thµnh viªn Ban l·nh ®¹o Vô KiÕn tróc thuéc Bé Giao th«ng c«ng chÝnh. N¨m 1948 «ng tham gia s¸ng lËp §oµn kiÕn tróc s ViÖt Nam (nay lµ Héi KiÕn tróc s ViÖt Nam). N¨m 1954, «ng vÒ Hµ Néi ®¶m nhiÖm nhiÒu c«ng t¸c ®oµn thÓ vµ

1028

nhµ níc. ¤ng lµ ViÖn trëng ViÖn KiÕn tróc (thuéc Bé KiÕn tróc - Thuû lîi), HiÖu trëng ®Çu tiªn cña trßng §¹i häc KiÕn tróc, Thø tr-ëng Bé KiÕn tróc (nay lµ Bé X©y dùng), Uû viªn thêng vô ®oµn KiÕn tróc s ViÖt Nam, ®¹i biÓu Quèc héi çc kho¸ II, III, IV, V.

NguyÔn Cao LuyÖn lµ mét kiÕn tróc s ®Çu ngµnh cña ViÖt Nam. ¤ng ®· thiÕt kÕ vµ x©y dùng nhiÒu c«ng tr×nh næi tiÕng vµ lµ t¸c gi¶ cña mét sè t¸c phÈm chuyªn ngµnh kiÕn tróc. ¤ng ®îc nhµ níc truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît I n¨m 1996 vÒ thiÕt kÕ vµ x©y dùng çc c«ng tr×nh: Trô së Quèc héi, Héi trêng Ba §×nh, Trô së Uû ban nh©n d©n NghÜa Lé.

Ngoµi çc c«ng tr×nh kiÕn tróc, «ng cã viÕt mét sè s¸ch chuyªn kh¶o nh Tõ nh÷ng m¸i nhµ tranh cæ truyÒn (1977), Chïa T©y Ph¬ng- Mét kiÕn tróc ®éc ®¸o (1988);

§Æng Xu©n ThiÒu (1909- 1965): Quª lµng Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ huyÖn Xu©n Trêng. Lµ con cña §Æng Ngäc §inh, mét nhµ yªu níc nhiÖt thµnh.

Häc tiÓu häc råi ®i lµm thî, tham gia tæ chøc Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ Héi, råi chuyÓn sang §¶ng Céng s¶n §«ng D-¬ng. ¤ng lµ Thµnh uû viªn thµnh uû H¶i Phßng n¨m 1930. Ngµy 11/11/1930, «ng bÞ b¾t t¹i xãm Hµng Kªnh, ngo¹i « H¶i Phßng, bÞ ®µy ®i C«n §¶o s¸u n¨m. Trë vÒ ho¹t ®éng l¹i bÞ b¾t giam ë nhiÒu tr¹i tËp trung. N¨m 1945, vît ngôc vÒ ho¹t ®éng khëi nghÜa ë Nam §Þnh. Çch m¹ng thµnh c«ng, «ng chuyÓn vÒ c«ng t¸c tuyªn huÊn vµ d¹y TriÕt häc ë trêng §¹i häc. Sau ®ã, «ng ®îc cö lµm Gi¸m ®èc viÖn B¶o tµng Çch m¹ng ViÖt Nam. ¤ng ®îc trao tÆng Hu©n ch¬ng §éc lËp.

Ngoµi ho¹t ®éng çch m¹ng, «ng cßn lµ nhµ th¬. Th¬ «ng ®-îc phæ biÕn trong sè çc ®ång chÝ ho¹t ®éng çch m¹ng cïng thêi víi «ng, vµ m·i ®Õn n¨m 1978 míi ®îc in thµnh tËp th¬: Th¬ §Æng Xu©n ThiÒu. Néi dung phÇn lín lµ ®Ò cËp ®Õn ®êi sèng c«ng nh©n thî thuyÒn («ng lµ mét trong nh÷ng ngêi ®Çu tiªn viÕt ®Ò tµi nµy), cæ vò nhiÖt t×nh çch m¹ng. Nhng phÇn ®Æc s¾c cña «ng lµ ë nh÷ng bµi th¬ ch©m biÕm, ®¶ kÝch nh÷ng bän ph¶n béi vµ nh÷ng kÎ bÞp bîm trong ho¹t ®éng chÝnh trÞ. Tuy kh«ng x©y dùng ®îc nh÷ng h×nh tîng ®iÓn h×nh vµ t¹o ®îc phong çch riªng, nhng lêi th¬ cña «ng thêng linh ho¹t vµ s¾c bÐn.

§Æng Vò Hû (1910 - 1972): Ngêi th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng.

1029

§Æng Vò Hû häc tiÓu häc ë Nam §Þnh, trung häc ë trêng An-be-Xa-r«. Tèt nghiÖp trêng thuèc Hµ Néi, «ng sang Ph¸p tiÕp tôc häc theo ngµnh Y. N¨m 1937, «ng tèt nghiÖp b¸c sÜ néi tró çc bÖnh viÖn Paris lo¹i xuÊt s¾c. LuËn v¨n tèt nghiÖp cña «ng ®îc mét nhµ xuÊt b¶n cã tiÕng ë Paris xuÊt b¶n vµ ph¸t hµnh. Sau khi vÒ níc, «ng më phßng kh¸m bÖnh t. N¨m 1945, «ng tham gia gi¶ng d¹y ë trêng §¹i häc Y Hµ Néi vµ lµm chñ nhiÖm phßng kh¸m bÖnh viÖn §ån Thuû. Th¸ng 12- 1946 «ng vÒ Nam §Þnh tham gia VÖ quèc ®oµn, phô tr¸ch tr¹m qu©n y tiÒn ph¬ng ë Cæ LÔ (thuéc huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh). N¨m 1947 giÆc Ph¸p tÊn c«ng Ninh B×nh, «ng ®· chØ huy qu©n y viÖn Nam §Þnh- Hµ Nam- Ninh B×nh s¬ t¸n, ®¶m b¶o an toµn cho th¬ng bÖnh binh. Sau «ng chuyÓn vÒ c«ng t¸c t¹i trêng Y sÜ Liªn khu III- IV ®ãng ë N«ng Cèng (Thanh Ho¸). N¨m 1953, «ng cïng trêng Y sÜ liªn khu III - IV chuyÓn lªn ViÖt B¾c s¸t nhËp vµo trêng §¹i häc Y. N¨m 1954, «ng vÒ Hµ Néi lµm Chñ nhiÖm bé m«n Da liÔu trêng §¹i häc Y Dîc vµ kiªm chñ nhiÖm khoa Da liÔu bÖnh viÖn B¹ch Mai.

§Æng Vò Hû lµ ngêi cã t©m huyÕt, cã nhiÒu ®ãng gãp cho nÒn y häc ViÖt Nam, ®Æc biÖt trong lÜnh vùc chuyªn ngµnh da liÔu vµ bÖnh phong. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña 5 cuèn s¸ch chuyªn ngµnh da liÔu vµ bÖnh phong. Tõ n¨m 1954 ®Õn n¨m 1972, «ng ®· cho c«ng bè 16 c«ng tr×nh nghiªn cøu bÖnh phong vµ 32 c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ çc chuyªn ®Ò y häc kh¸c trªn çc t¹p chÝ chuyªn ngµnh cña ViÖt Nam, Ph¸p, §øc, Anh, Rumani... ¤ng ®îc nhµ níc phong lµ Gi¸o s y häc vµ truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît I n¨m 1996 vÒ hai cuèn s¸ch chuyªn kh¶o, mét bé gi¸o tr×nh bÖnh da liÔu vµ 48 c«ng tr×nh nghiªn cøu y häc kh¸c. Sau khi «ng mÊt, tr¹i phong Quy Hoµ ®· dùng tîng «ng víi dßng ch÷: "... Cuéc ®êi tËn tuþ v× ngêi bÖnh, y ®øc trong s¸ng cña gi¸o s §Æng Vò Hû ®Ó l¹i nh÷ng nÐt s©u ®Ëm trong lßng ngêi m¾c bÖnh phong vµ nh÷ng thµy thuèc chuyªn khoa..."

T¸c phÈm: BÖnh da liÔu (1968- 2 tËp); BÖnh ngoµi da víi 100 c«ng thøc thuèc b«i ®Ó tra cøu (1957); La syphilis de Isovaire- BÖnh giang mai buång trøng (LuËn v¨n- Paris: AmÐdÐe le Grand, 1937); Nh÷ng bÖnh ngoµi da do nghÒ nghiÖp (1963).

Lª §øc Thä (1911- 1990): Tªn thËt lµ Phan §×nh Kh¶i, quª x· §Þch LÔ, huyÖn Mü Léc, tØnh Nam §Þnh, nay lµ x· Nam V©n, huyÖn Nam Trùc.

1030

Ho¹t ®éng çch m¹ng tõ n¨m 1926, bÞ b¾t nhiÒu lÇn, giam ë çc nhµ lao C«n §¶o, Hµ Néi, S¬n La, Hoµ B×nh. §Çu n¨m 1945, «ng ®îc bÇu (chØ ®Þnh) lµm Uû viªn Trung ¬ng dù khuyÕt, trùc tiÕp phô tr¸ch Xø uû B¾c kú. N¨m 1948, ®îc cö vµo chiÕn trêng phÝa Nam lµm Phã bÝ th xø uû Nam bé. Trªn ®êng vµo Nam, «ng s¸ng t¸c çc t¸c phÈm: Ngêi mÑ (1948), Em liªn l¹c (1948), Hoang tµn (1949).

T¹i §¹i héi §¶ng lÇn thø II, «ng ®îc vµo Ban chÊp hµnh Trung -¬ng §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam. N¨m 1955, ®îc cö vµo Bé ChÝnh trÞ Trung ¬ng §¶ng vµ lÇn lît ®îc giao nhiÒu c«ng t¸c träng yÕu. N¨m 1968, «ng lµ Cè vÊn ®Æc biÖt ph¸i ®oµn ViÖt Nam ®µm ph¸n víi Mü, cïng Kitsingi¬ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò chÊm døt chiÕn tranh t¹i Héi nghÞ Pari (1968- 1973), trùc tiÕp chØ ®¹o chiÕn dÞch Hå ChÝ Minh, Tæng tÊn c«ng mïa xu©n 1975, thèng nhÊt ®Êt níc. Trong thêi gian nµy «ng ®· s¸ng t¸c gÇn 20 bµi th¬: Anh l¸i xe, Göi anh bé ®éi, Em g¸i c«ng binh, Nhí mÑ, Må chiÕn sÜ kh«ng tªn.... Tõ §¹i héi toµn quèc lÇn thø VI cña §¶ng (1986), «ng lµ Cè vÊn cña Ban chÊp hµnh Trung ¬ng. Tríc khi mÊt, «ng ®îc Nhµ níc tÆng Hu©n ch¬ng Sao vµng.

Lª §øc Thä nhiÒu n¨m phô tr¸ch c«ng t¸c tæ chøc. ¤ng yªu thÝch v¨n ch¬ng, cã lµm th¬. Thêi bÝ mËt, «ng viÕt nhiÒu trªn çc b¸o chÝ nhµ tï. Tõ n¨m 1945, ®· xuÊt b¶n nhiÒu tËp th¬ nh: Trªn nh÷ng nÎo ®êng (1960), §êng ngµn dÆm (1977), NhËt ký ®êng ra tiÒn tuyÕn (1978).

§inh §øc ThiÖn (1913- 1987): tªn khai sinh lµ Phan §×nh Dinh, nguyªn qu¸n t¹i x· Nam V©n, huyÖn Nam Trùc.

¤ng sinh trëng trong gia ®×nh nho nghÌo, cha mÊt sím, mÑ «ng ®· tÇn t¶o nu«i 8 ngêi con (trong ®ã Lª §øc Thä lµ anh; Mai ChÝ Thä lµ em).

¤ng tham gia ho¹t ®éng çch m¹ng tõ n¨m 1930. BÞ b¾t giam ë §Ò Lao, Nam §Þnh. N¨m 1931, ra tï vµo Sµi Gßn lµm c«ng nh©n vµ tiÕp tôc ho¹t ®éng çch m¹ng. N¨m1936, ho¹t ®éng trong Héi ¸i H÷u, tham gia mÆt trËn D©n chñ. N¨m 1939, «ng vµo §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Th¸ng 4 n¨m 1940 bÞ b¾t giam ë nhµ lao Nam §Þnh sau ®Þnh chuyÓn vÒ Ho¶ Lß. N¨m 1943 ra tï. N¨m 1944 lµm BÝ th TØnh uû VÜnh Yªn.

Sau çch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945 lµm BÝ th kiªm Chñ tÞch tØnh B¾c Giang. ¤ng tõng gi÷ nhiÒu träng tr¸ch ë Khu uû ViÖt B¾c vµ Bé trëng Bé C¬ khÝ luyÖn kim. Th¸ng 4 n¨m 1974 ®îc

1031

phong qu©n hµm Trung tíng. N¨m 1975, «ng lµ Phã t lÖnh chiÕn dÞch Hå ChÝ Minh, vµ lµ Uû viªn Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng kho¸ IV, V. N¨m 1982 gi÷ chøc Thø trëng Bé quèc phßng. Th¸ng 1 n¨m 1986 ®îc phong qu©n hµm Thîng tíng.

Lª Th¬ng (1914- 1996): Tªn thËt lµ Ng« §×nh Hé, bót danh Lª Th¬ng, ngêi thµnh phè Nam §Þnh. Tríc n¨m 1940, ngô t¹i phè Hµm Long, Hµ Néi. Tõ n¨m 1943 sèng vµ lµm viÖc t¹i Sµi Gßn.

XuÊt th©n trong mét gia ®×nh theo ®¹o Thiªn Chóa gi¸o, tæ néi lµ mét "trïm hä" ®¹o. Thuë nhá häc t¹i mét trêng tiÓu häc Thiªn chóa, cã ®iÒu kiÖn häc nh¹c vµ h¸t trong çc ca gi¸o ®oµn. Lín lªn, häc Trung häc t¹i Hµ Néi, ngay tõ ngµy cßn ngåi ë ghÕ nhµ trêng «ng ®· s¸ng t¸c mét sè ca khóc ®îc giíi yªu nh¹c a thÝch.

Nh÷ng n¨m 1940 «ng vµo lµm viÖc t¹i Sµi Gßn. Sau ngµy Ph¸p t¸i chiÕm Nam bé, «ng gia nhËp lùc lîng kh¸ng chiÕn, vÒ c«ng t¸c ë chiÕn trêng huyÖn B×nh §¹i, tØnh BÕn Tre. N¨m 1948, «ng bÞ Ph¸p b¾t lµm tï binh, giam t¹i MÜ Tho h¬n 1 n¨m, sau míi ®îc tr¶ tù do, v× mÊt liªn l¹c nªn vÒ sèng t¹i Sµi Gßn.

N¨m 1950, tham gia phong trµo Hoµ b×nh vµ Häc sinh, «ng lµ mét trong nh÷ng ngêi tæ chøc lÔ truy ®iÖu vµ ®¸m tang TrÇn V¨n ¥n bÞ thùc d©n Ph¸p th¶m s¸t. ChÝnh çi chÕt cña TrÇn V¨n ¥n vµ phong trµo häc sinh nµy ®· th«i thóc «ng s¸ng t¸c b¶n nh¹c bÊt hñ: Häc sinh hµnh khóc nh mét b¶n tuyªn ng«n cña phong trµo häc sinh, còng nh tÊc lßng cña nh÷ng ngêi mÑ cã con lªn ®êng cøu níc qua bµi Lßng mÑ ViÖt Nam. Sau n¨m 1954, «ng lµm viÖc ë Bé Quèc gia Gi¸o dôc chÝnh quyÒn Sµi Gßn ®Õn n¨m 1975.

Çc t¸c phÈm cña «ng: Trng V¬ng (1936), Trªn s«ng D¬ng Tö (1938), TiÕng thuú d¬ng (1938), B¶n ®µn xu©n (1939), Thu trªn ®¶o Kinh Ch©u, Träng Thuû - MÞ Ch©u (1940), B«ng hoa rõng, Hoµ b×nh 48, Häc sinh hµnh khóc (1950), Lßng mÑ ViÖt Nam (Bµ T b¸n hµng)... nhÊt lµ trêng ca Hßn Väng phu (I), Ai xu«i v¹n lý (III), Ngêi chinh phu vÒ (III) ®· trë thµnh bÊt hñ trong lÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Ngoµi ra «ng cßn lµ t¸c gi¶ hµng tr¨m nh¹c khóc phôc vô thiÕu nhi, häc sinh trong çc buæi ph¸t thanh häc ®êng (Sµi Gßn). Nh÷ng n¨m 1970, «ng ®îc chÝnh quyÒn Sµi Gßn tÆng thëng gi¶i Tuyªn d¬ng sù nghiÖp v¨n ho¸ (1974). ¤ng mÊt ngµy 18/9/1996 t¹i Sµi Gßn, thä 82 tuæi.

Vò N¨ng An (1916): Ngêi thµnh phè Nam §Þnh.

1032

N¨m 1936, «ng b¾t ®Çu theo nghÒ chôp ¶nh. N¨m 1945, «ng ®îc chôp ¶nh ch©n dung B¸c Hå. N¨m 1947, «ng nhËp ngò. Tõ n¨m 1954, «ng phô tr¸ch Ban nhiÕp ¶nh V¨n phßng Bé Tæng t lÖnh. Sau «ng chuyÓn sang lµm phim vµ ®îc cö ®i häc ë Liªn X«. N¨m 1960, «ng lµm Phã gi¸m ®èc Xëng phim truyÖn ViÖt Nam, råi Gi¸m ®èc tõ n¨m 1972 ®Õn 1979.

¤ng lµ mét nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh ®· chôp ®îc nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ lÞch sö. ¤ng ®îc tÆng Gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît 1 n¨m 1996 vÒ t¸c phÈm ¶nh B¸c Hå t¹i mÆt trËn §«ng Khª n¨m 1950.

T¸c phÈm tiªu biÓu: B¸c Hå th¨m c¶nh ë Y xøc cun (Kad¾cxtan 1959), ChÝnh phñ l©m thêi níc ViÖt Nam D©n chñ céng hoµ ra m¾t quèc d©n, §¸nh chiÕm phñ Kh©m sai, MÝt tinh tæng khëi nghÜa t¹i qu¶ng trêng Nhµ h¸t lín 19-8-1945, Quèc héi häp lÇn ®Çu.

Vò Khiªu (1916): Tªn thËt lµ §Æng Vò Khiªu. Ngêi th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng.

¤ng tham gia çch m¹ng tõ n¨m 1944. N¨m 1947, «ng ®¶m nhiÖm c«ng t¸c l·nh ®¹o th«ng tin tuyªn truyÒn kh¸ng chiÕn cña khu 10, khu 14, råi ViÖt B¾c vµ T©y B¾c. Trong kh¸ng chiÕn «ng lµm Uû viªn Ban tuyªn huÊn çc mÆt trËn: Biªn giíi, T©y B¾c, §iÖn Biªn Phñ...

Sau n¨m 1954, «ng lµm Phã gi¸m ®èc ViÖt Nam Th«ng tÊn x·, råi chuyÓn sang nghiªn cøu triÕt häc vµ khoa häc x· héi, tham gia gi¶ng d¹y ë trêng NguyÔn ¸i Quèc trung ¬ng vµ nhiÒu trêng §¹i häc. N¨m 1959, «ng lµm Th ký khoa häc khèi Khoa häc x· héi thuéc Uû ban Khoa häc ViÖt Nam. Sau «ng ®îc bæ chøc Phã chñ nhiÖm Uû ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam. ¤ng lµ ViÖn trëng ®Çu tiªn cña ViÖn X· héi häc.

Gi¸o s Vò Khiªu lµ mét nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng, nhµ v¨n ho¸, nhµ lý luËn phª b×nh v¨n häc nghÖ thuËt.. ¤ng ®îc tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît 1 n¨m 1996 vÒ bé s¸ch chuyªn ®Ò V¨n ho¸ häc, §¹o ®øc häc, Mü häc (1973,1978,1980). N¨m 2000, «ng ®îc nhµ níc phong tÆng danh hiÖu Anh hïng lao ®éng.

T¸c phÈm tiªu biÓu: Anh hïng vµ nghÖ sÜ (1972, 1975), Bµn vÒ v¨n hiÕn ViÖt Nam (1996 – 3tËp), Çch m¹ng t tëng (1958), Çch m¹ng vµ v¨n nghÖ (1979), Con ngêi ViÖt Nam vµ sø mÖnh quang vinh cña v¨n nghÖ (1980), Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp tù do (1972), Mêi n¨m v¨n häc chèng Mü (1972), NguyÔn §×nh

1033

ChiÓu, ng«i sao s¸ng cña ngêi trÝ thøc ViÖt Nam (1982), T tëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh - TruyÒn thèng d©n téc vµ nh©n lo¹i (1993), T tëng Hå ChÝ Minh vÒ ®¹o ®øc (1996), Tõ ®iÓn b¸ch khoa ViÖt Nam (1995), V¨n ho¸ vµ kinh doanh (1996), Th¬ ch÷ H¸n Cao B¸ Qu¸t (1977), Th¬ v¨n NguyÔn Tr·i (1980)...

Bïi Phong Tu (1916- 1985): Nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng, tªn thêng dïng lµ NguyÔn §øc ThuËn, tôc danh lµ T Mãm, quª lµng B¶n Ngò, huyÖn Vô B¶n.

XuÊt th©n c«ng nh©n, n¨m 1936 tham gia phong trµo thî thuyÒn ë Hµ Néi, n¨m 1937 gia nhËp §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. N¨m 1940 cã ch©n trong Thµnh uû Hµ Néi, cuèi n¨m 1940 bÞ b¾t, kÕt ¸n 15 n¨m khæ sai ®µy lªn nhµ tï S¬n La, ®Õn cuèi n¨m 1943 ®µy ®i C«n §¶o.

N¨m 1945, ®îc çch m¹ng ®ãn vÒ ®Êt liÒn, cö gi÷ chøc BÝ th thµnh uû Thñ DÇu Mét (nay lµ tØnh B×nh D¬ng). N¨m 1947, lµm BÝ th khu 7 (miÒn §«ng Nam bé)...

Sau HiÖp ®Þnh GenÌve, «ng ë l¹i miÒn Nam, ®Õn n¨m 1956 bÞ b¾t ®µy C«n §¶o lÇn thø hai. N¨m 1964 ra tï, ®Õn n¨m 1967 lµ Phã Chñ tÞch kiªm Tæng th ký råi Chñ tÞch Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam. N¨m 1985, «ng lµ Uû viªn trung ¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. ¤ng mÊt n¨m 1985, t¹i Hµ Néi, thä 69 tuæi.

Song Hµo (1917): Song Hµo tªn khai sinh lµ NguyÔn V¨n Kh¬ng, ngêi th«n Hµo KiÖt, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n.

XuÊt th©n trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo, «ng sím tham gia ho¹t ®éng çch m¹ng. ¤ng lµ BÝ th chi bé §¶ng ®Çu tiªn cña x· Hµo KiÖt n¨m 1939- 1940. ¤ng lµ mét trong nh÷ng ngêi l·nh ®¹o phong trµo céng s¶n ë Vô B¶n, Nam §Þnh trong n¨m 1939. Th¸ng 10 n¨m 1944, ®îc cö lµm BÝ th khu uû chiÕn khu C (gåm: B¾c C¹n, Tuyªn Quang, Hµ Giang, Phó Thä, Yªn B¸i, Lµo Cai). ¤ng lµ uû viªn Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng kho¸ III; Phã chñ nhiÖm Tæng côc ChÝnh trÞ Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam.

N¨m 1972, «ng trùc tiÕp chØ huy trËn §iÖn Biªn Phñ trªn kh«ng ë Hµ Néi. N¨m 1976, lµ BÝ th Trung ¬ng §¶ng, Trëng ban kiÓm tra Trung ¬ng; Bé trëng Bé th¬ng binh- x· héi. N¨m 1973, ®-îc phong Thîng tíng, kiªm chñ nhiÖm Tæng côc chÝnh trÞ Qu©n ®éi Nh©n d©n ViÖt Nam. ¤ng lµ ®¹i biÓu Quèc héi nhiÒu kho¸.

NguyÔn BÝnh (1918- 1966): tªn lµ NguyÔn Träng BÝnh, xuÊt hiÖn trªn v¨n ®µn víi bót danh NguyÔn BÝnh, thêi gian sinh

1034

sèng ë Nam Bé mang tªn NguyÔn BÝnh ThuyÕt. Ngêi lµng ThiÖn VÞnh, x· Céng Hoµ, huyÖn Vô B¶n. Con cô ®å NguyÔn §¹o B×nh («ng C¶ BiÒn). Må c«i cha mÑ lóc míi sinh ®îc 3 th¸ng, ®îc cËu ruét lµ TrÝ sÜ Bïi Tr×nh Khiªm nu«i d¹y. Nhµ nghÌo, lóc 14 tuæi, «ng theo anh lµ NguyÔn M¹nh Ph¸c ra Hµ §«ng, Hµ Néi kiÕm sèng.

¤ng næi tiÕng vÒ th¬, n¨m 1937 tËp th¬ T©m hån t«i ®îc gi¶i thëng cña Tù lùc v¨n ®oµn. Tõ Êy, th¬ «ng in nhiÒu trªn çc b¸o xuÊt b¶n ë Hµ Néi. N¨m 1943, «ng vµo Nam, ®Çu n¨m 1947 «ng tham gia kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ë Nam Bé, tõng phô tr¸ch Héi V¨n ho¸ cøu quèc tØnh R¹ch Gi¸, Phã chñ tÞch TØnh bé ViÖt Minh ë R¹ch Gi¸, sau vÒ c«ng t¸c ë c¬ quan v¨n nghÖ khu T¸m.

N¨m 1954, «ng tËp kÕt ra B¾c, c«ng t¸c ë Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, ®Õn n¨m 1958 «ng vÒ c tró t¹i Nam §Þnh, c«ng t¸c t¹i Ty V¨n ho¸ th«ng tin Nam §Þnh (tõ 1965 lµ Nam Hµ).

Mïa thu n¨m 1965, «ng theo c¬ quan Ty V¨n ho¸ Nam Hµ s¬ t¸n vÒ huyÖn Lý Nh©n. Råi ®Õn cuèi n¨m nµy, «ng ®ét ngét l©m bÖnh mÊt vµo ngµy 20/1/1966 (30 th¸ng Ch¹p n¨m Êt Tþ, ®ªm giao thõa sang n¨m BÝnh Ngä), thä 48 tuæi.

NguyÔn BÝnh ®îc truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh n¨m 2001.

T¸c phÈm chÝnh gåm: Th¬: Lì bíc sang ngang, T©m hån t«i, H¬ng cè nh©n, Mét

ngh×n cöa sæ, Ngêi con g¸i ë lÇu hoa, Mêi hai bÕn níc, M©y TÇn, ¤ng l·o mµi g¬m, §ång Th¸p Mêi, Tr¶ ta vÒ, Göi ngêi vî miÒn Nam, Níc giÕng, T×nh nghÜa ®«i ta, §ªm sao s¸ng.

TruyÖn th¬: TruyÖn T× Bµ, TiÕng trèng ®ªm xu©n, Tr«ng bãng cê bay

KÞch th¬: Bãng giai nh©n ChÌo: C« Son, Ngêi l¸i ®ß s«ng VÞ

NguyÔn Nguyªn Hång (1918- 1982): Nhµ v¨n, bót danh Nguyªn Hång, sinh ngµy 5/ 11/ 1918 ë thµnh phè Nam §Þnh.

Cha mÊt sím, nhµ nghÌo, tõ n¨m 1935 «ng cïng mÑ ra H¶i Phßng kiÕm sèng, võa viÕt v¨n, võa d¹y t trong xãm nghÌo cho con em nh÷ng gia ®×nh cïng khæ. Nh÷ng n¨m 1937- 1939, «ng tham gia phong trµo MÆt trËn D©n chñ ë H¶i phßng. S¸ng t¸c cña Nguyªn Hång tríc çch m¹ng thêng ®¨ng trªn çc b¸o, t¹p chÝ: TiÓu thuyÕt thø b¶y, §«ng ph¬ng...

1035

Tõ n¨m 1937 ®Õn 1939 «ng tham gia phong trµo MÆt trËn D©n chñ ë H¶i Phßng. Thêi gian nµy «ng s¸ng t¸c nhiÒu truyÖn ng¾n ®¨ng ë c¸c b¸o TiÓu thuyÕt thø b¶y, Ngµy nay, ThÕ giíi, Míi, Ngêi míi, §«ng D¬ng.

Ngµy 29/9/1939, «ng bÞ Ph¸p b¾t ë H¶i Phßng, kÕt ¸n 6 th¸ng tï, råi ®a ®i tr¹i tËp trung ë Hµ Giang. §Õn th¸ng 11/1941 ®-îc th¶ vÒ, nhng vÉn ph¶i qu¶n thóc ë Nam §Þnh.

N¨m 1943, «ng bÝ mËt tham gia Héi V¨n ho¸ Cøu quèc, tõ Êy «ng cµng tÝch cùc ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸. N¨m 1948, «ng ®îc kÕt n¹p vµo §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng.

Nguyªn Hång tham gia Tæng khëi nghÜa th¸ng T¸m 1945 ë Hµ Néi. Trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, «ng ho¹t ®éng ë Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam (tõ 1947- 1957), tham gia ban biªn tËp T¹p chÝ V¨n nghÖ vµ trong ban phô tr¸ch Trêng V¨n nghÖ Nh©n d©n ë ViÖt B¾c. ¤ng tõng tham gia Ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1957), phô tr¸ch trêng Båi dìng lùc lîng nhµ v¨n trÎ, Ban V¨n häc C«ng nh©n vµ lµ Chñ tÞch Héi V¨n nghÖ H¶i Phßng.

Ngµy 2/5/1982, «ng mÊt t¹i x· Quang TiÕn, huyÖn Tiªn Yªn, tØnh Hµ B¾c, thä 64 tuæi. ¤ng ®îc tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt (®ît I - 1996).

C¸c t¸c phÈm cña «ng ®· xuÊt b¶n: BØ vá (tiÓu thuyÕt, 1938), B¶y Hùu (TruyÖn ng¾n, 1941), Nh÷ng ngµy th¬ Êu (truyÖn ng¾n, 1941), Cuéc sèng (tiÓu thuyÕt, 1942), Qua nh÷ng mµn tèi (truyÖn, 1942), Qu¸n n¶i (tiÓu thuyÕt, 1943), §µn chim non (tiÓu thuyÕt, 1943), H¬i thë tµn (tiÓu thuyÕt, 1943), Hai dßng s÷a (truyÖn ng¾n, 1943), Vùc th¼m (truyÖn võa, 1944), MiÕng b¸nh (truyÖn ng¾n, 1945), Ngän löa (truyÖn võa, 1945), §Þa ngôc vµ lß löa (truyÖn ng¾n, 1946 - 1961), §Êt níc yªu dÊu (ký, 1949), §ªm gi¶i phãng (truyÖn võa, 1951), Gi÷ thãc (truyÖn võa, 1955), Giät m¸u (truyÖn ng¾n, 1956), Trêi xanh (Th¬, 1960), Sãng gÇm (tiÓu thuyÕt, 1961), Søc sèng cña ngßi bót (t¹p v¨n, 1963), C¬n b·o ®· ®Õn (tiÓu thuyÕt, 1963), Bíc ®êng viÕt v¨n cña t«i (håi ký, 1971), Ch¸u g¸i ngêi m·i vâ hä Hoa (truyÖn thiÕu nhi, 1972), Thêi kú ®en tèi (tiÓu thuyÕt, 1973), Mét tuæi th¬ v¨n ...

Bïi Huy §¸p (1919): Ngêi lµng Cèc Thµnh, huyÖn Vô B¶n nay lµ x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n.

N¨m 1931, «ng ®ç ®Çu vµo trêng Bëi (nay lµ trêng Chu V¨n An, Hµ Néi). N¨m 1938, «ng vµo häc trêng §¹i häc N«ng l©m Hµ

1036

Néi. N¨m 1940, tèt nghiÖp §¹i häc N«ng l©m, «ng ®i d¹y häc ë tr-êng Canh N«ng HuÕ theo ng¹ch kü s §«ng D¬ng do chÝnh quyÒn b¶o hé Ph¸p bæ nhiÖm. N¨m 1945, «ng tham gia c¸ch m¹ng, lµm Tæng th ký cho Bé trëng Bé Canh n«ng Cï Huy CËn. Cuèi n¨m 1946, «ng lµm trëng ban Canh n«ng khu IV, trùc tiÕp lµm khoa häc n«ng nghiÖp vµ viÕt s¸ch. N¨m 1952, «ng ®îc tÆng danh hiÖu ChiÕn sÜ thi ®ua n«ng nghiÖp toµn quèc vµ dù §¹i héi Anh hïng vµ chiÕn sÜ thi ®ua lÇn thø nhÊt ë ViÖt B¾c. N¨m 1955, «ng lµm Gi¸m ®èc ViÖn trång trät ViÖt B¾c, råi Gi¸m ®èc viÖn Kh¶o cøu n«ng l©m Hµ Néi. ¤ng lµ HiÖu trëng ®Çu tiªn cña trêng §¹i häc N«ng nghiÖp Hµ Néi tõ 1956 ®Õn 1961. N¨m 1961, «ng gi÷ chøc Vô trëng Vô khoa häc n«ng nghiÖp. N¨m 1963, «ng lµm ViÖn trëng ViÖn Khoa häc n«ng nghiÖp ViÖt Nam. N¨m 1978, «ng lµm Phã chñ nhiÖm Uû ban khoa häc kü thuËt nhµ níc. N¨m 1978, «ng nghØ hu.

¤ng lµ mét Gi¸o s n«ng häc hµng ®Çu cña ViÖt Nam, cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c©y lóa. N¨m 1966, «ng ®· ®a kü thuËt míi vµo ®ång ruéng Nam §Þnh vµ chØ ®¹o huyÖn H¶i HËu lµ ®¬n vÞ ®Çu tiªn lµm vô lóa xu©n ®¹t n¨ng suÊt gÊp hai lÇn n¨ng suÊt vô lóa chiªm. ¤ng ®îc Nhµ níc tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît I n¨m 1996 cho c«ng tr×nh "Tæng kÕt kinh nghiÖm vµ thùc tiÔn chuyÓn vô lóa xu©n ë miÒn B¾c", n©ng lªn thµnh lý luËn vµ më ra mét phong trµo quÇn chóng trång lóa xu©n giai ®o¹n 1965- 1975.

§µo V¨n TiÕn (1920- 1995): ngêi thµnh phè Nam §Þnh, xuÊt th©n trong gia ®×nh nhµ Nho.

§µo V¨n TiÕn häc tiÕng Ph¸p, ch÷ quèc ng÷ vµ ch÷ H¸n ngay tõ nhá. N¨m 1944, «ng tèt nghiÖp Cö nh©n V¹n vËt häc kho¸ I trêng §¹i häc Khoa häc §«ng D¬ng. N¨m 25 tuæi, «ng viÕt cuèn Danh tõ khoa häc v¹n vËt ®ãng gãp lín cho viÖc gi¶ng d¹y ®¹i häc b»ng tiÕng ViÖt. ¤ng tèt nghiÖp Cao häc vÒ V¹n vËt häc.

N¨m 1946, «ng lªn ViÖt B¾c tham gia VÖ quèc qu©n vµ gi¶ng d¹y ë trêng qu©n y sÜ. N¨m 1951, «ng sang Nam Ninh (Trung Quèc) tham gia x©y dùng khu häc x¸ cña trêng Khoa häc c¬ b¶n vµ trêng S ph¹m cao cÊp. N¨m 1954, «ng vÒ Hµ Néi chØ ®¹o ch¬ng tr×nh khoa häc "§iÒu tra c¬ b¶n khu hÖ ®éng vËt, ký sinh trïng vµ c«n trïng ë miÒn B¾c ViÖt Nam".

N¨m 1954, khi trêng §¹i häc S ph¹m thµnh lËp, «ng lµ ngêi ®Çu tiªn phô tr¸ch bé m«n §éng vËt häc cña khoa Sinh, sau ®ã lµ

1037

Phã chñ nhiÖm khoa Sinh (1960- 1970) vµ Chñ nhiÖm khoa (1970- 1972)

§µo V¨n TiÕn lµ ngêi ®Çu tiªn m« t¶ hai loµi phô Voäc ¨n l¸ (Voäc Hµ TÜnh vµ Voäc Mµo). ¤ng cã c«ng ph¸t hiÖn 10 d¹ng ®éng vËt míi ë ViÖt Nam. ¤ng lµ Uû viªn Uû ban nghÒ ç miÒn T©y Th¸i B×nh D¬ng, Uû viªn Uû ban quèc tÕ nghiªn cøu ®éng vËt cã vó, Héi viªn danh dù Héi nghiªn cøu thó quèc tÕ vµ Héi nghiªn cøu thó Liªn X«, Chñ tÞch danh dù Tæng héi sinh häc ViÖt Nam, nguyªn Uû viªn Héi ®ång Nh©n d©n thµnh phè Hµ Néi, Gi¸o s thØnh gi¶ng trêng §¹i häc Paris 7...

§µo V¨n TiÕn ®· c«ng bè h¬n 100 c«ng tr×nh trªn çc t¹p chÝ chuyªn ngµnh b»ng çc tiÕng Nga, Anh, Ph¸p, ViÖt... ¤ng còng lµ t¸c gi¶ cña mét sè cuèn s¸ch viÕt vÒ ®éng vËt cã gi¸ trÞ. ¤ng ®îc nhµ níc phong tÆng danh hiÖu nhµ gi¸o Nh©n d©n, Gi¸o s Sinh vËt häc. N¨m 1996, «ng ®îc truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît I vÒ TËp hîp çc c«ng tr×nh ®iÒu tra c¬ b¶n vÒ ®éng vËt häc ë ViÖt Nam (1957-1980).

T¸c phÈm : Danh tõ khoa häc (1945); §éng vËt häc cã x¬ng sèng (1971); Hái ®¸p vÒ ®éng vËt (1971); Kh¶o s¸t thó ë miÒn B¾c ViÖt Nam (1985).

V¨n Cao (1923- 1995): sinh ngµy 15/11/1923 t¹i phêng L¹ch Tray, H¶i Phßng, nguyªn qu¸n lµng An LÔ, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n; tªn thËt lµ NguyÔn V¨n Cao, bót hiÖu V¨n Cao.

Thuë nhá sèng ë H¶i Phßng, råi lªn Hµ Néi, häc trêng Cao ®¼ng Mü thuËt §«ng D¬ng. ¤ng tù häc ©m nh¹c vµ sím trë thµnh mét nh¹c sÜ næi tiÕng víi çc nh¹c phÈm: Thiªn Thai, Suèi m¬, Tr-¬ng Chi vµ BÕn xu©n (sau söa lêi thµnh bµi §µn chim ViÖt). §îc gi¸c ngé çch m¹ng, «ng tham gia c«ng t¸c trong Héi V¨n ho¸ Cøu quèc vµ §éi danh dù trõ gian cña Hµ Néi.

N¨m 1943- 1944, «ng tham gia MÆt trËn ViÖt Minh, ho¹t ®éng bÝ mËt ë néi thµnh. Ngµy 19/8/1945, bµi TiÕn qu©n ca cña «ng ®îc h¸t t¹i Nhµ h¸t lín Hµ Néi tríc cuéc biÓu t×nh cña toµn d©n giµnh l¹i chÝnh quyÒn trong trong Çch m¹ng th¸ng T¸m.

Sau Tæng khëi nghÜa, «ng ®îc cö vµo Ban thêng vô Héi V¨n ho¸ ViÖt Nam. Thêi ®iÓm nµy «ng so¹n 2 bµi: Kh«ng qu©n ViÖt Nam vµ H¶i qu©n ViÖt Nam.

N¨m 1946, Quèc héi khãa I chän bµi TiÕn qu©n ca cña V¨n Cao lµm Quèc ca cña níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ. Trong thêi

1038

gian nµy V¨n Cao tham gia chuyªn chë vò khÝ cho mÆt trËn Nam Bé vµ lµm Uû viªn Ban chÊp hµnh Héi V¨n ho¸ cøu quèc. N¨m 1947, «ng phô tr¸ch mét bé phËn ®iÒu tra ®Æc biÖt cña C«ng an Liªn khu Mêi ë Lµo Cai vµ lµm b¸o §éc lËp. N¨m 1948, «ng lµm c«ng t¸c phong trµo v¨n nghÖ Liªn khu Ba, ®¶m nhiÖm viÖc tr×nh bµy b¸o Thñ ®« cña Uû ban hµnh chÝnh Hµ Néi, ®îc kÕt n¹p vµo §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. N¨m 1949, «ng phô tr¸ch ®oµn nh¹c sÜ ViÖt Nam, lµm Trëng ban ©m nh¹c vô V¨n häc nghÖ thuËt thuéc Bé gi¸o dôc. N¨m 1951, «ng c«ng t¸c ë Ban héi ho¹ Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam. N¨m 1952 «ng ®îc cö sang Liªn X« tham quan vµ nghiªn cøu thªm vÒ ©m nh¹c.. Trong thêi kú nµy, «ng tiÕp tôc s¸ng t¸c nh÷ng bµi h¸t næi tiÕng: S«ng L«, ChiÕn sÜ ViÖt Nam, TiÕn vÒ Hµ Néi...

Tõ n¨m 1955 ®Õn n¨m 1958, «ng lµm viÖc ë Héi liªn hiÖp v¨n häc nghÖ thuËt ViÖt Nam vµ lµ héi viªn çc héi: Héi nh¹c sÜ, Héi mü thuËt, Héi nhµ v¨n. ¤ng lµ uû viªn Ban chÊp hµnh Héi nh¹c sÜ ViÖt Nam nhiÒu kho¸, Phã Tæng th ký Héi liªn hiÖp v¨n häc nghÖ thuËt ViÖt Nam.

V¨n Cao lµ mét nh¹c sÜ lín, tµi hoa, mét nhµ th¬ cã nh÷ng bµi th¬ hµm sóc, mét ho¹ sÜ cã nh÷ng nÐt bót s¾c s¶o. ¤ng mÊt ngµy 9/7/1995 t¹i Hµ Néi, thä 73 tuæi. N¨m 1996, «ng ®îc nhµ níc truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh ®ît 1 vÒ côm ca khóc: TiÕn qu©n ca, ChiÕn sÜ ViÖt Nam, Lµng t«i, S«ng L«, TiÕn vÒ Hµ Néi, Ca ngîi Hå Chñ tÞch.

Çc t¸c phÈm chÝnh: * Nh¹c: Ca ngîi Hå Chñ tÞch, ChiÕn sÜ ViÖt Nam, Lµng t«i,

Ngµy mïa, Thiªn thai, TiÕn vÒ Hµ Néi, B¾c S¬n, BÕn xu©n, Buån tµn thu, §µn chim ViÖt, C«ng nh©n ViÖt Nam, H¶i qu©n ViÖt Nam, Gß §èng §a, Kh«ng qu©n ViÖt Nam, Mïa xu©n ®Çu tiªn, Suèi m¬, Th¨ng Long hµnh khóc, TiÓu ®oµn Lòng Vµi, Toµn quèc thi ®ua, Tr¬ng Chi, Trêng ca S«ng L«...

Mét sè b¶n giao hëng vµ t¸c phÈm khÝ nh¹c tiªu biÓu: Anh bé ®éi cô Hå, BiÓn ®ªm, Hµng dõa, S«ng tuyÕn...

* Th¬: Nh÷ng ngêi trªn cöa biÓn (1956), L¸ (1988), TuyÓn tËp V¨n Cao (1994)

* V¨n xu«i: Çi hÇm s«ng (KÞch, 1949 - T¸i b¶n 1953), Dän nhµ (1943), 19/8 Çch m¹ng s¸ng t¹o (1945).

1039

* Ho¹: C« g¸i d¹y th× (1944), Cuéc khiªu vò cña nh÷ng ngêi tù tö (1944), Th¸i Hµ Êp ®ªm ma (1944), T×nh yªu vµ b·o t¸p (1983)

NguyÔn C¬ Th¹ch (1923- 1998): NguyÔn C¬ Th¹ch tªn khai sinh lµ Ph¹m V¨n C¬ng, ngêi lµng L¬ng KiÖt, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n.

Sau khi häc xong ch¬ng tr×nh trêng Thµnh Chung Nam §Þnh, «ng lªn häc trêng Th¨ng Long ë Hµ Néi. ¤ng sím gi¸c ngé vµ tham gia ho¹t ®éng çch m¹ng. N¨m 1946, bÞ giÆc Ph¸p b¾t giam ë nhµ lao Nam §Þnh. Vît ngôc, trë vÒ tiÕp tôc ho¹t ®éng çch m¹ng. Th¸ng 8 n¨m 1945, «ng l·nh ®¹o giµnh chÝnh quyÒn ë L-¬ng, Hµo KiÖt vµ huyÖn NghÜa Hng.

Sau çch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945, Trung ¬ng ®iÒu «ng vÒ lµm th ký cho ®ång chÝ Vâ Nguyªn Gi¸p. V× cã kh¶ n¨ng ngo¹i giao, nªn ®îc chuyÓn sang lµm th ký Bé Ngo¹i giao.

§Õn ®¹i héi VI cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, «ng ®îc bÇu lµm Uû viªn dù khuyÕt Ban chÊp hµnh TW §¶ng vµ gi÷ chøc Thø trëng Bé Ngo¹i giao. Tõ n¨m 1993 «ng lµ Bé trëng Bé Ngo¹i giao vµ ®îc bÇu vµo Uû viªn Bé ChÝnh trÞ Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. ¤ng lµ ®¹i biÓu Quèc héi nhiÒu kho¸. ¤ng mÊt t¹i Hµ Néi n¨m 1998.

§µo Hång CÈm (1924- 1990): Nhµ viÕt kÞch §µo Hång CÈm tªn thËt lµ Cao M¹nh Tïng, sinh ngµy 4 th¸ng 1 n¨m 1924 t¹i x· H¶i Phó, huyÖn H¶i HËu. Sinh thêi sèng ë Hµ Néi

Tríc çch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945, §µo Hång CÈm ho¹t ®éng ë ®Þa ph¬ng, tham gia qu©n ®éi tõ 1947, tõng lµm nhiÒu c«ng t¸c, trong ®ã ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc nghÖ thuËt lµ chñ yÕu. §· qua çc c¬ng vÞ: ChÝnh trÞ viªn §oµn v¨n c«ng §¹i ®oµn 308 (1951), Trî lý v¨n nghÖ Tæng côc ChÝnh trÞ (1956), Trëng ®oµn KÞch nãi Tæng côc ChÝnh trÞ (1957), Gi¸m ®èc nhµ h¸t Qu©n ®éi (1970).

¤ng mª v¨n ch¬ng tõ nhá, nhng ®Õn n¨m 1957 míi cã vë diÔn chÝnh thøc. ¤ng lµ mét trong nh÷ng nhµ viÕt kÞch cã nhiÒu vë c«ng diÔn trong nh÷ng n¨m 1960 - 1975, tham gia Ban chÊp hµnh Héi nghÖ sÜ s©n khÊu ViÖt Nam, héi viªn héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, lµ §¹i biÓu Quèc héi kho¸ VII, ®¹i t¸, nghÖ sÜ u tó. ¤ng qua ®êi ngµy 16 th¸ng 1 n¨m 1990 t¹i Hµ Néi, thä 66 tuæi.

1040

T¸c phÈm: ChÞ Nhµn (KÞch, 1961), Næi giã (KÞch, 1964), §¹i ®éi trëng cña t«i (KÞch, 1974), Tæ quèc (KÞch, 1976). Ngoµi ra cßn nhiÒu vë kÞch kh¸c ®îc c«ng diÔn nh: NghÞ hôt (1957), Tríc giê chiÕn th¾ng (1960), ¤ng ch¸u (1965), Bíc theo anh (1966), Mét ngêi mÑ (1978), §ªm vµ ngµy (1980)... NhiÒu vë diÔn cña «ng ®îc gi¶i cao t¹i çc Héi diÔn v¨n nghÖ toµn quèc nh: ChÞ Nhµn, §¹i ®éi trëng cña t«i... Cã vë dùng thµnh phim s©n khÊu nh Næi giã.

¤ng ®îc truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc- nghÖ thuËt, ®ît I, 1996.

NguyÔn Thi (1928- 1968): Tªn thËt lµ NguyÔn Hoµng Ca, quª x· QuÇn Ph¬ng, huyÖn H¶i HËu. Sau nµy lóc ®i bé ®éi, lµm th¬, viÕt v¨n, lÊy tªn lµ NguyÔn Ngäc TÊn. Héi viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam.

NguyÔn Thi sím må c«i cha, thña nhá ph¶i ®i sèng nhê hä hµng ë quª. §Çu n¨m 1945 «ng vµo Nam, tham gia çch m¹ng th¸ng T¸m t¹i Sµi Gßn. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, NguyÔn Thi lµm c«ng t¸c tuyªn huÊn, råi lµm ®éi trëng v¨n c«ng qu©n khu miÒn §«ng Nam bé. Thêi gian nµy, «ng s¸ng t¸c nhiÒu th¬. Th¬ «ng gi¶n dÞ giµu t×nh c¶m vµ ®Ëm chÊt d©n téc. Mét sè bµi ®îc tËp hîp trong tËp H¬ng ®ång néi (1950).

§Çu n¨m 1955, tËp kÕt ra B¾c, lµm ®éi trëng v¨n c«ng S ®oµn 330. N¨m 1956, chuyÓn vÒ t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi. Thêi kú nµy «ng chuyªn viÕt ký vµ xuÊt b¶n hai tËp truyÖn ng¾n Tr¨ng s¸ng (1960), §«i b¹n (1962).

N¨m 1962, «ng trë l¹i chiÕn trêng miÒn Nam, tham gia chèng Mü trong lùc lîng v¨n nghÖ gi¶i phãng. ¤ng sèng g¾n bã víi ngêi d©n Nam Bé vµ trùc tiÕp chiÕn ®Êu nh ngêi chiÕn sÜ. NguyÔn Thi s¸ng t¸c ë nhiÒu thÓ lo¹i v¨n xu«i kh¸c nhau, ë lÜnh vùc nµo «ng còng cã nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng kÓ, ®a ®Õn cho v¨n häc çch m¹ng ViÖt Nam nh÷ng t¸c phÈm ®¹t chÊt lîng cao c¶ vÒ t t-ëng lÉn nghÖ thuËt: Ngêi mÑ cÇm sóng, Nh÷ng sù tÝch ®Êt thÐp, ChuyÖn xãm t«i (ký), MÑ v¾ng nhµ, Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh (truyÖn ng¾n), §¹i ®éi anh hïng, Dßng kinh quª h¬ng (tuú bót)...

Th¸ng 5/1968, «ng theo mét ®oµn ph¸o binh, tham dù tæng tÊn c«ng MËu Th©n ®ît thø hai vµ hi sinh trªn chiÕn trêng t¹i ®-êng Minh Phông, thµnh phè Sµi Gßn. ¤ng ®Ó l¹i mét sè t¸c phÈm tuy ®ang viÕt dë dang nhng ®· cã tÇm cì cña nh÷ng t¸c phÈm

1041

xuÊt s¾c: Sen trong ®ång (truyÖn), ¦íc m¬ cña ®Êt (ký), ë x· Trung NghÜa (tiÓu thuyÕt).

NguyÔn Thi ®îc truy tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc - nghÖ thuËt n¨m 2000.

NguyÔn Kh¶i (1930): sinh ngµy 3 th¸ng 12 n¨m 1930 trong mét gia ®×nh viªn chøc ë Hµ Néi, quª ë thµnh phè Nam §Þnh. Héi viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam.

Kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p «ng gia nhËp ®éi tù vÖ chiÕn ®Êu ë thÞ x· Hng Yªn. N¨m 1947 lµ chiÕn sÜ mét ®¬n vÞ bé ®éi ®Þa ph¬ng, råi y t¸ cña ®¬n vÞ. N¨m 1949 lµ phãng viªn b¸o D©n qu©n Hng Yªn. N¨m 1951 lµm b¸o chiÕn sÜ qu©n khu III. Tõ n¨m 1956, c«ng t¸c ë t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi, nhiÒu n¨m lµm Uû viªn Ban chÊp hµnh vµ Ban thêng vô Héi nhµ v¨n ViÖt Nam. N¨m 1951, NguyÔn Kh¶i dù mét líp nghiªn cøu V¨n nghÖ ë Thanh Ho¸, t¹i ®©y «ng ®¨ng truyÖn ng¾n ®Çu tay Ra ngoµi. Sau ®ã cã truyÖn võa X©y dùng (1952), ®îc gi¶i khuyÕn khÝch cña gi¶i th-ëng Héi V¨n nghÖ ViÖt Nam 1951- 1952. N¨m 1955, «ng rêi qu©n ngò sang lµm viÖc t¹i Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam.

T¸c phÈm thËt sù ®em l¹i cho «ng sù chó ý cña ngêi ®äc lµ Xung ®ét (truyÖn, phÇn I- 1959 vµ phÇn II- 1962). Sau ®ã «ng liªn tiÕp cã nh÷ng t¸c phÈm ®îc chó ý: Mïa l¹c (tËp truyÖn ng¾n, 1960), Mét chÆng ®êng (1962), H·y ®i xa h¬n n÷a (tËp truyÖn, 1963), Ngêi trë vÒ (tËp truyÖn, 1964), Chñ tÞch huyÖn (truyÖn, 1972).

Nhµ v¨n ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò cña n«ng th«n trªn con ®êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi, qu¸ tr×nh x©y dùng cuéc sèng míi, quan hÖ s¶n xuÊt míi. Trong nh÷ng n¨m chèng Mü, NguyÔn Kh¶i tËp trung viÕt vÒ ngêi lÝnh vµ cuéc chiÕn ®Êu ë nh÷ng chiÕn tr-êng ¸c liÖt. Çc ký sù: Hä sèng vµ chiÕn ®Êu (1966), Hoµ Vang (1967), Th¸ng 3 ë T©y Nguyªn (1976). Çc truyÖn dµi: §êng trong m©y (1970), Ra ®¶o (1970), ChiÕn sÜ (1973). Tõ sau 1975, «ng tiÕp tôc thÓ hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù cña cuéc sèng trong çc t¸c phÈm Çch m¹ng (kÞch, 1976), Cha vµ con (tiÓu thuyÕt, 1979), GÆp gì cuèi n¨m (tiÓu thuyÕt, 1982).

NguyÔn Kh¶i ®îc tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc nghÖ thuËt n¨m 2000.

1042

V¨n ho¸ Nam §Þnh trong v¨n ho¸ ViÖt Nam

ThÕ kû XV, khi nh×n l¹i m¶nh ®Êt Thiªn Trêng – S¬n Nam trong tiÕn tr×nh lÞch sö cña §¹i ViÖt, Lý Tö TÊn ®· tr©n träng “cÈn ¸n” vµo t¸c phÈm “D ®Þa chÝ” cña øc Trai – NguyÔn Tr·i “ §©y lµ träng trÊn thø ba trong bèn kinh trÊn, lµ trÊn ®øng ®Çu phªn dËu phÝa nam.., nh©n c«ng lµm lông h¬n çc lé kh¸c, çc triÒu phÝ dông nu«i qu©n lÝnh ®Òu nhê ë vïng Êy”.

Nh÷ng thÕ kû sau, çc häc gi¶ nh Lª Quý §«n, Phan Huy Chó…còng cã nh÷ng nhËn xÐt t¬ng tù vÒ vai trß, vÞ thÕ cña S¬n Nam – Nam §Þnh trong lÞch sö, kinh tÕ, v¨n ho¸ ViÖt Nam. Nh vËy, trong tiÕn tr×nh l©u dµi cña lÞch sö – v¨n ho¸ ViÖt Nam, kh«ng thÓ thiÕu v¨n ho¸ Nam §Þnh.

Thiªn Trêng xa tõng lµ mét bøc tranh thuû mÆc, vót cao m¸i th¸p Ch¬ng S¬n, Phæ Minh..., hµi hoµ trong vïng c¶nh quan sinh th¸i, nh©n v¨n yªn b×nh cña §¹i ViÖt sau ngµy ®¹i th¾ng qu©n x©m lîc M«ng – Nguyªn thÕ kû XIII.

Thiªn Trêng –Nam §Þnh gãp nh÷ng tr¸i quýt vµng ngät, h¹t g¹o t¸m th¬m…lµm ®a d¹ng, phong phó thªm cho s¾c mµu, h¬ng vÞ Èm thùc ViÖt Nam. V¶i, t¬ Nam §Þnh lµm Êm thªm ngêi d©n, lµm t¬i s¾c nh÷ng ngµy lÔ tÕt cña c d©n nhiÒu miÒn ®Êt níc. Khóc h¸t chÌo xø nam ®»m th¾m, mît mµ nh dßng suèi ©m thanh trong m¸t, ngät ngµo, ®ång c¶m, xÎ chia víi bao vui buån, nu«i d-ìng t©m hån cña bao thÕ hÖ ngêi ViÖt.

V¨n ho¸ Thiªn Trêng – Nam §Þnh ®îc x©y dùng bëi nh÷ng ngêi anh hïng cña biÕt bao thÕ hÖ kh«ng ®Ó l¹i tuæi tªn, kiªn nhÉn, thÇm lÆng, khai ph¸, dùng x©y, s¸ng t¹o ®Ó lµm nªn mét vïng quª h¬ng giµu ®Ñp; nh÷ng ngêi anh hïng, liÖt sÜ ®· hy sinh cho t¬ng lai t¬i s¸ng cña d©n téc, nh÷ng bµ mÑ ViÖt Nam anh hïng, nh÷ng thi nh©n nh TrÇn Nh©n T«ng, Hng §¹o §¹i V¬ng, L-¬ng ThÕ Vinh, Ph¹m V¨n NghÞ, TrÇn TÕ X¬ng, Trêng Chinh…

Non s«ng ®Êt níc Nam §Þnh – ViÖt Nam sinh thµnh, nu«i d-ìng, ch¾p çnh, trau rÌn phÈm chÊt, tµi n¨ng cña hä, vµ chÝnh hä lµm r¹ng ngêi Nam §inh – ViÖt Nam, lµm cho Thiªn Trêng – Nam §Þnh thµnh m¶nh ®Êt ®Þa linh cña ®Êt ViÖt ngµn n¨m v¨n hiÕn. Con ngêi Thiªn Trêng – Nam §Þnh, chñ nh©n cña miÒn quª ®Êt

1043

ViÖt dÉn tõ trung ch©u ra biÓn c¶, tõ B¾c vµo Nam, ®· b»ng må h«i, m¸u x¬ng, trÝ tuÖ khëi dùng mét vïng quª, gãp phÇn b¶o vÖ, dùng x©y Tæ quèc, kh¼ng ®Þnh mét b¶n s¾c Nam §Þnh trong v¨n ho¸ ViÖt Nam. V¨n ho¸ Nam §Þnh lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ, sinh ®éng vµ ®Æc s¾c truyÒn thèng vµ b¶n lÜnh ViÖt Nam.

Kh«ng chØ lµ niÒm tù hµo, lµ truyÒn thèng cæ vò, ®éng viªn çc thÕ hÖ h«m nay, thµnh ®¹o lý uèng níc nhí nguån cña çc thÕ hÖ; v¨n ho¸ Nam §Þnh cßn lµ søc m¹nh, nguån tµi nguyªn v« gi¸, lµ néi lùc lín lao trªn con ®êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, ®i tíi t¬ng lai cïng c¶ níc x©y dùng ViÖt Nam d©n giµu, níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng v¨n minh.

§¹i ViÖt sö ký toµn th, b¶n kû, quyÓn V B¸ng lµ lµng Xu©n B¸ng nay thuéc x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n. Tríc ®©y mçi dÞp tÕ xu©n cã tôc thi x«i. X«i ®îc óp xuèng mét çi m©m, xá mét chiÕc l¹t tre qua cç x«i råi cét l¹i. Khi lµng ®¸nh døt tiÕng trèng thø nhÊt, x«i nhµ ai nhµ nÊy treo vµo mãc tríc m¸i ®×nh; døt ba håi trèng x«i nhµ nµo kh«ng r¬i xuèng th× ®îc thëng.Hµu .: Tªn n«m cña lµng Hµo KiÖt- x· liªn Minh- Vô B¶n, cã lÖ thi rîu ngon dip tÕ xu©n. Ao L·ng ..: lµ çi ao kho¶ng vµi sµo ë çnh ®ång TrÝ An, Nam Hoa. Mïa kh« cua ç cña c¶ çnh ®ång nh dån c¶ vµo ®Êy. Tû lÖ nµy ®îc tÝnh theo tæng sè nhµ ®iÒu tra (300 nhµ trªn toµn tØnh) ®îc lùa chän çc nhµ theo sè §iÒu tra n¨m 1999 - ViÖn Nghiªn cøu KiÕn tróc. Bíc gian lµ kho¶ng çch gi÷a çc v×; bíc cét lµ kho¶ng çch gi÷a çc cét Xem §¹i t«ng chÝnh ph¶ hä Vò An Cù, §¹i An, Vô B¶n Xem thªm phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn V. Sè liÖu cña Ban T«n gi¸o ChÝnh phñ §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn VI §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn VI §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn V. §¹i ViÖt sö ký toµn th, B¶n kû, quyÓn VII Sè liÖu n¨m 1995 cña Toµ gi¸m môc Bïi Chu.

1044

Sö ký ®Þa phËn trung, dÉn theo NguyÔn Hång D¬ng: Nghi lÔ vµ ®êi sèng c«ng gi¸o trong v¨n ho¸ ViÖt Nam, NXB Khoa häc x· héi, H. 2001 Sè liÖu Sö ký ®Þa phËn trung, S¸ch ®· dÉn Sè liÖu Sö ký ®Þa phËn trung, S¸ch ®· dÉn Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §Þnh (1930 - 1975), NXB ChÝnh trÞ quèc gia, H. 2001 TiÓu truyÖn D¬ng Kh«ng Lé ®îc chÐp trong nhiÒu s¸ch: ThiÒn uyÓn tËp anh, LÜnh Nam chÝch qu¸i, An Nam chÝ lîc, LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ.... Cã ngêi cho r»ng “C« Phong §Ýnh” lµ tªn mét ngän nói rÊt cao trong kinh PhËt. Nguyªn b¶n Hý phêng ph¶ lôc ®· thÊt truyÒn, hiÖn chØ cßn b¶n sao Xem thªm phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem thªm phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem thªm phÇn V¨n häc nghÖ thuËt NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN. NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN. NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN. Bµi ký chÐp ®iÒu lÖ kÝnh tÕ çc vÞ tiªn hiÒn cña toµn ban t v¨n tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc Bµi ký chÐp ®iÒu lÖ kÝnh tÕ çc vÞ tiªn hiÒn cña toµn ban t v¨n tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc Bµi ký chÐp ®iÒu lÖ kÝnh tÕ çc vÞ tiªn hiÒn cña toµn ban t v¨n tæng Cæ N«ng, huyÖn Nam Trùc Xem thªm phÇn Di tÝch Danh th¾ng NguyÔn ¤n Ngäc: Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN. Xem thªm phÇn Di tÝch Danh th¾ng Xem thªm phÇn Di tÝch Danh th¾ng NguyÔn ¤n Ngäc, Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc, Phßng T liÖu khoa Sö, §¹i häc KHXH &NV, §HQG HN. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ Xem phÇn V¨n häc NghÖ thuËt Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ Xem phÇn V¨n häc NghÖ thuËt Kh«ng lËp Hoµng hËu, kh«ng bæ TÓ tíng, kh«ng lÊy Tr¹ng nguyªn, kh«ng phong tíc v-¬ng Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸

1045

Xem phÇn V¨n häc nghÖ thuËt §Æng V¨n Têng cã 4 ngêi con lµ: §Æng Vò Phong, §Æng Vò ChiÓu vµ §Æng Vò O¸nh, §Æng Ngäc Quúnh ®Òu ®ç Cö nh©n. Nh vËy ®©y lµ gia ®×nh cha con, anh em ®Òu ®ç. Ngêi em cña §Æng V¨n Têng lµ §Æng Vò UyÓn còng ®ç Cö nh©n. §Æng Vò Thùc vµ §Æng Cao Chi, §Æng Vò MÉn, §Æng Vò Qu¸n lµ anh em ruét cïng ®ç Cö nh©n. Hä ®Òu lµ anh hä cña §Æng Vò Phong, §Æng Vò ChiÓu, §Æng Vò O¸nh, §Æng Ngäc Quúnh. §Æng Vò Thùc cã 2 ngêi con ®ç Cö nh©n lµ §Æng Vò Tóc vµ §Æng Vò Cao. §©y lµ dßng hä cã anh em, chó ch¸u, cha con cïng thi ®ç. NguyÔn H÷u Lîi, NguyÔn H÷u ThuËn vµ NguyÔn Ngäc Quúnh lµ 3 anh em cïng ®Ëu Cö nh©n. NguyÔn H÷u ThuËn cã con lµ NguyÔn H÷u TÝch. Hai cha con cïng ®Ëu Cö nh©n. Ngêi em NguyÔn Ngäc Quúnh cã 4 ngêi con lµ NguyÔn Duy Tiªn, NguyÔn Duy Hµn, NguyÔn Duy Ninh, NguyÔn Duy HiÕu còng cïng ®Ëu Cö nh©n. Chó Ph¹m Ngäc ChÊt, Ph¹m Ngäc B×nh, ch¸u Ph¹m Ngäc Lý, Ph¹m Ngäc NhiÔm, Ph¹m Danh S¾c cïng ®ç Cö nh©n. Trong ®ã Ph¹m Ngäc Lý, Ph¹m Ngäc NhiÔm, Ph¹m Danh S¾c lµ anh em hä. Chó Ph¹m Ngäc ChÊt, ch¸u Ph¹m Ngäc NhiÔm cïng ®Ëu Cö nh©n khoa thi n¨m 1874. Thµnh Chung lµ çch gäi tr×nh ®é ®µo t¹o t¬ng ®¬ng víi trung häc tríc ®©y hoÆc trung häc c¬ së ngµy nay. Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §Þnh 1930 - 1975, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, H. 2001. Ban chÊp hµnh §¶ng bé tØnh Nam §Þnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh Nam §Þnh 1930 - 1975, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2001. Trêng THCS NguyÔn HiÒn, trong 15 n¨m (1980 - 1995) ®¹t ®îc 109 gi¶i ®ång ®éi, 415 gi¶i ç nh©n, trong ®ã cã 70 gi¶i quèc gia trong çc kú thi häc sinh giái. N¨m häc 1990 - 1991, ®o¹t 36 gi¶i cña tØnh, 6 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1991 - 1992, ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 37 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 3 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1992 - 1993, ®o¹t 13 gi¶i ®ång ®éi, 55 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 8 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1993 - 1994 ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 74 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 1 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1994 - 1995 ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 85 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 9 gi¶i quèc gia (trong ®ã cã 1 gi¶i nhÊt to¸n, 3 gi¶i nh× vÒ lý vµ to¸n). N¨m häc 1995 - 1996 ®o¹t 12 gi¶i ®ång ®éi, 108 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh vµ 9 gi¶i quèc gia (trong ®ã cã 1 gi¶i nhÊt, 1 gi¶i nh× vµ 5 gi¶i ba). N¨m häc 1996 - 1997 ®o¹t 11 gi¶i ®ång ®éi, 93 gi¶i ç nh©n cÊp tØnh, 8 gi¶i quèc gia. N¨m häc 1997 - 1998 cã 91 ç nh©n ®¹t gi¶i cÊp tØnh, 6 gi¶i quèc gia. Trung t©m KHXH &NV QG: B¸o ço ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam – 2001, §æi mëi vµ sù nghiÖp ph¸t triÓn con ngêi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001. Xem phÇn LÞch sö V¨n ho¸ Xem phÇn LÞch sö V¨n ho¸ Ty Y tÕ Nam §Þnh: Thèng kª tØnh h×nh tæ chøc c¬ së 10 n¨m cña ngµnh y tÕ tØnh Nam §Þnh. Ty Y tÕ Nam §Þnh: Thèng kª tØnh h×nh tæ chøc c¬ së 10 n¨m cña ngµnh y tÕ tØnh Nam §Þnh Ty Y tÕ Nam §Þnh: Thèng kª t×nh h×nh vÖ sinh phßng bÖnh dÞch trong 10 n¨m cña ngµnh y tÕ tØnh Nam §Þnh. Trung t©m KHXH &NV: B¸o ço ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam – 2001 - §æi míi vµ sù nghiÖp ph¸t triÓn con ngêi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001 Trung t©m KHXH &NV: B¸o ço ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam – 2001 - §æi míi vµ sù nghiÖp ph¸t triÓn con ngêi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 2001

1046

Çc lµng §Ö NhÊt, §Ö Nh×, §Ö Tam, Ph¬ng B«ng (thuéc x· Mü Trung) vµ §Ö Tø (thuéc x· Léc H¹, ngo¹i thµnh Nam §Þnh) vèn lµ quª cña nhµ TrÇn vµ mang tªn çc cung ®iÖn cña vua TrÇn. Ph¬ng B«ng lµ n¬i phêng móa b«ng. Sau khi nhµ TrÇn mÊt, nh©n d©n çc lµng vÉn gi÷ thêng lÖ 3 n¨m mét lÇn më héi vµo dÞp triÒu ®×nh më khoa thi. Xem phÇn ch¬ng II Phong tôc tËp qu¸n tÝn ngìng Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Cè Tr¹ch tøc nhµ cò Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸. Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ Xem phÇn Nh©n vËt LÞch sö V¨n ho¸ Cã tµi liÖu nãi «ng ngêi lµng Song Khª, huyÖn Yªn Dòng, tinh B¾c Giang. Cã thuyÕt nãi «ng chÝnh hä NguyÔn, con cô NghÌ NguyÔn H÷u Duyªn lµ ¸n s¸t Hµ Néi. Cô NghÌ cã hai ngêi con trai ho¹t ®éng çch m¹ng lµ §Æng §oµn B»ng vµ §Æng H÷u §ai (?)

1047

1047

1047

ithuviennamdinh.vn/userfiles/vanhoa(2).doc · web view¡n uèng lµ v¨n ho¸, tr íc hÕt lµ v¨n...

Documents