2015 kartal ea-insulin.deyneli
TRANSCRIPT
Tip 2 Diyabette Zamanında İnsülin Tedavisi ve
Tedavinin Basamaklı Yoğunlaştırılması
Dr.Oğuzhan DEYNELİMarmara Üniv. Tıp Fak. Endokrinoloji
ve Metab. Hast. BD.
1997’den 2010’a Türkiye’de Diyabet Prevalansı Artıyor
19972010
Diyabet Prevalansı (%)
0
5
10
15
13.7(16.5)
7.2
%90
1.Satman İ, et al. Population-Based Study of Diabetes and Risk Characteristics in Turkey. Results of the Turkish Diabetes Epidemiology Study (TURDEP). Diabetes Care 2002;25:1551–56. 2. Satman İ, et al. Twelve –year trends in the prevalence and risk factors of diabetes and prediabetes in Turkish adults.Europeean Journal of EpidemiologyDOI : 10.1007/s10654-013-9771-5.3.İ Satman ve TURDEP Çalışma Grubu, 2011
% 49,8
% 64,5
oranDM %90
IGT % 106
Obezite % 40
Santral obezite % 35
Hipertansiyon % 11Kadınlarda 6 kg, bel çevresi 6 cm ↑; Erkeklerde 8 kg, bel çevresi 7 cm ↑ Diyabet başlangıcı 5 yıl erken
WHO 2014
Türkiye Kronik Hastalıklar ve Risk Faktörleri Sıklığı Araştırması – Fiziksel Aktivite
http://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/khrfat.pdf
Tedavi Hedeflerine Ulaşan Diyabetli Bireyler
Stark Casagrande S, et al. Diabetes Care. 2013;36(8):2271-2279. Ali MK, et al. N Engl J Med. 2013;368(17):1613-1624.
HbA1c 52%
LDL 56%
Kan Basıncı 51%
Tüm 3 19%
Türkiye A1c Düzeyleri
KONU BAŞLIĞI
Oğuz A. Et al, Turk J Endocrinol Metab 2008; 12, Satman İ, et al. Eur J Epidemiol. 2013 Feb;28(2):169-80, H.İlkova 5 .yıl IDMPS sonuçlarıI 2013, IDMPS çalışmasının (Uluslararası Diyabet Tedavi Pratikleri Kayıt Çalışması – 2009, International Diabetes Management Practices Study) 2012-2014
IDMPS
A1c (%)
2008
2012
2013
2014
2014
7.0 7.5 8.0 8.5 9.0 9.5 10.0
8.0
8.6
8.6
9.4
9.8
HbA1c
SOLVE™ Global Gözlemsel Çalışma
IDMPS Uluslararası Diyabet Tedavi Pratikleri Kayıt Çalışması
TURDEP II
IDMPS Uluslararası Diyabet Tedavi Pratikleri Kayıt Çalışması
Glycemic Control in Turkish Adult Pts.
T2DM’de etkin tedavinin önemi
9
TÜRKİYE’DE KOMPLİKASYON ORANLARI2:
Düşük tanı oranları ve glisemik kontrol1,2
Türkiye 55 % 85 %
2.2 % insülin tedavisi
Tanısını bilen Tedavi alan
11.4 % OAD+insülin tedavisi
71.9 % OAD tedavisi
1.Satman İ, et al. Twelve –year trends in the prevalence and risk factors of diabetes and prediabetes in Turkih adults.Europeean Journal of EpidemiologyDOI : 10.1007/s10654-013-9771-5.2.H. İlkova.IDMPS 3.yıl sonuçları. Nisan 2011 UDK Oral sunum3. H.İlkova 5 .yıl IDMPS sonuçlarıI 2013
HbA1C ≥ %7; %71,9
• Son ölçülen ortalama HbA1c: %8.57 (±2.19)• Son ölçülen ortalama AKŞ: 182.54 (±78.91)
Hastaların büyük kısmı hedef HbA1c’ye ulaşılamamaktadır!
HbA1C < %7; %28,1
HbA1C ≥ %7; %71,9
Diyet ve egzersiz
SU + Metformin
OAD Kombo
Son
vizi
ttek
i or
tala
ma
HbA1
c
Tanıdan itibaren geçen süre: 8,2 yıl İnsülinizasyon
ADAhedefi
T2DM’de tanıdan insülinizasyona kadar hastalar hedef A1c’nin üzerinde uzun süre kalabilmektedir. Tedavi gerektiğinde daha erken değiştirilmeli ya da başarısızlık olasılığı daha düşük tedaviler seçilmelidir
Brown JB et al., Diabetes Care. 2004;27:1535-1540
Türkiye’de T2DM’de ortalama insülin başlama yaşı 9.6 yıl
Tip 2 DM Progresif Bir Hastalık
UKPDS: Zamanla Beta Hücre Kaybı
Erken T2DM:OAD
Yerleşik T2DM: OAD ± Bazal İnsülin
Bet
a H
ücre
Fon
ksiy
onu
(%)
Geç T2DM: Bazal Bolus
Teşhis Sonrası Geçen Süre
• Zamanla tüm hastalar insülin tedavisine ihtiyaç duyacaktır. Diabetes 44: 1249-1258, 1995
Glisemik kontrol ve komplikasyonlar birbiri ile ilişkilidir
İntensif kontrol başlangıcı (A1C < 6.5 %)
2 4 6 8 10 12
Diyabet tanısı konduktan sonra geçen yıllar
Vask
üler
kom
plik
asyo
nlar
ın g
eliş
mes
i
(H
asta
%’s
i)
0
25
20
5
10
A1C = 9 %
Lebovitz 2008
15
HbA1c ‘nin tedavideki önemi
Stratton IM, et al. BMJ 2000; 321:405–412.
UKPDS United Kingdom Prospective Diabetes Study Takip
Holman R et al NEJM 359: 1565-1576, 2008.
HbA1c
-13-15
-24
-9
-40
-20
0
-6
-16
-25
-12
-40
-20
0
Erken Müdahalenin Devam Eden Yararı : UKPDS “Miras” Etkisi
P=0.029
P=0.040
P=0.0099
P=0.001
P=0.052
P=0.014
P=0.44
P=0.007
Herhangi bir Diyabet Sonlanımı
Mikrovasküler Hastalık
MI Tüm ölümler
Rel
ativ
e R
isk
Aza
lmas
ı (%
)
İlk U
KPD
S So
nuçl
arı
Post
-tria
l İzl
em
Holman RR, et al. N Engl J Med. 2008;359:1577-1589; UKPDS Study Group. Lancet. 1998;352:837-853.
DİYABETLİ BİREYLERDE KAN ŞEKERİNİN İYİ KONTROL EDİLMESİ
KOMPLİKASYONLARI AZALTIR
Tip 2 diyabette tedavi yaklaşımları
Azalmış insülin sekresyonu(B-hücre disfonksiyonu)
Alfa glkozidaz inhb Metformin
TZDGLP-1agonistDPP-4 inhb
MetforminTZD
SUGlinidDPP-4 inhbGLP-1 agonist
Plazma glukozu
İnsulinA1c üzerindeki etkisi : %1.5-2.5
Azalmış İnsülin duyarlılığı
(insülin direnci)
Gastrointestinal glukoz emilimi
Yetersiz glukagon
baskılanması
Artmış hepatik glukoz üretimi
Inzucchi SE, et al. Diabetes Care 2012;35:1-16’dan uyarlanmıştır.TEMD DM Tanı ve Tedavi Klavuzu 2013
İnsülin Tedavisinin Faydaları
İnsülin sekresyonunun düzeltilmesi
GlukotoksisiteLipotoksisite
İnsülin duyarlılığında %80
İnsülin
Hepatik glukoz yapımının baskılanması (%40-44)
Erken dönemde intensif insülin tedavisi beta hücrelerinin yenilenmesine katkı sağlar
• Erken dönemde insülin tedavisine başlanması, hastalığın ilerleyen dönemlerinde insülin eklenmesi ile karşılaştırıldığında daha az kilo alımı ve daha az hipoglisemik atağa neden olarak glisemik kontrol sağlamıştır. (dozlar 0,4 U/kg’ın altında kalmıştır.)
Hanefeld M., Diabetes Metab. 2014 Oct 28;40(6):391-399
Glukotoksisite ve lipotoksisitenin neden olduğu hasarı azaltır.
Rezidüel beta hücre fonksiyonksiyonunu iyileştirir.
Beta hücrelerini dinlendirerek, hücre fonksiyonunun mümkün olan en uzun süre korunmasını sağlar.
Metabolik hafiza yoluyla, daha kompleks tedavi rejimlerine ihtiyacı azaltarak ve uzun dönem komplikasyon riskini azaltarak glukoz homeostazını korur.
Hastalığın progresyonunu yavaşlatabilir.
Tip 2 Diyabette Tedavi Algoritması: TEMD 2013A1C > 8% için İnsülin Tedavisi düşünülmelidir
YAŞAM TARZI DEĞİŞİKLİĞİ (Sağlıklı beslenme. Fiziksel aktivite artışı. Kilo kontrolü)A1C HEDEFİ*: Düşük riskli ise ≤%6.5. Yüksek riskli ise BİREYSEL
A1C <%8 A1C >%10A1C = %8 - 10
MONOTERAPİ
MET**
A1C >Hedef
İKİLİ KOMBİNASYON
MET(+)
DPP4-İ
SU/GLN
İNSÜLİN***
PİO
GLP-1A
AGİ
A1C >Hedef
ÜÇLÜ KOMBİNASYON
MET(+)
II. İlaç (+)
DPP4-İ
SU/GLN
İNSÜLİN***
PİO
GLP-1A
AGİ
A1C >Hedef
İNSÜLİN
MET(+)
BAZAL
BİFAZİK
BAZAL-BOLÜS
POMPA
*Tedavi değişikliği için A1C >%7 veya bireysel hedefin üstünde olmalı. **Monoterapide MET tercih edilir. ancak MET kontrendike veya intolerans varsa diğer diğer oral anti-diyabetiklerden biri başlanabilir. ***Bazal insülin tercih edilmeli. gerekirse bifazik insülin de başlanabilir. (MET: Metformin. DPP4-İ: Dipeptidil peptidaz 4 inhibitörü. SU: Sulfonilüre. GLN: Glinid. PİO: Pioglitazon. GLP-1A: Glukagon benzeri peptid 1 analoğu. AGİ: Alfa glukozidaz inhibitörü).
OAD’ler zaman içinde yetersiz kalır:Monoterapi HbA1c hedeflerini korumaya yetmez
23
4360 yeni tanı almış T2DM hastasının dahil edildiği çift kör,randomize,kontrollü çalışmada rosiglitazon,metformin ve gliburidin etkinliği değerlendirilmiştir.
ADOPT:Kahn SE et al. N Engl J Med 2006; 355:2427-43
Randomize Kontrollü Çalışmaların Analizi : MET ± SU’ye erken eklenen insülin glarjinin yararı
Fonseca et al 2011, Diabetes, Obesity and Metabolism 2011;13:814-822
Erken dönemde insülin tedavisi ile daha az hipoglisemi
• 11 prospektif klinik çalışmanın analizi• Karşılaştırılan gruplar:
– İnsülin glarjin+ 1 OAD (metformin veya SU)– İnsülin glarjin+ 2 OAD (met+SU)
İnsülin glarjin+metformin
İnsülin glarjin+SU
İnsülin glarjin+met+SU
HbA1c düşüşü - % 2.0 -%1.7 -%1.7
Semptomatik hipoglisemi (hasta-yılı başına olay) 1.81 4.88 7.30
Ciddi hipoglisemi (hasta-yılı başına olay) 0.0 0.02 0.06
Lovre D, J Diabetes Complications. 2015 Mar;29(2):295-301. Fonseca et al 2011, Diabetes, Obesity and Metabolism 2011;13:814-822
Erken Dönemde İnsülin Tedavisinin Sonuçları
Erken dönemde insülin tedavisine başlanması, hastalığın ilerleyen dönemlerinde insülin eklenmesi ile karşılaştırıldığında
Hanefeld M., Diabetes Metab. 2014 Oct 28;40(6):391-399
daha az kilo alımı gözlenmiştir.
daha az hipoglisemik atağa neden olarak glisemik kontrol sağlamıştır.
dozlar 0,4 U/kg’ın altında kalmıştır.
İnsülin tedavisine karar verirken öncelikle AKŞ’mi TKŞ’mi hedeflenmelidir?
İyi kontrol edilemeyen T2DM hastalarda genel hiperglisemiye katkıda bulunan ana faktör açlık hiperglisemisidir
Diyet veya OAD'ler ile tedavi edilen farklı Aa1c profilindeki 290 tip 2 diyabetli hastanın diurnal glisemik profil analiziBaşlangıçtaki (normal) plazma glukozu 6.1 mmol/l (110 mg/dl) olarak tanımlandı.
Monnier L, et al. Diabetes Care 2003;26:881-885.
0
10
20
30
40
50
60
70
<7.37.3–8.48.5–9.29.3–10.2>10.2
Tokluk (postprandiyal)
AKG’nin TKG’ye göre relatif katkısı (%)
HbA1C (%)
Açlık
HbA1c arttıkça açlık kan glukozunun genel hiperglisemiye katkısı artar.
Açlık glukozundaki yüksekliğe bağlı hiperglisemik alan
Zaman
400
300
200
100
00600 1000 1400 1800 2200 0200
Plaz
ma
gluk
ozu
(mg/
dl)
Normal
Öğün Öğün Öğün
Bazal insülin tip 2 diyabetli hastalardatüm glukoz profilini düzeltir.
Açlıktaki düzey: YÜKSEK
Postprandiyal artış 130 mg/dl
NORMAL BİREYLER
Tip 2 diyabet
Öğün Öğün ÖğünTİP 2 DİYABETLİ HASTALAR TİP 2 DİYABETLİ HASTALARDA
BAZAL İNSÜLİN TEDAVİSİ
Hirsch IB, et al. Clin Diabetes 2005;23:78-86.
Açlıktaki düzey: NORMAL
Postprandiyal artış 85 mg/dl
Tip 2 diyabet tedavisi
Raccah D, et al. Diabetes Metab Res Rev 2007;23:257-264.
hücresinin fonksiyonunda ilerleyici kötüleşme
Yaşam biçimi değişiklikleri
OAD’ler
BazalBasal insülin ekleyin ve titre edin
Bazal plusAna öğünde prandiyal insülin ekleyin
HbA1C hedefin üzerinde
AKG hedefin üzerinde HbA1C hedefin
üzerinde
Bazal bolusGerektiğinde ek prandiyal
dozlar
AKG hedefteHbA1C hedefin
üzerinde
OAD’lere insülin glarjin eklenmesi sürdürülebilir glisemik kontrol sağlar.
Schreiber SA, Haak T. Diabetes, Obesity and Metabolism 2007
İnsülin glarjin + OAD tedavisi ile HbA1C düzeyinde sağlanan değişim
n=11.511 n=11.296 n=6.031 n=2.374
%7
n=1.915
6.0
6.5
7.0
7.5
8.0
8.5
9.0
Çalışmabaşlangıcı
3. ay 9. ay 20. ay 32. ay
% 8.7
% 7.2% 7 % 7 % 7
SCHREIBER Gözlemsel Çalışması
5.25.0 5.0 5.1 5.1 5.2 5.2
6.96.6
4,0
4,5
5,0
5,5
6,0
6,5
7,0
7,5
8,0
0 1 2 3 4 5 6 7
AKŞ
(mm
ol/l) İnsülin glarjin Standart
Yıl
Gerstein HC. et al. Am Heart J 2008;155:26-32.
Glarjin kullanan diyabetliler 1’inci yıldan itibaren hedef AKŞ’ ne ulaşmışlardır (<95 mg/dl)
İnsülin glarjin hastalarının 1/3’ünde ilave antidiyabetik tedavi gerekmemiştir.
ORIGIN40 Ülke12.612 hasta
6.3 yıl izlem
İnsülin glarjin ile 7 yıla kadar sürdürülebilir glisemik kontrol
İnsülin Direnci - En Sık Şekli
Bazal insülin başlangıç dozu
Bazal insülin başlangıç dozu:
• 0,1-0,2 IU/kg
veya
• ciddi hiperglisemi var ise*: 0.3-0.4 IU/kg
*PG ≥ 300mg/dl, HbA1c ≥ %10
Inzucchi et al. DIABETES CARE, 2012;35:1-16
Optimum bazal insülin replasmanı için gereken özellikler
• Günde tek doz kullanıma imkan veren uzatılmış etki profili• 24 saat süren etkinlik• Pik yapmayan profil
– Pik yapan bir bazal insülin hipoglisemiye neden olabilir.– Piksiz bir profil yeterli titrasyon kapasitesi sağlar.
• Daha az doz ile etkin tedavi• Düşük hipoglisemi• Hasta uyumu
Dailey G., Diabetes, Obesity and Metabolism, 10 (Suppl. 2), 2008, 5–13
Glukoz infüzyon hızı (m
mol/kg/dak)Gl
ukoz
infü
zyon
hızı
(m
g/kg
/dak
)
Zaman (saat)
Tip 1 diyabet (n=20)1
1- Günde 3 öğün beslenen sağlıklı kişilerdeİnsülin sekresyonunun ideal paterni
1- Bethel MA. et al. J Am Board Fam Pract 2005;18:199 –2042- Lepore M, et al. Diabetes 2000;49(12):2142–2148
2- Tip 1 diyabetli hastalarda insülin glarjin, CSII (lispro) ve NPH ile glukoz ingüzyon hızı
Fizyolojik endojen bazal insülin salınımını taklit eden pik yapmayan bazal insülin
İnsülin glarjin ile ideal insülin paterni ve CSII’yi daha yakın taklit eden profil sağlanır.1,2
Tip 1 klemp çalışması
KONU BAŞLIĞI
Glargine
Detemir
Diabetes, Obesity and Metabolism, 9, 2007, 648–659
P=0.026
7926 haftada A1c değişimi
∆Glarjin- detemir: %0.30 [95% CI: 0.14–0.46], insülin detemir için non inferiorite değeri olan %0.4 sağlanamadı
Meneghini,et al. Diabetes Obes Metab.2013 ;15(8):729-36.
26 haftalık, uluslarası, açık uçlu, iki kollu, randomize, hedefe yönelik titrasyon çalışmasına daha önce insülin kullanmamış ve kontrol altında olmayan 457 T2DM hastası (HbA1c 7.0–9.0%) dahil edilmiştir. Metformin
tedavisine günde tek doz bazal insülin detemir veya glarjin eklenmiştir. AKŞ ≤90 mg/dl olacak şekilde titre edilmiştir . Birincil sonlanım: A1c değişimidir.
İnsülin glarjin İnsülin detemir6.50
7.00
7.50
8.00
Başlangıç26 hafta
7.867.96
7.13
7.48
İnsülin glarjin İnsülin detemir0
10
20
30
40
50
60
Hedef A1c <%7 ulaşan hasta oranı
(%)
5338
Günde tek doz glarjin ile günde tek doz detemire kıyasla daha fazla etkinlik
Meneghini,et al. Diabetes Obes Metab.2013 ;15(8):729-36.
İnsülin kullanmayan ve kontrol altında olmayan 453 T2DM hastasında metformine eklenen günde tek doz insülin detemir ve insülin glarjinin etkinlik ve güvenliliğinin karşılaştırıldığı 26 haftalık
randomize, çok uluslu, açık uçlu, kontrollü, iki kollu, treat-to-target çalışmasında, günde bir kez uygulanan insülin detemirin, günde tek doz insülin glarjine non-inferioritesi gösterilememiştir.
Detemir x1 Glargine x1 P değeri
A1c ≤ 7.0% hasta oranı 38% 53% 0.026
Hipoglisemi olmadan A1c ≤ 7.0% hasta oranı
32% 38% 0.438
A1c ≤ 6.5% hasta oranı 11% 21% 0.011
Hipoglisemi olmadan A1c ≤ 6.5% hasta oranı
8.6% 15.2% 0.073
İnsülin glarjin ile detemire kıyasla daha fazla hasta A1c (≤7% or 6.5%) hedefine ulaşmıştır.
İnsülin glarjin ile daha fazla hedefe ulaşan hasta oranı
Eland EA. Et al. J Diabetes Metab 2011, 2:9
İnsülin glarjin ile detemirden daha az doz insülin ile (36.6 ve 31.3 IU/gün; p<0.01) daha fazla A1C ve AKŞ düşürümü sağlanmıştır.
İnsülin glarjinn=708
İnsülin detemirn=298
-0.9
-0.4p<0.001
∆ A
1C (%
)
İnsülin glarjinn=708
İnsülin detemirn=298
-46.8
-32.4p<0.05
∆ A
çlık
pla
zma
gluk
ozu
(mg/
dl)
İnsülin glarjin ve detemir ile sağlanan A1C düşürümü
İnsülin glarjin ve detemir ile sağlanan Açlık plazma glukozu düşürümü
GerçekYaşam
Çalışması
2004-2007 yılları arasında insülin glarjin veya detemir başlamış olan, en az 1 yıllık takip ve hikayeleri bulunan 1006 T2DM hastasının tedavi başlangıcından itibaren 1 yıl boyunca glisemik
kontrol ve insülin dozlarının karşılaştırıldığı kohort çalışma
Gerçek yaşamda insülin glarjin ile daha iyi glisemik kontrol
Rosenstock J, et al. Diabetologia 2008;51(3):408–416
İnsülin glarjin ile benzer glisemik etkinlik sağlamak için insülin detemir ile daha fazla insülin dozu ve uygulaması gerekir.
0,44
0,78
0
0,5
İnsülin glarjin İnsülindetemir
Orta
lam
a gü
nlük
do
z (İU
/kg) % 77
Tedavi zamanı (Hafta)
İnsülin glarjin: %100 hastada günde tek doz (n:298)İnsülin detemir : %45 hastada günde tek doz (n:102), %55 hastada 2x1(n: 125)
İnsülin glarjin ile benzer etkinliğe ulaşmak için gereken insülin detemir dozu
İnsülin glarjin ile daha düşük dozlarda etkinlik
İnsülin detemir dozu 1x1: 0,52 IU/kg/gün, 2x1: 1IU/kg/gün, insülin glarjin dozu: 1x1: 0,44 IU/kg/gün
Swinnen SG et al. Diabetes Care 33:1176–1178, 2010.
İnsülin glarjin ile insülin detemirden düşük insülin dozları uygulanmıştır.
İnsülin glarjin ve detemir ile çalışma boyu kullanılan günlük insülin dozları
Tedavi süresi (Hafta)
Gün
lük
insü
lin d
ozu
(Üni
te/k
g)
Lantus® Detemir304050607080
43,5 U/gün
76,5 U/gün
%76
P<0.001
İnsülin glarjin ile daha düşük insülin dozu ile hedefe ulaşma
ΔA1c:-%1.46 : glargine -%1.54 : detemir (p: 0.149)
Daha önce insülin kullanmamış T2DM hastaları 24 haftalık çalışmada x1 glarjin ve x2 detemir tedavisine randomize edilmiş ve AKŞ <100 mg/dl olacak şekilde titre dilmiştir.
Swinnen SG et al. Cochrane Database Syst Rev. (2011)
Wallace JP.et.al. Annals of Pharmacotherapy 2014, Vol. 48(3): 361-368.
İki bazal insülin arasındaki tedavi geçişlerinde doz ayarlamasında hekimlere kanıta dayalı tavsiyelerde bulunmak adına Medline veritabanındaki tüm İngilizce dilindeki glarjin ve detemir karşılaştırmalı çalışmaların incelendiği derlemede, Tip 1 ve Tip 2 diyabet hastalarında glarjin ve
detemirin doz verilerinin erişilebilir olduğu, hasta sayıları n ≥ 258 olan 7 randomize kontrollü çalışma (RCT) değerlendirmeye alınmıştır.
Çalışmaların farmakokinetik analizinde; Tip 1 diyabet hastalarında, detemirin etkinliğinin 12 saatten sonra azaldığı göz önüne alınarak, özellikle ≤ 0.4 U/kg dozlarında detemirin günde iki kere kullanımı göz önünde bulundurulması tavsiye edilmiştir.
Çalışmaların etkinlik analizinde; İnsülin glarjine benzer glisemik kontrole ulaşmak için ortalama %38 (aralık: %8.0- %77.2) daha fazla detemir dozuna ihtiyaç
duyulduğu gözlenmiştir.
Wallace JP.et.al. Annals of Pharmacotherapy 2014, Vol. 48(3): 361-368.
Çalışma Hasta grubu Süre Detemir dozu
Glarjin dozu
Değişim yüzdesi(glarjinden detemire)
Pieber et.al. 320 T1DM 26 hafta 0.47 U/kg/g 0.35 U/kg/g % 34.3
Hollander et.al. 319 T2DM 52 hafta 0.82 U/kg/g 0.59 U/kg/g % 39
Rosenstock et.al. 582 T2DM(insülin naif) 52 hafta 0.78 U/kg/g 0.44 U/kg/g % 77.2
Raskin et.al. 385 T2DM (bazal bolus) 26 hafta 0.81 U/kg/g 0.75 U/kg/g % 8
Heller et.al. 443 T1DM 52 hafta 0.40 U/kg/g 0.33 U/kg/g % 21.2a
Swinnen et.al. 973 T2DM(insülin naif) 24 hafta 76.5 U/g 43.5 U/g % 75.9b
Meneghini et.al.457 T2DM
(metformin alan-insülin naif)
26 hafta 0.70 U/kg/g(57 U/g)
0.61 U/kg/g(51 U/g) % 14.8c
a. p=NS, b. p<0.001, c. P=0.0119
İnsülin glarjin ile daha az insülin dozu ile etkin tedavi
Lieverse A. G. et al. Diabetes Stoffw Herz. 2013;22:141-147
En az 3 aydır insülin detemir(+OAD) tedavisi alan ve kontrol altında olmayan (HbA1c >7.0% to <10%) 511 T2DM hastasının dahil edildiği 6 aylık çok uluslu, prospektif , gözlemsel çalışma.
%40 hasta daha önce günde iki kez insülin detemir tedavisi alıyor.Primer sonlanım: Glarjin tedavisine geçilmesi ile 6. ayda A1c değişimi
Gerçek yaşam koşullarında kontrol altında olmayan «insülin detemir+OAD» hastalarının «insülin glarjin+OAD» tedavisine geçirilmesi anlamlı glisemik kontrol sağlar.
tedavisine geçildikten sonra 6.ayda %40 hasta A1c<%7 hedefine ulaşmıştır.
HbA1c Değişimi APG Değişimi
Ort
alam
a Hb
A1C
(%)
Ort
alam
a AP
G (m
g/dl
)
Gerçek yaşamda insülin detemirden insülin glarjine geçişte etkinlik
13,942 Hasta
Kohort 1Glarjin kolu
n=10,657
Glarjin devamn=8,860
Detemir switchn=1,797
Kohort 2Detemir kolu
n= 3,285
Detemir devamn=2,427
Glarjin switchn=858
1 yıllık takip sonuçları
Ortalama yaş: 58.4
A1C: % 8.7
VKI: 35.1 kg/m2
vücut ağırlığı: 99.2 kg
Ortalama yaş: 58.3
A1C: % 8.8
VKI: 35.4 kg/m2
vücut ağırlığı: 100.6 kg
Glarjinle devam eden hastalara göre:
• Daha düşük tedavi devamlılığı• Daha yüksek hızlı etkili insülin kullanımı• Glarjine yeniden başlama oranı % 26.9• Daha yüksek A1C değerleri• Daha düşük A1C düşüşü• Daha düşük hedefe ulaşan hasta yüzdesi
Detemirle devam eden hastalara göre:
• Daha düşük A1C değerleri• Daha fazla A1C düşüşü• Daha yüksek hedefe ulaşan hasta yüzdesi
Levin P., Wei W. et.al. Diabetes, Obesity and Metabolism 2014
T2DM hastalarında bazal insülinler arası geçişin gerçek yaşam sonuçları
İnsülin tedavisi ve hipoglisemi
Hipoglisemi korkusu hem hastalarda hem de hekimlerde insülin başlamak için bir engeldir.1
Hipoglisemi yetersiz doz titrasyonuna neden olur ve sıklıkla A1C düşürümünün büyüklüğünü sınırlayabilen bir faktördür.2
İnsülinle tedavide glisemik hedeflere ulaşmak için glukoz değişkenliğini ve hipoglisemiyi en aza indirmek son derece önemlidir.3
1. Lau ANC et al. CMAJ. April 17. 2012. 184(7) 2. Dailey G. Et al. Diabetes Technology & Therapeutics 2010; 12 (12):1019-27. 3. Tibaldi JM. Adv Ther 2012;29(7):590–619.
!
Lieverse A. G. et al. Diabetes Stoffw Herz. 2013;22:141-147
Gerçek yaşam koşullarında kontrol altında olmayan «insülin detemir+OAD» hastalarının «insülin glarjin+OAD» tedavisine geçirilmesi ile daha az semptomatik, noktürnal ve
şiddetli hipoglisemi bildirilmiştir.
Glarjin tedavisi ile başlangıca göre -0.2 kg değişimi olmuştur.
Semptomatik Noktürnal Şiddetli0
10
20
İnsülin detemirİnsülin glarjin
Hipoglisemi
En a
z 1 o
lay
yaşa
yan
hast
a or
anı(%
)
*Her tedavinin son 4 haftası değerlendirilmiştir.
16.4
9.4
8.2
3.1
1.20
En az 3 aydır insülin detemir(+OAD) tedavisi alan ve kontrol altında olmayan (HbA1c >7.0% to <10%) 511 T2DM hastasının dahil edildiği 6 aylık çok uluslu, prospektif , gözlemsel çalışma.
%40 hasta daha önce günde iki kez insülin detemir tedavisi alıyor.Primer sonlanım: Glarjin tedavisine geçilmesi ile 6. ayda A1c değişimi
İnsülin glarjin ile gerçek yaşam çalışmalarında daha az hipoglisemi
İnsülin tedavisi ve kilo alımı
• 12 aylık insülin tedavisi sonrası ortalama kilo alımı: 3.0 ± 2.5 kg (P < 0.001)• Stockholm çalışması (tip 1 diyabetik hastalar) 7.5 yılda 2.6 kg • UKPDS çalışması (tip 2 diyabetik hastalar) 10 yılda 1.7 kg
• İnsülin tedavisinde kilo alımı özellikle ilk yılda 2-6 kilo arasında değişmektedir:– Ciddi bireyler arası farklılık gözlenmiştir.– Başlangıç insülin dozu, yaş, tedavi sonrası azalmış fiziksel aktivite önemli
prediktörlerdir.– Hipoglisemi korkusunun kalori alımını tektiklediği düşünülmektedir.
Jansen et.al., Diabetes Care. 2014 Oct;37(10):2710-7.Russell-Jones D1, Khan R. Diabetes Obes Metab. 2007 Nov;9(6):799-812.
İnsülin glarjinin kilo üzerine etkileri: meta analiz
• 2140 T2DM hastasının dahil edildiği en az 24 haftalık 11 çalışmanın sonuçları incelenmiştir:– Faz 3 ve faz 4 çalışmalar ve treat-to-target çalışmaları (APG ≤ 100 mg/dL)
• İnsülin glarjin tedavisine başlayan hastalarda ortalama 1.8 ± 3.7 kg kilo değişimi gözlenmiştir:– Hastaların büyük çoğunluğu ± 2.5 kg olarak tanımlanan stabil kiloda kalmıştır.– Genç yaş grubu daha fazla kilo alırken >65 yaş grubu daha az kilo alma ve daha az
konfirme hipoglisemi yaşama eğiliminde olmuştur.– Yüksek HbA1c ve yüksek başlangıç APG değerlerinin kilo alımı için önemli
prediktörler olduğu gözlenmiştir (p<000.1)– En fazla kilo alımı gözlenen hastalar, başlangıç HbA1c ve APG’den en fazla düşüş
sergileyenler olmuştur.
• İnsülin glarjin, T2DM hastalarında anlamlı kilo artışı beklenmeksizin kullanılabilir.
Shaefer CF.et.al. Postgrad Med. 2014 Oct;126(6):93-105. doi: 10.3810/pgm.2014.10.2824.
(n=582)52 hafta
Hedef AKŞ 126 mg/dl
∆ K
ilo a
lımı (
kg)
İnsülin glarjin : %100 hastada günde tek doz Detemir : %45 hastada günde tek doz, %55 hastada 2x1
Günde iki doz detemir ile glarjine benzer kilo alımı görülmüştür.
Rosenstock J et al. Diabetologia 2008 51:408–416
Glarjin tek doz
Detemir tek doz
Detemir iki doz
Detemir total0
1
2
3
4
5
3.9
2.3
3.73
P<0.001 P<0.001
P<0.012
İnsülin glarjin ve günde iki doz detemir ile benzer kilo alımı
Eland EA. Et al. J Diabetes Metab 2011, 2:9
2004-2007 yılları arasında insülin glarjin veya detemir başlamış olan, en az 1 yıllık takip ve hikayeleri bulunan 1006 T2DM hastasının tedavi başlangıcından itibaren 1 yıl boyunca glisemik kontrol ve insülin
dozlarının karşılaştırıldığı kohort çalışma
İnsülin glarjin grubunda tedavisine devam eden hasta oranı insülin detemirden daha fazladır.
İnsülin glarjinn=708
İnsülin detemirn=298
20
30
40
50
60
70
% 63
% 49
İnsülin glarjin ve insülin detemir ile 1 yıl sonunda tedavide kalan hasta oranları
p<0.001
1 yıl
İnsülin glarjin ile gerçek yaşam çalışmasında yüksek tedaviye devamlılık
ATLANTUS çalışması: Hastaların uygulayabildiği kolay bir titrasyon şeması, hekim tarafından uygulanan titrasyona kıyasla glisemik kontrolü iyileştirirken. şiddetli
hipoglisemi insidansı düşük kalmaktadır.
1.Davies M. et al. Diabetes Care 2005;28:1282–1288.
Randomizasyondan sonraki haftalar
Hekim titrasyonu - AKG
50
45
40
35
30
25
20
AK
Ş (m
g/dL
)
170
150
130
110
900 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 24
İnsülin dozu (U)
p<0.03
p<0.01
HbA1c azalması (%)
-1.08
-1.22
-1,3
-1,2
-1,1
-1,0Hekim titrasyonu Hasta titrasyonu
İnsülin dozu ve AKG
Hasta titrasyonu - AKG
Hekim titrasyonu – insülin dozu
Hasta titrasyonu – insülin dozu
HbA
1c (%
)
ATLANTUS Çalışması: Hastaların uygulayabildiği kolay bir titrasyon şeması
Haftalık, 3 günlük, Günlük titrasyon algoritması
Riddle MC. At al. Diabetes Care. 2003;26: 3080-86Davies M, et al. Diabetes Care 2005;28:1282–1288Gerstein HC et al. Diabetic Medicine 2006;23: 736-742
TREAT TO TARGET ATLANTUS
INSIGHT
İnsülin Tedavisinde İntensifikasyon
Tip 2 diyabet tedavisi
Raccah D, et al. Diabetes Metab Res Rev 2007;23:257-264.
hücresinin fonksiyonunda ilerleyici kötüleşme
Yaşam biçimi değişiklikleri
OAD’ler
BazalBasal insülin ekleyin ve titre edin
Bazal plusAna öğünde prandiyal insülin ekleyin
HbA1C hedefin üzerinde
AKG hedefin üzerinde HbA1C hedefin
üzerinde
Bazal bolusGerektiğinde ek prandiyal
dozlar
AKG hedefteHbA1C hedefin
üzerinde
Tip 2 Diyabette Tedavi Algoritması: TEMD 2013A1C > 8% için İnsülin Tedavisi düşünülmelidir.
YAŞAM TARZI DEĞİŞİKLİĞİ (Sağlıklı beslenme, Fiziksel aktivite artışı, Kilo kontrolü)A1C HEDEFİ*: Düşük riskli ise ≤%6.5, Yüksek riskli ise BİREYSEL
A1C <%8 A1C >%10A1C = %8 - 10
MONOTERAPİ
MET**
A1C >Hedef
İKİLİ KOMBİNASYON
MET(+)
DPP4-İ
SU/GLN
İNSÜLİN***
PİO
GLP-1A
AGİ
A1C >Hedef
ÜÇLÜ KOMBİNASYON
MET(+)
II. İlaç (+)
DPP4-İ
SU/GLN
İNSÜLİN***
PİO
GLP-1A
AGİ
A1C >Hedef
İNSÜLİN
MET(+)
BAZAL
BİFAZİK
BAZAL-BOLÜS
POMPA
*Tedavi değişikliği için A1C >%7 veya bireysel hedefin üstünde olmalı. **Monoterapide MET tercih edilir, ancak MET kontrendike veya intolerans varsa diğer diğer oral anti-diyabetiklerden biri başlanabilir. ***Bazal insülin tercih edilmeli, gerekirse bifazik insülin de başlanabilir. (MET: Metformin, DPP4-İ: Dipeptidil peptidaz 4 inhibitörü, SU: Sulfonilüre, GLN: Glinid, PİO: Pioglitazon, GLP-1A: Glukagon benzeri peptid 1 analoğu, AGİ: Alfa glukozidaz inhibitörü).
TEMD 2013 - İNSULİN TEDAVİSİ
ADA/EASD 2015 Bildirgesine Göre: Tip 2 Diyabette İnsülin Tedavisine Geçiş Önerisi
Diabetes Care 2015;38:140-149; Diabetologia 2015;10.1077/s00125-014-3460-0
APG hedefte ancak TPG hedefte değil ise prandiyal insülin ihtiyacı vardır,
Bazal insülin gereksinimi >0.5-0.7 IU/kg/gün’e ulaşmışsa prandiyal insülin eklenmelidir.
İnsülinin Tedavisinin Yoğunlaştırılması
Bazal ve prandiyal insülinler ayrı ayrı titre edilebilir
İnzucchi , Diabetes Care, 2012 Ampudia-Blasco, Diabetes Technology and Therapeutrics, 2011
OPAL Çalışması
İnsülin Glarjin + OADDahil Etme Kriterleri• T2DM• A1C >%6.,5 ve < %9• APG 120 mg/dl•>3 ay süreyle insülin glarjin ve OAD’ler ile ön tedavi• VKİ 31,3 kg/m2
•Diyabet süresi 10,5 yıl
Sınıflandırma Randomizasyon
Ana Öğün
Sınıflandırma
Sınıflandırma
Sınıflandırma
Kahvaltı Grubu (n=162)*İnsülin glarjin + OAD + günde bir
kez insülin glulisin
Ana Öğün Grubu (n=154)*İnsülin glarjin + OAD + günde bir
kez insülin glulisin
Ön tarama1-2 hafta
Tarama1-3 hafta
Tedavi24 hafta
Takip1 hafta
Titrasyon hedef değerleri:•2 saat TPG: 135 mg/dl•APG: 100 mg/dl
*Per-protokol analiz seti; T2DM = Tip 2 diabetes mellitus, OAD = oral antidiyabetik ilaç, APG = açlık plazma glukozu, TPG = tokluk plazma glukozu
n=336
Bazal plus tedavisi ile iyi glisemik kontrol sağlanır
Kahvaltı grubu
Ana öğüngrubu
0
20
40
60
A1C < %7 hedefine ulaşan hasta yüzdesi
36.5
52.2
p=0.028
p<0.0001
p=NS
p<0.0001
A1C (%)
6
7
8
9
7.357.03
7.296.94
Kahvaltıgrubu
Ana öğüngrubu
Lankisch M, et al. Diabetes Obes Metab 2008;10:1178-85.
Başlangıç Sonlanım Başlangıç Sonlanım
LANSCAPE Çalışması: B+ tedavisi ile daha fazla hastada A1C %7 hedefine ulaşma,
daha yüksek tedavi memnuniyeti
Vora J. et al. ADA 2013. 47-LB
n=165 n=170
Basamaklı tedavi yaklaşımı premiks insülinlere kıyasla daha kolay ve daha tolere edilebilir bir yaklaşımdır.
Riddle MC, Rosenstock J et al. Diabetes Obesity and Metabolism 2013.doi: 10.1111/dom.12225
Çalışma sonunda G+1 grubunda : • %25 hasta sadece insülin glarjin, • %75 glarjin +1 glulisin
Çalışma sonunda G+3 grubunda: • %38 hasta sadece insülin glarjin, • %23 +1 glulisin, • %21 +2 glulisin, • %18 +3 glulisin
HbA1c (ortalama başlangıç)=%9,4
Yaş (ortalama)=54Diyabet süresi (ortalama)=9 yıl
VKI (ortalama)=33,2 kg/m2
AKŞ < 100 mg/dl olacak şekilde insülin
Glarjin bazlı tedavilerde daha fazla APG düşüşü sağlanmıştır.
Riddle MC, Rosenstock J et al. Diabetes Obesity and Metabolism 2013.doi: 10.1111/dom.12225
Bazal plus tedavisi ile premiks tedavisine kıyasla daha az oranda hipoglisemi görülmüştür.
Riddle MC, Rosenstock J et al. Diabetes Obesity and Metabolism 2013.doi: 10.1111/dom.12225
Bazal Plus vs. Hazır Karışım İnsülin Tedavisi
1. Raccah D, et al. Diabetes Metab Res Rev 2007;23:257-264. 2. Chan JL, et al. Mayo Clin Proc 2003;78:459-467.3. Hirsch IB. Medscape General Medicine 2005:7(4):49 4. Riddle et al-ADA 20115. Polonsky et al-ADA 2011 6.Rosenstock et al- ADA 2011
Bazal Plus Hazır Karışım İnsülinGünde iki enjeksiyon + +APG ve PPG üzerine etki + +Titrasyon esnekliği + -Öğün esnekliği + -Hipoglisemi Düşük YüksekHipoglisemi korkusu Düşük Yüksek
Başlangıç Öğün sonrası 2. saat TPG değerlerini ölçün Prandiyal insülini ana öğün öncesi ekleyin (en yüksek TPG değeri olan öğün)
İnsülin glulisin başlangıç dozu 0.05 IU/kg/gün1
4 IU3
TPG (mmol)/23
Prandiyal İnsülin Başlangıç Dozları
1Del Prato S, et al. Diabetologia 2008;51 Suppl. 1:S452, ;2.Nathan DM, et al. Diabetes Care 2008;31:1–11; 3.Owens DR, et al. Practical Diabetes Int 2009;26:70-77
Önceki 2 güne TPG takip değerlerine göre
2 günlük ort TPG >140 mg/dL 2 IU +2 günlük ort TPG 100-140 mg/dL Değişiklik yok
2 günlük ort TPG < 100 mg/dL 2 IU -
Tip 2 diyabetin progresyonu ve tedavinin intensifikasyonu
Raccah D, et al. Diabetes Metab Res Rev 2007;23:257-264.
hücresinin fonksiyonunda ilerleyici kötüleşme
Yaşam biçimi değişiklikleri
OAD’ler
BazalBasal insülin ekleyin ve titre edin
Bazal plusAna öğünde prandiyal insülin ekleyin
HbA1C hedefin üzerinde
AKG hedefin üzerinde HbA1C hedefin
üzerinde
Bazal bolusGerektiğinde ek prandiyal
dozlar
AKG hedefteHbA1C hedefin
üzerinde
ADA/EASD 2015 Bildirgesine Göre: Tip 2 Diyabette İnsülin Tedavisine Geçiş Önerisi
Diabetes Care 2015;38:140-149; Diabetologia 2015;10.1077/s00125-014-3460-0
En uygun yol toklukların yüksek olduğu öğünlere kademeli olarak prandiyal insülin eklemektedir.
Etkin tedavi için en iyisi fizyolojik insülin salımını taklit etmektir1,2
1. Bethel MA and Feinglos MN. J Am Board Fam Med. 2005; 18:199-204 2. Bollii GB et al. Diabetologia. 1999; 42:1151-1167.
Bazal Bolus tedavi
Premiks formülasyonlar hastanın gereksinimlerini karşılayamayabilir.1
Premiks insülinler ile gözlenen glukoz profili
Bazal bolus tedavi, premiks insülinlerden* daha fazla A1C düşürümü sağlar.
Testa MA et al. J Clin Endocrinol Metab 97: 3504–3514, 2012
24 haftan =388
Tip 1 ve tip 2
* 75/25 ve 70/30 analog insulinler
%50
Hast
a (%
)
Bazal bolus tedavisi yaşam kalitesi üzerine olumlu etki sağlar.
Testa MA et al. J Clin Endocrinol Metab 97: 3504–3514, 2012
Glarjin-glulisin Premix Tedaviye ana-etki /p değeri
Tedavi memnuniyet skalasıToplam fayda 60.5±1.2 45.4±1.2 <0.0001
Tedaviyi savunma 68.5±1.4 51.4±1.4 <0.0001
Tercih 49.8±1.2 36.9±1.3 <0.0001
Etkinlik 61.4±1.1 46.1±11 <0.0001
Genel memnuniyet 62.7±1.4 47.6±1.4 <0.0001
Tedavi rejimi kabulüUyum 59.6±0.7 63.5±0.7 <0.001
Esneklik 61.7±0.8 55.9±0.9 <0.0001
Tercih 69.7±0.8 65.6±0.8 <0.001
Genel memnuniyet 65.6±0.7 59.0±0.70 <0.0001
Toplam QoL özet ölçümleri
Tüm QoL faktör skoru 0.07±0.03 -0.06±0.03 <0.001
Fritsche A. Et al.Diabetes, Obesity and Metabolism 12: 115–123, 2010.
n = 153n = 157
52 hafta
* Bifazik aspart, bizafazik lispro, NPH/RI’nin 70/30 ve 70/25 formları, 2x1
Bazal bolus, hazır karışım insülinlere göre daha üstün glisemik kontrol sağlar
Ginger Çalışması: 310 Tip 2 Diyabet hastasında bazal bolus ve hazır karışım insülin tedavisini karşılaştırıldığı 52 haftalık çalışma
* Bifazik aspart, bizafazik lispro, NPH/RI’nin 70/30 ve 70/25 formları, 2x1
Fritsche A. Et al.Diabetes, Obesity and Metabolism 12: 115–123, 2010.
Glarjin + Glulisinn=153
Premiks n=157
05
101520253035
28.8
14.3
Glarjin+Glulisinn=153
Premiks n=157
05
101520253035404550 46.6
27.9
p=0.0004
52 hafta
%67
A1C
≤ %
7 h
edefi
ne u
laşa
n ha
sta
oran
ı (%
)
A1C
≤ %
6,5
hed
efine
ula
şan
hast
a or
anı (
%)
Bazal bolus tedavi, hazır karışım insülinlere göre daha fazla hastayı tedavi hedeflerine ulaştırır.
A1C ≤ %7 hedefine ulaşan hasta (%) A1C ≤ % 6,5 hedefine ulaşan hasta (%)
Ginger Çalışması: 310 Tip 2 Diyabet hastasında bazal bolus ve hazır karışım insülin tedavisini karşılaştırıldığı 52 haftalık çalışma
Glarjin+Glulisinn=153
Premiks n=157
0
4
8
12
16
20
13.99
18.54
p = 0.2385
Glarjin+Glulisinn=153
Premiks n=157
-1.6
-1.2
-0.8
-0.4
0
-1.31
-0.8
p = 0.0001
52 hafta
Hip
oglis
emik
ola
ylar
(O
lay/
hast
a yı
lı)
∆ A
1C (%
)
Fritsche A. Et al.Diabetes, Obesity and Metabolism 12: 115–123, 2010.
* Bifazik aspart, bizafazik lispro, NPH/RI’nin 70/30 ve 70/25 formları, 2x1
İnsülin glarjin ve glulisin ile yapılan bazal bolus tedavisi ile premiks* tedavisine göre
hipoglisemi riskinde artış olmadan daha iyi glisemik kontrol sağlanmıştır.
Ginger Çalışması: 310 Tip 2 Diyabet hastasında bazal bolus ve hazır karışım insülin tedavisini karşılaştırıldığı 52 haftalık çalışma
Premiks tedaviden, insülin glarjin ile bazal bolus tedaviye geçiş ile, glisemik kontrol iyileşmiş, hipoglisemi sıklığı azalmıştır.
Zjacic-Rotkvic V, et al. Diabetologia Croatica 2012;41(1):41-48.
A1c hedef değere ulaşan hasta yüzdesi Hipoglisemi
n: 220 ,Yaş: 62.2±9.2 yıl, DM yaşı: 13.9±7.6 yıl, BMI: 29.7±5.3 kg/m2 , A1c: 8.9±1.4 %, Premixle tedavi süresi: 4.5±4.1 yıl
Bazal bolus tedavi: x1 insülin glarjin, X3 prandiyal insülin. Hastaların % 90.9’u 2x1 ve %9’u 3x1 premiks insülin kullanmaktaydı.
Hastaların %51.4’ü analog insülin kullanmaktaydı.
%8.9
%7.3
6. ayda A1c düşüşü
Total PRANDİYAL insülin
0.4-0.6 Ü/kg x %50
Total BAZAL insülin 0.4-0.6 Ü/kg x %50
KAHVALTI dozu
TPD x 1/3AKŞAM dozu
TPD x 1/3ÖĞLE dozu
TPD x 1/3
100kg hastaToplam 25 U Kısa etkili
Öğünlerde8 U Kısa etkili
Bazal 25 U Uzun etkili
Bazal bolus tedavide insülin dozunun hesaplanması ve ayarlanması
TEMD Diabetes Mellitus ve Komplikasyonlarının Tanı, Tedavi ve İzlem Kılavuzu-2013 Yenilenmiş 6. Baskı
İnsülin dozunun hesaplanması
TEMD Diabetes Mellitus ve Komplikasyonlarının Tanı, Tedavi ve İzlem Kılavuzu-2013 Yenilenmiş 6. Baskı
Teşekkürler
Teşekkürler