2014

- -

. , . .

2013 11

6,89

7,27

2

À Ã Ó Ó Ë Ã À

ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ ......................................................................................................................................5

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ ................................................................................................................................7

ÍÝÃ. ÒªÑÂÈÉÍ ÎÐËÎÃÛÍ ÒªËªÂ˪ËÒÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ .......................................................8

ÕΨÐ. ÒªÑÂÈÉÍ ÇÀÐËÀÃÛÍ ÒªËªÂ˪ËÒÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ ............................................... 17

ÃÓÐÀÂ. ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒªÑªÂ ÁÀ ÒÓÑÃÀÉ ÑÀÍÃÓÓÄ ................................................. 21

ĪЪÂ. ÒªÑÂÈÉÍ ÒÝÍÖÝË ÁÎËÎÍ ªÐ ................................................................................. 24

ÒÀÂ. ÅЪÍÕÈÉ Ä¯ÃÍÝËÒ, ǪÂ˪ÌÆ ................................................................................... 27

ÇÓÐÃÀÀ. ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ ................................................................................... 31

3

Ç Ó Ð Ã È É Í Æ À Ã Ñ À À Ë Ò

Çóðàã 1. Íýãäñýí òºñâèéí îðëîãî áà çàðëàãà ...............................................................................8

Çóðàã 2. Ìîíãîë óëñûí áîäèò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òààìàãëàë .........................................9

Çóðàã 3. Ãàäààä õóäàëäààíû òýíöýë ........................................................................................... 10

Çóðàã 4. 2014 îíû òºñâèéí îðëîãûí òºëºâëºëò ....................................................................... 11

Çóðàã 5. Îðëîãûí ºñºëò ............................................................................................................... 12

Çóðàã 6. Öýâýð çýñèéí ¿íèéí òààìàãëàë ................................................................................... 13

Çóðàã 6.1 Ìîíãîë óëñûí çýñèéí áàÿæìàëûí ýêñïîðò............................................................. 13

Çóðàã 7. ÁÍÕÀÓ-ûí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé èìïîðò áà Ìîíãîë ................................................. 14

Çóðàã 7.1 Ìîíãîëûí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð (óðàìøóóëàëò ¿íýýð) ............ 14

Çóðàã 8. Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí òààìàãëàë (õóâèàð) ............................................................. 16

Çóðàã 9. Íýãäñýí òºñâèéí íèéò çàðëàãûí á¿òýö ...................................................................... 17

Çóðàã 10. Íýãäñýí òºñâèéí íèéò çàðëàãûí ººð÷ëºëò .............................................................. 18

Çóðàã 11. Óðñãàë çàðäàë õàðüöóóëàëò ....................................................................................... 19

Çóðàã 12. Îðîí íóòãèéí òºñâèéí òîéì ...................................................................................... 21

Çóðàã 13. Íýãäñýí òºñâèéí òýíöýë ............................................................................................. 24

Çóðàã 14. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä ºð ............................................................................................ 25

Çóðàã 14. Áîíäûí õ¿¿, çýýë, áóñàä òºëáºð ................................................................................ 26

Çóðàã 17. Òºñâèéí ãîëëîõ ýðñäýëèéí òîéì .............................................................................. 27

4

Ò Î Â × È Ë Ñ Î Í ¯ Ã Ñ È É Í Æ À Ã Ñ À À Ë Ò

ÀÀÍ – Àæ àõóéí íýãæ

ÀÀÍÎÀÒ – Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð

ÀÌÍÀÒ – Àøèãò ìàëòìàëûí íººö àøèãëàñíû òºëáºð

ÀÍÓ – Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ

ÁÍÕÀÓ – Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä óëñ

ÃØÕÎ – Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò

ÄÍÁ – Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í

Æį – Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë

ͪÀÒ – Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð

ÍÍÔ – Íýýëòòýé íèéãýì ôîðóì

ÎÒÒ – Îþó òîëãîé òºñºë

ÎÓÂÑ – Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí

ª¯Ö – ªíººãèéí ¿íý öýíý

ÕÎ – Õºðºí㺠îðóóëàëò

ÕÀÀ – պ人 àæ àõóé

ÕÕÎÀÒ – Õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàð

5

ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ

Ýíýõ¿¿ òîéì ä¿ãíýëò íü Ìîíãîë óëñûí 2014 îíû óëñûí òºñâèéí òºñºëä õºíäëºíãèéí õàðààò áóñ òîéì ä¿ãíýëò õèéæ ò¿¿íèéãýý Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì(ÍÍÔ)-ààñ çîõèîí áàéãóóëàõ “2014 îíû Ìîíãîë óëñûí íýãäñýí òºñâèéí òºñºë” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä áîëîí ñóäëàà÷èä, èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëºëä òàíèëöóóëæ, õýëýëö¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Èíãýæ àæèëëàõäàà áèä Ìîíãîë óëñûí Ñàíãèéí ÿàìíààñ áîëîâñðóóëñàí 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä òîéì áàéäëààð ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõºä ò¿ëõ¿¿ àíõààðñàí áºãººä áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä áîëîí îëîí íèéòýä òºñâèéí òºñëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã õ¿ðòýýìæòýé õ¿ðãýõ çîðèëòûã òàâüñàí áîëíî.

Òîéì ä¿ãíýëòèéí ¿ð ä¿íã îðëîãî, çàðëàãûí òàëààñ íü õóðààíãóéëàí àâ÷ ¿çâýë:

o Òºñâèéí òºëºâëºëòèéí ÷àäàâõè æèë èðýõ á¿ð äýýøèëæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé áîëîâ÷ òºñâèéí íèéò îðëîãûí 1/5-èéã äàíãààð á¿ðä¿¿ëäýã ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ýêñïîðòûí òîî õýìæýýã ººäðºã òºñººëºõ áàéäàë õýâýýð ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà íü ýðñäýëèéí óäèðäëàãà òºäèéëºí ñàéæðààã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

o Ãàäààä ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë ìóóäàæ, òºëáºðèéí òýíöëèéí àëäàãäàë ºñºæ áóé ýíý ¿åä ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýã ººäðºã òºñººëºõ íü òºñâèéí îðëîãî òàñàëäàõ, òºñâèéã äàõèí òîäîòãîõ çýðýã áýðõøýýëèéã ¿¿ñãýæ áîëçîøã¿éã 2013 îíû òºñâèéí òîäîòãîë õàðóóëæ áàéíà. Ýíý íü íºõöºë áàéäëûã Çàñãèéí ãàçàð ñàéòàð óõààðàí 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä ÷àìáàé, õÿíàìãàé õàíäàõ õýðýãòýéã ñàíóóëæ áàéíà.

o Íýãäñýí òºñâèéí çàðëàãà áóóðñàí ÷, óðñãàë çàðëàãûí õóâü õýìæýý áóóðààã¿é íü òºñâèéí òýëýëò õýâýýð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

o 2014 îíû òºñºâò òýâ÷èæ áîëîõ çàðäàë ãýäýã îéëãîëòûã îðóóëñàí íü øèíý áºãººä ñàéøààëòàé ç¿éë þì. Èðýõ 2014 îíä Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã õ¿÷òýé òàíàõààð òºëºâëºñºí áîë èðãýäèéí ñóóðü àìüæèðãààã áóóðóóëàõã¿é áóþó íèéãìèéí øèíæòýé çàðëàãûí áîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí àæèëëàõààð òºëºâëºñºí áàéíà.

o Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí óÿëäààòàé áàéäàë ñóë áàéãàà íü Ñàíãèéí ÿàìíû áîëîâñðóóëñàí òºñâèéí òºñºë áîëîí Ìîíãîëáàíêíû “Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð 2014 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë”-èéí òºñºëä òóñ òóñ òóñãàãäñàí 2014 îíû Ìîíãîë óëñûí áîäèò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òààìàãëàë õàðãàëçàí 14.8% áîëîí 7.7% áàéãààãààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü ¿íäñýíäýý 50%-èéí çºð¿¿òýé áàéãàà áà Ñàíõ¿¿ãèéí Çîõèöóóëàõ õîðîî, Ìîíãîëáàíê áîëîí Ñàíãèéí ÿàìíû õàìòðàí áàéãóóëñàí Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí çºâëºë ãýõ àëáà àæèëëàõã¿é áàéãààãèéí áîäèò æèøýý þì.

6

Ýíýõ¿¿ òîéì ä¿ãíýëò íü òºñâèéí îðëîãî áà çàðëàãûí òºëºâëºëò, îðîí íóòãèéí òºñºâ áà òóñãàé ñàíãóóä, òºñâèéí òýíöýë áîëîí ºð ãýñýí äýä õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.

7

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Òºñºâ íü òºñâèéí îðëîãî, çàðëàãààð äàìæóóëàí óðò áîëîí äóíä õóãàöààíä ýäèéí çàñãèéã òîãòâîðòîé áàéëãàõ, ºñãºõ, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýãääýã; íýã òàëààñ îðëîãî á¿ðä¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ çàðëàãààð äàìæóóëàí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ, áàðàà òàâààðûã õóäàëäàí àâàõ, íèéãìèéí õàëàìæèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, íèéò ýðýëòèéã óðàìøóóëàõ çýðýã ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãîë àñóóäëóóäûã õàìàðäàã ºðãºí óòãà àãóóëãà á¿õèé áîäëîãûí ÷óõàë õýðýãñýë þì.

Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñâèéí áîäëîãî íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü õºãæèë, èðãýäèéí àìüæèðãààíû áàòàëãààò áàéäàëä òóóøòàé àíõààð÷ ýäèéí çàñãèéí ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ, ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã äàâàí òóóëàõ áîäëîãûí ãîë îðîí çàé, õýðýãë¿¿ð áîëäîã. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñâèéí áîäëîãî íü õýò ìº÷ëºã äàãàñàí øèíæòýé, óðñãàë çàðäàëä ñóóðèëñàí, íèéãìèéí õàëàìæèé㠺人ñºí õýò èõ ¿ðýëãýí í¿ñýð á¿òöýýð ÿâæ èðñýí íü ýðãýýä ýäèéí çàñàãòàà ñºðºã íºëººã áèé áîëãîñîîð áàéãààã 2013 îíû òºñâèéí òîäîòãîë õàðóóëëàà. ßëàíãóÿà õºãæèæ áóé Ìîíãîë îðíû õóâüä ¿íèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, òºñâèéí ñàõèëãà áàòòàé áàéäàë íü õàìãààñ ÷óõàë áºãººä ¿¿íèé òóëä òºðèéí ìºíãºíèé áîëîí òºñâèéí áîäëîãî óÿëäàæ áàéõ ó÷èðòàé. Òºñâèéí òýëýõ áîäëîãî íü ýäèéí çàñãèéí íèéò ýðýëòèéã íýìýãä¿¿ëæ, ¿¿íèéã äàãààä íèéò íèéë¿¿ëýëò ºññºíººð ¿íèéí ò¿âøèí ººð÷ëºãäºõã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí øèíý òýíöâýðò îðæ áîëäîã. ×óõàì èéì ó÷ðààñ òºñâèéí áîäëîãî íü ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõýä èë¿¿ ¿ð àøèãòàé áàéäàã ãýæ ¿çäýã. Òºñâèéí çàðëàãûã ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, àæëûí áàéð, õ¿í àìûí áîäèò îðëîãûã äýìæñýí áàéäëààð îíîâ÷òîéãîîð òºëºâëºõ íü ýðãýýä òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãî, òºñâèéí áààç ñóóðüò ýåðãýýð íºëººëæ, ýäãýýð íü öèêë õýëáýðýýð õàðèëöàí áèå áèåý äýìæèæ áàéäàã. Ãýâ÷ Ìîíãîë óëñàä íèéë¿¿ëýëòèéã áèé áîëãîõ äýä á¿òýö, ¿éëäâýðæèëò õàðààõàí áèé áîëîîã¿éí óðøèãààð òºñâèéí òýëýõ áîäëîãîòîé ¿åä èìïîðòûã óðàìøóóëàõ íºõöºë áàéäëûã ¿¿ñãýñýýð èðëýý.

Äýýðõè íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ òºñâèéí òºëºâëºëòèéã óë ñóóðüòàé õèéõ, òºëºâëºëòºä ñóðàëöàõ çàéëøã¿é íºõöºë øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. ͺ㺺 òàëààñ òºñºâ íü îðëîãûã äàõèí õóâààðèëàõ õýðýãñýë áºãººä ýíý ÷ ¿¿äíýýñ òºñâèéí òºñëèéã èë òîä, íýýëòòýé çàð÷èìä ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé. Ñóäëàà÷ áèäíèé ç¿ãýýñ ÷ ãýñýí òºñâèéí òºëºâëºëòèéã ÷àìáàé, äààöòàé õèéõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæèëëàõ ó÷èðòàé áºãººä öààøèä òºñâèéí ÷èãëýëýýð áîäëîãûí áîëîí òîîí ñóäàëãààã òîãòìîëæóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ýíýõ¿¿ òîéì ä¿ãíýëò íü òºñâèéí áîäëîãûí öîãö ñóäàëãàà áèø áºãººä çºâõºí 2014 îíû òºñºëä òîîí òàëààñ ä¿ãíýëò ºãºõºä ÷èãëýñýí áîëíî. ̺í òºñâèéí òºñºëä èëýðñýí çàðèì òîîöîîëëûí àëäàà, îéëãîìæã¿é òàéëáàð çýðãèéã íýã á¿ð÷ëýí îðóóëàõûã õè÷ýýãýýã¿é áºãººä çºâõºí áîãèíî õóãàöààíä ìýäýýëëèéã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí.

8

ÍÝÃ. ÒªÑÂÈÉÍ ÎÐËÎÃÛÍ ÒªËªÂ˪ËÒÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ

Ñ¿¿ëèéí 2 æèëèéí ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýëòýé áàéäëóóä íü 2014 îíû òºñâèéã ººäðºã òºñººëºõ íºõöºë áîëîìæèéã áóóðóóëñàí.

Ìîíãîë óëñûí 2014 îíû òºñºâ íü òºñâèéí îðëîãî èõ õýìæýýãýýð òàñàëäñàí, òºãðºãèéí õàíø îãöîì ñóëàð÷ áóé çýðýã ýäèéí çàñãèéí íèëýýä òºâºãòýé ¿åä õèéãäýæ áàéãààãààðàà îíöëîã þì. Ýíýõ¿¿ áîäèò íºõöºë áàéäàë 2014 îíä íýãäñýí òºñâèéí íèéò òýíöâýðæ¿¿ëñýí îðëîãûã 6,89 èõ íàÿä òºãðºã áóþó ºìíºõ æèëèéí áàòàëñàí òºñ⺺ñ 5%-èàð, çàðäëûã 7,27 èõ íàÿä òºãðºã áóþó 2.3% -èàð òóñ òóñ áóóðóóëàí òºñººëºõºä øóóä íºëººëñºí. Íýãäñýí òºñâèéí îðëîãûí ºñºëòèéí õóðäûã ñààðóóëàí òºñººëñºí íü äýýð äóðäñàí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ ãàäíà Åâðî á¿ñ, Õÿòàäûí àæ ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí óäààøðàë ìåòàëëûí ¿íýíä ñºð㺺ð íºëººëñºíòýé ÷ ìºí øóóä õîëáîîòîé þì. 2014 îíû òºñâèéí òºëºâëºëòèéí åðºíõèé òºëºâ 2009 îíû ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí ¿åèéí òºñºâòýé òºñòýé ä¿ð çóðàã àæèãëàãäàæ áàéíà (Çóðàã 1). ªºðººð õýëáýë, óðüä îíîîñ òºñâèéí îðëîãî áà çàðëàãûí ä¿í íü áóóð÷ áàéñàí òîõèîëäîë ýíý õóãàöààíä çºâõºí 2009 îíû òºñºâò ë ãàð÷ áàéâ.

Çóðàã 1. Íýãäñýí òºñâèéí îðëîãî áà çàðëàãà

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì

Õýäèéãýýð 2013 îíû òºñâèéí òºñºëòýé õàðüöóóëàõàä îðëîãî, çàðëàãà 2014 îíä áóóðñàí õàðàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ Ñàíãèéí ÿàìíààñ ºðãºí áàðüñàí 2013 îíû òºñâèéí òîäîòãîëûí òºñºëòýé õàðüöóóëáàë îðëîãûã 8.8%-èàð, çàðëàãûã 9.7%-èàð òóñ òóñ ºñºõººð òºñººëæýý. Íýãäñýí òºñâèéí àëäàãäëûã íýðëýñýí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ( ÄÍÁ) 2% áóþó 0,41 èõ íàÿä òºãðºã áàéõààð òîîöñîí íü “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü”-èéí òóñãàé øààðäëàãûã õàíãàæ áàéíà. Ãýâ÷ òºñâèéí àëäàãäëûã íýìýõ áîëîìæã¿é øóóä 2%-ä òóëãàí òºñººëñºí íü îðëîãûí áóóðàëò, çàðëàãûí ºñºëò èðýõ îíä áîäèòîé áèé áîëáîë “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü” çºð÷èãäºõ ìàãàäëàëòàéã äàâõàð

9

õàðóóëæ áàéíà. Òºñâèéí òîãòâîðæóóëàëòûí ñàíä 29,7 òýðáóì òºãðºã õóðèìòëóóëàõààð òºëºâëºæýý.

Ñàíãèéí ÿàìíû áîëîâñðóóëñàí òºñâèéí òºñëèéí îðëîãûí òàëûí á¿òöèéã çàäëàí õàðâàë íèéò òºñâèéí îðëîãûí 90% áóþó 6.2 èõ íàÿä òºãðºãèéã òàòâàðûí îðëîãîîñ, 9.2% áóþó 0.64 èõ íàÿä òºãðºãèéã òàòâàðûí áóñ îðëîãîîñ á¿ðä¿¿ëýõýýð òîîöñîí íü øóóä òàòâàðûí îðëîãóóä áîëîõ óóë óóðõàéí îðëîãûí òàòâàð, íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð (ͪÀÒ) çýðýã òàòâàðóóäàä õýò äóëäóéäñàí áàéãàà íü íýãýí òºðëèéí ýðñäýëèéã áèé áîëãîæ áàéíà.

Òºñâèéí õýò ¿íäýñëýëã¿é òýëäýã áàéäàë ººð÷ëºãäºæ, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé óÿëäóóëàõ áàéäàë ñàéæèðñàí.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òºñâèéí òýëýõ áîäëîãûã õ¿÷òýé õýðýãæ¿¿ëñýýð áàéñàí áºãººä 2013 îíîîñ “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü” õýðýãæèæ ýõýëñýíýýð òºñâèéí òºëºâëºëòºä çàðèì íýãýí íààøòàé õàíäëàãà áèé áîëæ ýõýëñýí. 2014 îíû òºñâèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé óÿëäóóëàõ áàéäàë ñàéæèð÷ áàéãàà áîëîâ÷ áîäëîãûí óÿëäààã¿é òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ íü õýâýýð áàéñààð áàéíà. Òóõàéëáàë, Ñàíãèéí ÿàìíû ã¿éöýòãýñýí òºñâèéí òºñºë áîëîí Ìîíãîëáàíêíû “Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð 2014 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë”-èéí òºñºëä òóñãàãäñàí 2014 îíû Ìîíãîë óëñûí áîäèò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òààìàãëàë õàðãàëçàí 14.8% áîëîí 7.7% áàéãààãààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü ¿íäñýíäýý 50%-èéí çºð¿¿òýé áàéãàà áà Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî, Ìîíãîëáàíê áîëîí Ñàíãèéí ÿàìíû õàìòðàí áàéãóóëñàí Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí çºâëºë ãýõ àëáà àæèëëàõã¿é áàéãààãèéí áîäèòîé æèøýý þì.

Çóðàã 2. Ìîíãîë óëñûí áîäèò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òààìàãëàë

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì, Ìîíãîëáàíê, ÎÓÂÑ

10

Ãàäààä õóäàëäàà áà õóäàëäààíû íºõöëèéã Ñàíãèéí ÿàìíû ç¿ãýýñ ººäðºãººð òààìàãëàñàí ãýæ ñóäëàà÷ áèä ¿çýæ áàéíà. Ó÷èð íü èðýõ 2014 îíä èìïîðòûí áàðààíû ºñºëò ñààð÷, ýñðýãýýðýý Îþó Òîëãîéí çýñèéí áàÿæìàë áîëîí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûí õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëñíýýð õóäàëäààíû òýíöýë àøèãòàé ãàðàõ òààìàãëàë íü áîäèòîé õýðýãæèõ íºõöºë áîëîìæ áàãà þì. Èðýõ îíä ãàäààä îðíóóä ÿëàíãóÿà ìàíàé óðä õºðøèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààðñàí, Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñ (ÀÍÓ) áîëîí Åâðî á¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí íºõöºë òºäèéëºí ñàéæðàõã¿é áàéõ òààìàãëàëûã Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí (ÎÓÂÑ) áîëîí áóñàä òîìîîõîí èíñòèòóöóóäûí ç¿ãýýñ äýâø¿¿ëýýä áàéõàä Ìîíãîëûí ýêñïîðòûí ºñºëò ºíäºðò õàäãàëàãäàõ íºõöºë ¿ëýìæ áàãà þì.

Çóðàã 3. Ãàäààä õóäàëäààíû òýíöýë

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì

ͺ㺺 òàëààñ ãàäààä çàõ çýýëèéí íºõöºë áàéäàë òºäèéëºí òààòàé áîëîîã¿é áàéãàà ¿åä ýêñïîðòûã õ¿÷òýé òýëýõ áîëîìæ õîìñûí äýýð ãîëëîõ ýêñïîðò áîëîõ í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûí õýìæýý ñ¿¿ëèéí 2 æèë äàðààëàí áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà. Õàðèí 2014 òºñâèéí òºñëèéí åðºíõèé ¿ç¿¿ëýëòèéí ÷èã õàíäëàãà íü ºìíºõ æèë¿¿äèéí òºñâèéí òºñë¿¿äýä ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õàíäëàãààñ õýò çºð¿¿òýé íýðëýñýí ÄÍÁ áîëîí îðëîãûí òºñººëëèéã õèéäýã áàéñàíòàé õàðüöóóëàõàä õàðèëöàí óÿëäààòàé òààìàãëàñàí íü ñàéøààëòàé.

2014 îíû òºñâèéí íèéò îðëîãûí òààìàãëàë áóóðñàí íü ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé òºëºâ ñààðñàíòàé õîëáîîòîé.

2014 îíû òºñâèéí íèéò îðëîãûí òààìàãëàë íü ºìíºõ æèëèéí òºñºâëºñºí õýìæýýíýýñ 5%-èàð áóþó 363,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðñàí. Áîäèò ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé èäýâõ áóóð÷, èìïîðòûí õýìæýý ñààðàõòàé õîëáîãäîí ͪÀÒ, ãààëèéí àëáàí òàòâàðóóä áóóðàõ òºñººëºëòýé òóñãàãäñàí áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îðëîãûí 70% ãàðóé õóâèéã çºâõºí ãóðâàí íýð òºðëèéí ò¿¿õèé ýäèéí ýêñïîðòûí îðëîãîîñ á¿ðä¿¿ëýõýýð òîîöñîí íü îéðîëöîîãîîð 1 èõ íàÿä òºãðºã áàéõààð áàéíà. Õºðºí㺠áà òóñëàìæèéí îðëîãûí

11

òºñººëëèéã åð人 10 õ¿ðýõã¿é òýðáóì áàéõààð òóñãàñàí íü Ìîíãîë óëñûí òºñºâ íü ºíººäºð áèåý äààñàí õàðààò áóñ áîëñîí ñàéøààëòàé ¿ç¿¿ëýëò þì. 2005 îíîîñ ºìíºõ òºñâèéí îðëîãûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò íü òóñëàìæèéí îðëîãî áàéäàã áàéñàíòàé õàðüöóóëàõàä ºíäºð àõèö ãàðñàí íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ àõèö íü òîãòâîðòîé, óðò õóãàöààíû áóñ ñàëáàð áîëîõ óóë óóðõàéòàé õîëáîîòîé áàéãàà íü àñóóäëûã áèé áîëãîæ áàéãàà þì.

Çóðàã 4. 2014 îíû òºñâèéí îðëîãûí òºëºâëºëò

Ýõ ¿¿ñâýð:Ñàíãèéí ÿàì, Ìîíãîëáàíê

Îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàéä õºäºëìºðèéí õºëñíèé ñóóðü õýìæýýã íýìñýí, èðýõ îíä öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñèéã òîäîðõîé õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà ãýõ çýðãýýñ øàëòãààëæ õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàð (ÕÕÎÀÒ)-ûã 104,0 òýðáóì òºãðºã áóþó 26%-èàð ºñãºæ, àæ àõóé íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð (ÀÀÍÎÀÒ)-ûã ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëààñ õàìààð÷ 82,0 òýðáóì òºãðºãººð áóþó 9.5%-èàð áóóðóóëæ íèéò ä¿íãýýð ºìíºõ æèëèéí òºñºâëºñºí õýìæýýíýýñ 1.7%-èàð ºñíº ãýæ òºëºâëºñºí. Õàðèí îíöãîé àëáàí òàòâàðûí îðëîãîä òºäèéëºí ººð÷ëºëò ãàðàõã¿é áóþó 0.4%-èàð ºñíº ãýæ ¿çñýí áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí õóãàöààíä èìïîðò æèëä äóíäæààð 40 îð÷èì õóâèàð ºñ÷ áàéñàí õýäèé ÷ Îþó Òîëãîé Òºñºë (ÎÒÒ)-èéí ¿íäñýí á¿òýýí áàéãóóëàëò õèéãäñýíòýé õîëáîîòîéãîîð öààøèä èìïîðò áóóðàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí. ¯¿íòýé óÿëäóóëæ 2014 îíû èìïîðòûí ºñºëòèéã 16% áîëãîí áóóðóóëæ òîîöñîí. ¯¿íèé óëìààñ èìïîðòûí ͪÀÒ-ûí õýìæýý 256,0 òýðáóì òºãðºãººð áóþó 20.3%-èàð, íèéò ͪÀÒ-ûí îðëîãî 237,0 òýðáóì òºãðºãººð áóþó íèéò ä¿íãýýðýý ºìíºõ æèëèéí òºñºâëºñºí õýìæýýíýýñ 12%-èàð áóóðàõààð áàéíà. Õàðèí èìïîðòûí ºñºëòèéí óäààøðàëààñ øàëòãààëæ ãààëèéí òàòâàðûí îðëîãî 149,0 òýðáóì òºãðºã áóþó 25%-èàð áóóðàõ òºñººëºëòýé áàéãàà þì.

12

Çàñãèéí ãàçàð íü ×èíãèñ áîíäûí õºðºí㺺ð õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîäëîãîî ÿâóóëæ áàéãàà òóë õºðºíãèéí áà òóñëàìæèéí îðëîãûã èðýõ æèëä áóóðàõààð òºñººëñºí áîë áóñàä òºëáºð õóðààìæèéí õóâüä 18%-èàð áóþó 244,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðñàíä ºìíºõ æèëèéí òºñºâò ÎÒÒ-èéí ãýðýýíèé ººð÷ëºëòººð îðëîãî îðîõîîð òóñãàñàí íü íºëººëñºí. Àøèãò ìàëòìàëûí íººö àøèãëàñíû òºëáºð (ÀÌÍÀÒ) áîëîí ºñºí íýìýãäýõ ðîÿàëüòûí õóâüä õàðãàëçàí 32% áà 40%-èàð ºñºõ áóþó íèéòäýý 244,0 òýðáóì òºãðºãººð ºíãºðñºí æèëýýñ íýìýãäýõýýð òºñººëñºí íü ÎÒÒ-èéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé.

Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òàòâàðûí îðëîãûí ºñºëòèéã õýâýýð, óóë óóðõàéí áóñ ñàëáàðûí ºñºëòèéã ñààðàõààð òºëºâëºñºí.

Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îðëîãî 1,4 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ðýõ òºñººëºëòýé áàéãàà áà ¿¿íèé 13%-èéã àëò, 43%-èéã í¿¿ðñ, 27%-èéã çýñèéí áàÿæìàëûí ýêñïîðòîîñ á¿ðä¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí. Àëò, çýñèéí áàÿæìàë, í¿¿ðñíèé òàòâàðààñ óóë óóðõàéí îðëîãûí 83%-èéã, íýãäñýí òºñâèéí îðëîãûí 12%-èéã á¿ðä¿¿ëýõýýð òîîöñîí. ÎÒÒ-èéí õóâüä óóë óóðõàéí îðëîãûí 26%-èéã, íýãäñýí òºñâèéí îðëîãûí 5%-èéã äàíãààðàà á¿ðä¿¿ëýõýýð áàéíà.

Çóðàã 5. Îðëîãûí ºñºëò1

Ýõ ¿¿ñâýð:Ñàíãèéí ÿàì, Ìîíãîëáàíê

Òºñâèéí íèéò îðëîãûí 1/5 íü óóë óóðõàéí øóóä òàòâàðààñ õàìààðàëòàé áàéãàà íü òóõàéí ñàëáàðààñ îðîõ òºñâèéí îðëîãûí òºâëºðºë ºíäºð, ýìçýã áàéäàë áóóðàõã¿é áàéãààãèéí øèíæ þì. Ñ¿¿ëèéí 5 æèëä óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òàòâàðûí îðëîãûí äóíäàæ ºñºëò íü 13% áàéñàí áîë óóë óóðõàéí áóñ ñàëáàðûí òàòâàðûí ºñºëò 31% áàéâ. Õàðèí 2014 îíû õóâüä óóë óóðõàéí ñàëáàð ºñºëòºº õàäãàëæ 14%-èàð ºñºõ òºñººëºëòýé áàéãàà áîë óóë óóðõàéí áóñ ñàëáàðûí õóâüä 7%-èàð áóóðàõ òºñººëëèéã ãàðãàñàí áàéíà. Áèäíèé òààìàãëàæ áóéãààð èìïîðòûí áóóðàëòààñ øàëòãààëæ äîòîîä ýäèéí çàñãèéí õýðýãëýý áóóð÷, öààøëààä óóë óóðõàéí áóñ ñàëáàðûí ºñºëò ÷ áóóðàõ ìàãàäëàëòàé. ÎÒÒ-èéí ýêñïîðòòîé

12013 îíä ÇÃ-ààñ Îþó Òîëãîé òºñëèéí ãýðýýíä ººð÷ëºëò õèéõ çàìààð 457 òýðáóì òºãðºãèéã òºñºâò òºâëºð¿¿ëíý ãýñýí îðëîãûã óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îðëîãîä òîîöîîã¿é áîëíî. Äýýðõè òîîöîîëîëä óóë óóðõàéí øóóä òàòâàðûã òîîöîîëñîí áîëíî.

13

õîëáîîòîéãîîð 2014 îíä 24.9 òí àëòûã íýìæ ýêñïîðòëîíî ãýæ ¿çñýíýýð àëòíû òàòâàðûí îðëîãûã 58,0 òýðáóì òºãðºã áóþó 48%-èàð ºñºõººð òºëºâëºñºí.

2014 îíä ÎÒÒ-èéí èë óóðõàéí áàÿæìàëûã îðóóëààä íèéòäýý 1.2 ñàÿ òí çýñèéí áàÿæìàëûã ýêñïîðòëîõîîð òºëºâëºñºí íü ìàíàé óëñûí ýêñïîðòûí ò¿¿õýíä õàìãèéí ºíäºð õýìæýý áîëæ áàéíà. Ãýõäýý ºíãºðñºí æèëòýé õàðüöóóëàõàä çýñèéí áàÿæìàëûí ýêñïîðòîîñ îðîõ òàòâàðûí îðëîãî áóóðàõààð áàéãàà íü 2013 îíä óã ¿ç¿¿ëýëòèéã õýò ººäðºã òºñººëñºíòýé õîëáîîòîé. 2014 îíä 1.2 ñàÿ òí çýñèéí áàÿæìàë ýêñïîðòîëæ 0,39 èõ íàÿä òºãðºãèéí òàòâàðûí îðëîãûã íýãäñýí òºñºâò òºâëºð¿¿ëýõ òºñºë áîëîâñðóóëñàí íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òàòâàðûí îðëîãûí 27%, íýãäñýí òºñâèéí îðëîãûí 6%-ã á¿ðä¿¿ëýõýýð áàéíà.

Çóðàã 6. Öýâýð çýñèéí ¿íèéí òààìàãëàë

(2013-2014)

Çóðàã 6.1 Ìîíãîë óëñûí Çýñèéí áàÿæìàëûí ýêñïîðò

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì, Ìîíãîëáàíê, ÎÓÂÑ,Bloomberg

Òýíöâýðæ¿¿ëñýí öýâýð çýñèéí ¿íèéí òààìàãëàëûã òîíí òóòàìä 6,242.0 àì.äîëëàð áàéõààð òºñººëñºí íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí òààìàãëàëòàé íèéöòýé áàéõààð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Ãýâ÷ ýêñïîðòûí òîî õýìæýýíèé òààìàãëàëûã ººäðºã ñóóðüòàé òîîöñîí õýâýýð áàéíà. Ó÷èð íü Ýðäýíýò ¿éëäâýð ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä äóíäæààð 550 ìÿí.òí çýñèéí áàÿæìàë ýêñïîðòîëñîí áºãººä öààøèä ýíý õóâü õýìæýý õàäãàëàãäàõààð áàéãàà. Õàðèí ÎÒÒ-èéí àøèãëàëòàä îðîîä áóé ªìíºä Îþó èë óóðõàé íü ºäðèéí 100 ìÿí.òí õ¿äýð îëáîðëîæ, áîëîâñðóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé. Ýíý õ¿÷èí ÷àäëààðàà á¿ðýí äîãîëäîëã¿é àæèëëàñàí íºõöºëä ë 700 ìÿí.òí –îîñ äýýø õýìæýýíèé çýñèéí áàÿæìàë ãàðãàõ áîëîìæòîé íü ýðñäýë ¿¿ñãýõ ºíäºð ìàãàäëàëòàé áàéíà.

14

Õýðýâ 2014 îíä ÎÒÒ 700 ìÿí.òí-îîñ äýýø çýñèéí áàÿæìàë ýêñïîðòîëñîí òîõèîëäîëä Îþó Òîëãîé ÕÕÊ íü Ìîíãîëä õàìãèéí òîì òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí íýãæ (ÀÀÍ) áîëîõ áà óóë óóðõàéí òàòâàðûí îðëîãûí 26%-èéã, íýãäñýí òºñâèéí îðëîãûí 5%-èéã äàíãààðàà á¿ðä¿¿ëýõ þì. 2014 îíä 31.4 ñàÿ òí êîêñæèõ í¿¿ðñ ýêñïîðòîëæ, 0.59 èõ íàÿä òºãðºãèéí òàòâàðûí îðëîãûã íýãäñýí òºñºâò òºâëºð¿¿ëýõ òºñºë áîëîâñðóóëñàí íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òàòâàðûí îðëîãûí 41%, íýãäñýí òºñâèéí îðëîãûí 8.5%-ã á¿ðä¿¿ëýõýýð áàéãàà þì.

Çóðàã 7. ÁÍÕÀÓ-ûí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé èìïîðò áà Ìîíãîë

Çóðàã 7.1 Ìîíãîëûí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð (óðàìøóóëàëò ¿íýýð)

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì, Ìîíãîëáàíê, Coal Mongolia 2013

2014 îíä ìàíàé óëñ ÁÍÕÀÓ-ûí æèëèéí íèéò êîêñæèõ í¿¿ðñíèé èìïîðòûí 42% áóþó 31.4 ñàÿ òí êîêñæèõ í¿¿ðñèéã ýêñïîðòëîæ 590 òýðáóì òºãðºãèéí òàòâàðûí îðëîãûã íýãäñýí òºñºâò òºâëºð¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òàòâàðûí îðëîãûí 41%, íýãäñýí òºñâèéí íèéò îðëîãûí 8.5%-èéã á¿ðä¿¿ëýõ þì. 2013 îíû õ¿ëýýãäýæ áóé ã¿éöýòãýëýýð 18 ñàÿ òí êîêñæèõ í¿¿ðñèéã ýêñïîðòëîõîîð áàéíà. Ãýòýë ýêñïîðòûí õýìæýýã 2014 îíä äàðóé 80 îð÷èì õóâèàð ºñãºæ òºëºâëºñºí íü õýò ººäðºã òºñººëºë þì. ÁÍÕÀÓ 2014 îíä íèéò 75 ñàÿ òîíí êîêñæèõ í¿¿ðñ èìïîðòëîõîîð òîîöîîëæ áàéãàà áºãººä ò¿¿íèé 40 ãàðóé õóâèéã Ìîíãîë óëñ äàíãààð íèéë¿¿ëýõ çîðèëò òàâüñàí íü áèåëýõ ìàãàäëàë áàãàòàé. ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ õ¿íä ¿éëäâýðëýëýý öààøèä õýò íýìýõã¿é áàéõ áîäëîãî áàðüæ áàéãààãààñ áîëæ í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûí õýìæýý áóóðàõ ýðñäýë áèé áîëîõîîð áàéíà. Òºñâèéí îðëîãûí á¿ðä¿¿ëýëòèéí áàðàã 10%-èéã õýò ººäðºã òîî õýìæýýãýýð òºñººëñºí íýã á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ õàìààðàëòàé òºëºâëºñºí íü òºñâèéí îðëîãîä ó÷ðàõ ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Æèøýýëáýë, êîêñæèõ í¿¿ðñíèé ýêñïîðò 5 ñàÿ òîííîîð áóóðñàí òîõèîëäîëä òºñºâò òºâëºð¿¿ëýõ òàòâàðûí îðëîãî 100,0 òýðáóì òºãðºãººð òàñðàõ ýðñäýëòýé þì.

15

̺í òºðèéí ºì÷èò “Ýðäýíýñ Òàâàí Òîëãîé” ÕÊ-èéã 2014 îíä 10 ñàÿ òí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé ýêñïîðò õèéíý õýìýýí òºëºâëºñºí íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Ó÷èð íü ¿éë àæèëëàãàà íü äîãîëäîëòîé áàéãàà ÀÀÍ èðýõ îíä õàìãèéí á¿òýýìæòýé óóðõàé áîëîõ ìàãàäëàë áàãà þì. Ãýõäýý Ìîíãîëûí êîêñæèõ í¿¿ðñ ÁÍÕÀÓ-ä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé áºãººä öààøèä òýýâýðëýëòèéã ñàéæðóóëñàí òîõèîëäîëä Ìîíãîëûí êîêñæèõ í¿¿ðñ ÁÍÕÀÓ-ûí çàõ çýýëä õ¿÷òýé ºðñºëäºæ áîëîõûã WoodMac2-èéí ñóäëàà÷èä íîòîëñîí áàéäàã. Ó÷èð íü Ìîíãîëûí í¿¿ðñíèé ºðòºã áîëîí ÷àíàðûí õóâü õýìæýý íü áóñàä ýêñïîðòëîã÷ îðíóóä áîëîõ Àâñòðàëè, Êàíàä, Èíäîíåçè çýðýã óëñóóäòàé æèøèã ò¿âøèíä áàéãààòàé õîëáîîòîé þì.

Öààøèä òºñâèéí îðëîãûí òºëºâ áàéäàë òîäîðõîéã¿é, ãàäààä ýäèéí çàñàã òîãòâîðã¿é õýâýýð áàéõ ìàãàäëàëòàé.

2014 îíû õóâüä áîäèò ýäèéí çàñàã íèëýýä õýìæýýãýýð öàðöàõ, öààøëààä ìº÷ëºãèéí äàãóó õóìèãäàõ ýðñäýë áàéãààã Ìîíãîëáàíêíû ç¿ãýýñ ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýëäýý òóñãàí ñàíóóëñàí. Ñ¿¿ëèéí 5 æèë ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò (ÃØÕÎ) áîëîí òîìîîõîí óóë óóðõàéí òºñë¿¿äèéí óðàìøóóëëààð æèë á¿ð 10%-èàñ äýýø ºñºæ áàéñàí ýäèéí çàñàã 7%-èéí ò¿âøèíä îéðòîíî ãýäýã íü ºíäºð ýðñäýëòýé íºõöºë áàéäàë þì. Ýíý á¿õ íºõöºë áàéäëûã áîäèòîé àâ÷ ¿çýæ òºñºâò òóñãàõ íü öààøèä ¿¿ñýõ ýðñäýëýýñ ñýðãèéëýõýä ÷óõàë àëõàì áîëíî. ÃØÕÎ-ûí áóóðàëòòàé õîëáîîòîéãîîð òºãðºãèéí õàíøèéí ñàâàëãàà òîãòâîðæèõã¿é áàéãàà íü òºãðºãèéí õàíøèéí ñóëðàëûã íýìýãä¿¿ëæ öààøëààä èíôëÿöèä íºëººëºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. 2014 îíû 11 ñàðûí ýõíèé áàéäëààð Ìîíãîëáàíêíààñ çàðëàñàí àì.äîëëàðûí àëáàí õàíø 1738 òºãðºã áàéõàä 2014 îíû òºñâèéí òºëºâëºãººíä àì.äîëëàðûí õàíøèéã 1384 òºãðºãººð òîîöîîëñîí íü ýäèéí çàñãèéí òºëºâ ñýðãýõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûí óðñãàë íýìýãäýõ íºõöºë áèé áîëîõ ìýò õàðàãäàæ áàéíà. Ãýâ÷ äýëõèé íèéòèéí ýäèéí çàñãèéí òºëºâèéã àæèãëàõàä ÃØÕÎ áîëîí äîòîîä ýäèéí çàñãèéí òºëºâ òèéì ÷ õóðäàí ñýðãýõ áîëîìæ õàðàãäàõã¿é áàéíà ãýæ ñóäëàà÷ áèä ¿çýæ áàéíà. ̺í äýëõèéí ãîëëîõ çàõ çýýë¿¿ä òºäèéëºí ñýðãýõã¿é áàéõ òààìàãëàëûã ÎÓÂÑ-èéí ç¿ãýýñ ãàðãàñàí 10-ð ñàðûí Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí òîéì òàéëàíäàà òàíèëöóóëñàí (Çóðàã 8).

2Ýð÷èì õ¿÷, ò¿¿õèé ýäèéí çàõ çýýëèéí òàëààð ìýäýýëýë, çºâëºãººíèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã êîíñàëòèíã êîìïàíè

16

Çóðàã 8. Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí òààìàãëàë (õóâèàð)

Ýõ ¿¿ñâýð:ÎÓÂÑ

Ò¿¿í÷ëýí ºìíº áèä äóðäñàí÷ëàí ÁÍÕÀÓ òîãòâîðòîé, ýð¿¿ë ºñºëòèéí çàãâàðûã áîëîâñðóóëñàí áîëîõîî ìýäýãäýæ, õ¿íä ¿éëäâýðëýëýý öààøèä õýò íýìýõã¿é áàéõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áóé, ìºí ÀÍÓ-ûí Õîëáîîíû íººöèéí áàíêíààñ Çàñãèéí ãàçðûí áîíäûã áóöààí õóäàëäàí àâàõ õºòºëáºðºº çîãñîîñîí çýðýã íü æèæèã ýäèéí çàñãóóäàä õàíøèéí äàðàìòûã áèé áîëãîõîä íºëººëæ áàéãàà þì. ßëàíãóÿà îëîí óëñûí commodity currency áóþó ò¿¿õèé ýäèéí ñàâàëãààíä õàìãèéí ºíäºð ºðòäºã õàíøòàé îðíóóäûí íýãýýð Ìîíãîë óëñ íýðëýãäýýä áàéãàà ¿åä äýëõèéí ýäèéí çàñàãò ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿äýä Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, âàëþòûí õàíø ìàø ìýäðýã áîëñîîð áàéíà.

17

ÕΨÐ. ÒªÑÂÈÉÍ ÇÀÐËÀÃÛÍ ÒªËªÂ˪ËÒÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ

Óðñãàë çàðëàãûí ºñºëòºä öàëèí õºëñ òýòãýâðèéí íýìýãäýë, õºðºíãèéí çàðëàãûí áóóðàëòàä óëñûí òºñ⺺ð õèéãäýõ õºðºí㺠îðóóëàëò (ÕÎ) áîëîí ãàäààä çýýëýýð

ñàíõ¿¿æèõ ÕÎ-ûí áóóðàëò íºëººëñºí.

2014 îíû Ìîíãîë óëñûí Íýãäñýí òºñâèéí çàðëàãûí 73.2% áóþó 5,3 èõ íàÿä òºãðºãèéã óðñãàë çàðäàëä, 27.3% áóþó 1,98 èõ íàÿä òºãðºãèéã õºðºíãèéí çàðëàãàä 38,0 òýðáóì òºãðºãèéã öýâýð çýýëèéí òºëºëòºä òóñ òóñ òºëºâëºñºí áà íýãäñýí ä¿íãýýð 7,27 èõ íàÿä òºãðºãèéí íèéò çàðëàãàòàé áàéõààð áàéíà. Ýíý íü íýðëýñýí ÄÍÁ-íèé 35.4%-òàé òýíöýæ áàéíà. 2014 îíû íýãäñýí òºñâèéí çàðëàãà 265,0 òýðáóì òºãðºãººð áóþó ºìíºõ îíû áàòàëñàí òºñâèéí çàðëàãààñ 3.5%-èàð áóóðñàí. Ýíýõ¿¿ áóóðàëòàíä óëñûí òºñâèéí õºðºí㺠îðóóëàëò(ÕÎ) áîëîí òºñëèéí çýýëèéí çàðëàãûã õàðãàëçàí 171,0 òýðáóì áîëîí 318,0 òýðáóì òºãðºãººð òóñ òóñ áóóðóóëñàí íü íºëººëñºí áàéíà. Íèéò óðñãàë çàðëàãà àáñîëþò ä¿íãýýðýý 326,0 òýðáóì òºãðºãººð ºññºí íü Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ èðýõ îíä öàëèí õºëñèéã 166,0 òýðáóì, óðñãàë øèëæ¿¿ëãèéã 169,0 òýðáóì òºãðºãººð íýìýõýýð òîîöñîíòîé õîëáîîòîé.

Çóðàã 9. Íýãäñýí òºñâèéí íèéò çàðëàãûí á¿òýö

2014 îíä õàëàìæèéí áîäëîãûí ñóóðèéã ººð÷ëºõã¿é áóþó óðñãàë øèëæ¿¿ëýãò 2013 îíû òºñ⺺ñ 9%-èàð áóþó àáñîëþò ä¿íãýýð 169,0 òýðáóì òºãðºãººð íýìýõýýð òºëºâëºñºí íü òºñºâ äýõü óëñòºðæäºã áàéäàë òºäèéëºí áóóðààã¿éí èëðýë ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Òóõàéëáàë, îþóòíû òýòãýëýãò çîðèóëæ 96 òýðáóì òºãðºã, íèéãìèéí õàëàìæèä 504,0 òýðáóì òºãðºã òºñºâëºñºí.

Ýõ ¿¿ñâýð:Ñàíãèéí ÿàì

Àáñîëþò ä¿íãýýð

ªñºëò õóâèàð Õàíäëàãà

18

Íýãäñýí òºñâèéí íèéò çàðëàãûí 73%-èéã óðñãàë çàðäàë ýçýëæ áàéãàà íü ºìíºõ æèë¿¿äèéí äóíäàæ ò¿âøèíä áàéíà. ªºðººð õýëáýë óðñãàë áóþó çàéëøã¿é ºäºð òóòìûí çàðäëóóä ºíäºð áàéíà.

Çóðàã 10. Íýãäñýí òºñâèéí íèéò çàðëàãûí ººð÷ëºëò

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì

Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä Ìîíãîë óëñûí íýãäñýí òºñâèéí çàðëàãà íü ºíãºðñºí 10 æèëä äóíäæààð 25%-èàð ºñ÷ áàéñàí. 2014 îíû õóâüä íýãäñýí íèéò çàðëàãûã 7,27 èõ íàÿä òºãðºã áóþó ºìíºõ æèëèéí áàòàëñàí òºñ⺺ñ 3.5% -èàð áóóðóóëàí òºñººëñºí3 áîë 2013 îíû òîäîòãîëûí òºñ뺺ñ 10%-èàð áóþó 0.6 èõ íàÿä òºãðºãººð ºñºõººð òºëºâëºñºí áàéíà.

Íýãäñýí òºñâèéí çàðëàãûí áóóðàëòàä õºðºíãèéí çàðäëûí õóâü õýìæýýã 20%-ààð áóþó 0.5 èõ íàÿä òºãðºãººð áóóðóóëñàí íü ãîëëîæ íºëººëñºí. Õýäèéãýýð íèéò òºñâèéí çàðëàãà áóóð÷ áàéãàà íü ñàéøààëòàé ÷ óðñãàë çàðäëûí õóâü õýìæýýã áóóðóóëààã¿é áóþó 9%-èàð ºìíºõ æèëýýñ ºñºõººð òºñºâëºñºí íü òºñâèéí óðñãàë òýëýëò õýâýýð áàéãààãèéí øèíæ þì. Óëñûí òºñâèéí ÕÎ-ûí áîëîí òºñëèéí çýýëýýð ñàíõ¿¿æèõ ÕÎ-ûí õ¿ðýýíä õèéãäýõ òºñºâò àæëóóäûã îãöîì áóóðóóëñàí ãîë øàëòãààí íü òºñâèéí ãàäóóðõè áîíäûí ñàíõ¿¿æèëò õýâýýð ¿ðãýëæëýõòýé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, òºñâèéí ãàäóóðõ ¿éë àæèëëàãàà óëàì èäýâõæèõ õàíäëàãàòàé áîëæ ýíý íü Çàñãèéí ãàçðûí õóâüä õýò à÷ààëàë àâ÷ðàõûã ¿ã¿éñãýõã¿é.

Òàòààñûí õóâü õýìæýý áîëîí òýâ÷èæ áîëîõ çàðäëóóä (øàãíàë, óðàìøóóëàë ã.ì) íü ýíý æèëèéí òºñâèéí çàðëàãûí îíöëîã òàë áàéëàà. Öàëèí õºëñ áîëîí íýìýãäýë óðàìøóóëëûã ºñãºõ àñóóäëààð Õºäºëìºð, íèéãìèéí çºâøëèéí ãóðâàí òàëò õýëýëöýýð ÿâàãäàæ áàéãàà áà òºñâèéí òºñºëä òóñãàñíààð 2014 îíä öàëèí õºëñèéã äóíäæààð 11%-èàð

3Á¿õ òîîí ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã Ñàíãèéí ÿàì áîëîí òºñâèéí èë òîä áàéäëûã õàíãàõ iltod.gov.mn âýá ñàéòààñ àâñàí áîëíî. Òîîí ìýäýýëëèéí äèíàìèêò çàñâàðëàëò îðîîã¿é áîëíî.

19

íýìýõýýð áàéíà. Ãýõäýý ¯éëäâýð÷íèé ýâëýë ýíý õóâü õýìæýýã èíôëÿöèòàé óÿëäóóëàõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ áàéãàà íü ¿íäýñëýëòýé þì. Òºñâèéí áóñàä òàòààñûí çàðëàãûã 389,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðóóëñàí íü òºðèéí ºì÷èò àæ àõóéí íýãæèéã ¿ð àøèãòàé, õýìíýëòòýé àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîíûã õàðóóëæ áàéíà. Áèäíèé ¿çýæ áóéãààð òºðèéí ìýäýëä áàéäàã óðñãàë çàñâàð èõòýé áàéãóóëàìæ, àëáàí ãàçðóóäûã õóâü÷ëàõ áîëîí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ òºëºâëºãººã òºñâèéí òàíàëòòàé õàìòàòãàí áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

Õàðèí 2014 îíä íèéãìèéí ñóóðü õàëàìæ ººð÷ëºãäºõã¿é áºãººä ºíäºð íàñòíû òýòãýâðèéã 19%-èàð áóþó íèéòäýý 110,0 òýðáóì òºãðºãººð íýìýõýýð òºñºâëºñºí. Ãàäààä çýýëýýñ ñàíõ¿¿æèõ àâòî çàìûí áîëîí áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òîíîã òºõººðºìæèéí íèéò ÕÎ-ûí çàðäëûã 2013 îíû áàòàëñàí òºñºâòýé õàðüöóóëàõàä 171,0 òýðáóì òºãðºã áóþó 46%-èàð áóóðóóëñàí.

Óëñûí òºñ⺺ð ñàíõ¿¿æèãäýõ õºðºí㺠îðóóëàëòóóäûí çàðäëóóäûã 318,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðóóëñàí íü îí äàìæèí áàðèãääàã äýä á¿òöèéí àæëóóäûã çîãñîíãè áàéäàëä õ¿ðãýõ ýðñäëèéã äàãóóëæ áîëçîøã¿é þì. Óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æèõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäëûã ºíäºð õóâèàð òàíàñàí íü òºñâèéí ãàäóóðõ áîíäûí çàðèì õºðºí㺺ð òýäãýýð õºðºí㺠îðóóëàëòûã íºõºõ ìàãàäëàëòàé õýìýýí ¿çýõýä õ¿ðãýæ áàéíà.

Çóðàã 11. Óðñãàë çàðäëûí õàðüöóóëàëò

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì

Òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷äààð íü àâ÷ ¿çâýë 2014 îíä õàìãèéí èõýýð òºñºâ íü õàñàãäñàí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ íü Çàì, òýýâðèéí ñàéä áºãººä 2013 îíä áàòëàãäñàí

20

òºñ⺺ñ äàðóé 314,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðóóëñàí. ¯¿íä á¿ñ íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ MON-2087 òºñ뺺ñ 9,3 òýðáóì òºãðºã, Òºìºð çàìûí øèíý÷ëýëýýñ 11,0 òýðáóì òºãðºã; õºðºí㺠îðóóëàëò, èõ çàñâàðààñ 321,0 òýðáóì òºãðºãèéã òóñ òóñ õàññàí áàéíà.

Õºäºëìºðèéí ñàéäûí òºñâèéã 66,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðóóëñàí áà ¿¿íä Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë (Æį)-èéã äýìæèõ ñàíã 38,0 òýðáóì òºãðºãººð òàíàñàí áàéíà. ¯éëäâýð, õºäºº àæ àõóé (ÕÀÀ)-í ñàéäûí òºñâèéã 102,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðóóëñàíû 72,0 îð÷èì òýðáóì òºãðºã íü õºðºí㺠îðóóëàëò áîëîí ÕÀÀ-í òºñëèéíõ áàéíà. Áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ñàéäûí òºñâèéã 126,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðóóëñàíû 105,0 îð÷èì òýðáóì òºãðºã íü õºðºí㺠îðóóëàëò áîëîí èõ çàñâàðòàé õîëáîîòîé þì. Åðºíõèé ñàéäûí òºñâèéã 46,0 òýðáóì òºãðºãººð, Øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã 50,0 òýðáóì òºãðºãººð òóñ òóñ áóóðóóëæýý.

21

ÃÓÐÀÂ. ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒªÑªÂ ÁÀ ÒÓÑÃÀÉ ÑÀÍÃÓÓÄ

2013 îíîîñ õýðýãæñýí òºñâèéí øèíý õóóëèéí õ¿ðýýíä òºâ îðîí íóòãèéã æèãä ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ, òºñâèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, îðîí íóòãèéí òóõàéí øàòëàë á¿ðò ýðõ ìýäýë îëãîõ, èðãýäèéí òºñºâò îðîëöîõ îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãûí êîíöåïöèéã 2014 îíä ¿ðãýëæë¿¿ëíý ãýæ òºñâèéí òºñºëä àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Õýäèéãýýð îðîí íóòãèéí òºñâèéí ýðõ ìýäëèéã íýìýãä¿¿ëñýí ãýæ õóóëü áîëîí òºñâèéí õ¿ðýýãýýð ìýäýãäýæ áóé áîëîâ÷ óã àñóóäàë íü íýã ìºð áîäëîãûí áîëîí õýðýãæèëòèéí ò¿âøèíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ó÷èð íü ºìíº íü Çàñãèéí ãàçðûí ÿàìäóóäàä õóâààðèëäàã áàéñàí òºñâ¿¿äèéã àéìàã áîëîí ñóìûí ò¿âøèíä çàäëàí ýðõ ìýäýë îëãîäîã áîëñîíîîð òóõàéí àéìàã îðîí íóòàã òºñâèéí ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åä òºñâèéí øèíý õóóëèéí äàãóó õàðãàëçñàí ÿàìòàé çºâøèëöºõ ¿éë ÿâöàä íýëýýä öàã õóãàöààã çàðöóóëäàã íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýýä áàéíà. ¯ð ä¿íä íü òóõàéí îðîí íóòãèéí ýðõ ìýäëèéí äàãóó øèéäýõ àñóóäàë íü õàðãàëçñàí ÿàìíû áàòàëãààíû äàãóó ÿâàãääàã õàðèëöàí óÿëäààã¿é áàéäàë ðóó îðîîä áàéíà.

Îðîí íóòãèéí 2014 îíû òºñâèéí íèéò îðëîãî óëñûí òºñâèéí øèëæ¿¿ëãèéí îðëîãî îðñíîîð 2.08 èõ íàÿä òºãðºãò òîîöîãäñîí íü 2013 îíä òºñºâëºñºí õýìæýýíýýñ 14.1%-èàð ºññºí áóþó àáñîëþò ä¿íãýýð 258,0 òýðáóì òºãðºãººð ºñºõººð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Îðëîãûí ºñºëòèéã íýð òºð뺺ð íü àâ÷ ¿çâýë ÕÕÎÀÒ íèéò îðëîãûí ºñºëòèéí 73 õóâü, òýð äóíäàà öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé îðëîãûí àëáàí òàòâàð 54 õóâèéí ºñºëòèéã á¿ðä¿¿ëíý ãýæ òîîöñîí áàéíà.

Çóðàã 12. Îðîí Íóòãèéí òºñâèéí òîéì

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì

Õàðèí îðîí íóòãèéí çàðëàãûí õóâüä 2.09 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíûõîîñ 15%-èàð áóþó àáñîëþò ä¿íãýýð 265,0 òýðáóì òºãðºãººð ºñºõººð 2014 îíä õ¿ëýýãäýæ

22

áàéãàà áàéãààãèéíí 570 òýðáóì áóþó 27% íü îðîí íóòãèéí ñóóðü ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë òóñãàñàí áîë 876.1 òýðáóì òºãðºãèéã òóñãàé çîðèóëàëòûí øèëæ¿¿ëãèéí çàðäàëä òóñãàæýý. Îðîí íóòãèéí òºñâèéí ñóóðü çàðëàãûí ºñºëòèéã àéìãóóäààð àâ÷ ¿çâýë óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâ÷ áàéãàà 17 àéìãèéí îðîí íóòãèéí òºñâèéí ñóóðü çàðëàãà 5.4 õóâèàð íýìýãäñýí áîë òºñºâ íü àøèãòàé 4 àéìàã, íèéñëýëèéí ñóóðü çàðëàãà 11.5 õóâèàð òóñ òóñ íýìýãäýõýýð òîîöîîòîé áàéíà. Íèéò ä¿íãýýð íü àâ÷ ¿çâýë îðîí íóòãèéí òºñâèéí ñóóðü çàðëàãà 61.4 òýðáóì òºãðºãººð íýìýãäýõýýð òºëºâëºãäñºíèé 42.0 òýðáóì òºãðºã íü áóþó 68.4 õóâü íü Íèéñëýëèéí çàðëàãûí ºñºëò, 19.4 òýðáóì òºãðºã áóþó 31.6 õóâèéã íü àéìãóóäûí çàðëàãûí ºñºëò á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.

2013 îíû òºñâèéí òºñºëä íèéò 23 òóñãàé ñàíãèéí òºñâèéí àñóóäëûã òóñãàæ áàéñàí áîë 2014 îíä ýíý òîî 33 áîëãîí ºñãºñºí. Íýãäñýí òºñâèéí çàðëàãûí 30%-èéã ýçýëäýã òóñãàé ñàíãóóäûí òàëààð òºñâèéí ñóäàëãàà èëòãýë¿¿äýä òºäèéëºí àâ÷ ¿çäýãã¿é íü õàðàìñàëòàé. 2014 îíä Çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé ñàíãóóäàä 2.2 èõ íàÿä îð÷èì òºãðºãèéã òºñºâëºñºí íü ºìíºõ 2013 îíä òºñºâëºñºíººñ 3%-èàð íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà. ¯¿íýýñ Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òºñâèéã 1,29 èõ íàÿä áóþó ºìíºõ 2013 îíîîñ 19%-èàð íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà.

Òóñãàé ñàíãóóä íü õýäèéãýýð íàðèéí çîðèóëàëòàä ¿íäýñëýí áàéãóóëëàãääàã áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàëàìæèéí ò¿ãýýõ õýëáýð áîëîí àøèãëàãäñààð áàéíà. ͺ㺺 òàëààñ Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí, ñóðãàëòûí òºðèéí ñàí çýðýã òîìîîõîí ñàíãóóäûí ñàíõ¿¿æèëò, çàðöóóëàëò íü èë òîä áóñ áàéãààã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ óäàà äàðàà àíõààðóóëñààð áàéãàà íü íýãäñýí àóäèò áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí õÿíàëò õèéõ öàã áîëñîíûã õàðóóëæ áàéãàà þì. Ò¿¿í÷ëýí ýäãýýð ñàíãóóäàä áàéðøèõ ìºíãºí õóðèìòëàëóóä íü ñàíõ¿¿ãèéí ¿íý öýíýý æèë á¿ð àëääàã ãàæ òîãòîëöîî Ìîíãîë óëñàä áàéãààã òóñãàéëñàí ñóäàëãààíóóä õàðóóëñàí áàéäàã.

Õ¿íèé õºãæèë ñàíãèéí çàðëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéã õèéæ îëãîñîí Îþóòîëãîé ÕÊ áîëîí Ýðäýíýñ ÌÃË, Ýðäýíýñ Òàâàíòîëãîé êîìïàíèóäûí 2010-2012 îíä òºñºâò òºâëºð¿¿ëñýí óðüä÷èëãàà òºëáºðººñ íèéò 370.9 òýðáóì òºãðºãèéí ¿íäñýí òºëáºðèéã òàòâàð, òºëáºðèéí îðëîãîä ñóóòãàãäàí òºëºãäºõººð òîîöñîí íü òºñâèéí çàðäàëä ãàð÷ áóé òîìîîõîí øîê þì. ̺í Çàñãèéí ãàçðûí ¿íýò öààñ ãàðãàõ çºâøººðºë îëãîõ òóõàé ÓÈÕ-ûí 2012 îíû 64 ä¿ãýýð òîãòîîëûí äàãóó Õ¿íèé õºãæèë ñàíãèéí 2012 îíû òºñâèéí àëäàãäëûã íºõºõ çîðèëãîîð àâñàí Çàñãèéí ãàçðûí áîíäûí ¿íäñýí òºëáºðò 80.6 òýðáóì òºãðºã òºëºõ áîëíî.

Òóñãàé ñàíãóóäààñ Æį-èéã õºãæ¿¿ëýõ ñàíãèéí òºñâèéã õàìãèéí èõýýð áóþó 75,8%-èàð áóóðóóëæ òºñºâëºñºí íü òóñ ñàíãèéí ýðãýëòèéí õºðºí㺠ºñºæ Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíû ìºðèéí õºòºëáºðò çààñàí ýõ ¿¿ñâýðèéí õýìæýýíä (500,0 òýðáóì òºãðºãººñ äîîøã¿é) äºõºæ áàéãàà, çýýëèéí ýðãýí òºëºëò íýìýãäýæ áàéãàà çýðýãòýé õîëáîîòîé. Ãýâ÷

23

ýíä ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé òºëºâ áàéäàë ñàéæðàõã¿é òîõèîëäîëä Æį ýðõëýã÷äýä ýðñäýë ó÷èð÷ áîëçîøã¿éã òîîöîõ øààðäëàãàòàé þì.

24

ĪЪÂ. ÒªÑÂÈÉÍ ÒÝÍÖÝË ÁÎËÎÍ ªÐ

ªðèéí øàòëàëûã íýìýãä¿¿ëæ ªíººãèéí ¿íý öýíý(ª¯Ö)-ýýð õýìæèãäñýí óëñûí ºðèéã íýðëýñýí ÄÍÁ-íèé 60%-ä õ¿ðãýõ ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçðààñ äýâø¿¿ëæ áàéíà.

2013 áîëîí 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü”-èéí òóñãàé øààðäëàãûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ òºñâèéí àëäàãäëûã íýðëýñýí ÄÍÁ-íèé 2%-èàñ õýòðýõã¿é áàéõààð òóñãàäàã áîëñîí íü òºñâèéí áîäëîãîä ãàð÷ áóé ýåðýã ººð÷ëºëò þì.

Çóðàã 13. Íýãäñýí òºñâèéí òýíöýë

Ýõ ¿¿ñâýð: Ñàíãèéí ÿàì

ªðèéí øàòëàëûã íýìýãä¿¿ëæ ª¯Ö-ýýð õýìæèãäñýí óëñûí ºð íü íýðëýñýí ÄÍÁ-íèé 60%-ä õ¿ðãýõ ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçðààñ äýâø¿¿ëæ áàéãàà íü áîëãîîìæëîë òºð¿¿ëæ áàéíà. ªðèéí øàòëàëûã õóðäòàé ºñãºõ íü íýã òàëààñ Ìîíãîë óëñûí çýýëæèõ çýðýãëýëä, íºãºº òàëààñ ºðèéí õýò äàðàìòàíä îðîõ ñºðºã íºëººòýé.

Òºñâèéí ãàäóóðõ ñàíõ¿¿æèëòýýð ãàë óíòðààõ àðãà õýìæýýã àâ÷ áóé íü äóíä, óðò õóãàöààíä ýäèéí çàñãèéã ñóëðóóëàõ ìàãàäëàëòàé.

Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ òºñâèéí ãàäóóðõè ñàíõ¿¿æèëòýýð õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäëóóäûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ àðãûã ñîíãîñîí íü òºñºâò áèé áîëæ áóé õ¿íäðýë¿¿äèéã èë õàðóóëàõã¿é áàéõ ñºðºã òàëòàé áàéíà. ̺í Ìîíãîëáàíêíû ç¿ãýýñ ¿íèéí òîãòâîðæóóëàõ áîäëîãûí õ¿ðýýíä èõ õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéã õèéñýí. ¯¿íèé ñºðºã ¿ð äàãàâàð íü âàëþòûí õàíøèä õ¿÷òýé õàðàãäñàí áèëýý. Òºãðºãèéí äîòîîäûí õýò íèéë¿¿ëýëò íü ýðãýýä ýäèéí çàñàãò ñºðºã íºëººã áèé áîëãîñîîð áàéíà. Òóõàéëáàë, àðèëæààíû áàíêóóäàä îéðîëöîîãîîð 650 îð÷èì ñàÿ àì.äîëëàðûã áàéðøóóëæ ýäèéí çàñãèéã õýðýãëýýíèé çýýëä àâòóóëàõ ñºðºã àëõàìûã õèéñýí. ͺ㺺 òàëààñ ×èíãèñ áîíäûí çàðöóóëàëò áîëîí òºëºâëºëòèéí èë òîä áàéäàë ñóäëàà÷ áèäíèé ñàíààã çîâîîæ áàéíà.

25

Îäîî äàõèí Ñàìóðàé áîíäûã ßïîí óëñûí çàõ çýýëýýñ òàòàõ çýðýã àñóóäëûã õºíäºæ áóé íü áîãèíî õóãàöààíä ãàë óíòðààõ òºäèé àëõàì áîëîõ áà óðò õóãàöààíä ýäèéí çàñàãò ºðèéí äàðàìòûã ¿¿ñãýõ õ¿íäðýëèéã äàãóóëàõ áîëíî.

2014 îíä Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ áîíäûí õ¿¿, çýýëèéí òºëáºðò èõýýõýí õýìæýýíèé òºëáºð òºëíº.

Ìàíàé óëñ áîãèíî õóãàöààíä (2 æèëèéí äîòîð) ãàäààä ºðèéí õýìæýýãýý äàõèí õóâèàð íýìýãä¿¿ëñýí, öààøèä íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí íü ºðèéí äàðàìòûã áîäèòîéãîîð áèé áîëãîíî.

Çóðàã 14. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä ºð

Ýõ ¿¿ñâýð:Ñàíãèéí ÿàì, Ìîíãîëáàíê

¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçðûí 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä ºãñºí ä¿ãíýëòýä Ìîíãîë Óëñûí 2014 îíû íýãäñýí òºñâèéí òºñºëä óëñûí ºðèéí ºíººãèéí ¿íý öýíýýð èëýðõèéëýãäñýí ¿ëäýãäëèéã 10,311.7 òýðáóì òºãðºã áàéõààð òîîöñîí íü ÄÍÁ-èé 50.3 õóâüòàé òýíöýæ “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü”-èéí 6.1.4-ä çààñàí òóñãàé øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áàéãàà4-ã àíõààðóóëñàí áàéíà.

Èéíõ¿¿ óëñûí ºðèéí õýìæýý ñýðýìæë¿¿ëýõ ò¿âøíýýñ äàâæ áàéãàà íü õóóëü çºð÷èæ áàéãàà òºäèéã¿é íèëýýä ººäðºã òºñººëñºí òºñºâò áèé áîëîõ ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí ñàöóó òàòâàð òºëºã÷äèéí ¿¿ðýõ äàðàìòûã ºñãºæ áîëçîøã¿é þì. Ó÷èð íü ºìíº íü îëîí óëñûí çàõ çýýëýýñ áîñãîñîí Õºãæëèéí áàíê áîëîí ×èíãèñ áîíäûí çàðöóóëàëòûí ¿ð àøèã íü òºäèéëºí ìýäðýãäýýã¿é ¿åä äàõèí îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýðýýñ õºðºí㺠áîñãîõ íü ºíäºð õ¿¿íèé çàðäàëòàé áàéõ ìàãàäëàë òóí ºíäºð. ̺í áîíäûí õºðºí㺠íü òºñâèéí ãàäóóð

4 ¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçàð, Ìîíãîë óëñûí 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä ºãºõ ñàíàë, 2013.10 ñàð

26

çàðöóóëàãäàæ, áîíäûí õ¿¿íèé òºëáºðèéã òºñºâò ñóóëãàæ ÿâàà ýíýõ¿¿ çàð÷èì íü èë òîä áàéäàë áîëîí ¿ð àøãèéí õóâü õýìæýýã áóóðóóëàõ ñºðºã íºëººòýé áàéñààð áàéíà.

2013 îí ãàðñààð òºãðºãèéí õàíøèéí ñóëðàë äààìæèðñààð áàéíà. Õýäèéãýýð îëîí óëñûí çàõ çýýëýýñ 1,5 òýðáóì àì.äîëëàðûí áîíä áîñãîæ ãàäààä âàëþòûí íººöºº çóçààòãàñàí áîëîâ÷, ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí áóóðàëò, ÎÒÒ-èéí ýõíèé ¿å øàòíû ñàíõ¿¿æèëò áóóðñàíòàé õîëáîîòîéãîîð àì.äîëëàðûí äîòîîäûí ýðýëò õ¿÷òýé äýãäýæ áàéíà. Äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõè ò¿¿õèé ýäèéí îðëîãî áóóð÷, ãàäààä çàõ çýýëèéí íºõöºë òààã¿é áàéãààãààñ øàëòãààëæ ýêñïîðòûí áóóðàëò áèé áîëñîîð áàéíà.

Çóðàã 14. Áîíäûí õ¿¿, çýýë, áóñàä òºëáºð

Ýõ ¿¿ñâýð:Ñàíãèéí ÿàì, Ìîíãîëáàíê

2014 îíû òºñâèéí òºñºëä ×èíãèñ áîíäûí áîëîí Õºãæëèéí áàíêíû áîíäûí õ¿¿íèé òºëáºð òóñãàãäñàí áîëîâ÷ ÎÒÒ-èéí ãýðýýíèé óðüä÷èëãàà, ×àëêî-ä òºëºõ Ýðäýíýñ Òàâàí Òîëãîéí ºðèéí òºëáºð òóñãàãäààã¿é áàéíà. Ýíý àñóóäëûã òºñâèéí òºñºëä òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áºãººä Õ¿íèé õºãæëèéí ñàíãààñ 370,0 òýðáóì òºãðºã áîëãîí òºëíº ãýæ òîâ÷ áàéäëààð îðóóëñàíûã íýìæ äýëãýð¿¿ëýí òºëºõ õóãàöààíû ¿å÷ëýëòýé îðóóëàõ íü ç¿éòýé. Õýðýâ òºëáºë çîõèõ òàòâàðò ñóóòãàõààð òîîöîîëæ áàéãàà áîë òàòâàðûí îðëîãûí ýðñäýë óëàì íýìýãäýõ ìàãàäëàëòàé.

Äýýðõ íºõöºë áàéäëààñ ¿çýõýä 2014 îíä òºñººëºãäºæ áóé çàõ çýýëèéí íºõöºë á¿ðõýã õýâýýð áàéõààð áàéíà. ̺í àì.äîëëàðûí ãàäàãøëàõ óðñãàë óëàì á¿ð íýìýãäñýýð áàéãàà ¿åä Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ áîíäûí õ¿¿íèé òºëáºð áîëîí òîìîîõîí áóñàä çýýëèéí òºëáºðèéã òºëºõ öàã õóãàöààíû äàâõöàë áèé áîëæ áàéãàà íü ýðñäýëèéí íºõöºë áàéäëûã óëàì á¿ð õ¿íäð¿¿ëæ áîëçîøã¿é þì.

2014 îíû òºñâèéí òºñºëä àëäàãäàëûã íýðëýñýí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 2% áóþó 0.41 èõ íàÿä òºãðºã áàéõààð òîîöñîí íü õóóëèéí õ¿ðýýíä áàéíà. Ç¿é íü òºñºâ çààâàë àëäàãäàëòàé ýñâýë õóóëèíä çààñàí õÿçãààðûí äýýä õýìæýýíä áàéõ àëáàã¿é áîëîâ÷ èðýõ îíû òóõàéä ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé òºëºâ áàéäàë áóóðàëòûí øèíæòýé áàéãàà íü òºñâèéã àëäàãäàëòàé òºñºâëºäºã õ¿ðãýñýí áàéæ áîëîõ òàëòàé.

27

Óëñûí ºðèéí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ òàë äýýð Çàñãèéí ãàçðààñ ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíä íèéö¿¿ëæ õóóëèà ººð÷èëäºã áóðóó æèøèã òîãòîîõîîñ ñýðýìæëýõ õýðýãòýé.

Îëîí óëñûí çàõ çýýëýýñ áîñãîñîí Õºãæëèéí áàíê áîëîí ×èíãèñ áîíäûí çàðöóóëàëòûí ¿ð àøèã íü òºäèéëºí ìýäðýãäýýã¿é ¿åä äàõèí îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýðýýñ õºðºí㺠áîñãîõ íü ýõ ¿¿ñâýðèéí ºðòãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé áàéãààã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ºãººæ ýõ ¿¿ñâýðèéí ºðò㺺ñ ºíäºð áàéõ òîõèîëäîëä òºñºâò ºðèéí äàðàìò ó÷ðàõã¿é þì.

̺í áîíäûí õºðºí㺠íü òºñâèéí ãàäóóð çàðöóóëàãäàæ, áîíäûí õ¿¿íèé òºëáºðèéã òºñºâò ñóóëãàæ ÿâàà ýíýõ¿¿ çàð÷èì íü èë òîä áàéõ çàð÷ìûã ãàæóóäóóëæ, ýõ ¿¿ñâýðèéí àøèãëàëòûí ¿ð àøãèéã áóóðóóëæ áîëçîøã¿é áàéãàà ñºðºã íºëººëëèéã àðèëãàõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Çóðàã 17. Òºñâèéí ãîëëîõ ýðñäýëèéí òîéì

Èðýõ îíû òºñºâò ó÷èð÷ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã 4 àíãèëàí àâ÷ ¿çýæ áàéãàà áà òýäãýýðèéí ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëèéí ñóâàã, ãàðàõ ¿ð äàãàâðûí òàëààð çóðàã 17-ä òîäîðõîé õàðóóëëàà.

28

ÒÀÂ. ÅЪÍÕÈÉ Ä¯ÃÍÝËÒ, ǪÂ˪ÌÆ

Ýíýõ¿¿ òîéì ä¿ãíýëò íü Ñàíãèéí ÿàìíààñ áîëîâñðóóëñàí 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä áîãèíî õóãàöààíä õèéñýí òîâ÷ ñóäàëãàà áºãººä ¿ð ä¿í íü äàðààõ áàéäàëòàé ãàðñàí.

¯¿íä:

o 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé òºëºâ áàéäàëòàé óÿëäààòàé õèéãäýõ òàë äýýð ºìíºõ æèë¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä àõèö äýâøèë ãàðñàí. ªìíºõ æèë¿¿äýä ñàíààòàé áîëîí ñàíàìñàðã¿é òàøàà òîîöîîëäîã óóë óóðõàéí ýðäýñ áàÿëãèéí ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí òýíöâýðæ¿¿ëñýí ¿íèéã õàðüöàíãóé ¿íäýñëýëòýé òîäîðõîéëñîí. Ãýâ÷ òýäãýýð ýðäýñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòûí òîî õýìæýýíèé õóâüä ººäðºã òºñººëºõ áàéäàë õýâýýð ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.

o Ãàäààä çàõ çýýëèéí íºõöºë áàéäàë òºäèéëºí òààòàé áîëîîã¿é áàéãàà ¿åä ýêñïîðòûã õ¿÷òýé òýëýõ íºõöºë áîëîìæ õîìñ òóë èìïîðòûí ºñºëò ñààð÷, Îþó Òîëãîéí çýñèéí áàÿæìàë áîëîí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûí õóâü õýìæýý íýìýãäñýíýýð õóäàëäààíû òýíöýë àøèãòàé ãàðàõ òààìàãëàë áîëîâñðóóëñàí íü ýðãýëçýýòýé áàéäëûã áèé áîëãîæ áàéíà. Ó÷èð íü ÎÒÒ-èéí äàëä óóðõàéí ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäàëä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ÐèîÒèíòî êîìïàíèóä øèéäýëä õ¿ðýõã¿é, ìºí í¿¿ðñíèé òýýâýðëýëòèéí áîëîí õóäàëäàí àâàëòûí íºõöºë ýðñ äýýøëýõã¿é íºõöºëä ýêñïîðòûí õóâü õýìæýý Çàñãèéí ãàçðûí òîîöîîëñîí õýìæýýíä ºñºõ áîëîìæã¿é þì.

o 2014 îíû õóâüä íýãäñýí òºñâèéí íèéò çàðëàãûã 7,27 èõ íàÿä òºãðºã áóþó ºìíºõ æèëèéí áàòàëñàí òºñ⺺ñ 3.5%-èàð áóóðóóëàí òºñººëñºí áîë 2013 îíû òîäîòãîëûí òºñ뺺ñ 10%-èàð áóþó 0.6 èõ íàÿä òºãðºãººð ºñºõººð òºëºâëºñºí áàéíà. Íýãäñýí òºñâèéí çàðëàãûí áóóðàëòàä õºðºíãèéí çàðäëûí õóâü õýìæýýã 20%-ààð áóþó 0.5 èõ íàÿä òºãðºãººð áóóðóóëñàí íü ãîëëîæ íºëººëñºí. Õýäèéãýýð íèéò òºñâèéí çàðëàãà áóóð÷ áàéãàà íü ñàéøààëòàé ÷ óðñãàë çàðäëûí õóâü õýìæýýã áóóðóóëààã¿é áóþó 9%-èàð ºìíºõ æèëýýñ ºñºõººð òºñºâëºñºí íü òºñâèéí óðñãàë òýëýëò õýâýýð áàéãààãèéí øèíæ þì.

o Ýíý æèëèéí òºñºâò òýâ÷èæ áîëîõ çàðäàë ãýäýã îéëãîëòûã îðóóëñàí íü ñàéøààëòàé áà øàãíàë óðàìøóóëàë, õ¿ëýýí àâàëò, õóâöàñ ôîðì çýðýã çàðäëóóäààñ íèéòäýý 57,0 òýðáóì òºãðºã õýìíýõýýð áàéíà. Õýäèéãýýð íèéò òºñâèéí çàðëàãàòàé õàðüöóóëàõàä òýâ÷èæ áîëîõ çàðäëóóä íü áàãà ä¿íòýé ÷ öààøèä ýíý áàéäëààð òºñâèéã õýìíýõ íü èðãýäèéí íóðóóíä èðýõ òàòâàðûí à÷ààëëûã áàãà áîëîâ÷ áóóðóóëàõ ýåðýã à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

o Óëñûí òºñ⺺ð ñàíõ¿¿æèõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäëóóäûã 318,0 òýðáóì òºãðºãººð áóóðóóëñàí íü îí äàìæèí áàðèãääàã äýä á¿òöèéí àæëóóäûã çîãñîíãè áàéäàëä

29

õ¿ðãýõ ýðñäýëèéã äàãóóëæ áîëçîøã¿é þì. Óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æèõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäëûã ºíäºð õóâèàð òàíàñàí íü òºñâèéí ãàäóóðõ áîíäûí çàðèì õºðºí㺺ð òýäãýýð õºðºí㺠îðóóëàëòûã íºõºõ ìàãàäëàëòàé õýìýýí ¿çýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. ßëàíãóÿà çàì òýýâýð, ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîîòîé õºðºíãèéí çàðäëóóä ¿ëýìæ õýìæýýãýýð òàíàãäñàí.

o Ãàäààä òºñëèéí çýýëýýð ñàíõ¿¿æäýã áàéñàí õºðºí㺠îðóóëàëòûã 2014 îíä ×èíãèñ áîëîí Õºãæëèéí áàíê, Ñàìóðàé áîíäîîñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ýíý íü íýã òàëààñ òºñâèéí ãàäóóðõè ñàíõ¿¿æèëòèéã äýâýðãýæ áóé áîëîâ÷, íºãºº òàëààñ äîòîîä ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ÷àäëàà õàðóóëæ áóé ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò þì. ªºðººð õýëáýë ºíãºðñºí æèë¿¿äýä ãàäíû çýýë òóñëàìæèä ñóóðèëñàí áîäëîãûí ñóóðü ººð÷ëºãäºæ áàéãààí èëðýë þì. Ãýâ÷ äýýð äóðäñàí áîíäóóä íü ìºí ë çýýë (èë¿¿ ºíäºð õ¿¿òýé) þì. Òèéìýýñ óëñûí íýðýýð àâ÷ áóé çýýë áîíäóóäûí çàðöóóëàëò áîëîí ñàíõ¿¿æèëòèéí çîðèëãûã èë òîä áàéëãàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéíà.

o Óëñûí ºðèéí õýìæýý ñýðýìæë¿¿ëýõ ò¿âøèí áóþó Íýðëýñýí ÄÍÁ-èé 40%-èàñ äàâæ áàéãàà íü õóóëü çºð÷èæ áàéãàà òºäèéã¿é íèëýýä ººäðºã òºñººëñºí òºñºâò áèé áîëîõ ýðñäýëèéã óëàì íýìýãä¿¿ëæ, òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðýõ äàðàìòûã ºñãºæ áîëçîøã¿é þì. ªðèéí øàòëàëûã íýìýãä¿¿ëæ ªíººãèéí ¿íý öýíýýð õýìæèãäñýí óëñûí ºð íü íýðëýñýí ÄÍÁ-íèé 60%-ä õ¿ðãýõ ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçðààñ äýâø¿¿ëæ áàéãàà íü áîëãîîìæëîë òºð¿¿ëæ áàéíà. ªðèéí øàòëàëûã õóðäòàé ºñãºõ íü íýã òàëààñ Ìîíãîë óëñûí çýýëæèõ çýðýãëýëä, íºãºº òàëààñ ºðèéí õýò äàðàìòàíä îðîõ ñºðºã íºëººòýé þì.

o 2014 îíä òºñººëºãäºæ áóé çàõ çýýëèéí íºõöºë á¿ðõýã õýâýýð áàéõààð áàéíà. ̺í àì.äîëëàðûí ãàäàãøëàõ óðñãàë óëàì á¿ð íýìýãäñýýð áàéãàà ¿åä Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ áîíäûí õ¿¿íèé òºëáºð áîëîí òîìîîõîí áóñàä çýýëèéí òºëáºðèéã òºëºõ öàã õóãàöààíû äàâõöàë áèé áîëæ áàéãàà íü ýðñäýëèéí íºõöºë áàéäëûã óëàì á¿ð õ¿íäð¿¿ëæ áîëçîøã¿é.

Ǻâëºìæ

Òîéì ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòèéã õàðãàëçàí áèä äàðààõ çºâëºìæèéã ãàðãàæ áàéíà. ¯¿íä:

o 2014 îíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òàëààð Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Ìîíãîë áàíêíû òààìàãëàëóóäûí õîîðîíä ÿëãàà èõ áàéãààã òºñâèéí òºëºâëºëòºíä õàðãàëçàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Öààøëààä áîäëîãûí óÿëäààã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëä áàéãóóëàãäñàí Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí çºâëºëèéí àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

30

o Ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íºõöºë áàéäàë ýìçýãøèæ áàéãàà ¿åä òºñâèéí òºëºâëºëòèéã óë ñóóðüòàé õèéõ íü òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõ õàìãèéí îíîâ÷òîé àðãà õýëáýð áàéõ áîëíî. ¯¿íèé çýðýãöýý, ÿëàíãóÿà òºñâèéí îðëîãûí òºëºâëºëòèéí ¿íäýñëýë õàíãàëòòàé ñàéæðàõã¿é áàéãàà íü òàòâàðûí ìåíåæìåíòèéí, òýð äóíäàà òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºëòèéí àñóóäàë òºðèéí áîëîîä ÀÀÍ-èéí ò¿âøèíä õàíãàëòã¿é áàéãààòàé ÷ ìºí õîëáîîòîé òóë òàòâàðûí ìåíåæìåíòèéã îíîâ÷òîé, çºâ õýðýãæ¿¿ëýõýä àëü àëü òàë íü àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

o Íýãäñýí áîäëîãîîð óóë óóðõàéí áîäëîãîî äýìæèõ, ÿëàíãóÿà í¿¿ðñíèé ñàëáàðûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ àíõààðàõ íü òºñâèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ íýã áîëîìæ þì.

o Èðýõ îíä ýäèéí çàñàãò ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é õ¿íäðýë¿¿äèéã òºñºâò áîäèòîîð ñóóëãàæ, òýäãýýðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

o Òºñºâò ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíòèéí ÷àíàðûí ¿íýëãýýã òîãòìîë õèéæ îðîí íóòãèéí òºñâèéí èë òîä, áèå äààñàí, õàðààò áóñ, ¿ð àøèãòàé áàéõ øààðäëàãûã òºñâèéí øèíý÷ëýëèéí ¿åä ýõíýýñ íü õàíãóóëæ àæèëëàõ íü ÷óõàë áàéíà.

o Òºñâèéí áîäëîãûí ¿ð àøãèéã õýìæèõ àñóóäàë ÷óõàë áºãººä öààøèä òºñâèéí ñóäàëãààã îíîëûí ¿íäýñëýëòýé õèéí ñàéæðóóëàõ, áîäëîãûí óÿëäààòàé áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

o Çàñãèéí ãàçàð ×èíãèñ áîíäûí îðëîãûí íèëýýä õýñãèéã äýä á¿òöèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàíõ¿¿æèëòýíä õèéñýí òóë (ýíý òàëààðõ ìýäýýëýë á¿ðõýã áàéäàã ó÷èð èíãýæ îéëãîãäîæ áàéãàà) òóõàéí ä¿íãýýð òºñâèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàë õýñýãò á¿ðòãýõ íü ç¿éòýé.

o Òºñâèéí ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, îëîí íèéòýä ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëæ çºâ õ¿ðòýýìæòýé ìýäýýëëýýð õàíãàõàä Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé.

31

ЗУРГАА.АШИГЛАСАНЭХСУРВАЛЖ

1. Ìîíãîë óëñûí 2013 áîëîí 2014 îíû òºñâèéí òàíèëöóóëãà

2. Ìîíãîë óëñûí 2014 îíû Òºñâèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë

3. Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð 2014 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë

4. Ìîíãîë óëñûí 2013 îíû íýãäñýí òºñâèéí òºñëèéí òîéì ñóäàëãàà – ¿íýëãýý, 2012.10 ñàð

5. Òºñâèéí òàëààðõ öóâðàë òýìäýãëýë, 2013 îíû òºñâèéí òºëºâ áàéäàë áîëîí îíöëîãóóä, Äýëõèéí áàíê, 2012.12 ñàð

6. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 2012. 09 ñàð

7. ¯íäýñíèé àóäèòûí ãàçàð, Ìîíãîë óëñûí 2014 îíû òºñâèéí òºñºëä ºãºõ ñàíàë, 2013.10 ñàð

8. Òºñâèéí áîäëîãûí ìàêðî ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ ñóâãóóä, ñóäàëãààíû àæèë Ï.Õèøèãáàÿð 2012. 12 ñàð

9. Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-ÝÇÑ ñóäëàà÷äûí áàã. (2009-2010). “Äýëõèéí ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëæ áóé íºëºº” 2-4 óëèðëûí òàéëàíãóóä ýìõòãýë. ADMON, Óëààíáààòàð