Galska najezda To je dogaaj koji je jako uzdrmao rim. Prema T.Liviju i Varonu je bio 390. godine pne, a prema Polibiju 387. godine jer je iste godine Dionisije Stariji iz Sirakuze zauzeo Regij, tkzv Antalkidin mir. Po T.Liviju Gali su doli u Italiju za vreme Tarkvinija Priska, krajem 7. poetkom 6. veka, dva veka pre osvajanja Kluzija, ali ipak su se naselili krajem 6. veka. Uzrok je bila prenaseljenost i glad, pa je za vreme kralja Ambigata rebom odreeno da se odreen broj stanovnitva preseli pod vostvom njegovih sestria. Jedan deo je otiao Hercinsku goru, u junoj Germaniji, a drugi u severnu Italiju (Senoni, Insumbri i Kremani...). Polibijev prikaz galskih plemena je pouzdaniji, jer je Livije vrv itao od Cezara, iz prvog veka pne. Taj predeo su pre Gala naseljavali Etrurci. Stella iz Bononije (Felsina) belei prizorre borbe Gala i Etruraca. Malo junije je pronaeno galsko i etrursko oruije u gradu Marzabota koji je oigledno spaljen prilikom napada. Felsina je sve do 4. veka nezavnisna. Senoni su 391. godine pod vostvom Brena preli Apenine i napali Kluzij. Uzrok napada je kako navodi Kluzij da je imao mnogo slobodne zemlje, a moderna istoriografija navodi da je zbog pljake. Postoji teorija da su Gali bili najamnici na putu za V. Grku. Pisac Justin kae da je Dionisije iz Sirakuze nekoliko meseci od osvajanja Rima uzeo keltske najamnike u vojsku. Postoji i jo jedna teorija o politikoj podeljenosti u Kluziju, gde je Aruns pozvao Gale da napadnu kluzij jer mu je Lukomon uzeo enu.

T. Livije navodi da se Kluzij obratio Rimu za pomo jer nisu pomogli Vejanima iako nisu bili u savezu sa Rimom. Rimljani su time prekrili ius gentium (meunarodno pravo). Gali su traili da im se predaju Fabijevci jer su uestvovali u borbi, ali skuptina ih odbila i proglasila Fabijevce za vojne tribune. Oni su ih saekali kod Alije 387. godine na njenom uu u Tibar. Tu su Rimljani izgubili, a preiveli su pobegli u Veje, 11 milja od Rima. Bitka jeste istorijska i 18. Jul je bio prokleti dan u Rimu, ali je tok bitke izmiljen. T. Livije ne spominje uee saveznika da bi umanjio poraz. Gali su stigli u Rim 3 dana nakon bitke. Senat i mladi sposobni ljudi su se povukli na Kapitol. Bivi konzuli i trijumfatori su mirno doekali u svojim domovima. To je predstavljalo ,,Devotio - rtvovanje za otadbinu i bili su pobijeni. Dravne svetinje su sakrili u blizini dvorita Kvirinovog svetenika, a neke su Vestalske svetenice odneli u Cere. Po Plutarhu i Aristotelu Lucije Albin je spasao Rim. Ostali stanovnici su se razbeali. Grad je opljakan i moda neki deo spaljen, ali ostaci poara se vezuju za kraj 6. veka i nemire koje su zadesili Rim

na prelazu iz kraljevstva u republiku. Gali su krenuli da se penju na Kapitol na osnovu tragova poslanika od Marka Furija Kamila, ali nisu uspeli da prevare Junonine guske. U fragmentu Enija pie da su osvojili ak i Kapitol. Marko Furije Kamil je u tom trenutku bio u Ardeji u Laziumu, jer je bio prognan ubog zadravanja ili nepravedne raspodele plena od osvajanja Veja. Imenovali su ga diktatorom. ak se neki Pontije Kamil dovukao sa balvanom i dao mu imperijum. Kapitol je odluio da se preda jer je zavladala glad, a Gali su hteli da se povuku zbog bolesti koje su zavladale od poara, nepovolje klime i takoe gladi. Polibije navodi da su se povukli zbog toga to su ih napali Veneti, susedi Senona. Rimljani su otkupili slobodu, Brena ,,Vae victis. Justin navodi da je Masilija dala novac za otkup. U trenutku plaanja Marko Furije Kamil je pobedio Gale na putu ka Gabinijima ali to je vrv neistorijski podatak, jer Aristotel i Plutarh ne spominju Kamila, ve ulogu daju plebejcu Luciju Albinu. injenica je da su Gali opljakali Rim jer postoji u Grkim izvorima. Plutarh kae da je Heraklid sa Ponta (Platonov uenik) zabeleio da je vojska iz Hiperboreja osvojila Rim. Aristotel navodi da su Kelti zauzeli Rim i da ih je spasao plebejac Lucije Albin.

injenice koje su sigurno tane su da su se Gali naselili, napali Kluzij, pobedili u bici na Aliji, osvojili Rim i uzeli otkup.

Rat sa Samnitima i Latinima

Samniti: ive u seoskim zajednicama vici, koje su grupisane u okruge pagus, kojima upravlja mediks (upravlja vojskom i ima sudska ovlaenja). U okviru ovih pagusa imaju utvrenja oppidum u brdovitim predelima. Narod populus (Tuto na samnitskom) ivi u okvirju okviru etiri pagusa i to je neka vrsta plemenskih vaveza. Na elu ovog saveza nalazi se mediks tuticus, izborni magistrat.

U Samniju postoji etiri plemenske zajednice: Hiripini na jugu i jugoistoku, Pentri u centralnim i istonim delovima, Kaudini na zapadu i Karicini na severu i severozapadu Samnijuma. Sredite plemenskog saveza ovih naroda je u gradu Bovianum Vetus. O organizaciji ne znamo, ali pretposavlja se da je posojalo vee poglavara i skuptina koja u ratu imenuje zapovednika. Rimljani su sa njima doli u kontakd sredinom 4. veka, decenijama nakon galske najezde i sklopili savez po tradiciji 354. godine. Kao razlog se navodi rimska hegemonija, a u modernoj istoriografiji se pretpostavlja da je savez sklopljen zbog opasnosti od Gala.

Prvi Samnitski rat (343 341). Povod rata je bio napad Samnita na teritoriju Sidicina, a Sidicini su se udruili sa Kampancima (Oscima, koji su se u drugoj polovini ? veka naselili u ?). Poraeni su i jedni i drugi a dok su Samniti opsedali Kapu u, Kampanci su se obratili Rimu. Senat je prvo odbio da im pomogne, a onda su oni predali Kapu u Rimu deditio, to znai da je Kapua sada rimska teritorija. Rimljani su onda morali da brane nju, pa su traili Samnitima da je vrate uz ono to su osvojili i opljakali, a kada su odbili centurijatska skuptina je objavila rat. Moderna istoriografija smatra da je ot anticipacija na dogaaj iz 211. godine kada se Kapua tako predala na milost i nemilost. Promena politike prema Samnitima je nastala jer je Kampania sa Kapuom jako bogata zemlja i sam grad ima trgovinu i izlaz na more.

Rimska tradicija belei tri pobede 343. godine:

1) pobeda na planini Gaur, istono od Kapue, pod Valerijem

2) pobeda u umi kod Satikule, pod Decijem.

3) pobeda kod Suesule

Ove pobede su imale posledice sa rimskim susedima, jer su sklopili mir sa Faliscima i Latini su odustali od ustanka. Ratne operacije su se vodile jo dve godine, a onda su Samniti zatraili mir okji su Rimljani prihvatili. Mir su sklopili zbog opasnosti spartanskog kralja Arhidama III koji je doao na jug Italije na poziv Tarenta. Neki u modernoj istoriografiji smatraju da taj rat uopte nije ni bio. Diodor sa Sicilije ga uopte ne spominje pa se smatra ja je samo obnovljen savez 341. godine.

Na zahtev Latina, 358. godine je obnovljen Kasijev ugovor. T. Livije navodi da se stari ugovor nije potovao, a moderna istoriografija smatra da se obe strane nisu pridravale ugovora. Rimljani su iste godine osvojili Pontijsku ravnicu od Volska, juno od Laziuma, a Latini su bili nezadovoljni jer nije osnovana Latinska kolonija. Gali su imali uporite u Albanskim planinama a Grki gusari su ugroavali ue Tibra i Ostiju, pa Latini su 349. godine odbili da pomognu i time izrazil inezadovoljstvo. Rim je 348. godine sklopio ugovor sa Kartaginom i time su pretendovali da uspostave hegemoniju u Laziumu kao pred kraj kraljevstva.

Latinski rat (340 348). Samniti su 341. Godine napali Sidicine, a oni se udruili sa Kampancima i Latinima. Samniti su se obratili za pomo Rimu koji je zaustavio Sidicine, a nisu

smeli da ratuju sa Latinima zbog ugovora. Rimljani su pozvali 10 latinskih prvaka da izloe zahteve, i oni su traili da se jedan konzul bira iz njihovog reda, da dobiju polovinu senata, ujedine se sa Rimom i samim tim graanska prava. Ovaj dogaaj predstavlja anticipaciju Saveznikog rata i smatra se da je nerealan za polovniu 4. veka, pa se pretpostavlja da su traili ravnopravnost izmeu njih i Rima. Ovo je izazvalo gnev senata i Manlija Torkvata pa je 340. godine objavljen rat. Ratne operacije su se odvijale u Kampaniji i Kapui. Rimljani su ili preko teritorije Marsa i Peligna, zaobilaznim putem da bi spojili snage s Samnitima. Prva bitka se odigrala kod Vezuva, a Rim je pobedio tako to se rtvovao Publije Decije Mus, konzul iz iste godine jer su Rimljani imali proroanstvo da e pobediti ona vojska iji se zapovednik rtvuje i pogine u bici. T. Livije kae da Samniti nisu uestvovali u ovoj bici, ve su stajali po strani i ekali ishod. Latini su se sakupili u Vesci, konslolidovlai snage i napali Rimljane kod Trifanuma, grada izmeu Minturne i Satikule, u severnoj Kampaniji. Kapitolinski fasti prenose da je zabeleen samo jedan trijumf, i da je to bila bitka kod Trifanuma jer se belee sve tri strane (Sidicini, Latini, Kampanci) i tu bitku je vodio Manlije Torkvat. Moda je on proslavio jedan trijumf za dve pobede.

Latinima, Kapui i Falerni je oduzeta zemlja i podeljena plebejcima. Poteeni su samo Laurenti i kampanski konjanici jer nisu uestvovali u pobuni. Sa Laurentima je sklopljen ugovor koji je obnavljan svakih 10 godina. Kampanski konjanici, aristokraija Kapue (Osci) su dobili graansko pravo, a ostalo stanovnitvo je imalo obavezu da ih izdrava. Ratne operacije su trajale jo 2 godine, a Rimljani su na kraju sa svakim gradom sklopili poseban ugovor, i te politike su se drali i u daljoj istoriji.

1) Jedna grupa: puna graanska prava (civites romani). Oni su upisani u tribe 322. godine. Ovo su dobili najblii Rimu, izuzev Preneste. Ovi gradovi su pripojeni teritoriji Rima, ali su odreenom broju pustili da zadre svoje municipalno (prvi put se spominje ova re) upravljanje. To su uradili u cilju nadoknade gubitaka i poveanja populacije. Velitre su omrali da srue zidine i ukinu senat koji je morao da se preseli na drugu stranu Tibra. Moderna istoriografija smatra da su pravili razliku izmeu Volska i Latina, gde su Latini dobili civitas romani, a Volsci civitas sine suffragio. Ancijumu je oduzeta flota i zabranjen izlaz na more.

2) Druga grupa: polu - graanska prava (civitas sine suffragio). Dobile su zajednice u Kampaniji (Formia, Fundia i Privernum). To podrazumeva smao privatna prava 1) ius conubi i 2) ius comerci), ali podrazumeva i sve obaveze kao npr slanje vojske.

3) Trea grupa: saveznici, socii sa kojima je sklapan ugovor foedus su postali svi ostali, nezavisne zajednice.

Okonana je nezavisnost Latina.

Drugi Samnitski rat (327 321) Rimljani su poeli da sklapaju saveze sa plemenima u Kampaniji, 336. godine sa Sidicinima i 330. godine sa Frusinom i Fabraterijom i osnovali su kolonije blizu granica Samnijuma, Kales u severozapadnoj Kampaniji i Fregele na teritoriji Volska, koje spajaju put Laziuma izmeu Kampanije. Samniti su bili nezadovoljni jer su teritoriju Volska smatrali svojom. Rimljani su to radili sa ciljem da izoluju Samnite, spree prodor u kampaniju i izlaz na Tirensko more.

Uzrok rata: Rimljani su 327. godine zaratili protiv stanovnika Paleopolisa koji je u blizini Neapolisa (Oba osnovana od strane Kime). Stanovnici Paleopolisa su ugroavali rimske koloniste i kada su Rimljani objavili rat, njima je u pomo dola Nola (2000) i Samniti (4000). Rimljani su pod konzulom Kvintom Publilijem Filonom osvojili opsadom grad. Dionisije iz Halikarnasa kae da su sukobi u Neapolisu doveli do toga da Rimljani ratuju protiv Samnita. Po njemu je voen sukom unutar grada gde je demos bio naklonjen Samnitima a aristokratija Rimu, pa je pobedila aristokratija i predala grad Rimu, iz ega zakljuujemo da je T. Livije ovde netaan. Rimljani su sa Neapolisom sklopili savez. Grad je zadrao autonomiju ali je imao obavezu da Rimu daje flotu (socies navales). Tek u doba prvog punskog rata Rim je sagradio svoju flout. T. Livije navodi da je jo jedan povod bio to to su Samniti navodili Fundi, Formie i Privernum na pobunu. Apulci i Lukanci, rimski saveznici stavili su se pod zatitu Rima, ali moderna istoriografija prihvata samo savez sa Apulcima a sa Lukancima ne jer su u tom trenutku Rim nije toliko proirio uticaj. Vestini su bili saveznici Samnita, a to je predstavljao opasnost jer je moglo doi do pobune Peligna, Marsa, Maricina i drugih italskih plemena. Samniti su bili u prednosti jer se bori u planinskim predelima a za to imaju lake oruije, pilume i bolju formaciju.

Neapolis je predate 326. godine, a 325. godine kreu ratne operacije. Rimljani su ratovali na dva fronta, protiv Vestina i protiv Samnita.

1) Konzul Junije Brut je ratovao protiv Vestina, dobio ih u jednoj bici za koju ne znamo gde se odvila i osvojio dva njihova grada, Kutinu i Cingiliju.

2) Konzul Lucije Furije Kamil, je trebao da ratuje protiv Samnita ali morao je da napusti front jer se razboleo pa su imenovali diktatora Papirija Kursora a za zapovednika konjice je postavljen Fabije Maksim Rulijan u bici kod Imbrilijuma za koji se ne zna lokacija. T. Livije kae da neki spominju 2 bitke, da stariji istoriari spominju jednu a analisti izostavljaju ???. Pobedu bi trebalo prihvatiti jer je zabeleena u fastima, da je Kursor proslavio 324. godine. Rimljani su 323. godine ponovo ratovali na dva fronta, u Apuliji i Samnijumu. Pretpostavlja se da su Apulci preli na stranu Samnita, a moda su im pritekli u pomo. Rimljani su pobedili na Samnitskoj teritoriji, ne znamo gde 322. godine, a izvori prenose dve tradicije. Konzuli su bili Fulvije Korvo i Rulijan, a diktator Kornelije Kos. Prema jednoj tradiciji pobedu je odneo Kos, a prema drugoj konzuli. T. Livije se opredelio za Kosa i u ovom sluaju imamo T. Livijevu kritiku izvora gde on govori da neki pisci navode da je diktator imenovan samo da otvori igre i potom je abdicirao, a da su vojskom zapovedali konzuli. U fastina pie da su vojskom zapovedali konzuli. Pitanje je ostalo ne reeno a pobeda je bila znaajna jer su Samniti slomljeni zatraili pregovore koji su bezuspeno zavrili. Samniti su nudili da vrate zemlju koju su opljakali, a tu su poslali Brutula Papijana, koji je navodno bio krivac za rat, a u sutini rtveno jagnje. Apijan prenosi podatak da su dodatno traili odricanje hegemonije u Italiji, tj. Centralnim i junim Apeninima.

Samnitski vojskovoa, Gaj Pontije je 321. godine postavio logore u blizini Kaudinskog klanca, koji je verovatno u blizini Kaudina, grada na putu izmeu Rima i Kampanije. On je poslao deset vojnika preruene u pastire u Kampaniju gde je bila rimska vojska da ire priu da Samniti opsedaju Luceriju, a Rimljani krenuli da im pomognu. Postojao je jedan put uz jadransku obalu preko Vestina a drugi kroz klanac koji je krai ali ne i sigurniji i Rimljani su njega izabrali. Gaj Pontije se savetovao sa ocem Herenijem, koji mu je rekao da Rimljane ili pusti ili sve pobije. On mu je rekao da ako ih pusti dobie najmonijeg saveznika a ako ih pobije obezbedie mir narednim generacijama. On je Rimljane naterao da se ponize, tj. nagi prou ispod jarma. Neki drugi izvori navode da se odigrala bitka. Ciceron kae da su konzuli izgubili bitku a i Apijan kae das u pobedili Samniti u svojoj Samnitskoj knjizi. Rim je primoran da sklopi mir pod

uslovima: da se vojska povue sa samnitske teritorije, povuku kolonisti, predaju kao taoci 600 konjannika, a Apijan navodi das u se obavezali da nee nikad ratovati. Rimski analisti su pokuavali da umanje poraz i navode da taj mir nije bio pravi mir. Klaudije Kvadrigarije kae da je to bio samo dogovor sponsio koji sklapaju vojskovoe. Za mir su jemili konzuli, legati jer da je bio mirovni ugovor zapisani bi bili samo fecijali, rimski svetenici koji su za to bili zadueni. T. Livije navodi da je ugovor sklopljen bez odobrenja centurijatskih komicija i samim tim ne vai.

Zakljuak o Kaudinskom klancu: Sigurno se odigrala bitka uz sklapanje mira pod T. Livijevim i Apijanovim uslovima. Narednih pet godina bilo je samo sitnih arki. Rimljani su taj period iskoristil da umire saveznike koji su bili nemirni i uvrste poloaj u Apuliji (Gradovi Teanum na severu i Kanuzijum, 318. godine), opustoili Daunium i osvojili Forentu na granici sa Lukanijom. Time su izolovali Samnite. Napravili su i vojnu reform u kojoj su uveli pilume koplje za bacanje i manje taktike jedinice, manipule.

Druga faza drugog samnitskog rata (316 304). Rimljani su 316. godine opseli Satikule, to je dalo Samnitima povod da se pobune jer je to oigledno bio samnitski saveznik. Rimljani su Satikule osvojili 315. godine to je bio vaan taktiki poloaj, a zasluan je Fabije Rulujan. Samniti su 316. godine opseli Plistiku ija lokacija nije poznata i osvojili je 315. godine, a izazvali su pobunu u rimskoj koloniji, Sori gde su pobijeni rimski kolonisti a sklopljen je savez sa Samnitima. Pretpostavlja se da je Plistika na granici Samnita i Kampanije. Bitka kod Lautula se odigrala 315. godine to T. Livije povezuje sa Sorom, ali je to ipak zasebna bitka. Po jednoj tradiciji bitka je bila nereena jer je pala no, dok druga tradicija pripisuje da su pobedili Rimljani. U toj bici je poginuo zapovednik konjice Kvint Aulije, a Livije prednost daje prvoj tradiciji dok je Aulije poginuo kod Satikule 316. godine. Diodor sa Sicilije kae da su se sukobili kod Lautule, gde je cela vojska Rimljana krenula u bektsvo, a Kvint Aulije ostao sam i poginuo. Kapitolinski i trijumfalni fasti potvruju Diodorovu priu i za Aulija i za T. Livija. Strabon takoe kae da su Samniti pustoili sve do Ardeje. Rimljani su 314. godine pokorili Aurunce (izmeu Lipisa i Volturna) zbog opasnosti udruivanja sa Samnitima, ali je iste godine izbilo dve pobune, Lucerije u Apuliji i pobuna u Kampaniji. Pobuna Lucerije je pogoravala strateki poloaj i samim tim itavu Apuliju. Rimljani su nakon pobede nad Samnitima i stanovnitvom Lucerije osnovali koloniju i odatle su vrili veliki broj kasnijih akcija. Pobunu u Kampaniji je

vodila Kapua, i Samniti su pokuali da zauzmu Kampaniju. U toj bici Samniti su pretrpeli velike gubitke i preiveli su se povukli u Maleventum. Diodor kae da se bitka odigrala kod grada Cina. Moderna istoriografija pretpostavlja da je bitka bila kod Teracine, gde su rimljani razbili Samnite, a konzul Sulpicije Long je proslavio pobedu. Kampanci, poto su saznali za pobedu predali su krivce pobune, a Rimljani obnovili ugovor. Dalje pobune su spreili osnivanjem kolonija u Satikuli, Interamni i Suesi, ime je zatiena Kampanija. Rimljani su 312. godine poeli da grade via Apia, put kroz Kampaniju. Rimljani su povratili Fregele 313. godine koje su u meuvremenu izgubili, u toku rata ili Kaudinskim mirom, jo jedan grad na bitnom stratekom mestu. Bilo je pobede i 312. godine ali ne znamo koje, samo je konzul proslavio pobedu.

Od 311. godine Rimljani ratuju i sa Etrurcima, kada su oni opseli Sutrijum, grad u junoj Etruriji, koji je bio rimska kolonija a T. Livije taj grad naziva kapijom prema Etruriji. Rulijan, konzul iz 310. godine je pobedio vojsku kod Sutrijuma, nastavio na sever kroz Cininsku umu i pobedio kod Peruzije, to je dovelo do sklapanja mira na 30 godina sa tri etrurska grada: Peruzijom, Arecijom i Krotonom. Rulijan je 309. godine osvojio Kastulu, nakon ega su Etrurci odustali od opsade Sutrijuma a sledee godine je sklopljen mir sa ostalim etrurskim gradovima. Period od 311 308 u ratu sa Samnitima se slabo poznaje. Fabije Rulijan je 307. godine pobedio samnitsku vojsku kod Alifa, a ova pobeda je izazvala pobunu Hernika, koji su dati Latinima na uvanje dok senat ne utvrdi da li su se dobrovoljno pridruili ili su prisiljeni na savez sa Samnitima. Zajednice koje su se sa Hernicima pobunili dobili su civitas sine suffragio, ali bez prava braka, ius conubi. Nakon bitke kod Alifa Samniti su zauzeli Soru i Kaiatiju, a 306. godine upali su u severnu Kampaniju. Rimljani su odluili opti napad na Samnijum i 305. godine su zauzeli Bovianum. Njihov vojskovoa, Statije Gelije je po T. Liviju poginuo a po Diodoru zarobljen. Mir je sklopljen 304. godine i to je dovelo do oslabljivanja Samnija i irenja rimskog uticaja u Italiji. Iste godine su sklopili savez sa Marsima, Pelignima i Maricinima a sa Vestinima 302. godine. Obezbedili su kontrolu nad Kapuom i Apulijom. Takoe je spreena pobuna Hernika a 304. godine pobeeni su i Ekvi.

Trei Samnitski rat (298 290) Samniti su 299. godine planirali pobunu, tj. novi rat jer je Rimu pretila opasnost od Etruraca i Gala. Etrurci su iste godine traili savez sa Galima, ali su Gali traili novac pa je savez propao.

Rimljani su sklopili savez sa Picenjanima, zbog opasnosti sa severa i osnovali Narniju. Pre toga su osvojili grad Nerkvinum, na kojem su osnovali tu koloniju po reci Nar.

Povod rata: Rimljani su sa Lukancima sklopili savez, a Samniti su pokuali da ih pridobiju, ali neuspeno pa sui h napali i opustoili. Rimljani su traili da napuste Lukaniju, ovi odbili i bellum justum, kao i uvek rat.

Jedan konzul 298. godine je bio Scipion Barbat a drugi Fulvije Centumal. Scipion Barbat je ratovao u Etruriji, gde je prvo etrursku vojsku pobedio kod Volatera, pa se vrati ona teritoriju Faliska, u zaleu Falerija gde je ostavio deo vojske, i vratio se na sever da pljaka sela da sprei snabdevanje i gradnju utvrenja. Fulvije Centumal je ratovao u Samnijumu i pobedio ih u bici kod Bovianuma a zatim Aufidenuma, i osvojio te gradove. Epigrafski izvori pruaju drugaije podatke (Scipionov sarkofag, na njemu je najstariji natpis koji se tie istorijske linosti, gde se spominje da je on pokorio Lukaniju, a spominje se grad Taurasije). Trijumfalni fasti kau da je Fulvije Centumal proslavio pobede nad Etrurcima i Samnitima. Iz elogija Scipiona pie da je on proslavio pobede na jugu Samnijuma. Moemo prihvatiti das u obojica ratovali na oba fronta, pa Fulvije Centumal na severu a Scipion Barbat na jugu Samnijuma tj granici Samnijuma i Lukanije. Etrurci su 297. godine zatraili mir (Sutrijum, Falerije i Nepete), zbog toga to su najblii Rimu, to im je omoguilo da lake ratuju sa Samnitima. Oni su iz dva pravca napali Samnite. Jedan je bio preko Sore na severozapadu, a drugi preko Sidicina na zapadu Samnijuma. Rimljani su 297. godine pobedili Samnite na nepoznatoj lokaciji i Apulce pod Publijem Decijem Musem, a 296. godine su nastavljene uspene borbe protiv Samnita i ostatka Etruraca. Samnitski vojskovoa Gelije Egnacije je sklopio savez sa Galima koje je potplatio, Umbrima i Etrurcima. Samnitska vojska se deli na dva dela, pa manji deo je upao u severnu Kampanijuna teritoriju tribe Falerne, koji je zaustavljen, pa su Rimljani u cilju zatite osnovali kolonije Minturne i Sinuese. Glavnina samnitske vojske krenula je na sever da se spoje sa Etrurcima. Rimljani su poveli vojsku u Umbriju, tj. prethodnicu koju je vodio Scipion Barbat, koji je pretrpeo poraz kod Kamerinuma. Sa glavnim delom vojske odigrala se bitka kod Sentinuma 295. godine. Konzuli su bili Fabije Rulijan i Decije Mus. U poetku su bile jednake snage. Rimljani su ili na dugu bitku, ali Gali su imali bojna kola, i vojska Decija je krenula u beg. Tok bitke je preokrenuo Decije Mus, zavetovao se, rtvovao, navalio na neprijatelja i poginuo. Osvojen je samnitski logor, a Gelije Egnacije je ubijen. Etrurci nisu uestvovali u bici, a Rimljani su poslali dva propretora u

Etruriju, koji pljakaju teritoriju oko Kluzijuma. Bitku kod Sentina pomenuo je i grki istoriar Durid sa Samosa (340 260), koji kae da je pobijeno 100 000 ljudi, i to nam je preneo Diodor sa Sicilije. Nakon te bitke, predali su se Umbri, Senoni i Etrurci. Rat je nastavljen jo par godina i zavren je 290. godine. Kada je konzul bio Manije Kurije Dentat. Rimljani su sebi pripojili teritoriju Sabinjana i Pretutije, davi im civitas sine suffragio, da bi odaljili Samnite od moguih saveznika. Sabinjani su se pre toga, 290. godine pobunili. Samniti su dobili status soci i (saveznici).

Od sada se rimska teritorija proirila na Jadransku obalu, a to su Kastrum Novum i Hadrija u Picenumu. Posle Treeg Samnitskog rata Rimljani su 285. godine poeli rat sa Galima. Senoni su prodrli do Arecija u Etruriji. Rimljani su poslali vojsku gde je poginuo konzul, a oni su poslali Manija Kurija Dentata koji ih je 284. godine pobedio, proterao sa njihove teritorije i osnovao Sena Galika. Boji, u dolini reke Po, uplaivi se iste sudbine su se pobunili 283. godine. U pomo su pozvali Etrurce ali udruene snage je pobedio Manije Kurije Dentat u bici kod Badimonskog jezera.

Tarent i Pir

Tarent je osnovan 707/6 godine i bio je jedina spartanska kolonija. Osnovali su ga vanbrana deca spartanki i helota. Tarent je bio bogat zbog trgovine. Glavni proizvod je bio vunena tkanina obojena purpurom. O ekonomskoj moi Tarenta svedole vaze koje su naene u dolini reke Po, a i novac pronaen u Galiji. Tarent i ostale grke gradove na jugu ugroavali su Lukanci i Bruti, pa se Grci obraaju za pomo najamnicima u matinoj Heladi. Prvi jeste bio Arhidam III, i on je 338. godine poginuo u bici sa Lukancima, a 330. godine poginuo je i Aleksandar I Moloanin, epirski vladar, koji je bio ujak Alekandra Makedonskog. Kleonim, Spartanac je 303. godine doao na jug Italije i imao vie uspeha, ali su se Tarentinci okrenuli protiv njega. Poslednji pre Pira bio je Agatokle iz Sirakuze. Vremenom su grki gradovi poeli da trae pomo od Rima jer je Agatokle umro 289. godine. Najpoznatiji grad je Turij, koji je osnovan 443. godine i on je panhelenski projekat koji je osmilio Perikle, a u osnivanju je uestvovao i Herodot. Rimljani su 285. godine zatitili Turij od Lukanaca, a oni su u zahvalnost plebejskom tribune Gaju Eliju napravili zlatnu statuu. Sledea intervencija je bila 282. godine kada su opet zatitili Turij od Lukanaca, ali su ovaj put ostavili garnizon vojske u gradu. Smatra se da su Lokrida Epizefirska,

Kroton i Regij takoe obezbedili zatitu Rima. Rimljani su kao korist okretanja u savez sa Grcima videli flotu i mogunost pojave nekog grkog najamnika.

Povod za izbijanje rata bio je rimsko uplovljavanje u Tarentinski zaliv. Tu ih je napala tarentinska flota. Oni su nakon pobede rimske flote napali Turij, opljakali, isterali rimski garnizon i oligarhiju zamenili demokratijom. Brodove su napali jer su sa Rimom imali ugovor da Rim ne sme da plovi iznad Lacijanskog rta koji je sklopljen u drugoj polovini 4. veka. Rimljani su u taj zaliv uli moda da bi posmatrali situaciju u zalivu, moda se sklonili od bure a moda podrali origarhiste u Turiju.

Uzrok: Jaanje Rima i sukob interesa. Rimljani su 282. i 281. godine traili da se oslobode zarobljenici, da se prognani Turijci vrate u grad, vrati opljakana imovina i predaju krivci. Tarent je odbio zahtev. Izvor za dogaaje je Pirova biografija kod Plutarha i kao dopuna Apijan. Tarent je nemajui svoju vojsku u pomo pozvao Pira. Pir je kao miraz svoje druge ene, Lanase, erke Agatoklea dobio Korkiru (Krf) a Korkiru mu je 290. godine zauzeo Demetrije Poliorket (Osvaja gradova). Tarent mu je pomogao da je vrati pa se osetio da mora da im uzvrati pomo. Pir je nameravao da osvaja u zapadnom svetu i stvori carstvo poput Aleksandrovog na istoku. On je 280. godine preao u Tarent i u cilju odbrane primorao Tarentince da vebaju, i regrutovao ih, a ostavio je i garnizon u tvravi da bi kontrolisao grad. O njegovom uticaju svedoi i novac koji se kovao u Tarentu, sa prikazima bojnih slonova. Prva bitka se odigrala kod Herakleje 280. godine na reci Siris. Pir je pobedio jer je imao bojne slonove, to je predstavljalo novinu u ratovanju. Rimljani su ih zvali vulkanski bikovi. Druga prednost su falange. Trea je dovoljno obuena i iskusna vojska. Rimski saveznici su nakon bitke kod Herakleje preli na Pirovu stranu, a to su bili grki gradovi, Samniti, Lukanci i Bruti. On je krenuo na sever u Lazium, na 60 km od Rima. Tamo je krenuo u cilju pridobijanja Etruraca i posle toga se vratio u Tarent i ostavio vojsku u Tarentu?. U jesen 280. godine poslat je pregovara u Rim jer je hteo da iskoristi pobedu i nekako ih ubedi da sklope mir. Preko Tesalca Kineja ponudio je da vrate zarobljenike bez otkupa, sklope savez, daju slobodu grkim gradovima i vrate Samnitima i Lukancima ono to su im uzeli u ratu, tj. odreknu uticaja u junoj Italiji. Senatori su bili gotovo spremni da prihvate, ali je Apije Klaudije (cenzor iz 312. godine koji je zapoeo gradnju via Apia) promenio raspoloenje senata. Senat je onda odluio da e da prihvati ako se Pir povue iz Italije. Pir se 279. godine uputio u Apuliju gde se odigrala bitka kod Auskuluma na Aufidu. Bitka je poela na obali reke, pa Pir

nije mogao da upotrebi slonove i konjicu i onda je privremeno zaustavio bitku i sutradan je preneo u ravnicu gde je pobedio i nakon toga rekao uvenu izreku ,,Ako jo jednom pobedim Rimljane, izgubiu. On je 278. godine preao na Siciliju. Njega su Agrigent, Sirakuza i Leontina pozvali da otera Kartaginjane sa Sicilije. Agatokle je umro 289. godine pa je Pir to smatrao svojom zemljom. Tu je dolo do povezivanja Rima i Kartagine i 279. godine je sklopljen ugovor koji prenosi Polibije. Rimljani su dobili podrku kartaginske flote. Pir je delimino imao uspeha ali su grki gradovi bili nezadovoljni jer im je traio da mu izdravaju vojsku i plaaju danak. On se 276. godine vratio sa Sicilije u Italiju. Vojsku je 275. godine podelio. Jedan deo je trebao da ide protiv konzula Kornelija Lentula u Lukaniju da bi ga spreio da doe u pomo drugom konzulu, Maniju Kuriju Dentatu, a drugi je poslao protiv njega samog kod Malventuma. Rimljani su slonove neutralisali strelama, pa su se oni okrenuli i sruili njegov bojni red. Pir je ostavio garnizon u Tarentu, a on je otiao u Epir. Garznizon se predao 272. godine i Tarent je uao u kategoriju socii navales a glavna dunost im je bila da daju flotu. U taocima koje su predali Rimu naao se i Livije Andronik koji je preveo Odiseju na latinski. Pir je poginuo u ulinim borbama u Argosu 272. godine. Regij je zauzet 270. a Volsinij 265. godine ime je zavreno rimsko pokoravanje Italije.

Ureenje Italije Municipiji gradovi koji su dobili civitas sine suffragio. Oni po pravilu zadravaju lokalnu samoupravu, magistrate i vee. Posle nekog vremena dobijaju puna graanska prava.

Kolonije kolonije rimskih gradova. Prva rimska kolonija bila je Ostija osnovana po tradiciji pod Ankom Marcijem, a u modernoj istoriografiji polovinom 4. veka. Kolonije se osnivaju na dravnoj zemlji - ageru publikusu. One slue kao uporita, ali ti stavnovnici ne slue vojsku (colonia civium romanorum), a postoji neto to se naziva

Opida civium romanorum - gradovi van Rima koji imaju puna graanska prava. Oni takoe imaju magistrate a nadgledaju ih pretori. To su gradovi blizu Rima, npr: Tuskulum, Arecija

Ius Latinum pravo koje imaju stare latinske kolonije, koje je Rim osnovao zajedno sa Latinima. Imaju ius conubi i comerci, a mogu da glasaju ukoliko prolaze kroz Rim u tributski komicijama.

Ako se presale u Rim dobijaju puna graanska prava ius migradni. Zbog mnogo sluajeva, Rimljani su 266. godine doneli zakon da moe samo da se preseli ako u gradu ostavi naslednika.

Socii oni koji ratuju, sklapaju foedus equium, a oni koji ne foedus inequim. Saveznici ne smeju da vode samostalnu spoljnu politiku, a zadravaju lokalnu autonomiju, koja se vremenom postepeno pribliava rimskom sistemu. Morali su da daju vojsku.

Zavretak borbe patricija i plebejaca Kanulej, narodni tribun iz 445. godine je predloio zakone da se:

1) Dozvoli brak patricija i plebejaca. Izgleda das u se i ranije sklapali ali nisu bili punovani. Ciceron u svom delu ,,Republika kae da su decemviri 450. godine zabranili brakove izmeu patricija i plebejaca. Smatra se da su ga samo potvrdili od starijih vremena i smatra je da je bio jedan od koraka zatvaranja patricijata jer patriciji odmah po uvoenju republike nisu imali punu kontrolu pa su je postepeno dobijali.

2) Da konzuli mogu da se biraju i meu patricijima i plebejcima. Dolo je do sukoba senatora i tribuna pa je odlueno da se biraju vojni tribuni sa konzulski ovlaenjem (tribuni militum consulare imperio) iz roda plebejaca. Vojni tribuni su moda uvedeni jer se Rim u tom trenutku nalazio u ratu sa Ekvima, Volscima i Vejima a izbila je i pobuna u Ardeji. Oni su prvi put stupili na dunost 444. godine. Birali su se do 367. godine. Nisu se birali svake godine.

Zakoni Licinija i Sekstija, prvi put su predloeni 376. godine kada su oni bili narodni tribuni ali su tada spreili patriciji. Onda je Licinije iskoristio pravo intercisije (veta) i spreio izbor svih kurulnih magistrata. Ta borba je trajala do 367. godine.

1) Kamata je uraunata u dug, tj vraa se samo glavnica koja se isplauje u ratama u roku od 3 godine. Ovaj zakon predstavlja prvi pokuaj da se olaka poloaj dunika.

2) Predvieno je da ni jedan rimski graanin ne sme da ima vie od 500 jugera dravne zemlje. Smatralo se da je ovo predstavljalo anticipaciju zakona Tiberija Graha, ali je istorian jer nije postojao mehanizam vraanja zemlje za one koji tada imaju vie.

3) Po ovom zakonu vie se ne biraju vojni tribuni sa konzulskim ovlaenjima, ve se jedan konzul bira iz reda plebejaca, a Sekstije je bio prvi konzul plebejac 366. godine. Po ovom zakonu je omoguen jedan konzul plebejcima, ali nije bilo obavezno da jedan bude od plebejaca. U prvoj deceniji 5. veka su moda postojali konzuli iz roda plebejaca ali je nakon toga pravo konzulata izgubljeno kao rezultat zatvaranja patricijata. Od 366. godine u Rimu se biraju pretori, samo iz roda patricija, koji preuzimaju sudske dunosti od konzula.

Lucije Genucije, narodni tribun iz 342. godine je predloio zakon:

1) Protiv kamate na dug. Zabrana pozajmljivanja novca na kamatu.

2) Oba konzula mogu da budu plebejci. Prvi konzuli plebejci su bili 172. godine pa je zakon predviao da jedan mora da bude plebejac.

3 Ista magistratura se moe ponoviti nakon deset godina, Cilj je bio da se sprei uticaj istaknutih pojedinaca ili porodica.

Publilije Filon, konzul i diktator iz 339. godine. je doneo zakone da:

1) Jedan cenzor mora da se bira meu plebejcima

2) Zakoni koje donesu centurijatske komicije mora odobriti senat pre nego to se za njih glasa u komicijama.

3) Odluke donete na concilijama plebis obavezuju sve graane. ,, Ovaj zakon se javlja jo 449. godine ,, Lex Valerie et Horacie. Pretpostavlja se da je 449. godine odlueno da odluke svih skuptina po tribama (tributske i plebejske) uz odobrenje senata vae za sve pa je ovim zakonom ukinuto odobrenje senata za tributske komicije.

Petelejev zakon iz 326. godine: ukidanje dunikog ropstva. Nema ropstva za dug, ve se plaa imovinom.

Hortenzijev zakon iz 287. godine, kada se odigrala i trea secesija plebejaca koji su otili na Janikul a vratio ih je diktator Kvint Hortenzije. Zakon prenosi Gaj u delu ,,Institucije. Odobrenje senata je ukinuto za concilije plebis.

Polibije (oko 200 120 pne) O njegovom ivotu znamo od njega samog iz njegovih dela, iz Suidinog leksikona a neke podatke prua i Plutarh u Etikom zborniku i Filopemenovoj biografiji. Roen je u Megalepolisu u Arkadiji oko 200. godine. Otac mu se zvao Likorta koji je bio strateg Ahajskog saveza. Polibije se u politikom ivotu pojavio 182. godine kada je u pogrebnoj povorci Filopemena nosio je urnu sa pepelom. On je trebao 180. godine da se ukljui u poslanstvo koje je trebalo ii Ptolemeju V, ali je on umro pa ono nije otilo. Kau da je bio maloletan ali je upuen zbog njegovog oca. On je uestvovao u razgranienju Mesane i Megalepolisa, a to znamo na osnovu natpisa naenog u Olimpiji. Sledeih 10 godina (170 160) se povukao iz politikog ivota jer je u Ahajskom savezu krenuo uspon prorimske struje a on je kao i njegov otac imao neutralne stavove. U politiki ivot se vratio 170/169 godine i imao je funkciju hiparha ahajskog. On se posle bitke kod Pidne 168. godine kao talac obreo u Rimu. Sastav od 1000 talaca sastavio je Kalikrat, voa prorimske struje. Polibije je ostao u Rimu, i nije prosleen u neki drugi grad jer se sprijateljio sa Publijem Kornelijem Scipionom Emilijanom. Prijateljstvo je poelo razmenom knjiga, pa je to omoguilo da ne bude prebaen u neki drugi grad. Najvei deo vremena je posvetio pisanjem knjiga. U zaviaj se vratio 146. godine nakon pada Korinta. Sam kae da je poslat da pomogne Ahajcima da se priviknu na novi ustav. On je mnogo putovao. Bio je u Egiptu, Libiji, Galiji, Iberiji, a pratio je i Publija Kornelija Scipiona Emilijana u njegovim pohodima.

Dela: pored ,,Istorije napisao je jo neka dela koja nisu sauvana:

1) Panegirik Filopemenu, 2) Taktiku (spis o vojnoj vetini), a iz drugih izvora znamo da je napisao 3) Monografiju o Numancijskom ratu i 4) Spis o naseljenom delu sveta oko Ekvatora.

Sauvane su samo ,,Istorije. Imaju 40 knjiga. Prvih 5 je sauvano u celini, a ostalo u fragmentima. Skraene verzije knjiga od 6 18 knjige sauvane su u zborniku ,,Excerpta antique iz 11/12 veka. Fragmenti ostalih knjiga sauvani su u ,,Hrestomatiji antikih fragmenata koja je nastala za vreme Konstantina VII Porfirogenita (913 959). Sauvani su i fragmenti kod drugih pisaca poput Apijana i Cicerona. Njegovo delo obuhvata period od 264 146 godine. Prvobitno je delo trebalo da obuhvata do 168. godine ali ga je produio. Prava istorija poinje od po Polibiju od 140. Olimpijade to se poklapa sa poetkom drugog punskog

rata, tj. 220. godinom. Do te godine dogaaji su po njemu rasuti po mestima i ciljevima, a od tada se svi usmeravaju ka rimskom osvajanju ekumene (ivog sveta) za koju on smatra Sredozemlje. Sa 264. godinom on poinje jer su tad Rimljani prvi put preli granice Italije. On u 2. knjizi daje saet prikaz rimskog osvajanja italije. Cilj njegovog pisanja jeste da pokae kako su Rimljani za 53 godine osvojili ceo svet i kako im ranije sile poput Persije i Makedonije nisu dorasle. On istie das u to uspeli zahvaljujui njihovom sistemu koji kombinuje elemente 3 ureenja i njihove vojske. Ta 3 elementa su:

1) monarhijski u kojem vidi konzule 2) aristokratski u kojem vidi senat i 3) demokratski u kojem vidi skuptine. On je samo Eforu priznao da je uspeo da napie optu istoriju,a Efor je napisao ,,Optu istoriju od povratka Heraklida do 340. godine kada je Filip II opseo Perint. Polibije smatra da su opte istorije korisnije jer prikazuju uzrono posledine veze. On izlae hronoloki po Olimpijadama, a u svakoj godini poinje izlaganje geografski: prvo zapad a onda istok Sredozemlja. On je tvorac termina pragmatika istorija koja po njemu ima 3 elementa a to su:

1) politiko i vojno iskustvo (Navodi Efora jer je poznavao pomorsku borbu)

2) poznavanje geografije (Kritikuje Timeja iz Tauromenija) i

3) prouavanje ranijih istorijskih dela i prouavanje njihovog sadraja. Po Polibiju glavni zadatak istorije je bio da poui dravnike a svoje delo je njima i namenio. Zadaci istoriara jesu nepristrasnost, spremnost hvaljenja neprijatelja i kuenja prijatelja i prouavanje uzroka i posledica.

Izvori Polibija: za dogaaje do 200. godine tj njegov uvod korisito je Eforovu Istoriju, Timeja iz Tauromenija tj. njegovu ,,Istoriju Sicilije i Filarha koji je napisao delo koje obuhvata period Od Pirove smrti 272. godine do smrti spartanskog kralja Kleomena III 220. godine. Za prvi punski rat koristio je Fabija Piktora i Filina iz Akraganta (njegovo delo je izgubljeno).

Za drugi punski rat je koristio Fabija Piktora, Hereja, Silena iz Kaleakta i Sosila iz Sparte. Oni su bili naklonjeni Kartagini. Od dokumentarnih izvora koristio je: spiskove ahajskih magistrata, ugovore Rima i Kartagine (508. 348. i 279. godine) i senatske odluke o sklapanju mira. U hramu Here Lacinijske je video Hanibalovu bronzanu plou, na kojoj je Hanibal naveo taan broj

vojnika koje je doveo u Italiju. Koristio je i pisma porodice Scipiona. Kad god je mogao koristio je iskaze oevidaca dogaaja.

Magistrature

Najznaajnija podela magistratura je na redovne i vandredne. U redovne spadaju: konzul, pretor, edil, kvestor, cenzor i narodni tribun. U vandredne spadaju diktator i magister equitum.

U periodu rane republike postoji i podela na patricijske i plebejske magistrature u smislu da plebejcima neke nisu bile dostupne.

Magistrature se u pogledi ovlaenja mogu podeliti na one koje imaju imperium i one sine imperium. One koje imaju imperiuj su: diktator, konzul i pretor a sve ostale sine imperium.

Magistrature se ne plaaju i traju sve godinu dana osim cenzora ija vlast traje 18 meseci i diktatora ija vlast traje po zakonu najvie 6 meseci.

Vlast moe biti produena prorogatio imperii. Prvi put je sluaj produenja zabeleen 326. godine kada je Kvint Publilije Filon 327. godine bio konzul a 326. godine mu je produen imperium da bi mogao da zavri opsadu Neapolisa. Sa rastom provincija je porastao i broj magistratura kojima je produen imperium.

Magistrature su ograniene time to imaju rok trajanja i to su kolegijalne.

Potestas je vlast koju imaju svi magistrate i prava koje time dobijaju su: posmatranje auspicija u gradu; pravo izdavanja naredbi koje vae u toku itavog mandata; pravo izricanja kazne; pravo sazivanja naroda (ius cum popul agendi, sazivanja tributskih komicija i koncilija plebis); pravo sazivanja senata). Imperium predstavlja vrhovnu vlast zajednice u odnosu na njene lanove. Prava koja dobijaju magistrature sa imperiumom su: zapovedanje vojskom; krivinu i civilnu jurisdikciju; pravo zakonske prinude tj. hapenja i privoenja optuenih; pravo sazivanja centurijatskih komicija.

Konzuli: U poetku konzuli su se zvali pretores a i judices. Od 367. godine je konzulat otvoren i za plebejce. Bira ih centurijatska komicija jer konzuli imaju imperium. Imperium im daju kurijatske komicije (lex curiata imperio). U sluaju da konzul umre bira se konzul suffectus koga

postavlja drugi konzul. U sluaju da oba konzula poginu u bici, senat imenuje interrexa a on saziva centurijatske komicije i biraju se novi konzuli. Do 220. godine konzuli su stupali u razliito vreme, od 220 153 su stupali na dunost 15. marta, a od 153. godine 1. januara. Konzuli su u Rimu bili najvii magistrate i mnogi pisci su ih poredili sa kraljevima. Vlast konzula je ograniena uvoenjem drugih magistrate i delovanjem narodnih tribuna (ius intercesije) i ius provocations (pravo albe koje ima svaki rimski graanin). Van Rima, vlast konzula je neograniena. Konzuli mogu da sazivaju senat, primaju poslanstva, sazivaju sve komicije, predlau zakone i stavljaju u sprovoenje njihovih odluka. Imali su i sudska ovlaenja koja su 366. godine preneta na pretore i verske dunosti: auspicije i prinoenje rtava. Van Rima zapovedaju vojskom. Ukoliko su oba konzula zajedno na istom frontu smenjuju se na 1 dan, a ukoliko su 2 fronta u ratu, senat odluuje koji e gde ii. Ako ima 3 fronta, neki od konzula iz prethode godine dobije produenje imperiuma. Konzuli regrutuju vojsku, odreuju koliko e saveznici dati vojnika i imaju pravno kanjavanja vojnika. Ius gladius izricanje smrtne kazne. Do bitke u Kaudinskom klancu su konzuli mogli da sklope mir, a posle toga je to ovlaenje preneto na centurijatske komicije.

Pretori: biraju se od 366. godine jer je od 367. godine ostvoren konzulat za plebejce pa je uvedena pretura koja je ograniila sudsku jurisdikciju konzula. Od 336. godine pretura je otvorena i za plebejce. U poetku se birao jedan a od 242. godine 2. Broj pretora se poveavao sa brojem provincija. Od dva pretora u Rimu, jedan je urbanus a drugi je peregrinus. Urbanus sudi u parnicama izmeu rimskih graana, a peregrines izmeu stranaca i izmeu stranaca i rimskih graana. Pretori mogu da upravljaju vojskom jer imaju imperium. U doba srednje republike upravljaju provincijama. Stupajui na dunost oni izdaju pretorski edikt u kojem objavljuju zakonske odredbe kojima e se rukovoditi i kojima e suditi.

Cenzori se biraju se od 443. godine. Od 351. godine magistratura cenzora je dostupna i za plebejce a od 339. godine i Publilijevog zakona jedan mora biti plebejac. Cenzor se bira svake pete godine a mandat traje 18 meseci. Njih biraju centurijatske skuptine i one im daju ovlaenja (lex centurijata de potestate cenziria). Ukoliko jedan cenzor umre, drugi mora da vrati ovlaenja. Za cenzore su obino birani bivi magistrati, tj. oni koji su proli kroz sve magistrature (cursus honorum). Uloga cenzora je da sastavljaju i vode spisak graana koje svrstavaju u tribe, centurije i klase po imovinskom cenzu. Njih sazivaju na Marsovom polju i

svako je duan da navede sve podatke cenzoru. Oni se staraju o moralu, tj. ispituju graane o moralu. Mogu im oduzeti pravo glasanja u centurijatskoj komiciji ili da prebace graanina u drugu, veu tribu kako bi njegov glas manje vredeo. Cenzori sastavljaju i spisak senator (album) i mogu da iz senata odstrane ljude koji nisu dostojni tog zvanja (lectio senatus). U poetku su tu ulogu odstranjivanja imali konzuli sve do Ovinijevog zakona izmeu 339. i 312. godine. Cenzori se staraju i o troenju novca iz dravne blagajne; daju u zakup ager publikus korienje rudnika, prikupljanje poreza i naplaivanje carina. Kada se zavri popis rimskih graana cenzor prinosi rtvu, suovetaurili (sus: svinja, ovis: ovca, aurus: bik). Cenzore biraju centurijastke komicije jer njihove dunosti imaju veze sa rasporeivanjem graana u centurije.

Edili se biraju od osnivanja republike, 2 plebejska edila. Oni su pomonici plebejskih tribuna a od 366. godine se biraju i 2 kurilna edila iz patricijskih rodova. Dunosti edila su cura annonae (staranje o snabdevanju itom o dravnom troku) i cura urbis (organizovanje igara). U poetku su se samo organizovale igre posveene plebejskim bogovima a kasnije svim. Imaju i sudske jurisdikciju u sporovima izmeu trgovaca i kupaca ili u sluajevima kada neko uzurpira ager publicus (dravnu zemlju).

Kvestori se biraju od osnivanja republike, kada su ih imenovali konzuli a od 446. godine ih imenuju tributske komicije. Od 421. godine ova magistratura je dostupna plebejcima. Broj kvestora se poveavao sa brojem provincija. Iste godine je broj povean na 4, od kojih su 2 imali dunosti u Rimu a 2 pratili konzule.

- Kvestores urbani ili erarij (2) vode dravnu blagajnu i staraju se o arhivima. - Kvestores militares (2) su pratili konzule u vojnim pohodima starali se o isplati vojnika i

podeli plena. - Kvestores provinciates se staraju o finansijama u provincijama

Plebejski tribuni se biraju od prve secesije plebejaca, 494. godine. Od 471. godine biraju ih concilije plebis. Oni su od samog uvoenja zatieni sacrosancstitas (svaki napad na tribuna bie sankcionisan od bogova). Od 449. godine, lex Valerie et Horacije su zatieni i svetovnim zakonom. Oni su birani uvek iz redova plebejaca. Njihove dunosti su: ius auxili (pomo plebejcia, zatitu od samovolje magistrate); ius intercessions (pravo zabrane na odluke magistrate, senata i komicija a za ovo pravo je potreban samo jedan tribun, tj ne moraju se sloiti

vie njih kojih ima ukupno 10; ius coercitionis (pravo da izreknu kaznu drugim magistratima koji povrede plebejce; ius cum plebe agenda (pravo sazivanja plebejskih skuptina); ius cum patribu agenda (pravo sazivanja senata). U poetku su mogli samo da sede ispred kurije sastanka senata, i ekaju odluku. Prvo su dobili pravo prisustva u senatu, a tek kasnije (vrv. sredinom 4. veka pne) i da sazivaju senat.

Diktator je vandredna magistratura. Bira se u vandrednim situacijama i njegova magistratura traje 6 meseci. Prvi diktator je izabran 501. godine za rat protiv Latina i to je bio Tit Largije. Senat odluuje da li diktatora treba imenovati, a njega bira konzul iz redova bivih magistrate. Fabije Maksim je izabran za diktatora u centurijatskim komicijama jer je konzul poginuo a drugi bio daleko. Diktator ima imperium maius nad svim magistraturama i moe ih primorati da podnesu ostavku. On se bira kada preti ratna opasnost, unutranji nemiri i kada je potrebno odrati izbore a traju nemiri u gradu. Poslednji diktator sa svrhom da se ode izbori je bio Gaj Servilije 202. godine pne. Sulu su imenovale centurijatske komicije i imao je ira ovlaenja.

Senat: Po tradisciji ga je osnovao Romul, kao savetodavno telo za pomo u dravnim poslovima (IZ: Tit Livije, Dionisije iz Halikarnasa). U doba rane republike broj senator iznosi 300. U senat ulaze bivi magistrate od kvestora pa na vie. Senat sazivaju konzuli, pretori ili narodni tribune, Moe ga sazvati i inter rex, dictator, magister equitum i prefekt grada ( on je od 366. Zamenjuje konzule u Rimu, a od tada je to pretor urbis). Senatska sednica traje od svitanja do zalaska sunca. Ako se odluka donese pre ili posle, nije vaila. Oni obino zasedaju u Hostilijevoj kuriji, koje je po tradiciji osnovao Tul Hostilije). U senatu, prvo magistrate iznese temu, zatim prvi miljenje iznosi princeps senata (bivi censor iz redova patricija)m zati konzuli, pretori Odluka se naziva senates consultum. Odluka nema snagu zakona. Zakon donose samo komicije, a ona je samo preporuka magistrate. Te odluke su ipak de facto potovane kao zakoni. Senatske odluke se uvaju u erariju, o kojem se staraju kvestori. Senat ima ulogu u spoljnoj politici jer alje poslanstva, prima ih i odgovara njihovim zahtevima. Senat kontrolie sve dravne prihode i rashode. On odreuje koji e konzul na kojem frontu ratovati. Takoe daje saglasnto za isplatu vojske i odobraja proslavu trijumfa. Senat odreuje koje su pretorske a koje konzulske provincije, bira njihove namesnike i odreuje broj vojnika i finansije. Senat savetuje magistrate u sluajevima uvoenja novih ili zabrane postojeih kultova.

Kurijatske komicije: u doba republike glasa se po kurijama gde svaka kurija od ukupnih 30 ima 1 glas a kako e taj glas kurija dati odreuje se pojedinanim glasanjem unutar kurije (Princip glasanja je isti i za ostale komicije: 1 centurija = 1 glas, 1 triba = 1 glas). Njih saziva pontifeks maksimus. One daju imperium magistratu i samo u tom sluaju ih saziva magistrat. One se bave porodinim pitanjima (adobcija, otvaranje testamenta, izbor pontifex maksimusa). U kasnijoj istoriji po kurijama su umesto graana sedeli 30 liktora i svaki je predstavljao 1 kuriju.

Centurijatske komicije: Deavalo se da glasanje prve centurije utie na glasanje sledeih. One odluuju o objavljivanju rata i mira, formalno a u sutini de facto tu ulogu ima senat. One biraju magistrate sa imperiumom i cenzore. Imaju sudska ovlaenja u sluaju veleizdaje, primaju albe na presude magistrata i donose zakone.

Tributske komicije: u njima zaseda ceo narod. Glasa se po tribama. One donose zakone a od 339. godine vipe nisu imali potrebu odobrenja senata.

Concilie plebis: biraju plebejske magistrate (narodne tribune i plebejske edile) i donose zakone a od 287. godine i tree secesije plebejaca po Hortenzijevom zakonu vie nisu imale potrebu odobrenja senata.