İŞLETMELERİN YASAL KURULUŞ TÜRLERİHazırlayan: Doç.Dr.Metin COŞKUN

İŞLETME KAVRAMI

Ticari işletmeler, insan istek ve ihtiyaçlarını sürekli olarak karşılamak üzere, piyasası olan ve fiyatı piyasada oluşan iktisadi mal veya hizmetleri satışa sunmak ve bu yolla kâr sağlamak amacı güden kuruluşlardır. İşletmeler, tek bir girişimci tarafından oluşturulabildiği gibi (Şahıs İşletmesi) iki veya daha fazla girişimcinin ortaklığıyla da (Şirket) oluşmaktadır. İki veya daha fazla girişimcinin ortak iktisadi bir gayeye erişmek için emek, para ve mallarını bir sözleşme ile birleştirerek meydana getirdiği ortaklığa şirket denir.

İŞLETME KAVRAMI

Şirketler, sorumlulukları bakımından şahıs ve sermaye şirketleri olarak ikiye ayrılır.

Şahıs Şirketleri: Ortakları sınırsız sorumlu olan adi, kolektif ve komandit şirketler şahıs şirketleridir. Bu tür şirketlerin kuruluş ve devamı için ortakların birbirini iyi tanımaları ve güvenmeleri gereklidir. Şahıs şirketleri şunlardır:

Adi Şirketler

Kollektif Şirketler

Komandit Şirketler

ADİ ŞİRKETLER

Adi ortaklıklar, iki ya da daha fazla kişinin ticari faaliyette bulunmak üzere bir araya gelerek oluşturdukları ortaklıklardır. Bu tür ortaklıkların en önemli avantajı düşük maliyetlerle ve kolayca kurulabilmesidir. Adi şirket sözleşmesi herhangi bir şekle bağlı değildir. Hatta yazılı olması dahi gerekmez.

Adi ortaklıkların en önemli dezavantajı ortakların sınırsız sorumlu olmasıdır. İşletmenin finansal krize girmesi durumunda her ortak kendi payı ile değil, işletmenin tüm borçlarından sınırsız olarak sorumludur. Adi ortaklıkların diğer dezavantajları; işletme yaşamında sınırlılık, ortaklık hakkının transferindeki güçlük ve büyük miktarlarda fon sağlamadaki zorluk olarak sayılabilir.

Kollektif Şirketler

Ticari hayatta en yaygın olan şirket türüdür. Ortakların kişisel emek ve gayretlerinin önem kazandığı ticari işletmelerde bu ortaklık şekli tercih edilir. Kollektif şirket, özellikle küçük ve orta çapta perakende, yarı toptancı ticaret işletmeleri ile orta çapta işletmeler için uygundur. Asgari bir sermaye koyma zorunluluğu da yoktur. Kollektif şirket ortakları birbirine güveni olan kimseler arasında kurulur.

Kollektif şirketlerle ilgili düzenlemeler, Türk Ticaret Kanunu (TTK) 221-303. maddelerde yapılmıştır. TTK’da kollektif şirketler; “ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla, gerçek kişiler arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirinin sorumluluğu şirket alacaklılarına karşı sınırlanmamış olan şirkettir.” olarak tanımlanmaktadır. Kollektif şirket sözleşmesi yazılı şekle tabidir; ayrıca, sözleşmedeki imzaların noterce onaylanması şarttır. Tüzel kişiliği de olan bu ortaklık türünde ortaklar şirketin borçlarından dolayı tüm varlıklarıyla zincirleme sorumludurlar.

Kollektif Şirketler

Kollektif şirketin tacir olarak Kurumlar Vergisi yükümlülüğü yoktur. Kollektif şirketin bilanço kârı, vergi yükümlülüğü ile ilgilenmeksizin şirket ortaklarına ana sözleşmedeki paylaştırma oranlarına göre ortaklara dağıtılır. Ortakların şirket kârından aldıkları paylar, şahsi ticari kazanç niteliğinde olduğundan, ortaklar Gelir Vergisi Kanununda yer alan ticari kazanç hükümleri doğrultusunda vergi ödemek zorundadırlar.

Komandit Şirketler

Ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan, şirket alacaklılarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış ve diğer ortak veya ortakların sorumluluğu belirli bir sermaye ile sınırlandırılmış olan şirket komandit şirkettir. Sorumluluğu sınırlı olmayan ortaklara komandite, sorumluluğu sınırlı olanlara komanditer denir. Komandite ortakların gerçek kişi olmaları gerekir. Tüzel kişiler ancak komanditer ortak olabilirler. Komandite şirketler TTK’u 304-328. maddelerde düzenlenmiştir.

Bu şirket türünde sorumluluğu sınırsız olan ortaklar şirketin yönetiminden sorumlu olduklarından kolektif şirkete benzer ve onun avantaj ve dezavantajlarına sahiptir. Ancak bu şirket türünde sınırlı sorumlu ortak sayısı arttırılarak kolektif ortaklığa göre daha kolay fon sağlanabilmektedir.

SERMAYE ŞİRKETLERİ

Ortakları sınırlı sorumlu olan sermayesi payları bölünmüş komandit şirketler, limited şirketler ve anonim şirketler sermaye şirketleridir. Bu tür şirketlerde sermaye ön plandadır.

Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirketler

Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket, sermayesi paylara bölünen ve ortaklarından bir veya birkaçı şirket alacaklılarına karşı bir kollektif şirket ortağı, diğerleri bir anonim şirket pay sahibi gibi sorumlu olan şirkettir. Sermaye, paylara bölünmeksizin sermayesi sadece birden çok komanditerin sermayeye katılma oranlarını göstermek amacıyla kısımlara ayrılmış bulunuyorsa komandit şirket hükümleri uygulanır. TTK 564-572. Maddelerde düzenlenen sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlere uygulamada çok sık rastlanmamaktadır.

Limited Şirketler

31.12.2010 tarihi itibariyle Sanayi ve Ticaret Bakanlığı verilerine göre ülkemizde 705.096 adet Limited Şirket bulunmaktadır. Bu sayı ülkemizde kurulu bulunan sermaye şirketlerinin yüzde seksenini geçmektedir. Ülkemizde gerek vergi avantajları gerekse de şirket sahibi olmanın imajı girişimcileri şirket kurmaya yönlendirmiş Anonim Şirketlere göre daha az prosedüre sahip olması nedeniyle de genel olarak Limited Şirketler tercih edilmiştir.

Limited şirket, bir veya daha çok gerçek veya tüzel kişi tarafından bir ticaret unvanı altında kurulur; esas sermayesi belirli olup, bu sermaye esas sermaye paylarının toplamından oluşur. Ortak sayısı 50’i geçemez. Ortaklar, şirket borçlarından sorumlu olmayıp, sadece taahhüt ettikleri esas sermaye paylarını ödemekle ve şirket sözleşmesinde öngörülen ek ödeme ve yan edim yükümlülüklerini yerine getirmekle yükümlüdürler.

Anonim Şirketler

TTK’u 329-563. maddelerde düzenlenen Anonim şirketler, sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olan, borçlarından dolayı yalnız malvarlığıyla sorumlu bulunan şirketlerdir. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın izni ile kurulurlar.

Eski Kanunda anonim şirketin sermayesi asgari 50.000 TL idi. Yeni kanunda bu rakam halka açık olmayan şirketler için aynen korunmuştur. Fakat kayıtlı sermaye sistemini kabul eden ve halka açık olmayan anonim şirketlerde başlangıç sermayesi 100.000 TL’den az olamaz. En az sermaye tutarı Bakanlar Kurulu’nca arttırılabilir. Pay senetlerinin nominal değeri en az bir Yeni Kuruştur. Bu değer ancak en az birer Yeni Kuruş olarak yükseltilebilir. Bu miktar Bakanlar Kurulunca yüz katına kadar artırılabilir.

Anonim Şirketler

Şirketin kurucuları, şirket sermayesi için bir pay taahhüt ederek esas sözleşmeyi imzalayan gerçek veya tüzel kişilerdir. Yani tüzel kişiliğe haiz olan başka bir anonim şirket, bir dernek veya bir vakıf dahi Anonim Şirketin kurucusu olabilir. Eski kanunda Anonim Şirket kuruluşunda en az 5 kişi gerekmekte iken, yeni kanun kurucular için bir veya birden fazla kişinin yeterli olacağını belirterek bir yenilik yaratmıştır. Bu açıklamaya göre Anonim Şirket bir tek kurucu ile dahi kurulabilmekte olup, buna “TEK KİŞİLİK ANONİM ŞİRKET” adı verilir.

Anonim şirketin organları yönetim kurulu ve genel kuruldur.

Halka Açık Anonim Şirketler

Anonim ortaklıklar halka kapalı ya da halka açık olabilir. Payları borsada işlem gören ortaklıklar ile pay sahibi sayısı 500’ü (beşyüz) aşan anonim ortaklıkların payları halka arz olunmuş sayılır. Bu ortaklıklar halka açık ortaklık hükümlerine de tabi olurlar.

Halka açık anonim ortaklıklar, TTK’unun yanı sıra SPK’una da tabi olmakta ve Sermaye Piyasası Kurulu’nun (SPKu.) denetimine girmektedirler. Dolayısıyla ister SPK’ya göre ister TTK’ya göre kurulmuş olsun bir anonim ortaklıkta ortak sayısı 500’ü aştığında SPKu’na başvurarak halka açık bir anonim ortaklık olduğunu bildirmek zorundadırlar.

Anonim Ortaklıklarda Sermaye Artırımı

Anonim şirketler genellikle finansman ihtiyaçlarını karşılamak, özkaynak benzeri fonları sermayeye dönüştürmek, sermayelerini güçlendirmek, azalan sermayelerini tamamlamak veya kanuni zorunluluğu yerine getirmek amacıyla sermaye artırımına giderler. Sermaye artırımı, esas sözleşme değişikliğinin özel bir türünü oluşturur. Dolayısıyla, şirket sermayesini artırmak belli usullere tabidir.

Anonim ortaklıklarda sermaye artırımı sermaye taahhüdü yoluyla artırım, iç kaynaklardan sermaye artırımı ve şarta bağlı sermaye artırımı olmak üzere üç şekilde yapılabilmektedir.

Sermaye Taahhüdü Yoluyla Sermaye Artırımı

Anonim şirketler, esas sermaye ya da kayıtlı sermaye sistemini benimseyebilirler. Başlangıç sermayesi 100.000 TL’nin altında olan halka kapalı anonim şirketler esas sermaye sistemini benimsemek zorundadır, kayıtlı sermaye sistemine geçemezler. Halka açık anonim ortaklıklar ise esas sermaye ya da kayıtlı sermaye sistemini seçebilirler.

Kayıtlı sermaye sisteminde anonim şirket sermaye artırımlarını yönetim kurulu kararı ile daha hızlı ve kolay bir şekilde yapabilecek, esas sermaye artırımdaki gibi genel kurulun toplantıya çağrılmasına dair formalitelerden ve bunların doğuracağı maliyetlerden kurtulacaktır. Dolayısıyla, kayıtlı sermaye sisteminin, sıklıkla sermaye artırımına ihtiyaç duyan anonim şirketler yönünden cazip olduğunu söylemek mümkündür. Sermaye artırımına zaman zaman giden az ortaklı anonim şirketler açısından bakıldığında ise, bu sisteme geçilmesinin pratik bir faydasının ve avantajının olmadığını ifade edebiliriz.

İç Kaynaklardan Sermaye Artırımı

Esas sözleşme veya genel kurul kararıyla ayrılmış ve belirli bir amaca özgülenmemiş yedek akçeler ile kanuni yedek akçelerin serbestçe kullanılabilen kısımları ve mevzuatın bilançoya konulmasına ve sermayeye eklenmesine izin verdiği fonlar sermayeye dönüştürülerek sermaye iç kaynaklardan arttırılabilir. Sermayenin artırılan kısmını, iç kaynaklardan karşılayan tutarın şirket bünyesinde gerçekten var olduğu, onaylanmış yıllık bilanço ve işlem denetçisinin vereceği açık ve yazılı bir beyanla doğrulanır.

Şarta Bağlı Sermaye Artırımı

Yeni Türk Ticaret Kanunu ile sermaye artırımında üçüncü bir yöntem olan şarta bağlı sermaye artırımı eklenmiştir. Buna göre genel kurul, yeni çıkarılan tahviller ve benzeri borçlanma araçları nedeniyle, şirketten veya topluluk şirketlerinden alacaklı olanlara veya çalışanlara, esas sözleşmede değiştirme veya alım haklarını kullanmak yoluyla yeni payları edinmek hakkı sağlamak suretiyle, sermayenin şarta bağlanmasına karar verebilir.

Diğer bir anlatımla şartlı sermaye artırımı, yeni çıkarılacak tahvillerin ve benzeri borçlanma araçlarının şirketin pay sahiplerine dönüşmelerini amaçlayan, bu yolla şirkete sermaye sağlayan ve çalışanlar için pay senedi çıkarılmasına olanak veren bir sermaye artırımı yöntemidir.

Anonim Ortaklıklarda Borçlanma Araçları İhraç Tavanı

Anonim ortaklıklar öz kaynakları yeterli olmadığında yabancı kaynaklara da başvururlar. Yabancı kaynaklar finansal kurumlardan kredi kullanmak şeklinde sağlanabileceği gibi menkul kıymet ihraç edilerek de sağlanabilir. Halka açık anonim şirketlere menkul kıymet çıkararak borçlanma konusunda halka kapalı anonim şirketlere göre avantajlar sağlanmaktadır.

Halka açık ortaklıkların ihraç limiti, ana ortaklığa ait özkaynak tutarının beş katını geçemez. Halka açık olmayan ortaklıkların ihraç limiti ise ana ortaklığa ait özkaynak tutarının üç katını geçemez.

Anonim Ortaklıklarda Kâr Payı Dağıtımı

Kâr payı temettüye göre daha geniş kapsamlı bir terim olup, anonim şirket ortaklarına ve kâra katılan yönetim kurulu üyeleri, işçiler, intifa senedi sahipleri vb. diğer kimselere dağıtılacak kârdan, bunların her birine düşen payı; temettü ise sadece kârdan anonim şirket ortaklarına dağıtılan payı ifade etmektedir. Temettü avansı da SPK’nın IV/27 Tebliğine göre, ortaklara ara dönem kârı üzerinden dağıtılacak avanstır. Anonim ortaklıklarda her pay sahibinin, kanun ve esas sözleşme hükümlerine ve genel kurul kararlarına göre dağıtılmaya tahsis olunan net dönem kârına payı oranında katılma hakkı vardır.