8/2/2019 1980 sonras

1/290

T.C.MARMARA NVERS TES

SOSYAL B L MLER ENSTTS

KT SAT ANAB L M DALIKALKINMA KT SADI VE KT SAD BYME BL M DALI

1980 SONRASI DEVLET POLT KALARININ TRKYEN NTARIMSAL DNMNE ETKLER

Doktora Tezi

NEVZAT EVR M NAL

stanbul, 2007

8/2/2019 1980 sonras

2/290

ii

T.C.MARMARA NVERS TES

SOSYAL B L MLER ENSTTS

KT SAT ANAB L M DALIKALKINMA KT SADI VE KT SAD BYME BL M DALI

1980 SONRASI DEVLET POLT KALARININ TRKYEN NTARIMSAL DNMNE ETKLER

Doktora Tezi

NEVZAT EVR M NAL

Danman: PROF: DR: NESRN SUNGUR

stanbul, 2007

8/2/2019 1980 sonras

3/290

iii

8/2/2019 1980 sonras

4/290

i

GENEL B LG LER

sim ve Soyad : Nevzat Evrim nalAnabilim Dal : ktisatProgram : Kalknmaktisad ve ktisadi BymeTez Danman : Prof. Dr. Nesrin SungurTez Tr ve Tarihi : Doktora Ekim 2007Anahtar Kelimeler : Tarm Ekonomisi, Tarmsal Gelime,

Tarmsal Destekleme Politikalar, Krsal Kalknma, Trk Ekonomisi

ZET

1980 SONRASI DEVLET POLT KALARININ TRKYEN NTARIMSAL DNMNE ETKLER

Trkiye Cumhuriyetinin kurulu undan gnmze de in tarm sektr hem

ekonominin ok nemli bir paras, hem nfusun nemli bir blm iin geim kayna ,

hem de devlet politikalar ve siyasetin nemli bir belirleyeni olmu tur. 1980e kadar bir

yandan byk sahiplerinin karlarnn korunmas, di er yandansa krsal nfusun

kapitalist ekonominin yasalar do rultusunda topraktan kopmasnn yava latlmas iin

karma k bir tarmsal destek politikas olu turulmu , bu politikalar do rultusunda

devlet katnda ok sayda kurum ve kurulu vcuda getirilmi tir.

Tarm sektrne ynelik korumac ve mdahaleci devlet politikalar 1980

ylndan itibaren tedricen, 1998 ylndan sonra, bilhassa 2001 kriziyle birlikte byk

ivme kazanan bir biimde tasfiye edilmeye ba lanm tr. Devlet kltlr ve neredeyse

tm kamu varlklar zelle tirilirken tarm politikalar da bu do rultuda olu turulmu ,eski destekleme politikalar ortadan kaldrlm ve tarm sektr kapitalist ekonominin

do al i leyi ine alm tr. Bunun sonucu geimini tarmdan sa layan milyonlarca

insan iin hayli ykc olmu tur ve olmaya devam etmektedir.

Bu al ma erevesinde, devletin tarm politikalarnda 1980 sonrasnda

ya anan dn m ve bu dn mn tarm sektr ve kyllk zerindeki etkileri

incelenmi tir.

8/2/2019 1980 sonras

5/290

ii

GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname : Nevzat Evrim nalField : EconomicsProgramme : Development Economics and Economic GrowthSupervisor : Prof. Dr. Nesrin SungurDegree Awarded and Date : PhD October 2007Keywords : Agricultural Economics, Agricultural Reform,

Agricultural Support Policies, Rural Development, Turkish Economy

ABSTRACT

THE EFFECTS OF STATE POLICIES ON TURKEYSAGRICULTURAL TRANSFORMATION AFTER 1980

Since the foundation of Turkish Republic, agricultural sector have provided the

means of subsistence to an important part of the population. It have also been a very

important part of the economy and one of the main determinants of state policy and

politics. Until 1980s, a complex agricultural subsidization policy was designed and

many institutions had been formed in line with this policy. The purpose of this system

was to further the interests of the landowners on one hand and to keep in check the

breaking away of the rural masses from agricultural production on the other.

The state have gradually started to dismantle its protectionist and

interventionist agricultural policy after 1980. This process picked up speed after 1998

and gained a substantial momentum after the financial crisis in 2001. As governmental

body diminished and many state institution were privatized, agricultural policy was

redesigned in line with these changes. The old system of agricultural subsidization wasabolished and agricultural sector was opened to the effects of the natural course of

capitalist development. The results of this was, and still is devastating to millions who

make their living from agriculture.

The transformations in the states agricultural policy after 1980, and the

effects of this transformation on agricultural sector and peasantry is examined in this

study.

8/2/2019 1980 sonras

6/290

iii

NSZ

Tarm sektrnn kapitalist ekonomiye gei sreciyle birlikte ya ad

dn m, lkemizde ve dnyada, farkl dnemlerde, ortaya kan farkl sorunlar

kar snda ve farkl perspektiflerden yrtlm , geni ve ok nemli bir tart ma

konusudur. Tarm sektrne ynelik devlet politikalar, bu sektrde hayatn kazanan

ok sayda kylnn kaderi zerindeki en byk belirleyen olarak ne kmaktadr, zira

kk kyll n devlet tarafndan kollanmad durumlarda kapitalist ekonominin

geri kalann olu turan byk sermaye yaplara kar kendi karlarn savunmalarmmkn de ildir. Bu al mada, Trkiyede kapitalizmin geli me srecinde kyll n

nasl bir dn m yolundan geti i ve 1980 ylnn ardndan devletin tarm sektrne

ynelik koruyucu politikalarnn ortadan kalkmasyla beraber nasl bir iktisadi sk ma

ile kar kar ya kald incelenmeye al lm tr.

Bu al ma boyunca benden bilgisini ve disiplinini asla esirgemeyen de erli

hocam Prof. Dr. Trkel Miniba a, sknet ve anlay yla beni hep a rtan de erli

hocam ve tez dan manm Prof. Dr. Nesrin Sungura, doktora e itimimin ilk gnnden

beri hep yanmda olan, de erli tavsiyeleri ile bana yol gstermi olan hocam Prof. Dr.

Mehmet Trkaya ve ki isel tan kl mzn pek az olmasn hi nemsemeden tavsiye ve

yardmlarn esirgemeyen saygde er hocam Prof. Dr. Korkut Boratava te ekkr bor

bilirim.

Ayrca, tez yazma srecinin ki isel bir yan rn olan gerginliklere insanst

bir sabr ve anlay gsteren de erli e im Selcene sonsuz sevgi ve te ekkrlerimisunarm.

ncelenen sorunlara faydal olmas ve tart lmas dile iyle.

stanbul, 2007 Nevzat Evrim nal

8/2/2019 1980 sonras

7/290

iv

NDEK LER

Sayfa No.TABLO L STES ........................................................................................... viGRAF K L STES ......................................................................................... viiiKISALTMALAR ........................................................................................... x G R .............................................................................................................. 1 1. BLM TARIM VE KIRSAL DNMN TEORKNCELEMES

1.1 TARIM VE KIRSAL DNM KAVRAMLARI ............ 41.2 TARIM SORUNUNUN TEORZASYONU ................................ 6

1.2.1 Kapitalizmin Tarmsal Kkenleri ...................................... 61.2.2 Kapitalizmin Tarmsal retimde Yaratt Dnm ....... 111.2.3 Krsal Alann Yeni Snfsal Yaps .................................... 171.2.4 Pre-Kapitalist Krsal Yaplarn Bekas ........................... 191.2.5 Devletin Tarmsal Alana Etkisi ......................................... 221.2.6 Uluslararas Dntrc Mdahaleler ve Sermayehrac 25

1.3 E TL EKOL VE DS PL NLER N TARIM SORUNUNABAKII ................................................................................................ 27

1.3.1 Klasik Politik ktisat .......................................................... 271.3.2 Klasik Marksizme Narodnizmin Cevab: Poplizm .......... 301.3.3 Kalknma ktisad ............................................................... 311.3.4 Bamllk Okulu ............................................................... 33

2. BLM TRKYEDE 1980E KADAR YAANAN TARIMSALDNM SRECNE TAR HSEL B R BAKI

2.1 OSMANLI MPARATOLUUNDAN DEVRALINANKIRSAL YAPILAR VE KAPTAL STLEME DZEY ................. 392.2 KURULU DNEM (1923-1929) .............................................. 432.3 BYK BUHRAN DNEM(1929-1938) ................................. 522.4 SAVA DNEM (1938-1948) .................................................... 652.5 TARIM NCELKL KALKINMA DNEM(1948-1960) ....... 752.6 PLANLI KALKINMA DNEM(1960-1980) ............................ 852.7 ARA DEERLENDRME ............................................................ 105

8/2/2019 1980 sonras

8/290

v

Sayfa No.3. BLM TRKYEN N 1980 SONRASI TARIMPOL T KALARI VE TARIMSAL DNM

3.1 1980 SONRASINDA TARIM SEKTRNN TARHSELSEYR .................................................................................................. 110

3.1.1 Darbe Sonras Yeni Liberal Saldr (1980-1988) ............... 112

3.1.2 Yeniden ok Partili Rejim veiddetlenen Snf Mcadelesi (1980-1993) ............................................................. 1143.1.3 ki Kriz (1994-2001) .......................................................... 115

3.1.4 Konsolidasyon ve Dnya Kapitalizmine DerinleenEklemlenme (2001-) ................................................................... 117

3.2 ULUSLARARASI KURUMLARIN 1980 SONRASINDATRK YEN N TARIM POLT KALARINA ETKLER ................ 119

3.2.1 IMF ve Dnya Bankas ...................................................... 119

3.2.1.1 Dnya Bankas Trkiyelikilerinin TrkiyeTarmna Etkileri ......................................................................... 1213.2.1.2 IMF Trkiye likilerinin Trkiye Tarmna Etkileri ... 1263.2.2 DT ve DT yeliinin Trkiye Tarmna Etkileri ......... 135

3.2.3 AB ve AB Trkiyelikilerinin Trkiye TarmnaEtkileri ........................................................................................ 139

3.2.4 DT yelii ve Gmrk Birliinin Tarmsal rnlerinTicaretine Etkileri ....................................................................... 147

3.3 1980 SONRASINDA TRKYEN N TARIMPOL T KALARININ DNM .................................................. 151

3.3.1 rnlere Ynelik Destekler ............................................... 1583.3.1.1 Tahllar ............................................................................ 1663.3.1.2 Ttn ............................................................................... 1843.3.1.3eker Pancar .................................................................. 1993.3.2 Girdi ve Kredi Sbvansiyonlar ......................................... 2123.3.2.1 Gbre Destei ................................................................. 2143.3.2.2 Kredi Sbvansiyonlar .................................................... 2203.3.2.3 Devletin Tohumculuk Alanndaki Faaliyetleri ............... 2293.3.3 Tarmsal Destein Yeni Biimi: DGD .............................. 2323.3.3.1 Trkiyede DGD Uygulamas ......................................... 233

3.3.3.2 Trkiyede DGD Uygulamasna Getirilen Eletiriler ..... 2343.4 1980 SONRASINDA TARIM KESM NDEK DNM ...... 2363.4.1 Gelir ve Blmdeki Dnm ....................................... 2363.4.2 Mlkiyet Yapsndaki Dnm ........................................ 2433.4.3 Nfus ve stihdamdaki Dnm ...................................... 247

4. BLM SONU VE NERLER ....................................................... 259 KAYNAKA .................................................................................................. 266

8/2/2019 1980 sonras

9/290

vi

TABLO L STES Sayfa No.

Tablo 2.1 : Tarm Ticaret Hadleri: 1929-1939 ........................................ 55Tablo 2.2 : eker Pancar retimi: 1929-1939 ....................................... 57Tablo 2.3 : Pamuk retimi: 1929-1939 .................................................. 58Tablo 2.4 : Ttn retimi: 1929-1939 .................................................... 59Tablo 2.5 : 1930larda Toprak Mlkiyeti Dalm ................................ 65Tablo 2.6 : Buday retimi ve Fiyat: 1939-1945 .................................. 66Tablo 2.7 : Blgelere Gre Traktr Saylar 1950-1952 ......................... 77Tablo 2.8 : Tarm Ticaret Hadleri ve Tarmsal rnlerin Ticari Marjlar

(1945-1952) ............................................................ 78Tablo 2.9 : 1952 Ylnda Toprak Mlkiyeti Dalm ............................. 82Tablo 2.10 : Tarm Ticaret Hadleri (1960-1979) ...................................... 91Tablo 2.11 : eitli rnlerin Pazarlanma Oranlar (1979) ...................... 92Tablo 2.12 : Buday reticilerinin Destekleme Almlarndan Yararlanma

Oranlar (1969) ................................................. 93Tablo 2.13 : Toprak Mlkiyeti Dalm (1963, 1973 ve 1980) ............... 94

Tablo 3.1 : Trkiyenin Dnya Bankasndan Ald Tarm Sektr le lgiliKrediler 122Tablo 3.2 : Trkiyenin IMFden Borlanma ve Geri deme Miktarlar

(1984-2011, SDR) 127Tablo 3.3 : AB, ABD ve Dnya ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti

(1981-2005) 148Tablo 3.4 : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Fiyatlar (1980-2005, Cari

fiyatlarla TL/kg) 159Tablo 3.5 : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Fiyatlar (1980-2005, 1980

Fiyatlaryla TL/kg) 160Tablo 3.6 : Seilmi rnlerde retim Miktar (1980-2005, Bin Ton) 161Tablo 3.7 : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Miktar (1980-2005, Bin

Ton) 162Tablo 3.8 : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Oran (1980-2005) 163Tablo 3.9 : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Oran (1980-2005, Dnem

Ortalamalar) 165Tablo 3.10 : Trkiyenin Tahl retimi (1986-2005, Bin Ton) 167

8/2/2019 1980 sonras

10/290

vii

Sayfa No:Tablo 3.11 : Buday Tarmnda Mlkiyet Yaps ve Destekleme

Politiklalarndan Yararlanma Oranlar 181Tablo 3.12 : Tahl retiminde Ekim Alanlar ve Verimlilik 182Tablo 3.13 : Tekel ve zel Sektrn Sigara Satlar (Milyar Adet) 188Tablo 3.14 : Tekel ve zel Sektrn Sigara Piyasas Paylar (%) 189Tablo 3.15 : Trkiyenin Ttn Ticareti vehracatn thalat Karlama

Oranlar 191Tablo 3.16 : Ttn Ekim Alan, Ekici Says ve Mlkiyet Yaps 196Tablo 3.17 : eker Pancar reticilerinin Pancar Ekim Alanlarna Gre

Gruplanmas 200Tablo 3.18 : Trkiye apnda Yaplan Pancar Ekim ve retimi ile TFA in

Yaplan Pancar Ekim ve retimi 203Tablo 3.19 : Tarm htisas Kredileri ve Ziraat Bankas Kredilerinin Tarihsel

Seyri 221Tablo 3.20 : Bitkisel retim Yapanlara Verilen Kamu Kredilerinin Faiz

Oranlar 223Tablo 3.21 : Trkiyede Fonksiyonel Gelir Dalm (1976-1990) 237Tablo 3.22 : Tarmsal Hammaddelerde Ticari Marjlar 238

Tablo 3.23 : Toprak Mlkiyeti Dalm (1980, 1991 ve 2001) 244

8/2/2019 1980 sonras

11/290

viii

GRAF K L STES Sayfa No.

Grafik 2.1 : Traktr Kullanm (1961-1980) ..................................................... 99Grafik 2.2 : Krsal Nfus ve Krsal Nfus Art (1960-1980) ......................... 100 Grafik 3.1 : Tarma Ynelik Destein Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) ... 154Grafik 3.2 : Tarmasal Destein Yknn Dalm (1986-2005, 1986

Fiyatlaryla) .................................................................................... 155Grafik 3.3 : Girdi Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) ............ 156Grafik 3.4 : Genel Hizmet Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) 157

Grafik 3.5 : Fiyat Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) ............. 164Grafik 3.6 : Buday retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) .. 168Grafik 3.7 : Budayda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-

2005) .............................................................................................. 169Grafik 3.8 : Budayda Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ............................ 170Grafik 3.9 : Arpa retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) ...... 171Grafik 3.10 : Arpada Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) .. 172Grafik 3.11 : Arpada Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ................................ 173

Grafik 3.12 : Msr retimi ve Destekleme Almlar (1986-2005, Bin Ton) ...... 174Grafik 3.13 : Msrda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1986-2005) .. 175Grafik 3.14 : Msrda Taban Fiyat ve retim (1986-2005) ............................... 176Grafik 3.15 : Buday, Arpa ve Msrda Destekleme Almlar (1980-2005, Bin

Ton) ................................................................................................ 177Grafik 3.16 : Buday, Arpa ve Msrda Destekleme Alm Fiyatlarlar (1980-

2005, 1980 Fiyatlaryla) ................................................................. 178Grafik 3.17 : Tahllara Ynelik Toplam Fiyat Destei (1986-2005, 1986

Fiyatlaryla) .................................................................................... 179Grafik 3.18 : Ttn retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) ..... 192Grafik 3.19 : Ttnde Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) 193Grafik 3.20 : Ttnde Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ............................... 194Grafik 3.21 : Ttne Salanan Toplam Fiyat Destei ve retim (1986-2005) .. 195Grafik 3.22 : Ttnde Ekici Says ve Ekici Bana Ekilen Ortalama Alan

(1989-2005) ................................................................................... 197Grafik 3.23 : eker Pancar retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin

Ton) ................................................................................................ 204

8/2/2019 1980 sonras

12/290

ix

Sayfa No:Grafik 3.24 : eker Pancarnda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat

(1980-2005) ................................................................................... 205Grafik 3.25 : eker Pancarnda Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ................ 206Grafik 3.26 : eker Pancarnda Ekim Alan ve Verim (1986-2005) ................... 207Grafik 3.27 : TFA Fabrikalar iineker Pancar Ekim Alan, Ekici Says

ve lenen Pancar Miktar (1997-2006) ......................................... 208Grafik 3.28 : Girdi Sbvansiyonlarnn Bileimi ve Seyri (1986-2005, 1986

Fiyatlaryla) ....................................................................................213Grafik 3.29 : Gbre Sbvansiyonlarnn Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) 216Grafik 3.30 : Gbre thalat, retim ve Tketimi (1981-2006, Ton) ................... 217Grafik 3.31 : Yerli ve thal Gbre Fiyatlar (1990=100, ortalama) ..................... 218Grafik 3.32 : Kredi Sbvansiyonlarnn Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) 224Grafik 3.33 : Tarm Sektrne Verilen htisas Kredilerinin Seyri (1980-2005,

1980 Fiyatlaryla) ........................................................................... 225Grafik 3.34 : Tarm Sektrne Verilen htisas Kredilerinin Toplam Kredilere

Oran (1962-2006) ......................................................................... 226Grafik 3.35 : Ziraat Bankas Kredilerinin Toplamhtisas Kredilerine Oran

(1960-2006) ................................................................................... 227

Grafik 3.36 : Tarmsal GSMHnn GSMHya Oran (1973-2006) ..................... 239Grafik 3.37 : Tarmsal GSMHnn Seyri (1980=100) ......................................... 240Grafik 3.38 : Tarmsal rnlerin Snai rnler Karsnda Ticaret Hadleri

(1976-2007, 1976=100) ................................................................. 241Grafik 3.39 : Krsal, Kentsel ve Toplam Nfus Art Oranlar (1976-2006) ...... 248Grafik 3.40 : Kr ve Kentte stihdam (1988-2006, Bin Kii) .............................. 249Grafik 3.41 : stihdamn Sektrel Dalm (1988-2006, Bin Kii) .................... 250Grafik 3.42 : Krsal stihdamn Sektrel Dalm (1988-2006, Bin Kii) ......... 251

Grafik 3.43 : Krsal stihdamn Biimsel Bileimi (1988-2006, Bin Kii) ......... 252Grafik 3.44 : Tarmsal stihdamn Mevsimsellii ve Mevsimsel sizlik (2000-

2006, Bin Kii) ............................................................................... 253Grafik 3.45 : Krsal sizlerin Arama Durumu (1988-2006, Bin Kii) ........... 254Grafik 3.46 : Yaa Gre Krsal sizlik (1988-2006, Bin Kii) ........................... 255

8/2/2019 1980 sonras

13/290

x

KISALTMALAR

AB Avrupa BirliiABD Amerika Birleik DevletleriAET Avrupa Ekonomik TopluluuAKT Avrupa Kmr ve elik TopluluuAKP Adalet ve Kalknma PartisiANAP Anavatan PartisiARIP Tarm Reformu Uygulama Projesi (Agricultural Reform Implementation

Project)AT Avrupa TopluluuA.. AnonimirketCAP Avrupa Ortak Tarm Politikas (Common Agricultural Policy)CARDS Yeniden Yaplanma, Kalknma ve Stabilizasyon iin Birlik Yardm

(Community Assistance to Reconstruction, Development andStabilisation)

CHP Cumhuriyet Halk PartisiAYKUR ay letmeleri Genel Mdrlda. Dekarder. Derleyen(ler)D E Devlet statistik EnstitsDGD Dorudan Gelir DesteiDP Demokrat PartiDPT Devlet Planlama TekilatDS Devlet Su leriDT Dnya Ticaret rgtDYP Doru Yol PartisiEBK Et ve Balk KurumuEMA Avrupa Modeli Tarm (European Model of Agriculture)EU Avrupa Birlii (European Union)FEOGA Avrupa Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu (Fonds Europeen

d'Orientation et de Garantie Agricole)GATT Ticaret ve Gmrk Tarifeleri Genel Anlamas (General Agreement on

Tariffs and Trade)GSMH Gayrisafi Milli Hasla

8/2/2019 1980 sonras

14/290

xi

GTS Genel Tarm Saymha. Hektar

IMF International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu)IPA yelik ncesi Yardm iin Enstrman (Instrument for Pre-accession

Assistance)ISPA yelik ncesi Yapsal Politikalar iin Enstrman (Instrument for

Structural Policies for Pre-Accession)DT ktisadi Devlet TeekklGSA stanbul Gbre Sanayii Anonimirketi

kg. Kilogram

KHGM Ky Hizmetleri Genel MdrlK T Kamu ktisadi TeebbsMHP Milliyeti Hareket PartisiMn. MilyonNAFTA Kuzey Amerika lkeleri Serbest Ticaret Anlamas (North American

Free Trade Agreement)NATO Kuzey Atlantik Antlamas rgt (North Atlantic Treaty Organization)NB Niasta Bazleker

OECD Ekonomik Kalknma ve birlii rgt (Organisation for Economic Co-operation and Development)ORS Orman rnleri Sanayii AnonimirketiOrt. OrtalamaOTP Ortak Tarm Politikas B zelletirme daresi BakanlPHARE Polonya ve Macaristan Ekonomilerinin Yeniden Yaplandrlmas

Hareketi (Poland and Hungary: Action for the Restructuring of theEconomy)

s. SayfaSAL Yapsal Uyum Kredisi (Structural Adjustment Loan)SAPARD Tarmsal ve Krsal Gelime iin zel yelik ncesi Program (Special

Accession Programme for Agricultural and Rural Development)SBF Siyasal Bilgiler FakltesiSDR zel ekme Haklar (Special Drawing Rights)SECAL Sektrel Uyum Kredisi (Sectoral Adjustment Loan)SEK St Endstrisi Kurumu

8/2/2019 1980 sonras

15/290

xii

SHP Sosyaldemokrat Halk PartisiT.C. Trkiye Cumhuriyeti

TBB Trkiye Bankalar BirliiTBMM Trkiye Byk Millet MeclisiTCMB Trkiye Cumhuriyeti Merkez BankasTEFE Toptan Eya Fiyat EndeksiTEKEL Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleriT GEM Tarm letmeleri Genel MdrlTKB Trkiye Kalknma BankasTKK Tarim Kredi KooperatifleriTKKMB Tarim Kredi Kooperatifleri Merkez BirliiTKV Trkiye Kalknma VakfTL Trk LirasTMO Toprak Mahsulleri OfisiTSK Tarm Sat KooperatifiTSKB Tarm Sat Kooperatifleri Birlii veya Trkiye Snai Kalknma BankasTFA Trkiyeeker Fabrikalar Anonimirketi

TFE Tketici Fiyat EndeksiTGSA Trkiye Gbre Sanayii AnonimirketiT K Trkiye statistik KurumuTS AD Trkiye Sanayici ve Adamlar DerneiTZDA Trkiye Zirai Donatm AnonimirketiTZDK Trkiye Zirai Donatm AnonimirketiUSD ABD DolarWTO Dnya Ticaret rgt (World Trade Organization)

YEMSAN Yem Sanayii AnonimirketiYTL Yeni Trk Liras$ ABD Dolar

8/2/2019 1980 sonras

16/290

G R

Tarm sektr, ekonomik sistemden ve gelimilik dzeyinden bamsz olaraktm ekonomilerde nemli bir yere sahiptir. Bu nem, yalnzca sektrde retilen deerinparasal boyutlarndan deil, ayn zamanda tarmsal retimin, insann maddi varlnndevam iin gerekli en temel nesneleri salyor olmasndan ileri gelmektedir. Beslenmeve giyinmede kullanlan nesnelerin, yani geim aralarnn hammaddeleri, tarm

sektrnde retilmektedir. Bu durum, tarm sektrne, rettii nesnelerin piyasadeerinden daha byk bir nem yklemektedir.

Kapitalizm ncesi ekonomilerde tarm sektr, dier tm sektrleri marjinalklacak bir konum ve greli boyuta sahiptir. Feodal ve Asyatik toplumlarda retilen

tarmsal rnn miktar, toplumun ka kiiyi besleyebileceini, tarmsal retiminverimlilii ise toplumun ka ferdinin tarm dnda alabileceini belirlemitir.

Tarmsal retimi olabildiince artrmak ve verimli klmak bu toplumlarn en temelhedefi olmu ve toplumlarn gelikinlikleri tarmsal retimlerinin ne denli bol ve verimliolduuna bal olmutur. Toplumlar aras ilikilerde daha fazla ve eitli rnler reten

toplumlar hem ticarette hem de daha byk ordular besleyebildikleri iin savalardastnlk salamtr. Bu retim biimlerinde tarmsal retim asndan en byk sorunsulama ve benzeri altyap olanaklarnn snrl olmasndan dolay kurak geen

dnemlerde yaanan ktlklar olmutur.

Kapitalist retim biimine geiin ardndan ise endstriyel gelimeyle birliktetarm sektr ekonomideki arln yitirmi, ancak, geim aralarnn retimikonusundaki nemini korumutur. Dier yandan, tarmsal rnlerin btn dier emekrnleriyle birlikte metalamas sonucunda artk tarmsal retimin bolluu aynzamanda arz fazlas anlamna gelmeye balam; bolluk beraberinde fiyat dngetirmitir.

te yandan, dier btn retim aralar ile birlikte topran da merkezilemesibyk nfus kitlelerinin topraktan kopmas manasna gelmektedir; ancak kapitalizmin

dnya apnda eitsiz gelimesinden dolay endstri her lkede bylesi kopularn

ortaya karaca isiz kitlelerini ierecek gelikinlikte deildir.

8/2/2019 1980 sonras

17/290

2

Kapitalizmin yasalarnn tarm kesimine uygulanmas sonucunda ortaya kan

olumsuzluklarn btn, tarm sorunu olarak tanmlanmaktadr. Trkiye gibi,

kapitalistleme srecine yalnz endstrisiz deil, endstriyel atlmlar iin gerekli nselbirikimden de byk lde yoksun balam bir lkede tarm sorununun kapitalizmingelimesinin baat belirleyenlerinden biri olmas kanlmazdr. Bu almann temelamalarndan biri, Trkiye kapitalizminin tarihsel geliim sreci ile tarm kesiminindnm arasndaki diyalektik ilikinin niteliklerinin incelenmesidir.

Bu almada Trkiye tarihi boyunca tarm sektrnn geliimi, iki parahalinde ele alnacaktr. Sektrn dnmnde krlma noktas olarak tayin edilen 1980ylndan nceki dnemi incelerken cumhuriyet tarihi ierisinde tarmsal sektrn

dnm, Trkiye kapitalizminin geliiminin baat dinamiklerinden biri olarakincelenecektir.

almann snrlarndan biri de burada yatmaktadr. Cumhuriyet tarihiboyunca tarmsal geliime byk etkide bulunacak olan Osmanlmparatorluunun sondnemlerinde yaanan gelimeler almann kapsamnn dnda kalmaktadr.

Osmanlnn son dneminde ortaya kan tarmsal dnm dinamikleri detayl olarakincelenmeyecek, yalnzca sonular bakmndan, bir balang noktas olarakzetlenecektir.

Ayrca, almann leinin yeterli olmayacak olmasndan dolay hayvanclksektr de inceleme d tutulmutur. Hayvanclk alanna, bitkisel retim ile arasndadorudan ilikilerin bulunduu kimi noktalarda (rnein meralarn tarlayadntrlmesi) deinilecekse de, bir btn olarak hayvanclk sektr ve onun

cumhuriyet tarihi boyunca dnm bu almann kapsam dndadr.

1980 ylndan gnmze kadar olan dnem incelenirken ise; yasama ve

yrtme faaliyetlerinde dair belgelere, kamu kurulular ve uluslararas kurumlartarafndan hazrlanan raporlara ve saysal verilere daha youn biimde ba vurulacak,halen yaanmakta olan tarihsel gelime olabildiince birinci elden ele alnmayaallacaktr. almann bu kesiminde temel amalardan biri de, 1980 ncesi ve

sonras dnemler arasnda sreklilik ve kopu dinamiklerinin saptanmasdr. 1980

8/2/2019 1980 sonras

18/290

3

ylnn neden bir krlma noktas olarak seildii, bu dinamikler tarihsel balam

ierisinde saptanabildii lde netleecektir.

almann birinci blmne, tarm sektr ve krsal dnm kavramnaynelik teorik bir inceleme yaplacaktr. Bu inceleme erevesinde tarihsel maddeci

yaklamn temel metinlerinde tarm konusunda hangi teorilerin ne srld vesonrasnda bu teorilerin nasl gelitirildii alnacak, ayrca dier ekol ve disiplinlerintarm konusundaki temel argmanlar zetlenecektir.

almann ikinci blmnde, Trkiyede 1923-1980 yllar arasnda yaanan

tarmsal dnm ele alnacaktr.

almann nc blmnde, Trkiyede 1980 sonrasnda yaanan tarmsal

dnm incelenecektir. Bu inceleme srasnda, Trkiyenin bu dnem boyuncauluslararas kapitalist sistem ile giderek daha derin balar oluturduu dikkate alnacakve Dnya Bankas, IMF, DT, AB gibi kurumlar ile kurulan ilikilerin tarm sektrneetkilerine bir alt blm ayrlacaktr.

almann son blmnde ise, almann btnnden elde edilen sonularzetlenecek ve tarm sektrnn gncel sorunlarna dair neriler sunulacaktr.

8/2/2019 1980 sonras

19/290

4

1. BLM

TARIM VE KIRSAL DNMN TEORK NCELEMES

1.1 TARIM VE KIRSAL DNM TANIMLARI

Tarm sektrn incelerken yaplmas gereken birinci ayrm, kapitalizm ncesi

tarm ile kapitalist tarm arasndaki farklar ortaya koymal ve kapitalist ekonomidetarmsal retim ile endstriyel retim arasndaki eitsiz ilikiden kaynaklanan zorunluelikinin doasn mercek altna almaldr. Gerekten de, tarmsal retimin tarihi, yalnbir bak asyla iktisat biliminin kkenine varacak kadar eskidir. Artk rn ilk keztarmda ortaya km ve bu artk rne el konmaeklinden hareketle snfl toplumlarn

iktisadi ve sosyal yaplarekillenmitir. Ancak, tarmn tarihsel seyrini inceleyebilmekve krsal dnm kavramnn iaret ettii deiimin ne olduunu anlayabilmek iin

ncelikle gncel tarmn gemiteki tarma kyasla; yani, kapitalist tarmn, kapitalizmncesi tarma kyasla hangi ynleriyle farkllk gsterdiinin aka ortaya konmasgerekmektedir. Bu farkllklarn netletirilmesi tarmda hangi elerin eskiye ait hangielerin ise yeni olduunu akla kavuturacak; bylelikle kapitalizmle birlikte

gelen dnmn ierdii sreklilik ve kopu diyalektiini incelemek mmknolacaktr.

Kapitalist ve pre-kapitalist retim iliki ve biimleri krsal alanda kapitalizmin

tarma ne derece sirayet ettiine bal olarak yan yana varlklarn srdrrler, zira pre-kapitalist yaplar kapitalizm ile kendiliinden bir uyumazlk gstermezler. Tarmsalretim bir btn olarak kapitalist ekonominin deiim ilikilerine tabi olduu mddete,

bylelikle endstriyel retimin ortaya kmas ile birlikte sadece retimin deil aynzamanda nfusun da merkezi haline gelen kentlerin bata gda olmak zere temelgereksinimleri karland mddete krsal alanda pre-kapitalist retim ve blmilikileri varlklarn srdrmeye devam edebilirler.

8/2/2019 1980 sonras

20/290

5

Tarm sorunu olarak tanmlanan ve kapitalizmin erken dnemlerinden beri

pek ok iktisaty megul etmi olan fenomen buekilde ortaya kar. Bir yanda hzla

gelimekte olan kent merkezleri ile dier yanda gerek iktisadi, gerekse kltrel adanbelirgin biimde geri kalan krsal kesim arasndaki bu eitsizlik, sadece boyut asndanarpc deildir, ayn zamanda kapitalist ekonomiye geen lkelerin tamamnda,yapsalla iaret eden bir benzerlik tamaktadr.

Krsal dnm ve krsal kalknma kavramlar bu eitsizlik zerine inaedilmitir. Farkl ekollerde farkl biimlerde anlalan bu kavramlar, znde kr ile kentarasndaki eitsizliin kabul edilebilir bir seviyeye ekilmesi hedefine iaret eder.Dolaysyla bu erevede ele alnan tarm sorununun zm de, elien karlara sahip

taraflar (tarmsal retim yapan krsal alan ile endstriyel retim yapan kentsel alan)

arasnda karlkl bir fedakarlk-uzla ile mmkn olacaktr.

Krsal dnm hedeflerine, bu dnmn gerek kr ile kent, gerekse krsalretim birimleri arasnda bir egdme sahip olmas gereklilii de eklendiinde,dnmn yerel lekte de olsa az ya da ok merkezi bir plan dahilinde uygulanmas

zorunluluu ortaya kar. Dolaysyla dnm-kalknma denklemine zorunlu bir zneolarak devlet eklenir. Bylelikle dnm srecinin dnen ve dntrentaraflar, nesnesi ve znesi netlemeye balar. ounlukla, krsal retim birimleri,danklklar, rgtszlkleri ve kendi balarna bir zne oluturamayacak demografikve ekonomik nesnelliklerinden dolay dnm srecinin dneni olarak bir nesnederekesine indirgenirler ve edilgenleirler. Bununla birlikte, dnm programnnyrtcs olan zne, sreci kendi snfsal karakteri dorultusunda ekillendirir. Bu

znenin kapitalist devlet aygt olmas zorunlu deildir. Gnmzde pek ok rnekteuluslararas kurumlarn merkezi devletleri atlayarak yerel dnm sreleriniekillendirdiklerine dair rnekler mevcuttur.

8/2/2019 1980 sonras

21/290

6

1.2 TARIM SORUNUNUN TEORZASYONU

1.2.1 Kapitalizmin Tarmsal Kkenleri

Tarihteki ilk snfl toplumlardan itibaren kapitalizm ncesi retim biimlerinin

tamamnda ortak olan ve onlar kapitalizmden farkl klan olgulardan biri retim

mekannn krsal alan olmas ve bu alanda yaplan retimin tarmsal olmasdr. Tarmsal

retimin artk rn vermeye balad andan itibaren bu artk rne kimin el koyacamcadelesi de balam ve bylelikle snfl toplumlar ortaya kmtr. Tarmsalretimin artk rn veriyor olmas, yani toplumun ihtiyacndan fazla rn retiyor

olmas daha nce var olmayan ok nemli bir olguyu ortaya kartr; Artk rn

toplumu oluturan bireyler arasnda eit pay edilmedii ve baz ayrcalkl bireylertarafndan bu rne el konduu mddete (ki artk rnn ortaya k ile birlikte tipikolarak byle bireyler ortaya kar), bu ayrcalkl bireyler alma ve kendi geimlerinisalama zorunluluundan kurtulurlar ve vakitlerini toplumun kendisini yeniden retmekiin ihtiya duymayaca uralara ayrabilmeye balarlar. Dolaysyla toplumuoluturan bireylerin ou kendi hayatlarn yeniden retmek iin gereken emekten daha

fazla emek sarf ederek, dier baz bireylerin bo vakite sahip olmasn salarlar vebylece snfl btn toplumlarn en temel ortak zelliklerinden biri ortaya kar:

Yneten snflarn, ynetilen snflarn rettii artk rn ierisinde kristalleen artkemek zamanna el koymas yoluyla gerek kendi geimlerini, gerekse zenginliklerini

salamas.

Dolaysyla not edilmesi gereken nemli noktalardan biriudur: yneticisnflar tarafndan el konan artk emek zaman, kapitalizmden ok nce varolmutur1.

Kapitalizm ncesi toplumlarn hepsi, tarm d faaliyetleri tarmsal artkrnn aktarlmas yoluyla finanse etmilerdir. Onlar topraa bal toplumlar yapanfaktr de budur. Kapitalizm ncesi toplum, tarm d herhangi bir faaliyeti ayni veyanakdi olarak finanse edebilmek iin tarmsal arta ihtiya duyar ve tarmsal retimden

1 Karl Marx,Kapital Birinci Cilt,Sol Yaynlar, Ankara, 2004, s.232.

8/2/2019 1980 sonras

22/290

7

artk rn elde edemedii noktada tarm d btn faaliyetlerden vazgemek zorunda

kalr. Dolaysyla kapitalizm ncesi toplumlarn hepsi doa karsnda byk lde

edilgendir. Burada byk lde ifadesini kullanlmtr nk kimi kapitalizm ncesitoplumlar, tarmsal retimlerini salt doann ngrlmez deiimlerine tabi klmamakiin nemli abalar sarf etmilerdir. Modern insan hayrete drecek astronomialmalarnn ve bilhassa sulama sistemlerinin inas iin harcanan muazzam miktardaemein (ki, bu emek, tarmsal artn gelecekte daha dzenli ve gvenli biimderetilebilmesi iin bugnk tarmsal artn bir ksmndan vazgeilerek ile finanseedilmitir) arkasnda yatan mantk budur.

Bu incelemeden u sonuca varlr: Topra daha verimli hale getirmek iin

yaplan ve kapitalizmde sabit sermaye yatrm balnda incelenecek olan almalar,kapitalizm ncesi toplumlarda da, sermaye kavramndan bamsz olarak mevcuttur.Dolaysyla bir toplumun yaad corafyada doay ehliletirmek iin gerekli abane kadar az ise toplumun maddi hayatnn yeniden retimi iin kullanlmas gereken

emek miktar da o kadar az olacaktr. Ancak bu durum, snfsz bir toplumda bireyler

iin bol miktarda bo zaman anlamna gelecek iken, snfl toplumlarda daha fazla

bireyin emeinin toplumun kendisini yeniden retebilmesi iin zaruri olanlar dndakialanlara aktarlabilmesi anlamna gelmitir. Eski alarda var olmu toplumlartarafndan ina edilmi olan ve modern insan kendisine hayran brakan btn ihtiamlyaplar, toplumun kendisini yeniden retmesi iin gereken emek zamandan arta kalan

insan emei ile yaplm, ynetilen kitlelerin bo zaman, ynetici snflarn lks veihtiam iin kullanlmtr2.

Kapitalizm ncesi toplumun tarmsal retime ve tarmsal artk rne

bamll kapitalizmin kkenlerinin zorunlu olarak bu artk rn ileilikilendirilmesini gerektirir. Bir retim biimi olarak kapitalizm, kapitalizm ncesiretim biimlerinden ok temel bir snfsal yaplanma ile ayrlr. Bu snfsal yaplanma,

retim aralarndan tamamen arnm, bu adan tamamen mlkszlemi, geimi iinemek gcn satmak zorunda olan ii snf ile, retim aralarnn mlkiyetini elindetutan ve ii snfndan emek zamann cret karl satn alan, bylelikle retim

2 Marx, s.324.

8/2/2019 1980 sonras

23/290

8

srecinde ortaya kan deerin cret olarak denmemi ksmna el koyan burjuva snf

arasndaki retim ilikisidir. Kapitalizm ncesi toplumda en nemli retim arac toprak

olduuna gre, kapitalizmin bu toplumun iinde ortaya k, bu retim aracnnmlkiyet yapsnda bir deiim ile kendisini gstermek zorundadr.

Dolaysyla, kapitalizmin ortaya knn nvelerinin aranmas gereken yerpre-kapitalist toplumun son dnemlerinde giderek karmaklaan ve ekil deitirenkrsal retim ilikileridir. Bu yzden, kapitalizmin douunu ticari ilikilerde arayanyaklamlar ciddi bir yanlg ierisindedir. Kapitalizmin kendi bnyesinde retime elsrmeden kr elde eden ticari bir sermaye kesimi olduu dorudur, ama bu tccarkapitalistler ile Marco Poloyu ayn tanm altnda birletirmek retim ilikilerinden

bamsz bir kapitalizm tanm yapmaktr ki, bylesi bir tanmlama tarih-ddr vebilimsel deildir. Bu hataya sklkla dlyor olmasnn sebebi kr kavramnn hatalbiimde kapitalizmle zdeletirilmesinde yatmaktadr. Pre-kapitalist sistemlerde deticari krllk kavram mevcuttur ancak bu krllk kapitalist krllktan ok nemli bir

noktada ayrlr. Kapitalizm ncesinde tccar kr, farkllklardan doan frsatlarnkullanlmasdr. yle ki; ipek bceinin bol ve ipek dokuma tekniinin gelimi

olduu inde ipek daha az bir emek zaman ile retilecek, bylelikle ucuz olacaktr.Benzer biimde kahve, anayurdu olan tropikal Orta Afrikada az bir emek zaman ile

bolca retilebilecek, bylelikle ucuz olacaktr. Ancak iklimsel farkllklar ve teknik

yetersizliklerden dolay bu rnler Avrupada retilememektedir. Ayrca Orta a koullarnda ulam ok g bir itir ve Avrupadan ine veya Orta Afrikaya gitmekbal bana bir meseledir. Bu faktrler, Avrupa ve bu blgeler arasnda, tccarlartarafndan istismar edilebilecek bir fiyat farkll oluturur. Bylelikle pre-kapitalist

tccar kr bir ucuza alp pahalya satma faaliyetinin sonucu olarak ortaya kar, veyaMarxn ifadesiyle3 yalnz bir dolandrclk ve aldatmaca olarak grnmekle kalmaz,

ayn zamanda byk lde bundan do ar . Dier yandan, nihayetinde kapitalizmi yenihakim retim sistemi haline getirecek olan, burjuva devrimi olarak tanmlanan tarihsel

krlma, kendisini nceleyen bir ilkel birikime ihtiya duyar. Ticari faaliyetlerden elde

3 Karl Marx,Kapital nc Cilt, Sol Yaynlar, Ankara, 2003, s. 289-291.

8/2/2019 1980 sonras

24/290

9

edilen kr ve bu krn biriktirilmesinden doan servet kapitalizmin douunun

nkoulunu salayacak ilkel birikimin nemli bir blmn oluturur4.

te bu krlma noktas, pre-kapitalist Avrupann orta snf olan burjuvazinin,elinde servet eklinde byyen ilkel birikimden ald gle aristokrasinin iktidarndevirerek yeni kurulan kapitalist sistemin ynetici snf konumuna ykselmesine sahne

olmutur. ngilterede kraln yetkilerini snrlandrlmas ve sonrasnda toprakmlkiyetini kkten deitirecek olan itleme kanunu kapitalizmin douunun ilkaamalardr5. Burjuvazi, ncelikle eski ynetici snfn yetkilerini nemli ldesnrlandrm ve ngiltere tahtn bugnk sembolik konumuna getirecek dnmbalatmtr. itleme kanunu ise ortak arazi olarak tanmlanan btn otlak ve

ekeneklerinbu topraklar iyile tirerek kullanacak olan6 giriimcilerin zel mlknedntrlmesini ngrr. Bunun sonucunda krsal kesimde ikamet eden ve ortakaraziden geimlerini salayan byk nfus kitleleri topraktan ksa sre iinde kopmu ve nceden ortak kullanma ak olan topraklar byk toprak sahiplerinin kontrolne

girmitir. Bylelikle ortaya bugnk snfsal yaplanmann ilk biimi olarak (1)toprankiraya veren rantiye, (2)topra kiralayan ve bu toprak zerinde, topraktan kopmak

suretiyle btn geim olanaklarn yitirmi insanlarn emeini satn alarak retim yapankirac kapitalist ve (3)emek gcn kapitaliste satarak geimini salayan iiden oluanl snfsal yap ortaya kmtr. Bu yap erevesinde kapitalistin doal olarak, satnalaca emek gc konusunda olabildiince rasyonel davranmas ve kiralad topraverimli biimde olabildiince az emek satn alarak ilemeye almas beklenir. Nitekimbu srecin ilemesi, topraktan kopan nfusun nemli bir blmnn kr iisi olarakalamamas ve krsal kesimde ortaya kan bu isiz nfusun kentlere g etmesiyle

4 Marx, s. 2925 Hayli hacimli ve henz tamamlanmam bir tartma olan kapitalizmin nerede ve hangi koullar altndaortaya kt tartmas, bu almann kapsamnn dnda kalmaktadr. almann kavramsal erevesioluturulurken kapitalizminngiltere krsalnda ortaya kt argman kabul edilerek hareket edilecektir.Tartmann detaylar konusunda kapsaml bir inceleme iinThe Brenner Debate: Agrarian ClassStructure and Economic Development in Pre-Industrial Europe(der. T.H. Aston ve C.H.E. Philpin),Cambridge University Press, New York, ABD, 20026 yiletirme kelimesi, ngilizce improve kelimesinin trkeye evirilmi halidir. Orijinal kelimenin

etimolojik kkeni hakknda ksa ancak ok ilgin bir inceleme iin Ellen Meiksins Wood,The Origins of Capitalism, Verso, Londra, 2002, s.106.

8/2/2019 1980 sonras

25/290

10

sonulanm, kentlere gen bu yn ngiliz burjuva devriminin hemen ardndan gelen

endstri devriminin ihtiya duyaca i gcn salamtr7.

Kapitalizm bir kez bir retim biimi olarak tarihsel yerini aldnda, dierbtn lkelerin kapitalistlemesi mevcut kapitalist uluslar ile ilikiler erevesindegelimitir. ngiltereden ticaret kanalyla Kta Avrupasna, Rusyaya ve Osmanlmparatorluuna sirayet eden bu deiim, Fransz Devrimi ile byk bir ivme

kazanm, bir yanda ngilterenin ticari hegemonyas ve smrgeci yaylmas, dieryanda ise Napoleon Bonaparten seferleriyle ksa srede dnyann hakim retim

sistemi haline gelmitir. Srecin ilk aamas sona erdiinde ve erken kapitalistleenlkelerin dnyay smrgeler halinde paylamas tamamlandnda, ngiltere de,

kapitalist dnyann ilk emperyalist egemen lkesi olarak emperyalist hiyerarininzirvesine yerlemitir.

Burada not edilmesi gereken nemli farkudur: ngilterede doan ve okeitli ilikiler yoluyla dnyaya yaylan kapitalist retim biimi, bu sre ierisindengilterede yaanan zgll tekrarlamam, yayld ou yerde kapitalist dnm

kentlerden balayarak, ounlukla dorudan endstri devrimine ynelik hamleler ilegereklemitir. Dolaysyla kapitalist ilikiler ncelikle kentlerde kurulmu, krsalalann kapitalist dnm yaamas, kapitalist ilikilerin kentlerden kra yaylmassonucunda gereklemitir.

Her ekilde, kapitalist dnm krdan balam da olsa, kapitalizm ncesidneme ait olan ve kendilerini toplumsal dokuya sadece retim, blm ve mlkiyetilikileriyle deil ayn zamanda bu ilikilerin yzyllar boyu yeniden retilmesini

salayan gelenekler, adetler ve alkanlklarla da derinlemesine yerletirmi olan retimbiiminin kalntlar, varlklarn yava yava zlerek de olsa uzun bir sre boyuncakapitalizm ile yan yana srdrrler. Kapitalizm ncesi dnemin dayand retimmerkezi olan krsal alan, kapitalizmin dntrmeyi en son bitirecei alan olacaktr8.

7

Karl Marx,Grundrisse Birinci Kitap, Sol Yaynlar, Ankara, 1999, s. 397-399.8 Marx, s. 402.

8/2/2019 1980 sonras

26/290

11

1.2.2 Kapitalizmin Tarmsal retimde Yaratt Dnm

Kapitalist retim tarznn tarmsal alana sirayet etmeye balamasyla birlikteoluan deiimin tahlili, ncelikle Ne deiti? sorusuna retim ilikileri asndantutarl bir cevap bulunmasn gerektirir. Bu cevab verebilmek iin pre-kapitalist

kyllk ile kapitalist retim tarz ile dorudan ya da dolayl iliki ierisine girenkylln gsterdii farkllklar analiz edilmesi gerekmektedir.

Pre-kapitalist ekonomilerde kyl olarak tanmladmz topluluun ortakzellii kullanm de eri retiyor olmas ve retim aralar zerinde, kimi zaman ve

mekanlarda tamamen olmasa da kullanm asndan tasarruf hakkna sahip olmasdr.Kyl tamamen, veya neredeyse tamamen kendi kendisine yeterli bir topluluktur ve

rettikleri artk rne ya hkm altnda olduklar efendi (feodal derebeyi, kral,

imparator, kabile efi vb.) tarafndan, askeri g ile desteklenen bir zor-rza ilikisierevesinde el konulmakta, ya da kyl bu artk deeri karlkllk ilkesi erevesinde yerel alanda, pazar yerlerinde, takas yoluyla veya ortak bir deer lt (para)kullanarak baka kullanm deerleri ile deitirmektedir. Pre-kapitalist toplumda

kylnn yaam alan mekansal olarak ok dardr. Sradan bir kyl yaad ky vekomu kylerin, bunlarn yerel pazarlarnn dndaki dnyay grmeyi beklemez.nemli deniz ve kara ticareti yollarnn ticaret imparatorluklar tarafndan kontrol altna

alnmas ve tarmsal rnn blgeler aras tamaclna balanmas da kylnnretim biimi ve yaam tarznda bir deiiklik yaratmamaktadr.

Kapitalizm ncesinde tarmda hakim olan basit meta retimidir. Basit meta

retimi dngs Mal-Para-Mal (M-P-M) biimindedir ve kapitalizmden farkl olarak

yaamn kendi kendine idame ettirme mantna dayanr. Yani, pre-kapitalist kylnnbirincil ura olan tarmsal retim tamamen geimlik bir nitelik tamaktadr ve buretim sonunda ortaya kan art rne yine pre-kapitalist yneten-ynetilen ilikileriyoluyla el konmaktadr. Bahis konusu olan kyl, tarmsal retimden arttrd emekzamann kendisinin ve ailesinin geimi iin gerekli baka kullanm deerleri retmeyeayrr. Dikkat edilmesi gereken noktaudur; kylnn yapt retimin hibir ksm,

deiim amal deildir. Dolaysyla artk rnn bir ksmnn bizzat kyl tarafndan

dolama sokulduu zamanda dahi kylnn nihai amac buekilde para kazanmak ve

8/2/2019 1980 sonras

27/290

12

servet biriktirmek olmam, sadece normalden daha bereketli geen bir hasat

mevsiminin getirdii normalin zerindeki art rn, tketmeye ihtiyac olmad iin,

baka kullanm deerlerini tketebilmek amacyla elinden kartmtr.

Kapitalizmin tarmda yaratt dnm, biimi ne olursa olsun, nasl yenimlkiyet ve retim ilikileriyle ve snfsal yaplarla kendisini gsterirse gstersin, btndeneyimlerde tek bir ortak zellik tamtr: Kapitalist dnmn balamasyla birliktekyl, zyeterliliini kaybeder ve kapitalizmin yaratt ulusal dnmnn bir sonucuolarak ortaya kan piyasa ilikilerine tabi olur. Bu dnm kylln kendi kendisiniyeniden retme konusunda nce skntya, sonra amaza girmesi ile kendisini gsterir.

Pre-kapitalist dnemde hemen her ihtiyacn kendisi karlayan, karlayamadklarn da

rettii artk kullanm deerini takas ederek (burada takas srasnda arada bir ortak lbirimi olarak parann bulunmas ok nemli deildir, zira pre-kapitalist dnemde paratakas edilecek mallarn deerini karlkl olarak belirlemeye yarayan bir dnmaracdr, en azndan kyl iin bir birikim arac deildir) elde eden kyl, meta ilikilerigeliip yaygnlatka, ihtiyalarn karlayabilmek iin retimini paraya dntrmezorunluluu hissetmeye balar. Kullanm deeri retiminin hakim olduu eski

toplumsal formasyonlar yklmaya balar ve bu yklma kendisini ilk olarak, parayaduyulan ihtiya sonucunda kullanm deil deiim amal retime gei ile gsterir.Gelimekte olan piyasa ilikilerine ve yeni toplumsal i blmne tabi olan kyl,giderek tarmsal retim konusunda uzmanlar ve geri kalan btn ihtiyalarn para ilesatn almaya balar. Bu, kapitalist retim biiminin tarm tabiyeti altna aldnn enak gstergesidir zira tarmsal rnn parasallamas ve artk bir deiim deeri halinegelmesi, eitli tarihsel deneyimlerde de grld zere, pre-kapitalist formasyonlar

ile ok ciddi bir uyumazlk tamamakta, ancak kapitalist dnmn alamet-i farikasolarak grlmektedir9.

Kyl bir kez pazara baml hale geldikten sonra, artk onun iin bu balarkoparmak mmkn deildir, zira bu iliki geri dn olmayan bir karlkluzmanlama ve tarmsal retimin toplumsallamas ilikisi olarak kendisinigstermektedir. Geimlik retimi byk lde terk eden ve pazara ynelik retim

9 Marx,Kapital Birinci Cilt , s. 144-145.

8/2/2019 1980 sonras

28/290

13

yapan kyl rnn satmak zorundadr. Ancak yeni retim biiminin ilk amaz da

burada ortaya kar. Tarmsal retim doann ngrlmez etkilerine ok aktr. Pre-

kapitalist dnemde bu ok byk bir sorun deildir; mahsuln kt olduu dnemlerdedahi artk rne el koyan ynetici snfn yapabilecei ok birey yoktur, zira kylkimin hkm altnda olursa olsun, bu kii veya kurum kylnn kendi kendisiniyeniden retme artlarna zarar vermeyi, geni apl bir alk ve mutsuzluu gzealabilecek bir konumda deildir. Pre-kapitalist toplumda kyl tm toplumun geimaralarn retmektedir ve arta zor ile el koymann doal ve objektif snrlar vardr.Ancak, yeni sistemde el konma mekanizmas askeri zora dayal olmayan piyasa

sistemidir ve bu sistem kyl iin ift tarafl bir amaz yaratmaktadr: eskiden rnnbol olduu dnemler tasasz, rahat zamanlarken, artk rn bol olduunda ayn zamandaucuzlamaktadr. Dier yanda ise, rnn kt olduu dnemlerde kyl ailesiningeimini salamak iin emeini satmas zorunluluu ortaya kmaktadr.

Kylnn retiminin metalamasna paralel olarak yerel iliki alar da yerinidaha geni mekansal iliki alarna brakr. Kyl, bu genileyen pazara ynelik tek tipve byk hacimli retim yaptka, rnn pazara ulatrma sorunu ile kar karya

kalr. Bu zorluklar tccar sermayenin tarma sirayet etmesinin iki yolunu oluturur: (1)rn kylden satn alarak pazara tayan ve burada satan, dolaysyla retimyapmakszn art deere el koyan tccarlar kendilerine bir arac konumu bulur-olutururve (2) rnn satarak ihtiyalarn karlayamayan kylye bor veren tefecilerkyly bor amazna alarak srgit bir smr mekanizmas yaratrlar. Zamanla

kapitalist sistem gelitike, tefecilerden alnan borcun yerini banka kredileri, tccarlagirilen araclk ilikileri ise eitli kartellere szlemeli hammadde reticilii ilikilerine

dnecektir.

Geimlik tarmsal retim, pre-kapitalist dnemde krsal alanda ciddi bir atl

nfusun varln srdrmesi sonucunu dourmutur. Ancak kapitalist ilikiler krsalalana sirayet ettike ve tarmsal retim geimlikten ktka bu atl nfus da krda

barnamaz hale gelir. Burjuva devrimi ile birlikte balangta hzl, sonrasnda giderekyavalayan ancak srekli bir kentleme gzlemlenir. Bu g srecinin balangta hzlolmasnn sebebi, tarmsal alanda meta retimine balayan byk reticilerin (ki bu

8/2/2019 1980 sonras

29/290

14

reticiler tipik olarak ya bizzat pre-kapitalist dnemin toprak aalar ya da onlarn

topraklarn kiralayan giriimcilerdir), atl emei topraktan kovmalardr. Buna paralel

olarak burjuva devrimi kent merkezli retim atlmna arlk verir ve bylelikletopraktan kopan ynlar nce manfaktr retiminin, sonra da endstriyel retiminihtiya duyduu igcn salar.

Burada nemli olan noktalardan biri, kent merkezli kapitalist sermayenin

ihtiya duyduu ii kalifikasyonlarnn iilemekte olan ynlarda zaten var olmasdurumudur. Gerekten de, pre-kapitalist dnemde geimlik tarmsal retim ile uraanve bu retimden arta kalan emek zaman ile de eitli baka kullanm deerleri retenkyl iiletiinde, bu yan retimi yaparak kazand beceriler onun yeni toplumsal i

blmnde hangi i kolunda alacan de belirler10. ncelikle kontratlar ile eve i vermeye balayan ve ayn zamanda hammadde salayan sermayedar, sonrasnda tekilkk reticileri manfaktr atlyelerinde toplar ve nihayetinde i blmnnderinlemesi ve tekil ilerin niteliksizlemesiyle birlikte endstriyel kitle retimine gei salanr11.

te yandan, ilk kentleme dalgasnn ardndan krdan kente doru g durmaz,balangtaki kitlesellikte olmasa da devam eder. Burjuva devrimiyle birlikte hzlkentleme ksmen kendiliinden, ksmen de yeni egemen snfn siyasi mdahalesiyleortaya kar, zira retim merkezinin kentlere kaymas burjuvazinin iktidarnn

konsolidasyonu iin zorunludur. Ayrca endstri devrimi srecinde kentlerde emek

talebi byk bir hzla artar. Bu art, dier yanda krdaki emek talebindeki daralma ilebir araya geldiinde kitlesel g iin gerekliartlar salanm olur.

Bu noktadan sonra yeni bir kitlesel g yaanmas iin, krsal alanda retimilikilerini radikal biimde etkileyecek bir yeniliin ortaya kmas gerekir. Bu,ounlukla emek tasarrufu salayan zirai teknolojilerin tarma girmesi sonucunda olur.Traktr, bierdver gibi tarm iisine olan ihtiyac azaltan retim aralarnn kullanmasokulmasyla ortaya kan atl i gc de krda geimini salayamaz hale gelir ve kenteger.

10

Marx,Grundrisse Birinci Kitap, s.397.11 Marx, s.401-402.

8/2/2019 1980 sonras

30/290

15

Ancak, kitlesel gler dnda da krsal alandan kentsel alana srekli bir nfus

ak vardr. Kapitalizmin gelimesiyle birlikte meta ilikilerinin iyice younlat, yani

kylnn geimliini daha az rettii ya da artk hi retmedii bir aamaya varlr.Ayrca sanayi sermayesi szlemeler yoluyla kyllerle daha dorudan ilikiler kurarakretimin srekli ve dzenli olmasn salar ve tarmda iblmn gelitirir. Byleliklekylnn piyasa ilikilerine tabiyeti, giderek sanayi sermayesine tabiyete dnr vekrsal retim byk sermaye tarafndan dorudan dzenlenmeye vetoplumsallatrlmaya balar. Bu sebepler kylnn retim yelpazesinde de bir deiimeyol aar. Geimlik retim dneminde gda olarak kullanlacak rnler reten kyl,

parasal ihtiyalar ar bastka ve retici sermaye ile ilikisi dolayszlatka giderekttn, pamuk,eker pancar gibi, kendisi iin kullanm deeri tamayan veya ok aztayan, dolaysyla geimlik retim anlamnda hibir fayda ifade etmeyen, ancak dahaok para getirecek rnleri retmeye balar. Bu rnlerin alclar (tccar, devlet,smrgeciler), ellerinde bulundurduklar monopsoni gc ile retim srecinin teknik

niteliklerine mdahale etmeye balar. Bu mdahaleler ile, retimde kullanlacak tohum,gbre, tarm ilalar ve makinalarn seimleri gibi nemli kararlar alma gc reticiden

ayrlr ve alc konumundaki sermayenin eline geer. Ancak dayatlan bu beklentiler

retim maliyetlerini arttrrken, toprak veya emek verimliliinde ounlukla ayn

deiiklikleri yaratmaz. Topraktan alnan rn daha kaliteli olsa dahi, bu rnlerinalcs konumundaki sermayenin monopsoni gc bu kalitenin rnn fiyatna

yansmasn engeller, zira kylnn rnn ne satmayp saklamas, ne de baka biralc bulup ona ulatrmas mmkdr. Dahas, kullanlan bu teknikler ounluklatopran kalitesini de drr. Toprak kalitesi dtke, bir yandan daha fazla toprantarma almas (ekstansif tarm), bir yandan da daha youn bir retim yaplmas

(entansif tarm) zorunlu hale gelir. Giderek ticaret merkezinden daha uzak alanlar tarma

alr ve bunun sonucunda bu blgelerde retim yapan kyl daha yksek ulatrmamaliyetlerine katlanmak zorunda kalarak ticari sermaye tarafndan daha fazla

smrlr. Bir yandan da verimsizleen topraklarda daha youn alma ile aynmiktarda rn elde etme abas sonucunda gerek toprak, gerekse emek verimliliidt iin kylnn kazancnda daralma meydana gelir.

8/2/2019 1980 sonras

31/290

16

Zirai teknolojilerin eitlenmesi ve biyogenetik tohum retiminin gelimesiyle

birlikte tarmn kontrol altna alnmasnn pek ok yeni yolu olumutur. rnein pek

ok tarmsal rn artk bir dnemden dierine kendi kendisini yeniden retmeyecekekilde dizayn edilmektedir. Kyl rettii rnn bir ksmn tohumluk olarak ayrp,bir sonraki dnemdeki tohum ihtiyacn karlamak yerine, her dnem yeni tohumalmak zorunda kalmaktadr. Benzer ekilde, genetik modifikasyonlar ilemkemmelletirilen eitli rnler zerinde (bilhassa ABDdeki soya fasulyesiretimi bu konuda ok nemli bir rnektir) sadece belirli (ve tek bir kimyairketitarafndan retilen) gbre ve tarm ilalar kullanlabilmekte, aksi takdirde btn rn

kaybedilmektedir. Kyl artk retimini Para-Mal-Para (P-M-P) dngs ierisindegerekletirirken, zirai hammadde retim (P-M) admnda, kylnn rnn satn alandev gda, giyim, ttn vs. kartelleri de realizasyon (M-P) admnda retilen art deereel koymakta, kylnn elinde de, zaman ve mekana bal olarak, ya kendisini ancakyeniden retebilecei bir kazan kalmakta, ya da o kazan dahi kalmamaktadr.

Ayrca, tarmsal retim, mevsimlik bir dngye sahiptir ve kimi mevsimlerde

emek ihtiyac okken, dier mevsimlerde emek ihtiyac tamamen ortadan kalkabilir.

Pre-kapitalist dnemde bu durum, emein ya atl kalmas ya da geimlik ev retimindeistihdam edilmesi anlamna gelirken, kapitalist piyasa ilikilerine tabi olmu veuzmanlam yeni kyl iin mevsimsel bazda geimlik retim yapmak artk imkanszhale gelmitir. Dolaysyla aile bireyleri emee ihtiya duyulan mevsim dndaemeklerini satmaya balar. Hatta aile youn emek kullanaca dnemde ihtiyaduyduu emei kendi ierisinden deil, mevsimlik ii emei satn alarak salamayabalar.

Emein hangi alanda satlaca zamansal-mekansal belirleyicilere sahiptir.rnein tarmda emek ihtiyacnn youn olduu yerlerde aile emei ounlukla bakakrsal alanlarda, kimi zaman kapitalist iftilere, kimi zaman da baka kyl ailelerinesatlrken, tarmda emek ihtiyac kstl ise aile, ounlukla erkek ocuklarn ehireyollar. te yandan, btn mevsimlik deiimler dnda, tefeciden ald borcu veyabanka kredisini eitli nedenlerle deyemeyerek iflas eden, bylelikle topran

8/2/2019 1980 sonras

32/290

17

kaybeden ve kente gmek zorunda kalan kyl aileler de krdan kente nfus ak

srecini besler.

1.2.3 Krsal Alann Yeni Snfsal Yaps

Kapitalist retim biiminin dorudan ya da dolayl olarak kontrol altna ald

ve dntrmeye balad krsal kesim, zorunlu olarak yeni bir snfsal yaplanmaya daurayacaktr. Kapitalizm ncesi dnemde kyllk olarak tanmlanan toplam, birbirleriile girift ekonomik ilikilere sahip olmayan ve her biri birbirine benzeyen, retim aracasndan ounlukla kk aile ekenekleri ve-veya birka ba hayvan olan, bu retimaralar sayesinde rettikleri geimlik rn zerinden ekseriyetle ayni vergi veren,

ayrca efendileri tarafndan, zora dayal olarak angaryaya koulmak suretiyle de artkemeine el konan, byk ve homojen bir toplamdr. Ad serf, teba veya mmet olsun,bu toplamn en nemli zelliklerinden biri zgr olmamalardr. Kendi retim aralarna

sahip olsalar da, bu retim aralarn ellerinden kartma veya retimden vaz geme

tasarrufuna sahip deildirler.

Kapitalizmle birlikte kyl, sadece eski tabiyet ilikilerinden deil, ayn

zamanda retim aralar zerinde eskiden sahip olduu mlkiyetten de zgrleir, ziraeski mlkiyet ve retim ilikileri, yeni retim biimi ile uyum gsteremedikleri ldednme ile kar karya kalmak durumundadrlar12. Daha nce de bahsettiimizzyeterlilik kayb ve geimlik retimden ynsal kopu, sadece krsal nfusun bykbir ksmn kentlere aktarp iiletirmekle kalmaz; retim aralar ile btn ban

kaybederek iileen nfusun bir ksm krsal alanda ikamet etmeye ve emeini buradasatmaya devam eder. Ancak tarmsal retimin mevsimlik doas farkl rnler iinfarkl mevsimlerde, ounlukla farkl yrelerde emek ihtiyac dourduu iin krsalalanda emeklerini satmaya devam eden iiler, eski geim ilikilerinin zlmesiylebirlikte hzla mevsimlik iiye dnr ve gebe bir hayat tarz benimsemek zorundakalrlar.

12 Marx,Kapital nc Cilt , s.545.

8/2/2019 1980 sonras

33/290

18

Dier yanda, topran zel mlk edinilmesi sreci eski toprak aalarn ya

emek satn alan kapitalist iftilere, ya da topran kapitalist giriimcilere kiralayan

rantiyelere dntrr. Topraktan koparak iileen kesim ile toprak mlkiyetininmerkezilemesi sonucunda ortaya kan, yeni ynetici snfa mensup bu kesim arasnda,halen eski kk mlkiyetine tutunmay srdren bir kk kyllk yn varlnsrdrr. Bu yn, iileen kesimden ayrdr, nk halen kendi zel mlkiyetialtndaki retim arac ile, yani kk lekli topra ile geinmektedir. Burjuva snfnadahil olan byk toprak sahiplerinden de ayrdr, nk dzenli olarak emek gc satn

almamaktadr ve byk lde halen geimlik retim yapmakta, en azndan salt deiim

amal retimle uramamaktadr. Kapitalizmin en gelikin halinde, kentli kkburjuva snfna benzer bir biimde, mlkszleerek iileip ya da mlkiyetinigelitirerek ve birikim imkanlarna kavuarak burjuvaziye dahil olup ortadan kalkmasbeklenen bu ara blge, ileride detaylaryla inceleyeceimiz kimi sebeplerden dolay,sistemle bark olmasa da, kk mlkiyetine tutunarak ve pre-kapitalist dneminzlemiyle var olmaya devam eder13.

Kapitalizmin gelimesi, krsal alanda da snfsal yaplar srekli olarak

ekillendirir. Eski yaplar yklmaya zorlarken yeni snfsal yaplar yeniden reterekglendirir. Makinalamann tarma girmesiyle birlikte salanan nemli miktarda emektasarrufu sonucunda krsal alanda emek talebi daralr ve eskiden emeini tarmsalretimde satabilen iiler artk kentlere gmek zorunda kalrlar. Ayrca, kk kyliin makinalama ekilen topran snrl olmasndan dolay kendini geri deyen biryatrm deildir ve makinalama iin altna girilen borcun karlanmas iin aileemeinin dar satlmas bir zorunluluk halini almaktadr. te yandan, zengin kyl

iin makineleme kr arttrr. Benzer bir durum topran verimini artracak yatrmlariin de geerlidir14. Topran verimini arttracak, dolaysyla mutlak rant salayacakyatrmlar yapmak, art deer smren ve bu art deeri yeniden sermaye yatrmnadntren kapitalist ifti iin en rasyonel davran iken, kk kylnn bu tarzyatrmlar yapmak iin gerekli kayna bulmas, bulsa da lek yetersizliinden dolay

13 Karl Marx ve Friedrich Engels,Komnist Manifesto ve Komnizminlkeleri, Sol Yaynlar, Ankara,

2002, s. 128.14 Marx,Kapital nc Cilt , s.674-678.

8/2/2019 1980 sonras

34/290

19

bu yatrmlardan, ayn verimlilik artn elde etmesi mmkn deildir15. Dolaysyla

teknik gelimelerin hepsi krsal alanda merkezilemenin ilerlemesi ve kk kyl

mlkiyetinin skmas manasna gelecektir.

Bu adan, konu ok tartmal da olsa, kk kylln, kapitalist sistemlebenzer eklemlenme ilikileri ierisinde olmas ve benzer karlara sahip olmasndandolay mstakil bir snfsal yaplanma veya bir ara-blge tekil ettiini sylemekmmkndr. Ancak kk kyller, benzer biimde, bu karlarn savunacak bir

rgtlle sahip olmadklar, hatta byle bir rgtllk iin gerekli objektif toplumsalkoullara dahi sahip olmadklarndan dolay kendileri iin bir snf tekil edemezler16.

1.2.4 Pre-Kapitalist Krsal Yaplarn Bekas

Sermaye, doas gerei srekli bir yaylma gds tamaktadr. Ancak buyaylma, sadece mekansal birgeni lemeye deil ayn zamanda retim ve mlkiyetilikilerinin kurumsallamas erevesinde yaanan bir derinle meye de iaret

etmektedir. Genilemekte olan sermaye krdaki retim biiminde hibir deiiklikyaratmayabilir. Kylnn rettii art deere sadece dolam alannda tccar ve tefeci

tarafndan el konulabilir ve krsal dnm belirli bir sre boyunca sadece kylretiminin metalamas, dolaysyla dolam alannda el konulabilecek bir niteliebrnmesi seviyesinde kalabilir. Ancak genileme dnya corafyasyla snrldr vekapitalizm, yaylmaya devam edebilmek iin, eitsiz bir biimde de olsa retimilikilerini derinletirmek zorundadr.

Krsal dnm kavram tam olarak da bu fenomene iaret etmektedir: Erken

kapitalistleen lkelerde krsal retim artk tamamen kapitalist olarak tanmlanabilirnk bu lkelerde kapitalist sermaye ve retim ilikileri krsal retimi de ierecekderecede derinlemitir. Ancak d lkelerle girilen ilikiler vastasyla kapitalistleenlkelerde kapitalizm kentlerden balayarak ortaya kt iin krda kapitalist dnmyava ilerlemi, hatta kimi rneklerde kapitalizm krdaki pre-kapitalist yaplarda hibir

15

Karl Marx,Louis Bonaparten 18 Brumairei, Sol Yaynlar, Ankara, 2002, s. 122.16 Marx, s.122.

8/2/2019 1980 sonras

35/290

20

biimsel deiiklie neden olmamtr. Bu lkelerde krsalda pre-kapitalist ilikilerin

zlmemesi, kendisini geimlik retim, gizli isizlik gibi, rasyonel kapitalist

sistemlerde var olmamas beklenen bir dizi fenomen ile gsterir. Kk kyllnvarln srdryor olmas tartmas da tamamen bu biimsel duraanla iaretetmektedir.

Dolaysyla ge kapitalistleen lkelerde, krsal blgelerde pre-kapitalist retimve mlkiyet biimlerinin varlklarn srdryor olmalarnn sebebi, bu lkelerdeki

azgelimi kapitalizmin, bu yaplar zecek yetenee sahip olmamasdr. Bu konudaekonomik ve siyasi olmak zere iki ayr balkta yetersizlik sz konusudur.

Ekonomik yetersizlik; ge kapitalistleen lkelerde azgelimi sermaye

birikiminin, krsal alan krl bir biimde dntrecek gce sahip olmamas ile ortayakar. Dolaysyla sermaye tarafndan dorudan retim srecine dahil edilerek kapitalistbir temelde istihdam edilmeyen bu krsal retim olanaklar eski yaplarn korur ve

kk kyl mlkiyeti yaps erevesinde geimlik retimde kullanlrlar.

Siyasi yetersizlik ise, gecikmi burjuva devriminin pre-kapitalist mlkiyet vetabiyet ilikilerinin zerine tutarl biimde gidecek siyasi gce sahip olmamasndan

dolay ortaya kar, zira ge kapitalistleen lkelerde burjuva devrimi ounlukla d dinamikler dorultusunda (bu dinamikler gdmnde, veya bu dinamiklere kar verilenulusal bir tepki olarak)ekillenir ve mevcut pre-kapitalist g odaklarnn da (rneinbyk toprak sahipleri) bir ksmn karmak ittifak ilikileri erevesinde ierir. Birbaka deyile, gecikmi burjuva devrimlerinde devrimin sreklilik nitelii kopu niteliine oranla ar basmaya balar. Muhtelif lkelerin ne denli kapitalistlemi veya

halen ne denli feodal olduklarna dair tartmalarn hepsinin temelinde bu siyasiyetersizlik vardr. Burjuva devrimleri, krsal retimi dolam alannda sisteme dahiletmek ve metalatrmak konusunda ok hassastrlar, ancak buna ynelik nemleralndktan sonra, kapitalist retim ve mlkiyet ilikilerinin krsal blgelerde de, eskimlkiyet ve retim biimlerini ortadan kaldrarak derinlemesi, kapitalist sisteminekonomik ve siyasi yetkinlii erevesinde gerekleir, bu ynde tepeden inme bir

mdahale yaplmaz. Bylelikle azgelimi kapitalizm dntremedii pre-kapitalist

8/2/2019 1980 sonras

36/290

21

yaplar iktisadi dzlemde dolam alannda kendisine tabi klar ve eklemlerken siyasi

dzlemde de poplist bir demagoji ile ierir.

Kapitalist sisteme eklemlendike eskiye oranla geimartlar giderek ktleenkk kyllk, kendisini kapitalist giriimciden ayran nemli bir farktan dolay davarln srdrr. Kapitalist giriimci, mevcut yatrm zarar ettiinde, hatta piyasadakihakim kar orannn altnda bir kar getirdiinde yatrmn kapatp baka bir yatrm alanararken, kk kylnn topraa ball onu topraktan kopmamak iin elinden geleniyapmaya iter. Klasik iktisadn insann iktisadi adan rasyonel davranaca (HomoEconomicus) varsaymna tamamen ters olan bu tutumla kk kyl, yldan yla zarar

etse bile topraktaki varln, kendisinin ve ailesinin emeini her geen gn daha fazla

smrerek ve ksabilecei tm harcamalarndan (eitim, salk vs.) feragat edereksrdrr. Ancak, kk kylln bu artlar altnda dahi varln srdryor olmas,kesinlikle tarmsal alann kapitalistlemedii manasna gelmez. Bilakis, kkkylln geim artlarnn bylesine anyor olmas tarmda kapitalistlemenin birsonucudur.

Mlkszlemenin tarmda kapitalistlemenin art olmad zerinde Lenindurur. Lenin kk mlk sahibi kylnn bu mlkiyetinden elde ettii ihtiyalarnnaslnda sadece onun cretinden bir dme anlamna geleceini dolaysyla sanayidekiiiden bile daha fazla smrlmesine neden olacan vurgular17. Bu tip kyllnhali iilerden bile daha perian olabilir.

Son tahlilde, genel sistem kapitalistletikten sonra pre-kapitalist krsal yaplarnne zaman ve ne lde yokolaca kentsel sermaye birikiminin gelimilii-

azgelimilii ile ilgili bir sorundur, zira kapitalist retim ilikilerinin bir lkede, krsalalanda ne denli derinleebilecei, dorudan doruya o lkenin kentsel sermayebirikiminin dntrc gcne baldr. Dolaysyla, ilikilerin derinlemesininyaval, hatta zaman zaman bu derinlemenin hi gereklemiyor olmas fenomenikk kylln beka stratejilerine veya muhafazakar ilekeliine balandndasrecin aktrleri yanl tayin ediliyor demektir: Deiimin yavalnn sebebi

17 Vladimir lyi Lenin,Tarmda Kapitalizm, Sol Yaynlar, Ankara, 1996, s.30-31.

8/2/2019 1980 sonras

37/290

22

kylln direnme gc deil, azgelimi kapitalizmin yaratt snrl kentsel

birikiminin krsal yapy dntrme yeteneinin kstl olmasdr.

Krsal dnmn farkl lkelerde ve lkeler ierisinde farkl krsal blgelerdehomojen olmayan bir biimde, kimi blgelerde dierlerine gre daha hzl veya yava ilerliyor hatta zaman zaman duruyor olmas, ancak kapitalizmin doasnda olan eitsizgelime kavram ile aklanabilir. Uluslararas boyutta bakldnda eitsiz gelime,erken ve ge kapitalistleen lkelerin eitsizlii ve bu eitsizlii srekli klanemperyalist ilikiler ile kendisini gsterir. Bunun sonucu olarak, dnyann bykounluunu oluturan ge kapitalistlemi lkeler, farkl dzeylerde azgelimi birkapitalizm ile malldrler ve bu azgelimiliin derecesi, ayn zamanda kendi iindeki

pre-kapitalist yaplar dntrebilme/dntrememe konusunda da belirleyicidir.

Benzer ekilde, farkl ulus alt alanlar asndan da pre-kapitalist yaplarnncelikle hangi blgede yklp, hangi blgelerde varln srdreceini belirleyecekolan temel etken bu blgelere mdahil olacak ve dntrc bir etki tayacak olansermaye birikiminin ne denli krl olabildiidir. Sermaye birikimi, krsal alana ncelikle

teknoloji ve eitim, sonrasnda da dorudan doruya (ya tarmsal kredi ya da dorudanyatrm biiminde) sermaye ihra ederek; bir yandan da gerek emek tasarrufu

salayan tarm teknolojileri, gerekse de merkezileen toprak mlkiyetinden dolaykrdan kopan nfusu kendi bnyesinde istihdam ederek pre-kapitalist yaplar zecek;

ancak bunu blgeler arasnda bir eitlik gzetmeden kendi krllk hedefleridorultusunda, eitsiz bir biimde yapacaktr.

1.2.5. Devletin Tarmsal Alana Etkisi

Azgelimi kapitalizm, krsaldaki pre-kapitalist yaplar, kendi birikimilsnde zebilir. Kapitalist sistem dahilinde, bu snrn tesinde bir zlme

yaanabilmesi iin, ulusal sermaye birikiminin yetersiz kald konuda piyasa d birdntrc mdahale gereklidir. Bu dsal mdahalelerin literatrdeki ortak ismikrsal dnm programlardr.

8/2/2019 1980 sonras

38/290

23

Program kelimesi, anlamsal adan serbest piyasa mekanizmalarnn dnda

ve tesinde bir planlla iaret etmektedir. Teorik olarak, byle bir dntrc

programn znesinin devlet olmas beklenir. rnein devlet, kk reticilii koruyacakve destekleyecek bir tarm politikas izleyerek krsaldaki pre-kapitalist yaplarn

zlmesini yavalatabilir, hatta durdurabilir, bunun karlnda mevcut destekleri geriekerek veya salt kapitalist iftiye yararl olacak destekleme biimleriyle zlmeyi

hzlandrabilir.

Bilhassa burjuva devrimin ilk safhalarnda devlet, krsal alana zorunlu bir

dntrc zne olarak mdahale eder. Bu dnemde eski retim biimine denk geleniktidardan arta kalan ve kapitalizmle badamayacak uygulamalara son verilmesi

gereklidir. Burjuva devrimlerinin hepsinde tarmsal retime dnk ayni vergi

uygulamalarna son verilir ve kylle, tarmsal rnn metalamasnn nn aacakolan parasal kazan ihtiyac nakdi vergiler yoluyla dayatlr. Bu, krsal alan kentsel

alana tabi klmak iin zorunlu bir uygulamadr. Aksi takdirde kentsel retim

sramasnn gerisinde kalan krsal yaplar ulusal pazarn bir paras olmak yerine

geimlik retime devam ederek kendi yalaryla kavrulmay seeceklerdir18. Bunun

sonucunda kentlerde ynsal olarak altrlan ii snfnn bata temel gda olmakzere geim aralarnn salanmas gleecek ve aradaki kopma kentsel atlmn nnkesecektir. Devlet bu tarz risklere merkezi otorite olarak gerekirse zor kullanarak

mdahale eder ve tarmsal retimi endstriyel retim ve ulusal pazara balamak iingerekli admlarn atlmasn salar.

Devletin bu zel konumu, ona kapitalizmin doal seyrine ters ynde

mdahalelerde bulunabilme gc de salar. Bu zgnlk, ayn zamanda onun kkkylln gzndeki ayrcalkl yerinin de nesnel temelini oluturur. Kendi arasndaii snf gibi rgtlenemeyen kk kyllk, kapitalist sistemin gelimesiyle ztkarlara sahip olsa da, kendi karlarn savunacak bir kollektif yaplanmaya

ulaamad lde, karlarnn dorudan doruya devlet tarafndan korunmaskonusunda ricac bir tavr gelitirir. Pre-kapitalist dnemin, kylnn art rnne elkoyan zor ilikileri, ayn zamanda kylle tekdze, ancak gvenli bir yaam

18 Marx, s.127.

8/2/2019 1980 sonras

39/290

24

sunmaktadr. Kapitalist sistem ise kk kyll zgr ancak savunmasz brakarak

onu nihayetinde ortadan kalkaca bir yola sokmutur. te bu gvensizlik ortamnda

kk kyller pre-kapitalist dnemde sahip olduu gvenli yaam tarzna duyduklarzlemle, kendilerine bu gveni veren ya da vaad eden siyasi oluumlarn takipisiolurlar. Kendi kendilerini kollektif olarak temsil edemezler, dolaysyla onlar temsil

ettiini dndkleri kii veya kuruma; kapitalizm gelmeden nce, ellerinden fazlarnlerini alp angaryaya kosa da onlar d dnyann tehlikelerinden koruyanefendilerinin yeni sistemdeki karl gibi grnen devlete, pederahi bir ballk ilesarlrlar.

Bu durum sadece devletin kk kyllk zerinde mutlak egemenlii

anlamna gelmez, ayn zamanda kk kylln nfus arlnn byk olduuazgelimi kapitalist lkelerde bu yna dnk poplist sylemlerin ciddi bir siyasi rantsalayabilecei bir ortamn varln gsterir. nceki blmde bahsettiimiz siyasiyetersizlik ile bu siyasi rant frsat yan yana geldiinde, kk kylln kendisiniyeniden retme koullarn andrarak da olsa en azndan dnem dnem salayan siyasioluumlar sayesinde, bugnden yarna srdrlen bu geri toplumsal formasyon

sreklilik kazanr. Asla insanca bir yaam olanana sahip olamayacak ancak ellerindekigeri mlkiyet biiminden de zgrlemeleri iin kendi inisiyatifleri dnda ve vargcyle kar kacaklar yeniliklere ihtiya duyacak olan bu yn, seimden seimehatrlanr ve seimden hemen sonra yine unutulurlar. Dolaysyla, endstriyel sermaye

bu alan dntrecek ve zlmesini salayacak gelimilik dzeyine eriemediimddete (ki, eitsiz gelime dolaysyla, bu dzeye asla eriememesi de mmkndr)krsal alandaki mlkiyet ve retim ilikilerini deitirecek bir mdahalede

bulunmayaca iin bu geleneksel ve geri retim biimi kan kaybederek de olsakendisini yeniden retecektir.

Bu denklem erevesinde devlet krsal yaplarn zlme srecinin yneticisi

kimliine sahiptir. Bu yneticilik ayn zamanda burjuva snfnn akl olarak almasbeklenen devlete nemli bir sorumluluk ykler. Kapitalizmin kent merkezli gelimesiile kr-kent eitsizliinin derinlemesi ve geri krsal yaplarn zlmesi diyalektiksrelerdir. Bu iki sre egdm iinde ilemezse gelime kendi kendisini geri

8/2/2019 1980 sonras

40/290

25

dndrecek veya ykc sonular douracak bir nitelik tar. yle ki; endstriyel

sermayede gelime emek talebini arttrmayan bir nitelik tad mddete, dier yanda

krsal alanda bir zlme yaanyorsa buradan zlen nfus kentlerde istihdam olanabulamayacaktr. Bunun sonucunda kentlerde yedek igc ordusu gereinden fazlabyyebilir ve isiz ynlar ile ii snf arasnda dzenli bir rotasyonsalanamayabilir. Bu ve benzeri sorunlar karsnda kapitalist devlete, krsal nfusunzlmesini ynetmek iin gerekli krsal kalknma-dnm programlarn uygulama,bylelikle zlmenin sermaye birikimi srecine zarar vermeyecek bir hzda

yaanmasn salama grevi dmektedir. Ancak azgelimi kapitalizm ayn zamanda

azgelimi ve kurumsallaamam devlet aygt manasna gelir ve emperyalisthiyerarinin alt katmanlarnda kalan lkelerde devlet aygt azgelimilikle mall olduulde krsal dnm de kontrol edilememeye balar. Dahas, kr-kent eitsizliikapitalizmin iinde zlebilecek bir eitsizlik deildir ve bu eitsizliin doal sonucukapitalist sistemde krsal alannu ya da bu biimde srekli sorun reten bir yapkazanmasdr. Gerekten de kapitalist lkelerde krsal yaplar ya hi zlmeden

varlklarn srdrrler ya da zlme o kadar hzl olur ki kentsel alanda srekli bir

toplumsal patlama tehlikesi yaratan byk isiz ynlar birikir.

1.2.6. Uluslararas Dntrc Mdahaleler ve Sermaye hrac

Azgelimi kapitalist lkeler uluslar aras sisteme eklemlendikleri lde,uluslararas bir takm znelerin etki alanlarna da dahil olurlar. Bu zneler IMF, Dnya

Bankas veya Dnya Ticaret rgt gibi uluslar-st bir kurum olabilecei gibi, bilano

aktifleri toplam ge kapitalistlemi pek ok lkenin GSMHsndan fazla olan okuluslu irketler de olabilir. Krsal dnm konusunda ulus-st zneler krsaldntrmeyi hedefleyen programlara krediler salayarak, ok ulusluirketler de ulus-alt krsal alanlara dorudan yatrmlarla mdahil olarak pre-kapitalist yaplanzlmesini hzlandrabilirler.

Her iki durumda da, dntrc faktr sermaye ihrac ve yabanc sermayeye

tabiyettir. Bu faktr, dorudan veya dolayl olarak krsal dnme neden oluyor

8/2/2019 1980 sonras

41/290

26

olabilir. Szgelimi, Dnya Bankasndan bir krsal dnm program iin alnan

yapsal uyum kredileri veya benzer hedefli yerel projeler iin sivil toplum kurulularna

aktarlan fonlar dorudan bir dntrme hedefi ierirken; IMF ile yaplacak bir stand-by anlamas iin verilen bir niyet mektubunda, borlanmann nart olarak taahtedilen devletin tarm politikalar dolayl bir dntrc etki yaratabilir.

Ayrca ok uluslu irketler, azgelimi ulusal sermaye birikiminin zmediipre-kapitalist yaplar serbest piyasaya ikin yollardan, sahip olduklar gelikin birikimile daha etkin bir biimde zebilirler. Tarm sektrne suni gbre, tarm ilac ve

(gnmzde btn bunlardan daha nemli olan) tohum satan tekeller tarmsal yaplarn

kendilerini yeniden retme kabiliyetlerini retim aamasndan sktrrlar. Benzer

ekilde, tarmsal sektrle alc olarak ilikiye giren gda, ttn ve benzeri sektrlerdefaaliyet gsteren tekeller ise monopsonist gleri ile kylln kendisini yenidenretme olanaklarn tarmsal rnn satlmas aamasnda sktrrlar. Bu sre, iktisadimekanizmalar asndan ulusal sermaye birikiminin krsal pre-kapitalist yaplar ile

girdii iliki ve bu yaplar zerinde yaratt dntrc etkiden farkl deildir. Ancakok uluslu irketlerin ellerinde bulundurduklar birikimin miktar ve gelikinlii,

yarattklar etkinin de ok daha derin ve geni apl olmasna neden olmaktadr.

Piyasa mekanizmalar dnda yaplan mdahaleler ele alnrken dikkatedilmesi gereken nokta, bu mdahalelerin, mdahalede bulunan znenin ekonomi-

politik tercihleri dorultusunda gerekleeceidir. Szgelimi, devlet mdahaleleridevletin snfsal karakterini yanstrken, IMF ve Dnya Bankas gibi kurumlarn

dorudan ya da dolayl mdahaleleri bu znelerin kurumsal varlk amac olan, sermaye

ihracnn kolaylatrlmasn hedefleyecektir.

8/2/2019 1980 sonras

42/290

27

1.3 E TL EKOL VE D S PL NLER N TARIM SORUNUNA BAKII

1.3.1 Klasik Politik ktisat

En gelikin eserlerini kapitalizmin erken kapitalistlemekte olan lkelerdeserpilmekte olduu tarihlerde veren klasik ekoln en nemli temsilcisi kukusuz David

Ricardodur. Ricardonun eserlerini yazd dnemde tarm halen ekonomidekiarln korumaktayd ve kapitalist toplumun Ricardo tarafndan tespit edilen snf yaps, toprak zerinde ykseliyordu19:

Yeryznn rnleri -emek, makine ve sermayeyi bir araya getirerek yerkrenin yzeyinden elde edilen her ey- toplumda snf arasnda payla lr: Yeryznn ekilebilmesi iin gerekli olan topra n sahipleri,sermaye sahipleri ve eme iyle yeryzn eken emekiler.

Bu snfsal tahlilden yola kan Ricardo, topraklarn kiraya veren toprak

sahiplerinin elde etmekte olduu rant gelirini kapitalist toplumda gelimenin nndekien byk engellerden biri olarak tanmlamaktadr. Ricardoya gre bata buday olmakzere tahllarn fiyatlar, ii snfnn kendisini yeniden retmesi iin ihtiya duyacaen dk cretin, yani asgari cretin temel belirleyenidir. Bu durumda, tahl fiyatlarykseldike, cretlerin de ykseltilmesi gerekecektir, aksi takdirde ii snf kendisini

yeniden retemeyecektir.

Ricardoya gre byk toprak sahipleri, kiraya verdikleri topraklarndan elde

ettikleri rant ile, buday fiyatnn ykselmesine neden olmaktadr. Bu adanRicardonun kuramnda rantiye snf elde ettii rant geliriyle toplumun gelimesinikstekleyen parazit snftr.

19

David Ricardo,Ekonomi Politiin ve Vergilendirmenin lkeleri, Belge Yaynlar, stanbul, 1997,s.23.

8/2/2019 1980 sonras

43/290

28

te yandan, ekonomi gelitike daha fazla yatrm yaplacak, dolaysyla daha

fazla ii altrlacak, bunun sonucunda da daha fazla buday retilmesi gerekecektir.

Bu durumda, genilemekte olan ii snfnn beslenmesi iin, daha nce verimsiz veyaaz verimli olduu iin ekilmeyen topraklarn da ekilme almas gerekecektir.

Verimsiz topraklarda, verimli topraklara gre, birim arazi bana daha az rnretilebilmektedir, ancak budayn tek bir piyasa fiyat olacaktr. Bu durumda, budaynpiyasa fiyat en verimsiz olan, dolaysyla retim maliyetinin birin rn bana enyksek olduu araziler tarafndan belirlenecektir (aksi takdirde, budayn piyasa fiyatverimsiz topraktaki buday maliyetinin altnda kalaca iin verimsiz topraklarda retimyaplamayacaktr). Her toprak sahibi arazisinin dier topraklara gre ne lde verimli

olduunu bildii iin toprak piyasasnda verimli topraklarn kiras, verimsiz topraklaragre daha yksek olacak ve bylelikle bu topraklarn sahipleri ayrca bir farkllk rant

elde edeceklerdir.

Endstri gelitike ii snf bymekte, ii snf bydke daha fazlabuday retilmesi gerektii iin daha verimsiz topraklar ekime almakta, bylelikle

budayn fiyat ykselmektedir. Budayn fiyat ykseldike cretlerin ykseltilmesigerekmekte, bunun sonucunda krlar dmekte, te yandan da verimli topraklarnsahipleri daha fazla rant elde etmektedir. Dolaysyla, toplum gelitike blm,Ricardoya gre toplumun ilerici snf olan burjuvazi aleyhine bozulmakta, krllk

yoluyla sermaye birikimine dnebilecek toplumsal retim onun yerine byk topraksahiplerinin lks tketime harcadklar ranta dnmektedir.

Ricardonun milli gelirden alnan paylar konusundaki varsaym da, kendi

snfsal duruunu aklamaktadr. Ricardoya gre ii snf cretinin tamamngeimlik rnlere, toprak sahipleri ise elde ettkleri rantn tamamn lks tketime

harcamaktadr. Sermaye birikimini salayacak yatrmlarn tek kayna burjuvazitarafndan elde edilen krdr. Ricardo modeli bu krn tamamnn yeni retken

yatrmlara dntn varsaymaktadr.

Ricardo, bu soruna zm olarak d ticaretin serbest braklarak buday ithal

edilmesini ve rantn vergilendirilmesini nermektedir. Gerekten de Ricardo, dnemin

8/2/2019 1980 sonras

44/290

29

en nemli tartmalarndan biri olan msr yasalar konusunda, msr ithalatnn serbest

braklmas ynnde nemli miktarda aba sarf etmi, karlatrmal stnlkler

teorisini de bu dorultuda formle etmitir. Ricardonun iki mal ve iki lkeli ticaretmodelinde, lkelerden biri her iki maln retiminde birden stn olsa da dahi ticaret

gereklemektedir zira stn olan lke, stnlnn daha belirgin olduu malnretimine uzmanlamaktadr. Bu teorinin formle edildii dnemde ngiltere, hemenhemen her maln retimi konusunda stnd, ancak en stn olduu mallar snaimallard ve Ricardoya gre ngilterenin daha az stn olduu tarmsal hammaddeyiithal edip, snai mal retiminde uzmanlamas gerekiyordu. Tahl ithalat ile birlikte

tahl fiyatlar decek, bunun karlnda toprak kiralar da dmek zorunda kalacaiin byk toprak sahiplerinin rant daralacak, ayrca cretlerin de drlmesi mmknolacakt. Bylelikle byk toprak sahiplerine kira deyen ve emek satn almakta olan

burjuvazinin kr oranlar ykselecekti.

Ricardonun kuram, ierdii kapitalist toplumun snfsal yapsna dairsaptamalar ve tarmsal retim ile geimlik cret arasndaki ilikiyi kurmas asndanok nemlidir. Ricardonun snfsal modeli, ayn zamanda Marxn almalarnn

balang noktalarndan biri olmutur.

Ancak Ricardonun kuram aristokratlarn ve byk toprak sahiplerinin elde

ettikleri rant yatrma dntrme ihtimalini tamamen dlamaktadr. Bu varsaym,ilerleyen yllarda, Almanyada kapitalizm geliirken ortaya kan Prusya tipi kapitalistgelime ile yanllanmtr. Bunun yan sra Ricardonun yapt snfsal tasnif tarmdakk reticilii yoksaymaktadr. Her iki durumun, ksmen Ricardonun siyasi

tercihlerinden, ksmen de ngiltereye zg baz durumlarn genellenmeye almasnnbir sonucu olarak ortaya kt sylenebilir. Daha nce deinilen itleme Kanunununardndan, 17. Yzyln ilk yarsndangiltere krsalnda bir toplumsal yap olarak kk

reticilik, dikkate deer bir arlk tamamaktadr, dolaysyla kuramda da yeralmamtr.

8/2/2019 1980 sonras

45/290

30

1.3.2 Klasik Marksizme Narodnizmin Cevab: Poplizm

Tarm sorunu, Marksist iktisatta da nemli bir tartma bal olmutur. 20.yzyln banda Kautskynin getirdii20 ve Leninin gelitirdii, geimlik retimintedrici olarak tasfiye olacan ngren aklamalara, daha sonra Chayanov neo-narodnik olarak tanmlanabilecek kk kyllk tezi ile kar kmtr.

Klasik Marksizmin er ya da ge tasfiyeyi ngren tezine kar Chayanovtarmsal retimin kapitalist olmad, cretli emekten tamamen bamsz bir kylretim tarz erevesinde kendini yeniden rettiini iddia eder21. Bu retim tarzndaki

sosyal ilikiler retim biriminin, yani kyl ailesinin i ilikilerinden ibarettir. Feodal vekapitalist retim tarzlar bu retim tarzna dsaldr. Chayanova gre kyllk,

ekonomik olarak farkllamam, homojen ve dier retim tarzlar karsnda olaanstbir kararllk gsteren bir yapya sahiptir22.

Dolaysyla, Chayanovun tezine gre pre-kapitalist krsal yaplar kentsel

kapitalizm ile yan yana, sonsuza dein var olabilirler, zira tarmn kapitalist sistemedahil edilmesi iin byk, merkezi ve cretli emek istihdam eden iletmelere gerekyoktur. Kapitalist sistem kyl retim tarzn ticari sermaye ile dolam alannda

hegemonyas altna alacak ve baskc bor ilikileri ile her kyl ailesini birer fasonhammadde reticisine dntrecektir. Chayanov bu srece dikey konsantrasyonadn vermektedir23.

Chayanovun tezinin temel sorunu tanmlanan kyl retim tarznda

yatmaktadr. Bu tanm kyll tamamen tarihin dna koymakta, her zaman

varolmu ve her zaman var olacak bir yap olarak grmektedir. Bu tanma gre, feodalsistemde kral iin, Asyatik toplumda sultan iin ve kapitalist toplumda pazar iin reten

20 Jarius Banaji,Summary of Selected Parts of Kautskya Agrarian Question; The Articulation of theModes of Production iinde (der. Wolpe, H), Routledge & Kegan Paul, Boston, 1980.21 Alexander Vasiliyevich Chayanov,The Theory of Peasant Economy, Richard D. Irwin, Homewood,Illinois, 1966, s.1.22 Utsa Patnaik,Neo-Populism and Marxism: The Chayanovian View of the Agrarian Question and

its Fundamental Fallacy, The Journal of Peasant Studies, Cilt 6, Say 4, Temmuz 1979, s.375.23 Chayanov, s.257.

8/2/2019 1980 sonras

46/290

31

kyl arasnda hibir fark yoktur24. Dahas, Chayanovun tezinde bir ailenin i

ileyiinin incelenmesi tarmsal retimin tamamnn incelenmesi anlamna gelir zira

kyllk bu homojen ve atomistik kyl ailelerininn adedinin toplamndan ibarettir. Butarih d kyllk, tm tarihsel sistemlere dardan dahil olmakta (dolaysyla busistemleri, onlarla ilikiye girerken kendisi iin dsal kabul etmekte) ve toplumsalblm birikim ve retim ilikilerine de sadece dsal bir faktr olarak dahilolmaktadr.

1.3.3 Kalknma ktisad

Kalknma iktisad tarm sorununu anahatlar itibariyle kentlerin modernleerek

gelimesi ve tarmn geri kalmas olarak ele almaktadr. Bu disipline gre, Batnniktisadi geliime yolu kentlerde izlenirken krsal kesim (ki bu kesime kalknma iktisadliteratrnde ounlukla geleneksel kesim ad verilmektedir), modern olmayanilikiler ve mlkiyet sistemleri, geleneklerine bal kyl tipolojisi gibi sebeplerdendolay geri kalmakta ve ortaya Jorgensonun tanmyla ikili yap denen durum

kmaktadr25. Kalknma iktisadnn azgelimilie getirdii genel zme paralel

olarak, krsal kesimin kentlerin peinden kalknma yoluna girmesi iin bu alanlaradardan mdahale edilmesi gereklidir. Yani kentsel kesimden krsal kesime teknolojiaktarlacak, bylece geleneksel retim zlp yerini tarm makinalar ve suni gbre

kullanm gibi modern teknikler ile donanm, yksek verimli tarmsal retimebrakacaktr.

Kalknma iktisadnn temsilcilerinden bir bakas olan Lewis ise ikili yapkuramna, az gelimi lkelerde tarmda bulunan nfus fazlas ve bu nfus fazlasndanfaydalanma potansiyeli asndan yaklamaktadr.

24 Henry Bernstein,African Peasantries: A Theoretical Framework, The Journal of Peasant Studies,Cilt 6, Say 4, Temmuz 1979, s.421.25

Dale Jorgenson,The Development of a Dual Economy, Economic Journal, Say 71, Haziran 1961,s.311.

8/2/2019 1980 sonras

47/290

32

Lewise gre de ge kapitalistleen lkelerin sahip olduu ikili yap geimlik

sektr ve kapitalist sektrden olumaktadr26. Geimlik sektr byk lde krsal

alan ile tanmlayan Lewis, az gelimi lkelerde bu alanda byk miktarda emek fazlasbulunduunu ve bu sektrdeki ii saysnn yarsnn sektr dna kartlmasnn dahiretimde dme yaratmayacan ifade eder27. Lewise gre, geimlik sektrdeki emekfazlasnn kapitalist sektre geimlik cret ile aktarlmas mmkndr. Bylelikle

kapitalist sektr gelitike ve daha ok emek talep ettike, sanki snrsz emek arzvarm gibi geimlik sektrden emek ekilecek, bu sayede geimlik sektrdekikazanlar, kapitalist sektrdeki cretlere taban oluturacak, yani asgari creti tayin

edecektir28

.

Kalknma iktisadnn bir baka temsilcisi olan Rosenstein-Rodan ise Dou veGneydou Avrupann endstrilemede geri kalmas sorunu zerinde almtr.Rosenstein-Rodana gre 20. yzylda uluslararas ticaret, 19. yzylda olduu gibi gerikalm lkelerin ihtiya duyaca kalknma fonlarn salayamaz nk artk gelimi lkelerde ithal mallara olan talebin gelir esneklii, bu lkelerdeki zenginleme ilebirlikte dmtr. Ancak Rosenstein-Rodan gelimi lkelerde talebin gelir

esnekliinin halen yksek olduu ve hep yksek kalaca bir mal olarak bo zamantanmlamaktadr. Rosenstein-Rodana gre gelimi lkelerde 35 veya 40 saatlik bir i haftasna karlk gelimekte olan lkelerde 48 saatlik bir i haftas uygulanrsa,gelimekte olan lkelerin retecei fazla rn gelimi lkelerdeki bo zaman iledeiilebilecek ve bylece gelimekte olan lkelerin kalknmann temelini oluturacakendstriyel yatrmlar iin gerekli fonlar salayacaktr. Bylelikle azgelimi lkelertarmsal rn ihra etmeyi brakp ilenmi gda ve hafif-endstriyel rnler ihra

etmeye balayacaklardr29

.

Kalknma iktisadnn azgelimi lkelerin kalknma sorununa, bilhassa da tarmsorununa ynelik nerileri zaman ierisinde deiiklik gstermitir. Zamanla

26 W. Arthur Lewis,Economic Development With Unlimited Supplies of Labour, The Economics of Underdevelopment iinde (der. Agarwala, A.N. ve Singh, S.P.), 1973, s.407.27 Lewis, s.402.28 Lewis, s.410.29

Paul Rosenstein-Rodan,The Problems of Development in Eastern and South-Eastern Europe, TheEconomic Journal, Cilt 53, Say 210/211, Haziran-Eyll 1943, s.209.

8/2/2019 1980 sonras

48/290

33

kentlerdeki snai kalknmaya geim aralar rete