176-eskİ tÜrk runİk yazısınin ortaya cikisi üzerine

7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine

1/14

, ;,

ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYAIKII ZERNE

V. A. LlV/TS

evirenlerS. GME - T. LEKI

Geen yzyln sonunda aratrmaclarn dikkatini ckcn eski Trk runik

yazsnn menei problemi, bugne kadar zlm deildir. Filologlar,

tarihiler ve etnograflar eski Trk runik yazsnn ortaya k hususunda eitlitahminieri ileri srmektedirler. Bunlara gre: Runik yaz boy tamgalarndan,

piktografik veya ideografik dncelerden, kken olarak Anglo-sakson veyahutskandinav runiinden, Finike alfabesinden, Arami yazsnn bir varyantndan;Parfiyan, Pehlevi (Orta Farsa), Sogd, Sogd-Harezm, Sogd-Pehlevi-Baktriyayazsndan", Hint meneili Haroti'den sonunda, btn bunlarn birletiiArami-tamga veya Ararni-ideografik yazdan domutur.

Son yllarda cski Trk runik yazsnn ortaya kmas meselesine duyulanilginin artmas, Issk Kurgan'da (Almat'dan 50 km douda, K.A.Akiev

tarafndan almtr) M.. v-v. yzyllara ait bir gm tabak zerindekiyazlarn bulunmasdr. Bu ksa metin (taban zerinde iki yatay satr, i6 tanesibirbirinden farkl 25 veya 26 harf) halil. zlm saylmaz. Yaznn ynsadan sola olup, birinci satr uzun (16 harf); ikinci satrn baz yerleri tahrif

olmu, fakat ak olan birincisinin te biri seviyesindedir. Yazda birka defatekrar edilen harflcr vardr.

Bu makale "Sovyetskaya Tyurkologiya", No 4, 1978'de neredilmitir.i.Bu hipotezler iin baknz, S.G.Klyatorny, Drcvnctyurksklyc runieskiyc pamyatnikl

kak Istonik po istor Sredney Azli, Moskva 1964, s.44-50; A.M.erbak, "Yeniseyskiyerunieskiye nadpisi". K istorii otkritiya izueniya, Tyurkologleskiy Sbornlk, 1970, Moskva1970, s.133; I.Fridrih, Istoriya Pisma, Moskva 1978, s.168.

2. S.G.Clauson, "The Origin of the Turkish "runic" Alphabet", Aeta Oricntalia, Tom. 32,Budapest 1970, s.5 -76.

3. Baknz, Istorlya Kazakskoy SSR, Tom. I, Alma-Ata 1977, s.220; Issk Kurgan iinbaknz, K.A.Akicv, Kurgan Issk, Alma-Ata 1974, s.61-77.


2/14

38S. Gme - T leki

Daha nce gazete ve mecmualarda neredilen resimlerin net olmadn

yaknlarda yaynlanan Issk yazsnn fotoraf gstermektedir

3

En iyi tasvirA.S.Amanjolov'un 1971 ylnda yaynlanan makalesinde yaplmtr'. O ou

grafii eski Trk runikleriyle benzetirmi, bazlarn Finike, Arami ve Messap

(Grek asll) alfabesiyle kyaslam ve bu yazy eski Trk yazs olarak okumay

teklif etmitir (Daha nce O.Sleymanov tarafndan bu konuda aba harcanm,

o da bu yaznn eski Trk runik yazs olduunu ileri srmtr). Fakat, unu da

belirtmek lazm ki, A.S.Amanjolov'un yaynnda resim ters evrilmi

olduundan, satrlarn yeri deimi durumdadr; bu ise okunan yaznn

evirisinin doruluunda phe uyandryor.

lssk yazs hakknda hkm vermek gerekirse, Kuzey Sami yazs ve onun

uzantlaryla, Finike ve Arami asll yazlarla aHikal deildir; bu fikre Issk

yazsnn orijinalini gren, semitolog ve yaz tarihi uzman I.M.Dyakonov

katlmaktadr5. Bu yaznn harfinde eski Trk runik yazsnn benzerliini

grmek A.S.Amanjolov ve O.Sleymanov gibi mmkndr, fakat yazlarn

birbirine bal olduunu dnmek, doru olmayabilir, nk bu tesadf tc

olabilir. lssk yazsnn 12, 13 harfinin eski Trk runik eserleriyle benzerlii

yoktur. S.G.Klyatomy Issk yazsnn eski Trk runik yazsndan farkl

olduunu sylemektedi~. lssk yazsndaki baz harflerin durumu dikkat

ekmektedir, mesela dey hattn alt ksmndan ayrlan ksa kavisli izgiler, eski

Trk runik ekillerine ait olmayan belirtilerdir. Yaznn dier blmlerindeki

baz harfler Kk Asya ve Grek asll baz harflerle (A.S.Amanjolov'un

belirttii gibi Messan), Hindistan'n Kharoti ve pekok yazyla

karlatrlabilir, fakat yazy deifre etmek iin byle mukayeseleri esas almak

ve bunlarn genetik irtibat vardr demek, doru olmaz.

Yazlarn harflerini etimolojik metodlar belirtmek n, deifre etmedeki

deneyimin gsterdii gibi, bu yntemler baaryla kullanlabilir. Eer

karlatrlan yaz sistemleri sadece detaylarda ayrlyorsa ve benzerlikler baz

izgilerle snrlanyorsa baanya ulalamaz. Dyakonov'un dediine gre,

"sistem dndaki baz harflerin geometrik karakterdeki basit veya ematik

ekillerin benzemesi, eitli dillerdeki baz kelimelerin benzemesi gibi, hibir

eyi ispatlamaz"7. Issk yazs ile eski Trk runiinin kesitii sistemli bir

benzerlii bulmak mmkn deildir.

4. A.S.Amanjolov. "RlInopodopnaya nadpis iz Sakskogo zahoroneniya bliz Alma-At".

Vestnik Akademiya Nauk Kazakskoy SSR, No 2. 197 . s.64-66.

5. BaklJllz. Istoriya Kazakskoy ..., s.221.

6. Istoriya Kazakskoy .... s.221.

7. I.M.Dyakonov. O metodah deifrovki drcvnih tckstov, Moskva 1976. s.22.


3/14

Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine 39

Fakat buna yle itiraz edilebilir, ki zaman ierisinde, baka benzerlikler ve

bu iki yaznn bin yllk ayrlktan sonra asl mcne! bulunabilir. Ancak byle birhipotezden imdi vazgememiz gerekiyor. nk gHnmzde Issk yazsna

yakn veya akraba olan yazlarn devam bellidir. Bunlar: Gazne platosu

zerindeki Det-i Navur'daki yaz (Kabil'in gney-batsndan 100 km uzaklkta

Orta Afganistan'da) ve 1. yzylda erken Kuan dnemine ait yaz (bu yaznn

iki versiyonu Yunan asll Baktriya ve Hindistan Kharoti yazsyla

yazllmtr)8; Surh-Kotal'da kire ta zerindeki yaz (Kuzey Afganistan, 2.

yzyl)~; Halayan' da seramik zerindeki yaznn paras (Gney zbekistan,

1-3. yHzyl)lO;Fayaz-Tepe'deki kilden yaplrru kaptaki yazlar (Tirmiz blgesi,1-3. yzyl); Kafiringan-Tepe'deki (Denbe'den 10 km uzaklkta, 3. yzyl)

duvar yazsnn paralar ii.

te bylece Almat blgesinden (Issk Kurgan) Orta Afganistan' a kadar

uzanan bu geni topraklarda bulunan ve drt bin yllk bir zaman kapsayan ayn

yazl bir dizi eser nmzdedir. aret edilmesi gereken bu yazlarn (ad geen

yazlarda genel olarak 50 tane farkl harf vardr) ekilleriyle, Issk yazsnda yer

alan harfler ve son zamanlara ait yazlarda, eski Trk runik yazsyla sistemli bir

benzerlik kurulamarrutr.

Tabiatyla imdilik Issk yazs ve bu yazya ilave olan yazlar

zlememitir (En nemli netice Det-i Navur'daki yaznn versiyonundan

beklenebilir), bu eserlerin dili hususundaki her trl netice tahmini olacaktr.

Eer Det-i Navur'daki iki yaznn versiyonu Baktriya ve Prakrit (Kuan) dilini

ve yazsn yanstyorsa, o zaman nc yaznn bu devlette byk lde

kullanldn ve bu kark etnik halk ierisinden birine ait olduunu

sylememiz mmkndr. Bu tahminler Surh-Kotal'da kime ait olduubelirlenemeyen ssl mektupla yanyana bulunan Baktriya yazlar, yine

Fayaz- Tepe' de belirlenemeyen Baktriya ve Prakrit yazlaryla ayn yerde

bulunmasna dayanmaktadr. Baktriya dili ve yazs Kuan hkmdarlnn

kuzey blgesine aitti. Kharoti yazsyla, Prakrit dili, o zamanlar Kuan

devletine bal Kuzey Hindistan halknn olmas mmkndr. Okunamayan bu

yaz yeni gelenlerin dilini de ihtiva ediyor ve bu gmenlerin arasnda Kuan

8. Yazy yaynlayan: G.Fussman, "Docunents epigraphiqes Kouchans", Dulletln deL'Ecole Franaisc d'Extreme-Orient, Tom. 6 i, 1974, s.i-66.

9. A.Maicq, "Insciptions de Surkh-Kotal (Baghlan)", Journal Asiatigue, Tom. 246, s.417,tablo 4; FlIssman, a.g.m., s.30-3 i,tablo 7,28.

L O . G.A.PlIgacnkoya, Halayan, Takent 1966, s.59, 91-92; Fussnan, a.g.m., s.27.i i. Fayaz-Tcpc'deki yazy L.LAltayma ye Kafiringan-Tepe' deki yazy B.A.Lityin

yaynlamtr.


4/14

40S . Gme - T leki

ynetici slalesi de bulunuyordu, yazl kaynaklara ve Kuan sanatnn

eserlerine baklrsa bu yeni gelenler Sakalar olmaldr!:!. Buna benzer bir grK.Akiev M.. Bininci yln ortasnda Yedi-su blgesindeki Sakalarn yksek

medeniyetinin delili olarak grmektedir13

imdi esas konuya dnelim. Metod noktas asndan, Gney Dou Avrupa

(Sekel runii, Bat Trk runii, Peenek, Hazar runik mektuplar) blgesinde

bulunan runik yazlar grmezden gelerek, konuyu sadece Orta Asya runik

sisteminin ortaya kyla snrlamak maksada uygundur. Runik yazsnn

birka varyantn temsil eden bu grubun yazlarnda Orhon- Yenisey runiinin

phesiz benzerleri bulunmutur. Nagy-Szent Miklo'ta bulunan bu eyalarnyazlarnn nemli bir ksm lNemeth tarafndan deifre edilmitirl4 FakatDou Avrupa runik yazlarnn (galiba 8-9. yzyl gemiyor) imdiki

aratrmalara gre baz ekillerinin Orhon- Yenisey yazlanyla grafik farkll

(mesela sesliler iin) Orta Asya ve Dou Avrupa runik yazlarn tek kaynaabalamakta zorluk karyors. Bu ynde baz baarl almalar yaplmtr

(Mesela F.Altheim eski Trk runik yazsnn Sogd ve Harezm meneiliolduunu ve Hunlar zamannd'a bu blgelere yayld hipotezini ileri sryor)16.

Durum bunlardan dolay zorlamakta, ayn tarihi kltrn topraklarnda,herhalde eski Trk runiinin eitli ekilleri yaayabilirdil7 Semirei (Yedi-su)

blgesi iin Talas vadisindeki Aikta'taki runik yazl aa ubuklar formolarak Dou Avrupa eserlerine benzemektel8, fakat ayn Talas vadisindeki kaya

i2. V.A.Livits. "Nadpisi iz Dilberjina", Drevnyaya Baktriya. Moskva 1976, s.i65- i66.13. K.A.Akiev, "Obeslvo i pismo usakoy Kazakstana (Postanovka problemi)". Etnleskiye

i istoriko-kulturnye svyazi Tyursklh naradov SSR. Tezis dokladov. Alma-Ata 1976, s.i-i3;

ayrca baknz, lstoriya Kazakskoy ..., s.21 9-22 1.

14. J.Nemeth, Die lnschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklo, Budapes-Leipzig1932; ayrea" baknz, "The Runiform Inseriptions from Nagy-Szen-Miklos and the Runiform

Seripts of Eastem Europe", Acta Linguistica, 2111-2, Budapest 1971, s.-52.15. A.M.erbak, "Lcs Inseriptions ineonnues sur Ics pierres du Khoumara (au Cauease du

Nord) et le problerne de L'alphabe nniques des Turcs oecidentaux", Acta Orlentalia, Tom. iS,

Budapest 1962, s.289.16. F.Altheim, Hunnische Runen, Hae 1948; F.A1theim, Geschlchte der Hunnen. Vd. I,

Berlin 959, s.268-289; F.Alheim, "Gesehiehte der Hunncn", Journal of American Society, .

79/4, s.29S-298.17. A.M.erbak, "O runieskoy pismennosti v yugo-vostonoy Europe", Sovyetskaya

Tyurkologlya, No 4, 197,s.76-82.18. S.E.Malov, "Talaskiye cpigrafieskiyc pamyatniki", Material Uzkometarisa, Yp. 6-7.

1936, s.37-38; S.E.Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti Mongolii i Kirgizil,Moskva-Leningrad 1959, s.67-68; A.M.crbak, "Znaki na keramike i kirtsiah iz Sarke1a-Bcloyveji", Material i isslcdovaniya po arkeologii SSSR, No 75, Moskva-Lcningrad 1959, s.378-388;erbak, "Les lnscriptions ...", s.27-30; LA.Batmanov, Talassklye pamyatniki drevnetyurkskoypismennosti. Fnnzc 1971, s.27-30; G.F.Turaninov. Pamyatniki pisma iyazka naradov

Kavkaza i Yostonoy Evrop, Leningrad 1971, s.89-96.


5/14

yazlan ve runik kitabe Orhon- Yenisey runiiyle yazlmtr (Ancak ubuklarn

Semirei'ye Dou Avrupa'dan getirilmi olmalar olasl da gz ardedilemez). Dou Avrupa tarihi eserlerine benzer runik yaznn bir ekli Mug

Dandaki kalede bulunan Sogd dkmanlar ve deri zerine yazlm yaznn

harflerinin baz ekillerinin yaknlnda grlebilir. Byk ihtimalle Orta Asya

blgesinde yazlm olan bu yaz 722 yllarna aittir ve Orhon- Yenisey alfabesiile okuma abalan daha sonulanmamtr!9.

Orta Asya'nn eski runiinin erken Orhon-Yenisey yazlarnn olmas

. mmkndr. Yenisey yazlarnn eski runik alfabesinin veya bunun bamsz bir

kolunu temsil ettii gr vardr2D I.V.Kormuin paleografik belirtilerin 9. asra

ait olduunu sylemektedir2!. L.P.Kzlasov ise arkeolojik tarihi kaytlaradayanarak Yenisey yazlarnn ounun 9.-10. yzyla ait olduunu belirtiyor22

S.G.Klyatomy birka Yenisey yaztn daha nceye, 8. yzyln ilk yarsna

koymaktadr (iki yazlt 711-712 ylna koymaktadrrJ. Yenisey yazlan Orhon

yazlarndan baz harflerdeki form deiiklikleriyle ve drt yeni harfin e (veya


6/14

42 S. Gme - T. leki

kullandklarn tahmin etmektedir2? Talas yazlarnn 5-6. veya 6-7. yzyllar

gibi erken bir devreye ait olmas, eski Trk runik yazsnn Semirei merkezindeortaya kt hipotezine temel olmutur2x Fakat son yllarda paleografk adanTalas yaztlarnn Orhon yaztlarndan daha eski olmad ispatlanmtr.I.A.Batmanov Talas yazlarnn Yenisey yazlarna olan byk benzerlii nibelirtmitir:!9. I.V.Kormuin Talas yaztlarndaki ml, i gibi ekillerin

(Orhon'dakilerle karlatrarak) zelliklerinden bahsetmi ve onun grnegre, bu eserler 9. yzyln ortalarna aittir30 S.G.Klyatorny 8. yzyln 40-60.yllar gibi daha erken bir tarihi teklif etmitir, o Talas yazlarn TrgilerinSemirei' deki egemenliklerinin son devrinde Talas' a hakim olan Kara-or

hanedanlyla balantl bulunmaktad31 Belirtilmesi gereken bir hususHeikel'in Fin grubuyla yapt kazlarn (3 numaral tepe yanndaki kurgan)kitabelerle ilgisi yoktur, kazda bulunan malzemeler ise tahminen 5-8. asra aittir.imdilik Talas ehrinin kuzeyinde, Krgz Aladalarnn gneyinde Terek-sayve Kulan-say kayalar ile maarasndaki runik yazlar 9-10. yzyldan kalmadrdenebilir. Bu yazlar 906, 944 ve 1026 yllarna ait Sogd yazlarnn yannda(sonuncusunun yazs Uygur Trkesi) bulunmutur. Hatta bir ihtimale gre

runik yaz kayaya Sogd yazlarndan sonra kaznmtr32

Orhon yaztlar 8. yzyln otuzlu yllarna ait olup bunlar, Kl-Tegin (732)ve Bilge-Kagan'dr (735). Tonyukuk (tahminen 712 ve 716 yllar arasnda),Kli-or (7l2?), ayrca Ongin yazt (731 balarnda?) daha erken yazlmolabilir". lteri Kagan'a at olduu sanlan Dou Gobi'de bulunan yazt 7.yzyln sonuna aittirJ4 E.G.Klyatorny gibi eski Yenisey yaztlarnn 8.yzyla ait olduunu sylersek, Orta Asya eski Trk runiinin Moolistantopraklarnda ortaya kt doru olur ve 7. yzyln ikinci yarsna ait daha eski

bir yazt henz bulunamamtr.

Orhon runii daha erken eserlerde oturmu bir hece alfabesininprensiplerine dayanan bir sistem olarak karmza kar: Sesli harfler iin 4,

27. Malov. Talasskiyc epigralicskiyc ...s.27; Malov, Pamyatniki Drcvnetyurkskoy .... s.63.28. Kiselev, a.g.e . s.604-61O; A.von Gabain. Alttrkische SchrifUum. Berlin 1950. s. 12:

A.von Gabain, "Inhalt und magische Bedeuung der alurkischen Inschriften". Anthropos.48/3-4. 1953. s.539: erbak. "Znaki na keramike ...". s.388; Batmanov. a.g.c .. s.27. 30;

Klya~torny. a.g.e., s53.29. Batmanav. a.g.e .. s.27

30. Kormu~in. a.g.m .. s.38; ayrca baknz 4 i-42.3 . S.G.Klyatarny, Istoniki po istorii Krgzli i sapredclnih rcgionov Srcdney Azii

(VI-IX yy). Henz baslmam eser.32. Malav. Talasskiyc cpigralicskiye ...s.28; Batmanov. a.g.c., s.16.33. Karm~in. a.g.m .. s.37; Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s.27. 29-30.

34. S.G.Klya~tarny. "Runieskaya nadpis ii. Yastonogo Gobi", Studia Turdea. Bdape.~l

1971, s.249-258.


7/14


sessiz harfler iin 27 ve sesli-sessiz uyumu iin er harf vardr. Bu yzden bu

yaznn Arami asll alfabeden kt yolundaki hipotezler eskiden beri kabuledilmektedir. Trkologlarn ou son zamanlara kadar tek-tk runik harfn oq

(qo)/ uq (qu) k gibi dnce yazs olduu ihtimalini ileri srmler ve

E.D.Polivanov bahsedilen harfleri "yay iareti" olarak yorumlamtr'5.

Eski Trk runiinin kayna olan alfabe olarak enok Sogd yazs dikkati

ekmektedir. Sogd hipotezi ilk nce runik ve Sogd grafiklerinin yaknl ve

fonetik benzerliinin temeline dayanmaktadr. Bundan baka Sogdlar ile Orta

Asya Trklerinin Moolistan'da yzyllarca sren ilikileri gz nnde

bulundurulmaktadr. Mesela bir kagan mezar kitabesi olan Bugut yaztnn yap

ve sitil asndan Orhon abidelerine yaknl gsterilebilir. Bu yazt 6. yzyln

son eyreine ait olup (587 ylndan ge deildir), birinci Trk Kaganlndan

bize gelen tek yazl eserdir,6. 6. yzyln sonu ile 7. yzyln balarnda

Moolistan'da Sogdlarla meskun yerler vard. Sogdlarn says o kadar oktu ki,

in tarihileri, onlar kaganln boylarndan biri olarak kaydetmilerdirn. Sogd

yazsnn ncl ok iyi bilinmektedir, bu yazy Sogdlardan Uygurlar alm

ve birka yzyl sonra Moollara, onlar ise Manulara aktarmlardr. Fakat

Orta Asya runiinin ortaya knda kltr tarihi hususunu deerlendirerek, bu

durumlarda yaz sistemlerini kyaslamak esas zmdr, bununla beraber

sadece harf1erin ekli deil, onlarn fonetik nemi de mukayese edilir.

Dou Trkistan'daki Sogd eserlerinin ortaya kmasyla, eskiden Trk

runiinin Arami veya Parlyan yazsndan ortaya kt taraftar olan

V.Thomsen, baz Trk runik harflerinin Sogd harfleriyle benzerlii ni

belirtmitir'x. Daha sonra V.Thomsen runik ve Sogd alfabelerinin ortaklnn

olduunu ak ve kesin olarak yazmtr39 Bu alandaki aratrmalar sogdiolojiuzman ve V.Thomsen ile gr al-verii nde bulunan R.Gauthiot balatmtr.

R.Gauthiot'a gre, "Eski Mektuplar"dan belki ve herhalde M.S. 4. yzyla ait

olan (Gauthiot onlarn M.S. 1. asra ait olduunu sylemektedir) Sogd

35. E.D.Polivanov, "Ideografieskiy motiv v formatsii Orhonskogo alfabita", BuIleten.

Sredneaziatskogo gosudartsveniogo universiteta, No 9, 1929, s. 77- 8 I.

36. S.G.Klaytorny-v.A.Livits, "Sogdiyskaya nadpis iz Buguta", Stran inarod vostoka,

iO . Moskva 1971, s.121- 146; S.G.Klyatorny- v.A.Livits, "The Sogdian Inseription of Bugut

Revised". Acta OrlentaIia, 26/1, Budapest 1972, s.69-108; L.Bazin. "Tures et Sogdiens: Leseseignemens de I'inseription de Bugut (Mongolie)", MeIanges I1nguistiques olTerts a

E.Benveniste, Paris 1975, s.37 -46.

37. Sogdlar hakknda baknz, S.G.Klyatomy, Drevnetyurkskiye runiesklye ..., s.78- 00,

133- 135.

38. Baknz, R.Gauthiot, Essai de Grammaire Sogdienne, Paris 1914-1923, s.5.

39. v.Thomsen, Samlede AflandIinger, Vol. 3, Kobenhavn 1922, s.76.


8/14

44S. Gme - T. leki

alfabesinin ilk varyantnn, eski Trk runiine temelolduunu sylemektedi4.

Eski Mektuplardaki Sogd alfabesi 19 harften olumaktadr, bunlarn 17

tanesinin fonetik hususiyeti var, a, h iareti kelime sonunda kullanlr.

R.Gauthiot, Sogd yazsnn bir devam olan ve Uygur yazsndan ayrlan

eski Trk runiinin baya deiiklie urayan Sogd alfabesinden ktn

sylemiti41. Gauthiot, Sogd protiplerin 12 runik harfe benzedii a/ii< Sogda

alef; /ky; o/u


9/14


diplomatik yazmalar iin lazm olmasna balamaktadr (Gizli yazmalar).

Runik harflerin meydana getirilmesinde, alfabenin seilip, prototiplerinayklanmasnda, Trk dilini ve dier dilleri iyi bilen ahslar kullanlrrutr.

G.Clauson "byle bir i iin en uygun adaylar Sogdlar olabilirdi ve runik

yaznn icadyla, kullanm denemelerinin banda Sasani-ran ve Bizans'a

gnderilen (567) Trk elisi Sogdlu Maniakh'n seyahatlerinin olabileceini"

sylemektedir".

Yaz tarihinde, yeni bir yaz meydana getirilirken baka kaynaklardan

alnan grafiklerin kullanld bilinmektedir'6, fakat G.Clauson'un eski Trk

runik iaretlerinin prototipIerinin heterojen karakteri inandrc deildir. tk nce

sert sessizlerin prototipIerinin genellikle ekillerinin Sogdadan, yumuak

sessizlerin Baktriya'dan seilmesi prensibi phe uyandrmaktadr. Belirtilmesi

gereken ne Sogd, ne Pehlevi, ne de Baktriya yaz ekillerinin herhangi bir

benzerinin olmaydr'7. G.Clauson 'un yaz ekilleri iin yazy ele almas

kyaslamay geniletmek gayesiyledir. Onun emasnda sert ve yumuak seslerin

prototipIerinin seilmesi tesadftr, onun teklif ettii ou karlatrmalar boa

kmaktadr (G.Clauson'un teklif ettii ilk ekiller l; b/v"; d"; g; r"; y"; tL;t").

Runik yaznn ortaya k olarak G.Clauson'un kabul ettii 6. yzylnortalar iin yeterince delil gsterememektedir. Eski Trk runii pekok abide

eserlere bakacak olursak, nce talara ve sert malzemelere yazmak iin

kullanlmtr. aretlerin geometrik ekilleri bu yaznn izgi yaz olduunu

gstermektedir. Dou Trkistan'da bulunan runik elyazmalar da bunu

dorulamakta ve daha sonraki metinlerde bile (lO. yzyl) izgi yaznn

zellikleri muhafaza edilmektedir. Bundan dolay runik yaz ilk batan taa

yazmak iin icat edilmitir diye dnebiliriz. Fakat her ihtimalle Bugutkitahesinde eski Trk yazsnn versiyonunun olmay mantksalolarak 6.

yzyln son eyreinde runik yaz daha ortaya kmamt eklindeyorumlayabiliriz.

Runik yaz Sogd alfabesinin uzun sre kendiliinden deiimiyle deil,

bilinli olarak bir kerede ilenme sonucu meydana kmtr. Runii icat edenler

iin Sogd grafikleri sadece ilk ekillerin balangc olarak hizmet etmitir.

45. elauson, a.g.m., s.57.46. A.G.Peihanyan, "K voprosu o proishojdeni i annyanskoy pismennosti", Peredneaziatskiy

Sbornik, II, Moskva 966, s.n.

47. Eski Trklerin temasta bulundugu bizee bilinen baka halklann eserlerinde bylebenzerlik yoktur (Hind-Brahmi ve onlarla akraba Tibet V ;: Tangut eserlerinde, inhiyerogliflerinde).


10/14

46S. Gme - T. leki

Onlarn ekilleri esasl bir deiiklie uram ve temel deiim izgi yaznn

olumasndan dolay yaplmtr. Runik iaretlerin says ve muhtevas evvela

seslilerin belirlenmesi ve yaz sistemindeki ses uyumuna gre tasvir edilmitir.

5.-6. yzyln kitabelerinde kullanlan ou runik harf iin balangta

prototip olarak italik Sogd yazs kullanlm olsa gerek, byle bir yaz tam

olarak Bugut kitabesinde grlmektedir. Runiin oluumunda Sogd alfabesi 22

harfi ihtiva etmekteydi, bunlarn 19 tanesi "Eski Mektuplar"dan ve haka

yaztlardan bellidir ve Pencikent ehrindeki kazda bulunan Sogd yazsnda 3

tanesi daha (d, , q) takdim edilmitir'K, bu Sogd harfleri Arami dnce

yazsnda kullanlm olabilir, bu harfleri runik yaz ekillerini olutururken

prototip olarak kullanmamak iin hir engel yoktur'9. Runiin yaratclar ilk

ekillerin aynadaki yansmasn, izgileri oluturan ynlerdeki deiiklikleri de

kullanm olabilirler; eitli runik iaretlerin ayn Sogd harflerinin deiik

pozisyonlarndan da olumas mmkndr.

29 runik harfin ekillerinin durumu tabloda gsterilmitir. Birinci stunda

parantez iindeki numaralanduma G.Clauson'un runik harflerinumaralandrmasna uygundur. kinci stunda Sogd harflerinin transliterasyon

iaretleri verilmitir'o. nc stunda "Eski Mektuplar"daki Sogd harfleri;

drdnc stunda Sogd-budist metinlerindeki ekiller grlyor (talik yaz).

Beinci stunda Pencikent'teki Sogd alfabesinin birka harfinin izilii (dier

Sogd eserlerinde olmayan d, t ounda ekilolarak fark edilen y, x, s)

verilmitir. Altnc stun tahminen runik harflerin balangtaki prototiplerinin

deiimi ve onlarn runik iaretlere dnme yollarnn denemesidir. Yedinci

stun runik harflerin transliterasyon iaretleri. Sekizinci stunda G.Clauson'untablosunda runik harflerin esas ekilleri tasvir edilmitir'!. Bunun yansra

Tonyukuk abidesindeki ekiller, sonra Kl-Tegin ve Bilge-Kagan (noktal

virglden sonra), nc olarak Uygur dnemi abidelerindeki (Karabalgasun ve

dierleri) ekiller verilmektedir. Son dokuzuncu stunda runik elyazmas baz

metinlerdeki runik iaretlerdir (yine Clauson'a gre).

48. v.A.Livshits, "A Sogdian alphabet from Panjikant", W.B.Henning Memorial, Volume.

London 1970, s.256-263.49. Pencikent yazlarndaki d, t, q harfleri. ayrca c, h Sogd ses bilgisinde yoktur, yalnz unu

syleyebiliriz ki, Sogday okuyanlar sadece onu grenmekle kalmadlar, Arami yaz rneklerini

de incelediler.50. Sogd metinlerinde degiik ekierde yazlan ve kaydedilen seslerin tesbiti ve

yerletirilmesi hugnk Sogdann kelime hazinesi ve elimolojik bilgilerle karlatrlmaldr.

51. CIauson, a.g.m., s.74-75, tablo v.


11/14

Runik yaznn mucitleri Sogd grafiklerin fonetik manalarn iyi biliyorlard,

tabii olarak Trk seslerine uygun veya yakn olanlar kullanmaya altlar. Bugibi runik harfler unlardr:

No i a/a- Sogd "alefa"sndan. Sogdada bata (y ve r o harflerine

uydurulmadndan) genellikle sesli Ia/, kelimenin ortasnda la! veya la/'y'"

ifade etmekte. Bu harfin runik iarete deiim yolu phe uyandrmaktadr.

No 2 /i- Sogdada y scssizi (baknz No 3-4) kelimenin ortasnda vesonunda I/, Iii, c .

No 3 y, No 4 y" - Sogda y. y n prototipin ekilleri deiimlerdengemi olabilir.

No 5 o/u- Sogdada w sessizini, kelimenin ortasnda ve sonunda lul, lul, 101

seslisini gstermekte. "Eski Mektuplar"da bu harfin ekli runik iaretIere daha

yakn. Bu ise runik alfabenin daha erken tarihini gsterir (w iaretinin gelimesi,

Sogd abidelerinin tariWendirilmesinde hizmet etmektedir). Fakat dier runik

iaretlerde erken Sogd ekilleriyle dzenli benzerlik gremiyoruz, bunun iin

runik iaretler oluturulurken devaml deiiklie urayan Sogd elyazlannn

temel alnm olmas ihtimali daha dorudur.

No 7 bfvi - Sogdada p . Harfin st ksm dzeltilmi. Sogdada p lvi ve Iflsesini, eski Trkede b sesini ifade etmekte.


No 8 b/v"- Sogda p. Sogdadaki Ipi, Ifl bir de [bP' iaretini gstermekte.

Galiba runik iaretin prototipi olarak Sogdada kelimenin orta veya sonundaki

varyant olsa gerek.

No 8+ p- Sogda p'nin varyant, normalde kelimebanda

No 9 - Sogda , hem 'yi, hem j'yi gsterir. Harfin ekil olarak yn belli

deildir. Dey Sogd yazsndaki ekli runik iarete yakndr'4, fakat runik

oluurken 90 derece ters dn de sz konusudur.

No i i d"- Sogda O. Sogdadaki bu harf nlayan 101ve bouk lul sesini

canlandryordu. Bu mevcut harf Uygur yazsnda Id/'yi, bu ise lo/'den Id/'ye

geildiini gstermektedir'5. Mamafi eski Trkede galiba Id / ile birlikte [o]

ekli mevcut.

52. Sogdada ksa ve uzun sesler unlardr: a, a , i. , u, , ve o, e.

53. Uygur yazlarnda s, r'nin kullanlmas seslerin anlalmas iindir.

54. Bugut yazltnda ve hi olmazsa 6. yzyln sonundaki Sogdada yatay ve dey ssl

yazda kullanldg grlr.

55. W.B.Henning, "Sogdian Loan-words in New Persian", Bulletln of the School of Orlental

Studies, 10/1, 1939.5.97.


12/14

48S. Gme - T leki

No 12 ll, No 13 P- Sogdada 8, bazan i'yi gsterir (mesela ~y8k Trkede

Bilge; dnce yazsnda 8 Aramicede I). Galiba d, 1, 1 runik harflerioluturulurken Sogdadaki 8 deiik ekilleri kullanlm olsa gerek.

No 15 q (kl)- Sogdada x. Uygur Koo alfabesindeki grafik benzerlikler

kyaslanmal: Uygurca y(q)- Sogda y(q)- Sogdada x (Sogd italik yazsnda y

ve x ekilleri bitmemi hareketlere uygun dmektedir)56.

No 16 k(k")- Sogda k st deimi olarak.

No 18 m- Sogda m; daha nce Orhon kitabelerinde runik harfin ikideiik eklinin mevcudiyeti (Ton., KT, BK) prototipin eitli ekillerde

deimi olabileceiyle aklanabilir.

No 19 n1 - Sogdadaki n kelimenin bandadr.

No 20 n"- Sogdada kelimenin ortasnda olan n; No 21 z- Sogdada z

kelimenin ortasndadr (yukandakilerle ayn). Harflerin deiimi byk lde

ayn istikamette gitmitir, galiba Sogdada n ve z'nin ekilleri birbirine

uygundur.

No 22 r'- Sogda r harfinin en az geometrik ekli.

No 24 s'- Sogda s; m runik harfindeki gibi ilk varyantn (ton. ve KT, BK)

meydana geliinde prototipin deiim srecinin eitliini yanstabilir.

No 26 - Sogda ; tablodaki gsterilen ekil farkllklan sadece pekok

olaslklardan biridir.

No 28 t"- Sogda t; basit geometrik iaretlerne (izgi yaznn olumasnda

kolayca aklanan deiim tipi olan No 1,2,8+,12,15, 16,22 ile kyaslayn).

Sogd alfabesiyle dorudan ba olmayan runikler eitli ekillerde

meydana gelmi olabilirler. 17 numaral g" iareti hereyden nce Sogda k'nin

aynadaki eklidir (16 numara); bunun yannda unu da hesaba katmak gerekir,

bu harf Sogdada sadece k sesini deil ayn zamanda [gLsesini de ifade eder. 6

numaral l Sogdadaki fiHy'nin diyafram birlemesinden kt anlalabilir

(, 'nn benzer ifadesi iin baknz Uygurcadaki wy). 10 numaral d iin

Pencikent Sogd alfabesindeki d ile iliki kurulabilir, tabloda gsterilen deiim

56. Baknz, A.v. Le Coq, "Trkische Manichaica aus Chotscho III", Abhandlungen der

Preussischen Akademie der Wissenschaften. Phil . hlst. KI., No 2, 1922, s.22; Henning,

"Sogdian Loan-words ...", s.98.


13/14

yolu bu harfin bir ok ihtimallerinden biridir. 27 numaral t aka bir prototip

olarak gzkmyor, Pencikent Sogd alfabesindeki t ile olan balants dahauygundur. 25 numaral s 'yi Sogdadaki h'ye atfetmek phelidir, bu iaretin 14

numaral y (veya Sogdadaki '(?) ve 23 numarl r2 (veya 22 numaraya bakn) gibiortaya ktn dnmek dorudur. Tabloya girmeyen r, j (ii) iaretleri

sonradan icat edilmi olabilir.

Sert ve yumuak sral iki dizi ekilin oluturulmas phesiz runik

yazsnn mucitlerinin orijinal dnceleriydi. Bunun gereklemesine eskiTrkenin morfolojik ve fonolojik yapsnn ekonomik olmas yazda yeterli ve

net yansmasna sebep olmutur. Runik kitabelerin orfografyasn ounluklatanmlayan seslileri ifade etme prensibiS? Trk singarmonizmasn derin

anlamaya ve balangta bununla balantl olmayan nceden dnlmemihecelerin fonetik yapsna baldr. Runik harflerin "iki tarafl" (ambivaletli)

ekli, runiin yaratclarnn eski Trk balang hecelerinin fonetik yapsnnzelliklerini ok iyi bildiklerini gstermektedir. Mesela -, p-, -, z- harfleriyle

balayan eski Trk szlerinin olmay ve m- ile balayan szn ender oluu (enazndan baz eski Trk lehelerinde) ve Orhon runiinde sadece iki tarafl

grafiklerin oluu, ruruin yaratclarnn setii seslileri belirleme prensibininglenmesine neden olduSS. Enteresan olan udur ki, Sogd yazsnda tam tersyn mevcuttur. Yani btn sesliler (sk olmada da) deiik durumlarda y, w (y,w'nin uyumas) yardmyla tanmlanabilir. Runik seslilerin tanmlanmasnn buzeii Uygur yazsyla karlatnlnca ortaya kmaktadrW.


Ve sonu olarak bu makalenin yazar unu belirtmek ister. Yazar Trkologdeil ranisttir. Runiindetaylanabilir. Teklif ettiitarafndan incelenmitirW.

ortaya kndaki Sogd versiyonu daha dagrafik karlatrmalar ve yorumlan R.Gauthiot

57. Son zamanlarda bu alandaki almalar iin baknz: I.R.Meyer. "Bemerkungen berVakal und Schriftsystem der Runentrkischen", Acta Orientalla, Tom. 29, Budapest 1965, s.196;E.Havdhangen, "The Relationship Between the Two Orkhon Inscriptions", ". Acta Orientalia,Tom. 37, Budapest 1974, 5.55-82.

58. n' ve n2 iaretlerini balangta zellikle eski Trkenin yapsnda aklamak ve takipetmek zordur.

59. Hereyden evvel eski Trk dilindeki i, i; o, u; , sesleri ve -y-, -W-, -wy- ekilleri Sogdeserlerinde de gemektedir. Uygurca i, Sogda r'den tremitir. Baknz, A.v.Gabain,"Alt-tiirkische in sogdischer Schrift", Hungaro-Turcica, Studies in Honour of 1.Nemeth,Budapest 1976, s.69-77.

60. Yazar ayrca S.G.Klyatorny'e teekkrlerini bildirmekledir.


14/14

50 S. Gme - T. lek i

Cnr" ~CKO-!SynAtlitekllH

"ypnco

P~1I0UUrYkIl1l. rp:-

(.ll'lftkU( 1I1'OT'l' oeCorJ\:f140t:l" ni)n:~(ct' ;c l!ta!IM.

:)G~tliiln P)'III1'ltC(O.-O a.1tuu:neM.'UtiMkt'Hll

C'OHCIC nJlot

h

'll . 'l L L

r i . ri;(,,(

" ~ tf o '. ~ ; ~

; ~ ; ~)

rtl: ..v; ri '

' h . \ ' ; ' f o ,

1 1 1

Y ,li ~

" ' r " l'"

'1 "i

.~~;'1'

~. t;;;"

l. 1;1

.J '

"~~., ,) > ; >i " { " ; \ '

0.0 O J

Q ~ ; ~

}, ),; A

HX . .> < . X

- 1 ..; ~Y.Y:'(

0./1

,ii

III J > '

iN

!r J '

r J 1

te

2

1 1 ( 1 \, r(k ' )

1/

t

} --:. U.lU

(: _ ..;._>

.....'-:y-::! ?

.....,:--j.: -ri

'1-':

/~-;'~

"0- :: .'0 !":

\: .,',-',

Il'

1 1 .2

. . . ., - } . o - i ,-'Lhi:') ll!

?

~'-':-f''''li) i, .

.'j--)- .~':

)-[-1" U

< : - ( - ; . ' t'.; -;. 'J '

..r-..! , a,a

)'J

"

"

' . '

.9

O..P

).J ~J '.

"

._-1(;) '(cU

2(1) y c f / , y 3(31) 'J

4a ..

5(4) u c i t q w ' ) o

6(51

7(,) P C V)

S m p w ,&91 " l(l./)10(", D

11('10) 8 ( ~ J ,1 . ) S

12(151I" "

i 13(,,) i " "

14(11) Ilil ~r-t (.N,~ ,iv' 'v16('31 x(x) ON"'"

16(141 kk.f : ? .J:I

1711~) l' 'J18(11) m (n ) fo . : . s

f9(11) not) 1"a~1~(C.P)20(/9 ,. "

21~ ~X,) )OIIl4I).(etp)

8(221 p < p .f ,~ O Y22(22) '[ ('C) y

23~

2 0 4 {2 J 1 J (6) '1 /T

25( f I

:lGIlll J (j) )::/.rv_

27(111 'I'

2 8 P 0 , t ( t ~ ~

176-eskİ tÜrk runİk yazısınin ortaya cikisi üzerine

Documents