16 09 24 ng leven en overleven - natuurpunt...28-9-2016 1 joeri cortens - natuurpunt cvn cursus...
TRANSCRIPT
28-9-2016
1
Joeri Cortens - Natuurpunt CVN
Cursus NatuurgidsLeven en overleven
Inhoud
1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt
2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden
3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?
3
1a. Wat is biodiversiteit?
4
28-9-2016
2
5 6
7
28-9-2016
3
9
1a. Wat is biodiversiteit
“Variatie onder levende organismen”▸ genen, variëteiten▸ soorten▸ Biotopen
Het begrip “soort” (werkdefinitie)
Een soort bestaat uit alle individuen die zich onder natuurlijke omstandigheden onderling kunnen voortplanten en daarbij vruchtbare nakomelingen opleveren. De individuen binnen de soort vertonen morfologische en genetische overeenkomsten
Tafeleend Kuifeend
Hybride Tafel- x Kuifeend
Echt of nep? Classificatie
De systematiekis dus
Carolus Linnaeus
28-9-2016
4
Haeckel(1894)3 rijken
Whittaker(1969)5 rijken
Woese(1990)
3 domeinen
Keeling(2004)
3 domeinen /5 supergroepen
Animalia Animalia
Eukarya Eukaryota
Unikonta
Plantae
Fungi Excavata
Plantae Chromalveolata
ProtistaRhizaria
Protista
Archaeplastida
MoneraArchaea Archaea
Bacteria Bacteria
Inhoud
1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt
2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden
3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?
15
1b. Het ontstaan van de huidige biodiveristeit : Evolutie
Creationisme
28-9-2016
5
UGent maakte een fantastische website over evolutie: http://evolutietheorie.be/
Ook de wikipedia is zeer lezenswaardighttps://nl.wikipedia.org/wiki/Evolutietheorie
Sporen van evolutie op je eigen lichaam : https://www.youtube.com/watch?v=rFxu7NEoKC8
Evolutie : de basics
Evolutieverandering van
erfelijke eigenschappen, binnen een populatieover generaties heen
Charles Darwin
Uitgangssituatie
Geen twee individuen zijn (genetisch) hetzelfde (bio-diversiteit) Verschillen ontstaan door :
- Foutjes of mutaties die ontstaan bij het kopiëren van DNA
- Unieke recombinatie van genen uit het ouderpaar (bij geslachtelijke voortplanting)
- epi-genetica
Slechts enkele individuen overleven en planten zich voort. (stichten de volgende generatie)
- Natuurlijke selectie: de best aangepaste
- Seksuele selectie : de meest aantrekkelijke (de uiterlijke seksuele kenmerken zijn een onrechtstreekse aanwijzing over de genetische kwaliteit)
- Gene-flow : uitwisseling van genen tussen populaties
- Genetische drift : toevalseffecten in (kleine) populaties
28-9-2016
6
Gene-flow (missionarissen) of genetische drift (toeval)?
Evolutie : https://www.youtube.com/watch?v=GhHOjC4oxh8Natuurlijke selectie : https://www.youtube.com/watch?v=0SCjhI86grUDNA : https://www.youtube.com/watch?v=M4zHVRLXkgwMuseum voor natuurwetenschappenhttps://www.naturalsciences.be/sites/default/files/didaktisch_dossier_Evolutie.pdf
Soortvorming
als populaties geïsoleerd geraken van andere > geografisch> temporeel (dag x nacht; seizoenen)> ethologisch (gewijzigd gedrag, vb. vogelzang)
Rouwkwikstaart (UK) Witte kwikstaart (Europa)
Inhoud
1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt
2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk
3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?
28-9-2016
7
1c. Innovatie en het gat in de niche -markt 1c. Innovatie en het gat in de niche -markt
Natuurlexicon.beDe term niche (of nis) slaat op de functionele rol van een organisme binnen een levensgemeenschap.
Elke soort heeft binnen een levensgemeenschap zijn eigen specialisatie. Het organisme verwerft daarmee de ruimte en het voedsel binnen de levensgemeenschap. Op die manier kunnen zelfs nauwverwante soorten samenleven in een zelfde omgeving. De foerageerplaats, het tijdstip van jagen, het hoofdvoedsel of de broedplaats zal steeds enigszins afwijken van deze van de andere soort.
Er zijn bijvoorbeeld nachtactieve roofdieren, holbewonende insecteneters, dagvlinders, enz.
Indien de niches van twee soorten elkaar overlappen, treedt er concurrentie op, bijvoorbeeld om voedsel, nestruimte, enz.
Twee soorten waarvan de niches elkaar volledig overlappen, kunnen niet in hetzelfde gebied leven. Twee dieren kunnen gespecialiseerd zijn in het vangen van dezelfde soort kleine knaagdieren, maar ze kunnen deze vangen op verschillende tijdstippen (bijvoorbeeld ’s nachts of overdag) of in een verschillend biotoop (bijvoorbeeld rietvelden of bossen). In dat geval treedt er geen concurrentie op. Men spreekt dan van een nichedifferentiatie.
De Bosuil en de Buizerd jagen beiden op muizen, maar ze beconcurreren elkaar niet direct, omdat de Buizerd overdag en de Bosuil ’s nachts jaagt.
De opvulling van de niche, dit wil zeggen een bepaalde voedselspecialisatie, een bepaalde activiteitsperiode, een bepaald type woonplaats of nestgelegenheid, leidt tot afgenomen concurrentie tussen soorten onderling (interspecifieke concurrentie).
Daarom ondervindt een soort bijna altijd de sterkste concurrentie van de kant van soortgenoten.
Groepswerk- Zet onderstaande diergroepen in evolutionaire volgorde- Beantwoord bij elke stap 2 vragen :
- Wat is er veranderd tov de vorige stap- Welke nieuwe niche heeft deze diergroep gekoloniseerd?
28-9-2016
8
De uitdagingen- het land veroveren
De oplossingen- poten- ademhaling via longen & huid (+kieuwen)- uitstulpbare tong (jacht & eten)- leven op land, maar voortplanting in water
Innovatie : van vis naar amfibie Innovatie : van amfibie tot reptiel
De uitdagingen- Onafhankelijk worden van water - schept mogelijkheid tot zonnen en sneller bewegen- Verovering van woestijnen
De oplossingen- Waterdichte huid (schubben)- Waterdichte, gasdoorlatende eieren- Inwendige bevruchting (penis)
Innovatie : van reptiel tot zoogdier
De uitdaging : Onafhankelijk worden van de Omgevingswarmte (warmbloedig)
De oplossingen- Isoleren (haar)- Voedselopname optimaliseren
- tanden- kauwspieren
- jongen zogen
Inhoud
1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt
2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Samen sterk : Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden
3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?
28-9-2016
9
2 De eerste levensvormen
Oersoep : https://www.youtube.com/watch?v=fgQLyqWaCbAOersoep uitgebreid : https://www.youtube.com/watch?v=xyhZcEY5PCQEen kritische noot :https://nl.wikipedia.org/wiki/Abiogenese
Stap 1: ééncellige bacterïën & archaebacteriën
dna
= celvocht
dna (beweging)
(Archae)bacteriën NU
- Bacteriën en archaebacteriën vormen samen 2/3 van alle levende wezens
- Vaak in extreme omstandigheden (bv geisers, zout, kms onderzee, ijzerhoudend water …)
- Leven tegenwoordig vaak IN en OP andere wezens (1,5kg! bij 1 mens , levensnoodzakelijk)
28-9-2016
10
Bacteriën : https://www.youtube.com/watch?v=qCn92mbWxd4Het dettol-dramaDe beestjes in onsMenselijk bioom
Stap 2 : bacteriën en archaebacteriën gaan samenleven
Er ontstaan ééncelligen met duidelijk afgelijnde onderdelen of “organellen”
Gastheer-bacterie
Van bacteriën tot Protista: https://www.youtube.com/watch?v=UOfY26qdbU0
Eéncelligen (Protista) NU
Onderscheid plant dier?
Euglena of oogdiertje Pantoffeldiertje
28-9-2016
11
Promofilmpje protista: https://www.youtube.com/watch?v=0-6dzU4gOJoOogdiertjes (Euglena)https://www.youtube.com/watch?v=4MlR3dKfXmcEtende pantoffeldiertjes : https://www.youtube.com/watch?v=sn3MTYNe8mMMicrobiologie van a tot zhttp://www.micropia.nl/nl/ontdek/microbiologie-van-tot-z/
(Eéncellige) Eu
karyota
Unikonta(dieren, schimmels…)
Oa slijmzwammen (heksenboter)
Excavata Oa. Euglena
Chromalveolata
oa bruinwieren Oa. ZeevonkOa. Diatomeeën (kiezelwieren)
RhizariaOa. ForaminiferaOa. Radiolaria(stralendiertjes)
Archaeplastida(planten,…)
Oa. Roodwieren, groenwieren (bv Volvox, sieralgen,…)
Heksenboter Kiezelwieren
28-9-2016
12
Zeevonk
Eukaryo
tahttp
://www.bio.m
iami.ed
u/dan
a/160/1
60S10_9
prin
t.htm
l
UnikontaOaslijmzwammen (heksenboter)
https://nl.wikipedia.org/wiki/Unikontahttps://nl.wikipedia.org/wiki/Plasmodiale_slijmzwammenhttp://www.kennislink.nl/publicaties/slimme‐slijmzwam‐vindt‐zijn‐weg
Excavata Oa. Euglena https://nl.wikipedia.org/wiki/Excavata
Chromalveolata
oa bruinwieren Oa. ZeevonkOa. Diatomeeën (kiezelwieren)
Zeevonk : ‐ https://nl.wikipedia.org/wiki/Zeevonk‐ http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/nieuws/binnen
land/1.2719922Diatomeeën : ‐ http://www.kennislink.nl/publicaties/minileven‐verzet‐
bergen‐aan‐zee‐ http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabas
e.nl/i004347.html‐ http://scheldeschorren.be/wp/zilte‐
natuur/flora/schorrenflora/kiezelwieren‐of‐diatomeeen/‐ http://handboekhydrobiologie.stowa.nl/Upload/Handboek%2
0hydrobiologie/pdf/2_h9.pdf‐ http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/campaign/item/detail
/1833022/80211/Een‐lichtere‐autovelg‐dankzij‐het‐glazen‐harnas‐van‐kiezelwier.dhtml
RhizariaOa ForaminiferaOa Radiolaria
https://nl.wikipedia.org/wiki/Rhizaria
ArchaeplastidaOa. Roodwieren, groenwieren, bv Volvox
http://sieralgen.blogspot.be/https://issuu.com/natuurpunt/docs/gids_sieralgen_16april2015
Inhoud
1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt
2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden
3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?
28-9-2016
13
Stap 3a : Individuele cellen gaan samenwerken: eerst in kolonies, daarna bouwen ze echte lichamen - Volvox (kolonie groenalgen)
- Kwallen, poliepen, koraal
Eerste fases van de embryonale ontwikkeling van de mens
Kwal & co in Vlaanderen
Kompaskwal OorkwalBlauwe haarkwal
ZoetwaterpoliepPaardenanemoon
Zoetwaterpoliep : https://www.youtube.com/watch?v=dl_oVns2oa8
Platwormen
28-9-2016
14
Lintwormen zijn ook platwormen
Lintwormen : https://nl.wikipedia.org/wiki/Lintwormen
Vossenlintwormhttps://www.natuurpunt.be/nieuws/vossenlintworm-bij-2-vlaamse-vossen-20130814#.V3l8uPmLTIU
2233
33
33
Stap 4a : Beschermde lichamen
Weekdieren : tweekleppigen, slakken, inktvissen
Zeekat
28-9-2016
15
4a4a
Fossiele weekdieren : Ammonieten
De intelligente zeekat : https://www.youtube.com/watch?v=L-cxg8mF_Lw
De schizofrene zeekat : https://www.youtube.com/watch?v=XQSTn9gKLwM
Inktvisogen : http://www.kennislink.nl/publicaties/ogen-in-de-evolutie
Nautilus, Levend fossiel (cfr ammonieten) https://www.youtube.com/watch?v=hcyzr3zJol4https://www.youtube.com/watch?v=HIRCI0G19Uw
Fossielen in ARDUIN (350 milj jaar oud)SponsBrachiopode (armpotige)
Slak Honingraatkoraal
28-9-2016
16
Fossielen
http://hgvoor.blogspot.be/2014/10/fossielen-onder-je-voeten.htmlhttp://www.fossiel.net/Haaientanden : http://www.fossiel.net/sites/fossil_site.php?plaats=142
Belemniet in marmer : gefossiliseerd inwendig skelet van koppotige (cfr zeekat)
Ammoniet in marmer
Stap 4b : Gesegmenteerde lichamenEerst : gesegmenteerde wormen : regenworm & Groene zager
4b4b Zagershttp://www.ecomare.nl/ecomare-encyclopedie/organismen/dieren/ongewervelde-dieren/wormen/zagers/
Zagerbruilofthttp://www.ecomare.nl/bezoek-ecomare/nieuwspagina/news/zagerbruiloft-op-het-wad/?no_cache=1&cHash=c88622ee0cd2dba0a645ac5d79d8d31e
28-9-2016
17
4c.Verdere segmentatie en specialisatie : Geleedpotigen
DuizendpotenInsectenSpinachtigenSchaaldieren (bv trilobieten)
4b4b
4c4c
Inhoud
1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt
2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden
3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?
22
3bis
28-9-2016
18
Stap 3bis : Manteldieren of zakpijpen
Doorschijnende zakpijp
Manteldieren-larve
Stap 4bis : Een inwendig skelet
LancetvisjeKaaklozen (beekprik)KraakbeenvissenBeenvissen
Kaaklozen of Rondbekken : de beekprik
28-9-2016
19
HondshaaiManteldieren : https://nl.wikipedia.org/wiki/Manteldieren
Lancetvisjes : https://nl.wikipedia.org/wiki/Schedellozen
De beekprik : http://www.ravon.nl/Infotheek/Soortinformatie/Vissen/Beekprik/tabid/1403/Default.aspx
Haaien en roggen van Vlaanderen : https://www.natuurpunt.be/pagina/haaien-en-roggen
2233
33
33
4a4a
4b4b
4c4c
28-9-2016
20
En wat met planten?
Meer info in de les “Planten leren herkennen”
Inhoud
1. Biodiversiteit en het ontstaan van het levena. Wat is biologische diversiteit? b. Het ontstaan van de huidige biodiversiteit : Evolutiec. Drijfveer evolutie : Innovatie en het gat in de "niche"-markt
2. Stamboom van het levena. De eerste levensvormen : bacterie en cob. Eéncelligenc. Evolutie van het dierenrijk : ongewerveldend. Evolutie van het dierenrijk : gewervelden
3. De biodiversiteitscrisis, oorzaken en gevolgen: a. Het belang van biodiversiteit voor de mensb. De 6e biodiversiteitscrisisc. Oorzaken d. Wat kunnen we zelf doen?
3a. Is biodiversiteit belangrijk?De “ecosyteemdiensten”
80
Producerende diensten : Waarom “diversiteit” nodig?
Eik Berk (+den)
28-9-2016
21
81
Regulerende diensten
https://www.lne.be/themas/bodem/2015-internationaal-jaar-van-de-bodem 82
Culturele diensten
“Intuïtief subjectief, maar effectief objectief”
83 84
28-9-2016
22
85
?
3b. De 6 massa-extincties
86
3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang
88
1. Verlies van leefgebied (ingebuisde beek)
3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang
28-9-2016
23
89
2.HabitatdegradatieDoor vervuiling, verzuring, vermesting, verdroging, …
3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang?
90
91
3. Versnippering: Bv. vismigratieknelpunten
3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang? Vistrap
28-9-2016
24
93
4. Klimaatverandering- - Soorten komen én gaan (als ze kunnen)- - Seizoenen verschuiven- - Soorten geraken in de war
3c. Belangrijkste oorzaken van achteruitgang?
94
Tijgerspin
Komen …
Vuurlibel
95
Kwabaal
… en gaan
28-9-2016
25
97
Seizoenen verschuiven
28/dec
7/jan
17/jan
27/jan
6/feb
16/feb
26/feb
1968
1970
1972
1974
1976
1978
1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
Gemiddelde van 1940-1968
Gemiddelde eerste bloei van sneeuwklokje
Geg
even
s: w
ww
.nat
uurk
alen
der.n
l
98
Soorten en voedselketens in de war
99
5. Invasieve exoten▸ door de mens geïntroduceerd
3c. Belangrijkste oorzaken van de achteruitgang?
100
4. Wat eraan te doen?
http://www.biodiv.be/