151609907-ernst-bloch-Ουτοπία-και-επανάσταση-εκδ-Έρασμος

8/13/2019 151609907-Ernst-Bloch-Ουτοπία-και-επανάσταση-εκδ-Έρασμος

http://slidepdf.com/reader/full/151609907-ernst-bloch- 1/72

ERNST BLOCH

ΟΥΤΟΠΙΑΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Μετάφραση ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

ΕΡΑΣΜΟΣΟΙ ΙΔΕΕΣ 12



ΟΥΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ



01 ΙΔΕΕΣ 'Ιδρυτής σειράς: Μανόλης Λαμπρίδης

άρ. 12

Α ' ΕΚΔΟΣΗ ΕΡΑΣΜΟΣ 1985

ISBN 978-960-89144-8-3

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΑΣΜΟΣ, Μαυρομιχάλη 133, 11472, Αθήνα, τηλ. 210 6436676



ERNST BLOCH

ΟΥΤΟΠΙΑΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Συζητήσεις

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΣΤΕΦΑΝΟΙ ΡΟΖΑΝΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΑΣΜΟΣ




ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΤ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Σύμ ωνα μέ τόν κλασικό ορισμό τοΰ Κ άρλ Μ ανχάιμ: «Μ ιά κατάσταση πνεύματος είναι ουτοπική όταν είναι άσυμβίβα- στη μέ τήν κατάσταση τής πραγματικότητας μέσα στήν οποία τοποθετείται. Α ύτή ή άσυμ ωνία είναι πάντοτε κα τα ανής άπό τό γεγονός δτι μιά τέτοια κατάσταση πνεύμα τος στήν εμπειρία, στή σκέψη καί στήν πρακτική προσα νατολίζεται πρός άντικείμενα τά όποια δέν υπάρχουν στήν πραγματικότητα. 'Ο πωσδήποτε, δέν πρέπει νά θεωροΰμε ώς ουτοπική κάθε κατάσταση πνεύματος ή οποία είναι άσυμ- βίβαστη ή υπερβαίνει τά άμεσα δεδομένα (καί μέ τήν έννοια αύτή «άναχω ρεϊ άπό τήν πραγματικότητα»), Θ ά άνα έρου- με ώς ουτοπικούς μόνον εκείνους τούς προσανατολισμούς πού υπερβαίνουν τήν πραγματικότητα, οί όποιοι όταν διαπερνούν τή συμπερι ορά τείνουν νά συντρίψουν είτε έν μέρει είτε εν όλω τήν έπικρατοΰσα κατά τήν έποχή τους τάξη πραγμά τω ν».1

Ό ορισμός αύτός είναι πολλαπλά σημαντικός: δχι μόνον άποκαλύπτει τόν θεμελιώδη πυρήνα τής ουτοπικής σύλλη ψης τοΰ κόσμου, δηλαδή τόν άνατρεπτικό της χαρακτήρα, άλλά συγχρόνω ς άποσυνδέει τό ουτοπικό πνεΰμα άπό τήν άντι ατικότητα μέ τήν όποια ό παραδοσιακός μαρξισμός τό άντιμετώπισε. Η στάση πού ό μαρξισμός υιοθέτησε άπέναντι

1. Karl Mannheim, I deology and Utopia, Routledge 1966, σ. 173.

7



ERNST BLOCH

στήν Ο υτοπία είναι ασ αλώ ς απορριπτική στό σύνολό της. "Ο πως σημειώνει ό M aynard Solomon: «Ό μαρξισμός ίσχυ- ρίσθηκε πώ ς εχει προχωρήσει άπό την Ο υτοπία στην επι στήμη, πώ ς εχει έξορθολογίσει τά άλογα στοιχεία όλων των προηγούμενων συστημάτω ν. Στη συνέχεια, η ουτοπική σκέψη άπορρί θηκε ώς αντιεπιστημονική, ανταστική καί αντιδραστική»?

Ή απόρριψη αυτή συνιστά τόν κεντρικό άξονα της κρι

τικής του "Ε νγκελς. Π αρ’ όλο πού ό "Ε νγκελς άναγνω ρί- ζει στούς ουτοπικούς σοσιαλιστές «ά σπέρματα των μεγα- λο υϊών πού κρύβονται κάτω άπό τίς χίμαιρες»τους, δεν παύει νά θεω ρεί τίς ουτοπικές τους διαθέσεις ώ ς τίποτε περισσότερό άπό απλές χίμαιρες καί αντασμαγορίες πού ανήκουν άμετάκλητα στόν χώ ρο τοϋ ανταστικού: «Ωστόσο τά καινούργια αυτά κοινωνικά συστήματα ηταν καταδικα σμένα νά παραμείνουν ουτοπίες. Κ ι όσο περισσότερο τά επεξεργάζονταν στις λεπτομέρειές τους τόσο άναγκαστικά αυτά άποσύρονταν μέσα στήν καθαρή αντασία».3

Ά πό την άλλη μεριά, είναι βέβαιο ότι ή σκέψη τοϋ Μ άρζ επηρεάστηκε σημαντικά άπό τούς οΰτοπιστές.4 Π ιστεύοντας ό Μ άρζ, μαζί μέ ολόκληρο τόν δέκατο ένατο αιώνα, στήν προτεραιότητα καί στήν ακατάβλητη δύναμη της Φ αντασίας ώς πρω ταρχικού διαμορ ω τικοϋ στοιχείου της ανθρώπινης εσω τερικότητας, άλλά καί της άνθρώ πινης πράξης, ήταν

2. Maynard Solomon: «Marx and Bloch—Reflections on Utopia and Art», περιοδικό Telos, τεϋχος 13, Φθινόπωρο 1972, σ. 68.

3. Φρειδερίκου “Ενγκελς, Ο ϋτοπιχός καί έπίστημονιχός σοσιαλισμός, έκδόσεις Α. Ματαράγκας, ’Αθήνα 1945, σ. 11. Στό άπόσπασμα που παρατίθεται ακολουθώ τήν αγγλική έκδοση.

4. Leszek Kolakowski: M ain Currents of M arx ism, τόμος 1, μτφρ. P.S. Falla, Oxford University Press, <x. 323.

8



ΟΓΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

υσικό μέσα άπό τήν Ο υτοπία νά διαβλέπει τή δημιουρ γική υπεροχή τοΰ Φ ανταστικού στό δνειρο καί στήν ελ πίδα τοϋ ανθρώ που γιά έναν καινούργιο κόσμο: «τις ουτοπίες ενός Φ ουριέ, ενός "Ο ουεν κ.λπ. υπάρχει ή πρό- βλε η καί ή ψαντασιακή έκ ραση ενός καινούργιου κό σμου».5 Π αράλληλα όμω ς ό Μ άρξ άπέρριπτε τά ουτοπικά συστήματα ώς αποπροσανατολιστικά ιδεώδη πού παρά τήν κριτικότητά τους κατέληγαν σέ άντιδραστικές αιρέσεις μέσα στό παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα, τό όποιο ορα ματιζόταν ώς έκ ραση τής αυτεπίγνω σης τοϋ προλετα ριάτου καί τής συνειδητής του επιλογής νά ανατρέ ει τήν κρατούσα κατάσταση πραγμάτω ν μέσα από τήν επανα στατική πράξη. Γ ιά τόν Μ άρξ, «ό ουτοπικός σοσιαλισμός ή κομμουνισμός όπω ς τόν διακήρυξαν οί Σαίν-Σιμόν, "Ο ουεν καί Φ ουριέ, ένώ έχει επίγνω ση τής πάλης τω ν τάξεων καί τής καταπίεσης τοϋ προλεταριάτου, αποτυγ χάνει νά συλλάβει τόν ιστορικό ρόλο-κλειδί πού διαδραμα τίζει τό προλεταριάτο, καί τό μεταβάλλει σέ ένα παθη τικό αντικείμενο μεταρρυθμιστικώ ν σχεδίων. Ο ί θεωρητικοί αυτοί άπορρίπτουν τήν προοπτική τής επανάστασης καί συγκεντρώ νουν τό βλέμμα τους πάνω στις προνομιοΰχες τάξεις. *Ε παιξαν έναν χρήσιμο ρόλο στήν κριτική τής άστικής κοινωνίας καί στή συνηγορία των μεταρρυθμίσεων, άλλά, επιχειρώ ντας νά άνυ ωθοϋν πάνω άπό τήν πραγμα τική πάλη των τάξεων, οί διάδοχοί τους στις επόμενες γενεές μετεστρά ησαν πρός άντιδραστικές αιρέσεις τω ν όποιων ό στόχος είναι νά εξα ανίσουν τούς ταξικούς ανταγω νισμούς καί νά εμποδίσουν τήν άνεξάρτητη πολιτική δράση τοϋ

5. Άπό γράμμα τοϋ Μάρξ στόν Κούγκελμαν, μέ ήμερομηνία 9 ’Οκτωβρίου 1866. Άναφέρεται άπό τόν Maynard Solomon, δ.π., σ. 69.

9



ERNST BLOCH

προλεταριάτου.6 Μ έ την έννοια αυτή, ή κριτική τοϋ Μ άρξ δέν στρέ εται πλέον πρός την ουσία της Ο υτοπίας ώς α- ντασιακής έκ ρασης τοϋ νέου κόσμου, άλλά πρός την πο λιτική της διάσταση τήν όποια θεωρεΓ ώ ς εγχείρημα συμ βιβασμού των ταξικώ ν ανταγω νισμών καί κατά συνέπεια ώς ίσοπεδω τικό ιδεώδες αντιδραστικού συντηρητισμού: «’Ε ξα κολουθούν νά ονειρεύονται τήν πειραματική υλοποίηση τών κοινωνικών τους Ο υτοπιών, τήν ίδρυση απομονωμένων α- λανστηρίω ν, τήν εγκαθίδρυση «ποικιώ ν στό εσω τερικό», τήν οργάνω ση μιας «Μ ικρής ’Ικαρίας» —μικροσκοπικές εκδόσεις της Ν έας Ιερουσαλήμ— καί γιά νά στήσουν όλα αυτά τά κάστρα στόν άέρα, είναι αναγκασμένοι νά κάνουν έκκληση στά συναισθήματα καί στά βαλάντια της αστικής τάξης. Σιγά-σιγά βυθίζονται στην κατηγορία τών αντιδρα στικώ ν συντηρητικώ ν σοσιαλιστώ ν».7

Σέ αντίθεση πρός τήν αμ ιθυμία τοϋ μαρξισμού, ό Μ αν- χάιμ άποκαθιστα μιά διαλεκτική σχέση μεταξύ Ο υτοπίας καί πραγματικότητος, μιά σχέση κατά τήν όποια ο προσανατο λισμός της σκέψης καί τής πράξης πρός αντικείμενα που υπερβαίνουν τή συγκεκριμένη πραγματικότητα οδηγεί συγ χρόνως στή δημιουργία ένός συνόλου θεωρίας καί πρακτικής, τό όποιο εισερχόμενο στό πεδίο της ανθρώπινης συμπερι ο ράς συντρίβει τήν ΰπάρχουσα τάξη πραγμάτων, τήν άποτρέ- πει καί μεταστοιχειώ νει τό μή ύπαρχον σέ ενεργό στοιχείο μιας νέας πραγματικότητος. ’Α πό τήν άποψη αυτή, λέγει ό Μ ανχάιμ, ή Ο υτοπία διακρίνεται άπό τήν ιδεολογία ακρι βώς έξαιτίας τοϋ ανατρεπτικού της περιεχομένου, αν καί ή

6. Leszek Kolakowski: δ.π., σ. 231.7. Karl Marx-Friedrich Engels: «Manifesto of the Communist

Party», εις Selected Work s, τόμος I, Μόσχα 1962, σ. 63.

10




διάκριση αύτή είναι εξαιρετικά δύσκολη. Δ ιότι οι ιδεολογίες

δεν είναι παρά «οι καταστασιακά υπερβατικές ιδέες οί όποιες ποτέ δέν επιτυγχάνουν de facto στην πραγματοποίηση τω ν προβαλλόμενων περιεχομένων τους. "Αν καί συχνά γίνονται καλής προαιρέσεως κίνητρα γιά την υποκειμενική συμπερι ορά τοΰ ατόμου, όταν ενεργά ενσωματώνονται στην πρα κτική οί έννοιές τους κατά κανόνα διαστρέ ονται».8 'Έ τσι, οί ιδεολογίες παραμένοντας μέσα στό δεδομένο ιστορικό καί κοινωνικό περιβάλλον, εμποδίζουν τό άτομο νά εχει επίγνωση τοΰ αντιθετικού χαρακτήρα των ιδεών του πρός την πραγ ματικότητα, επικαλύπτουν καί άποκρύβουν την επίγνω ση αύτή καί τέλος εκπίπτουν σέ σκόπιμα ψεύδη, σέ «ψευδείς συνειδήσεις»σύμ ωνα μέ τή μαρξιστική έκ ραση. ’Α ντίθετα, «οί Ο υτοπίες υπερβαίνουν τήν κοινω νική κατάσταση, διότι προσανατολίζουν τή συμπερι ορά πρός στοιχεία τά όποια ή κατάσταση, στόν βαθμό πού εχει πραγματωθεΤ στόν συγκε

κριμένο χρόνο, δέν εμπεριέχει. "Ο μως δέν είναι ιδεολογίες στό μέτρο καί στόν βαθμό πού επιτυγχάνουν μέσω της αντιθε τικής δραστηριότητος νά μετασχηματίζουν τήν ύπάρχουσα ιστορική πραγματικότητα σέ μιά καινούργια πραγματικότητα σύμ ωνη μέ τίς δικές τους συλλήψεις».9

Μ έ τον "Ε ρνστ Μ πλόχ, ή ούτοπική σύλληψη τοΰ κόσμου μεταβάλλεται σέ άρχετυπική συνείδηση τοΰ ατόμου, σέ οντο λογία τής πιθανότητος πού υπολανθάνει μέσα στό εγώ καί τοΰ επιτρέπει, μέσω τής ένεργοΰ δράσεως, νά καταστεί αυτό πού ακόμη δέν είναι, νά καταστεί δηλαδή ή εκπλήρω ση τοΰ πραγματικοΰ του Ε ίναι. Τό άτομο αποκαλύπτει τόν εαυτό

8. Karl Mannheim: δ.π., σ. 175.9. Karl Mannheim: δ.π., σ. 176.

11




ουσίας, ή όποια είναι ή αυτεπίγνω ση της συνείδησης ότι μπορεΐ νά γίνει αυτό πού επιθυμεί νά είναι καί πού ως πι θανότητα τό πραγματώνει πέρα από καί ενάντια στην εμπει ρική πραγματικότητα. Ό ουτοπικός κόσμος του μή-εΐναι- άκόμη στηρίζεται επάνω στη αντασιακή διάσταση πού τόν αποκαλύπτει ώς εκπλήρωσή, ώς τελειότητα ώς έσχατον (U ltimum) τό όποιο αναδύεται μέσω τω ν πράξεω ν πού κατατείνουν πρός τό μέλλον: «έτοιες πράξεις, των οποίων ή “ελπίδα" άποτελεΐ την πλέον γενικευμένη περιγρα ή, είναι τόσο γνω στικές όσο καί συναισθηματικές, αλλά είναι επίσης ή ενεργός δημιουργία μιας έλπιζόμενης πραγματικότητος, μιας κίνησης τοϋ σύμπαντος πρός την κατεύθυνση της εντε λέχειάς του».11

Κ ατά τόν Μ πλόχ, ή αλήθεια αΰτης της εντελέχειας τοΰ σύμπαντος βρίσκεται στό γεγονός ότι ό άνθρωπος ώς άρχε- τυπική υπόσταση είναι ένα ουτοπικό υποκείμενο. Ε ίναι δηλαδή τό σύνολο τω ν μή πιραγματωμένω ν ακόμη δυνατο τήτων του, αλλά καί ή πιθανότητα της ά ύτπνησής του μέσα άπό την εμπειρική πραγματικότητα καί καθ’ υπέρβασή της. ’Α λλά ή ανάδυση στό ως της επίγνωσης τω ν ΰπολανθα- νουσών πιθανοτήτω ν τοϋ μή-εΤναι-άκόμη δέν μπορεΐ νά πραγματω θεΐ χω ρίς τήν άνθρώ πινη δραστηριότητα: «Ο ί ψυχές μας περιέχουν στρώ ματα τοϋ μή-συνειδητοϋ-άκόμη, τοΰ κρυμμένου μας μέλλοντος ολοκλήρου τοΰ όντος· δέν εί μαστε ακόμη αύτό πού πραγματικά καί οΰσιωδώς είμαστε, καί τό ίδιο τό σύμπαν δέν έχει ακόμη θάσει στήν ουσία του καί τό κάλεσμά του. Α υτό πού είναι ή ουσία καί τό πεπρω μένο τοΰ σύμπαντος δέν είναι δυνατόν νά επιβεβαιω θεί άπό τήν εμπειρική παρατήρηση καί τούς επιστημονικούς κανόνες,

11. Leszek Kolakowski: δ.π., τόμος 3, σ. 421.

13



ERNST BLOCH

'όμως ή αντασία μας είναι ικανή νά περικλείει τον κόσμο όπως μπορεΐ νά είναι, άν καί ακόμη δέν είναι».12

Τό προ ητικό ΰ ος καί ή απολαυστική ύση της ουτο πικής ενόρασης τοΰ Μ πλόχ δέν μπορούν νά κατανοηθοΰν παρά μόνο μέσω της βιβλικής τους καταγω γής καί επιπλέον ενός οράματος πού συμπλέκει τήν ταλμουδική σύλληψη τοΰ κόσμου μέ νεοπλατωνικές καί έγελιανές κατηγορίες. ’Ιδιαί τερα ή σύλληψη τής μή - εμπειρικής πραγματικότητος επάνω στην οποία εδράζεται τό έργο τοΰ Μ πλόχ, άποτελεΐ τυπική έκ ραση των νεοπλατωνικώ ν καί έγελιανών αυτών

κατηγοριώ ν.13 'Έ τσι, μέσα στην οντολογία τοΰ μή-εϊναι- άκόμη ή καββαλιστική ένσωμάτωση τής νέας ψυχής σέ μιά ψυχή πού διέρχεται τό στάδιο τής παρούσας ζωής της (ibbur) βρίσκεται σέ έναν μόνιμο διάλογο μέ τήν πλατωνική σύλληψη τής άναμνήσεω ς καί τήν αριστοτελική έννοια τής εντελέχειας, ενώ παράλληλα ό διάλογος αυτός διαμορ ώνεται μέσα από τή γλώ σσα τής μυστικής τοΰ Μ άιστερ "Ε κκαρτ καί τοΰ ’Ιάκωβου Μ παΐμε, καθώς καί τής κλα

σικής γερμανικής ιλοσο ίας.Κ ατά τόν Μ πλόχ, τό ϊδιο τό σύμπαν λειτουργεί καί δρά ώς ένα σύνολο σημάτων, άλληγοριών καί συμβόλων μέσα άπό τά όποια ή πιθανότητα τοΰ μή-ειναι-άκόμη μιλα τήν άμεση γλώ σσα της, τή γλώ σσα πού συνθέτει τήν Ο υτοπία των ύπολανθανόντων στοιχείων πού είναι κρυμμένα καί όμως παρόντα. Κ αί είναι μέ αυτήν ακριβώ ς τή γλώ σσα των ση μείων καί τώ ν συμβολικώ ν μορ ών πού ή τέχνη, λειτουρ

γώ ντας πάντοτε καί διαχρονικά ώς ένα έσχατο όριο, κατ’

εξοχήν αποκαλύπτει τήν ουτοπική διάσταση τοΰ σύμπαντος

12. LeszekKolakowski: δ.π., τόμος 3, σ. 423.13. Leszek Kolakowski: δ.π., τόμος 3, σ. 433.

14




καί τοΰ ατόμου σέ μία ενιαία καί καθολική σύνθεση. *Έ τσι, ή τέχνη εΤναι διαρκώς ένα κάλεσμα τοΰ ανθρώπου καί μιά πρόκληση πού τόν παρασύρει στήν αυτεπίγνω ση της πιθα νότητάς του νά μεταλλάξει τό μή ύπαρχον, τό κρυμμένο σήμα, σέ ελπίδα καί όραμα τοΰ μέλλοντος. ΕΤναι έμ ανές ότι έ όσον ή σύλληψη τοΰ μή-ειναι-άκόμη αναδύεται μόνο μέσω της ανθρώπινης δράσης, ύπερβαίνοντας τήν εμπειρι κή πραγματικότητα, προϋποθέτει τόν άνατρεπτικό της χαρακτήρα, προϋποθέτει δηλαδή τό βασίλειο τής Ε λευθε ρίας καί τό όραμα τοΰ καινούργιου κόσμου, ό όποιος γεννιέται ώς τόπος ουτοπικής ψαντασιακής προβολής της ανθρώ πι νης ελπίδας: «Τό όχι - άκόμη είναι επίσης τό εδώ - καί - τώρα: παρεισδύει μέσα στό παρόν ώ ς επαναστατική συνεί δηση, ώς ή υποθετική νίκη μιας μοναδικής επαναστατικής στιγμής».14 Α υτή ή θεμελιώδης σχέση τοΰ μή-ειναι-άκόμη μέ τό παρόν καί τήν επαναστατική μεταστοιχείω ση τής κρατούσας τάξης πραγμάτων, προσεγγίζει τό ουτοπικό πνεΰ- μα τοΰ "Ε ρνστ Μ πλόχ σέ μιάν επαναστατική γλώσσα, της οποίας έκ ραση άποτελεΤ ή μαρξιστική άντίληψη τοΰ κό σμου. Ωστόσο, πολύ δύσκολα θά μποροΰσε νά ΰποστηριχθεϊ ότι ή ενορατική ουσία τής σύλληψης τοΰ Μ πλόχ άπορέει άπό κάποια μαρξική θεώ ρηση. Β έβαια, ή γλώ σσα τοΰ Μ πλόχ θέλει νά ενσωματώσει, καί ώς έναν βαθμό τό επι τυγχάνει, τό μαρξικό ιδεώδες της επαναστατικής αυτεπίγνω σης, τοΰ κριτικοΰ καί έπαναστατικοΰ στοιχείου της άνθρώ - πινης δραστηριότητος μέσα άπό τό όποιο άναδύεται τό όραμα τής μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας. Ά λλω στε, ό ίδιος ό Μ πλόχ άποκαλεΐ τήν ουτοπική του σύλλη ψη «υγκεκριμένη Ο υτοπία», θέλοντας μέ τή σειρά του νά

14. Maynard Solomon: δ.π., σ. 84.

15



ERNST BLOCH

τήν άντιδιαστείλει πρός τήν ά ηρημένη Ο υτοπία, τίς πολι τικές διαστάσεις τής όποίας καταπολεμούσε ό Μ άρξ ώς

ανταστικές καί αντιδραστικές. Π αρ’ όλα αύτά όμω ς, ό μαρξισμός παραμένει γιά τήν οντολογία τοΰ Μ ή-Ε ϊναι-’Α χό- μη ένα εξωτερικό περίβλημα, ένας επιπρόσθετος χώ ρος ό όποιος επικάθεται επάνω στή γλώ σσα τοΰ Μ πλόχ ώς μιά «ξεχω ριστή πολιτική ιδεολογία».15

Ή οντολογία τοΰ μή-ειναι-άκόμη, ή βιβλική κοσμογονία πού τό ουτοπικό πνεΰμα τοΰ *Ε ρνστ Μ πλόχ ευαγγελίζεται μέσα άπό τήν ελπίδα της μή - εμπειρικής πραγματικότη τας διατηρεί ακέραια τήν αύτόνομή της έκ ραση, τό απο καλυπτικό της ύ ος, καί ισω ς ένα όραμα μεσσιανικό πού όσο καί άν επιχειρεί τήν ταύτισή του μέ τό μαρξικό ιδεώ δες, μόνον άποσπάσματα (ενδεχομένως τά πιό πολύτιμα) της μαρξικής γλώσσοις είναι δυνατόν νά συντηρήσει.

15. Leszek Kolakowski: δ.π., τόμος 3, σ. 423.

16




Τό κείμενο των συζητήσεων πού ακολουθεί δημοσιεύθηκεάπό τόν Μ. Λάντμαν στό τεΰχος 25 τοΰ περιοδικού Telos, τόφθινόπωρο τοΰ 1975. Οί συζητήσεις εγιναν στό νησί Κορ-τσιούλα στίς ακτές τής Δαλματίας, καί οργανώθηκαν απότούς έκδοτες τοΰ περιοδικού Praxis. Οΐ συζητήσεις πραγ-ματοποιήθηκαν στό διάστημα από 14 μέχρι 24 Αύγούστου1968, προκειμένου νά τιμηθεί ή 150ή έπέτειος άπό τήγέννηση τοΰ Μάρξ. Θέμα τοΰ καλοκαιρινού αύτοϋ σεμιναρίου ήταν: «Ό Μάρξ καί ή ’Επανάσταση». Τό κείμενο τωνσυζητήσεων πού δημοσιεύθηκε στό περιοδικό Telos μεταφράστηκε άπό τά γερμανικά άπό τόν David Parent.

Θέλοντας νά κρατήσουμε τή συνοχή τοΰ κειμένου τωνσυζητήσεων, παραλείψαμε ορισμένα περιγραφικά μέρη τοΰΛάντμαν, καθώς καί βιογραφικές άναφορές τοΰ ΈρνστΜπλόχ. Επίσης, δέν περιλάβαμε τέσσερις βιβλιογραφικέςάναφορές, οί όποιες δέν προσθέτουν τίποτε σέ ένα ζωντανόκείμενο συζητήσεων. Πιστεύουμε ότι τό κείμενο των συζητήσεων παρουσιάζεται ετσι μέ μιά ένιαία μορφή, άν καί όπροφορικόςχαρακτήρας του τό έξαναγκάζει πολλές φορέςσέάλματα καί θεματικές μεταπτώσεις.

17




Κ ορτσιούλα, 13 Α ύγουστου, 1968.

ΛΑΝΤΜΑΝ: Ή έμμονή τοϋ Γκαίτε (γιά τή μεγαλύτερησημασία πού είχε κατ’ αυτόν ή διατριβή του περί των χρω

μάτων σέ σχέση μέ τά λογοτεχνικά του εργα) ήταν μόνο μιάπροκλητική αντίδραση διότι ή διατριβή του περί των χρωμάτων έγινε δεκτή μέ μικρότερη έπιτυχία άπό έκείνη τωνλογοτεχνικών του γραπτών. Ή φαντασία δέν άνακηρύχθηκεποιητικη δύναμη παρά τόν 17ο αιώνα μέ τή σύγχρονη ανακάλυψη τοϋ θέματος. Άπό τότε, οΐ ρεαλιστές συνυπήρχανμέ τούς μπαρόκ-ρομαντικούς έγκωμιαστές της φαντασίας.Κατά τήν ’Αρχαιότητα καί τήν ’Αναγέννηση δέσποζε ήθεωρία τής μιμήσεως: ό καλλιτέχνης έξομοιωνόταν μέ τόνκάτοχο της γνώσης· ήταν σταθερά προσκολλημένος, αν δχιστήν πραγματικότητα τουλάχιστον στήν ιδέα. ’Από τήσκοπιά μιας τέτοιας αισθητικής, τήν όποια ό σύγχρονοςάνθρωπος δέν αποδέχεται πλέον, ή φαντασία έμφανίζεται σάνμιά παραποίηση. Μόνον ή αρνητική της πλευρά προβάλλεται. Ο Ησίοδος, στόν πρόλογο της Θ εογονίας του άντιτί-θεται πρός τήν άμιγώς έφευρετική λογοτεχνία, όταν βάζειτις μοΰσες νά λένε: «ιδμεν ψεύδεα πολλά λέγειν έτύμοισινόμοία, ιδμεν δ’ εΰτ’ έθέλομεν, άληθέα γηρύσασθαι».*ΜΠΛΟΧ: Καί ποιά ήταν ή αλήθεια πού έκεΐνοι προέβαλαν;

* «Ξέρουμε ψέματα πολλά νά λέμε ομοια μ’ αλήθειες, μά ξέρουμε μαθές, άν θέλουμε κι αλήθειες νά ιστορούμε». ΗΣΙΟΔΟΥ Θ εογονία, 27- 28, μετ. Παναγη Λεκατσα.

19



ERNST BLOCH

Ό μύθος. "Οσο κυριαρχεί ό μύθος, δέν ΰφίσταται διαμάχημεταξύ τέχνης καί φιλοσοφίας. Εις πείσμα τοΰ Ησίοδου,είναι ό Πλάτων καί ό ’Επίκουρος πού πρώτοι έδωσαν στούς"Ελληνες νά καταλάβουν τό μή πραγματικό τής λογοτεχνίας. Άπό τότε ή λογοτεχνία όφειλε νά βρίσκεται σέ άμυνα.Ακόμη καί ό Μπαουμγκάρτεν άπολογεΤται γιά μιά ιδιαίτερηέπιστήμη της αισθητικής, ή όποια χειρίζεται ένα υλικό πούαπευθύνεται στά παιδιά καί στίς γριές.

ΛΑΝΤΜΑΝ: Δέν ήξερα πώς ε’ίσαστε στενός φίλος μέ τόνΝταίμπλιν. Θά μπορούσατε νά μας πείτε μερικά πράγματα γι’ αυτόν;ΜΠΛΟΧ: Διάβασα τόν Νταίμπλιν πρίν μερικά χρόνια.

Ήταν ενας άπό τούς πιό ένδιαφέροντες ανθρώπους έν ζωή.Γιά αρκετό καιρό συναντιόμαστε κάθε βδομάδα ή κάθε δύοβδομάδες καί είχαμε γίνει ένα σώμα καί μιά ψυχή. Έγώεπέσυρα τήν προσοχή του γιά πρώτη φορά στόν Gerstacker.Μοΰ αφιέρωσε ένα βιβλίο του: «Στόν φίλο μου Ε. Μπ., τόαλλο κλαδί από τήν ίδια ρίζα». Ωστόσο δέν μπόρεσα νάσυμφωνήσω μέ τόν παθεϊσμό του. Τελικά, χωρίσαμε έξαι-τιας τοΰ νεοκαθολικισμοΰ του. Τό 1920, όταν τόν υποδέχθηκα στόν σιδηροδρομικό σταθμό στό Παρίσι, δέν ήξερε ουτελέξη γαλλικά* τό 1945 ήρθε στό Μπάντεν - Μπάντεν σάνσυνταγματάρχης τοΰ γαλλικού στρατού και είχε γίνει έναςεντελώς άντιδραστικός δεξιόςΓάλλος καθολικός πού πίστευεστήν Παναγία. Τοΰ είπα: «Είσαι γιατρός κι όμως έγώ ξέρωπερισσότερα πράγματα άπό σένα σχετικά μ’ αυτά. Πώςμπορεΐς νά σκέφτεσαι έτσι;». Ήταν Εβραίος άπό τό Στετ-τίνο, καί όμως ουτε μιέ τόν ισχυρότερο μεγεθυντικό φακό δένήταν δυνατόν νά ανακαλύψεις κάτι εβραϊκό έπάνω του. Οίέξπρεσιονιστές διεκδικοϋν τόν Νταίμπλιν γιά δικό τους, αλλά

οτιδήποτε γράφει είναι κατ’ εξοχήν αντικειμενικό. Θά μπο-20




ροϋσε περισσότερο εύστοχα νά όνομασθεΐ ένας όψιμα γεννη

μένοςσυγγραφέας μπαρόκ νατουραλιστής. Τό έργο του Β αλ- λενστάιν αρχίζει μέ ένα συμπόσιο στό Κάστρο τοΰ Χράντσιν:«'Απαλά ή άρπα έπαιζε, ήχοϋσε ή γερμανική φλογέρα».Βίαια καί σαδιστικά περιγράφει τά κακοσχηματισμένα στήθητων κυριών της αυλής νά φτάνουν μέχρι τήν κοιλιά τους·περιγράφει έπίσης τό κάψιμο των Εβραίων μέ φρικιαστικήακρίβεια, ηδονιζόμενος άπό τή σκληρότητα. Ό ειδικός τωνφυσικών επιστημών κέρδισε: ή βιολογία τόν ένδιέφερε περισ

σότερο άπό τή λογοτεχνία. Τό τελευταίο του έργο είναι ένας«νΑμλετ», όμως αμφιβάλλωκατά πόσο ήξερε τόν Σαίξπηράπό πρίν. Επιπλέον πάντοτε είχε μιά κλίση πρός τίς μυστικιστικές υπερβολές, παίρνοντας ισως κάποιες ιδέες άπότά ιστορικά τών άρρωστων που ετυχε νά δε? όταν εργαζότανώς νευρολόγος. "Εγραψε ποιήματα γιά τή μετανάστευση τώνψυχών καί ένα αφήγημα γιά κάποιον άσθενή πού νόμιζε πώςήταν ή μετενσάρκωση τοΰ Γκαΐτε καί στήν ήλικία τών 47

έτών ξανάγραψε όλα τά έργα πού ό Γκαΐτε είχε γράψειμέχρι τήν ήλικία έκείνη, κατά τή γνώμη του «πολύ καλύτερα», στήν πραγματικότητα όμως μ’ έναν άσχημο έπαρ-χιώτικο τρόπο. ’Ανάμεσα σ’ αυτά τά έργα έγραψε καί έναδράμα μέ τίτλο «Οΐ θλίψεις τοΰ Βέρθερου». "Ομως τό γεγονός ότι ήταν ή μετενσάρκωση τοΰ Γκαΐτε τόν ένδιέφερεπολύ λιγότερο άπ’ όσο ή άπόδειξη πού έδινε ότι ή μετανάστευση τών ψυχών υπάρχει πράγματι. Ό Νταίμπλιν έγραψε

μιά Ουτοπική νουβέλα, αν καί κάπως παιδαριώδη, μέ τίτλο Βουνά, Θ άλασσες καί Γ ίγαντες στήν οποία άσχολεΤταιμέ τήν άπόψυξη της Γροιλανδίαςκαί τή γέννηση νέων οργανικών μορφών...

Παλιότερα, κατά τήν ψυχροπολεμική περίοδο, δίδαξακάποτε σχετικά μέ τήν ενότητα τής έποχής μας καί πί

21



ERNST BLOCH

στευα μαζί μέ τόν νΑντολφ Ααΐβε ότι τά τεχνολογικά συ

στήματα θά μπορούσαν νά έναρμονίσουν πολλές άπό τιςδιαφορές μεταξύ ’Ανατολής καί Δύσεως. Σήμερα σέ μιάέποχή συνύπαρξης, δέν πιστεύω πιά πολύ σ’ αυτήν τήνπροσέγγιση διότι άκόμη καί ή συνύπαρξη είναι προφανώς μιάκαρικατούρα. Ό καπιταλισμός κατάγεται άπό τόν ΆνταμΣμίθ, τό σοβιετικό σύστημα άπό τόν Λένιν. Τό 1940 έμεϊςόλοι (οί άριστεροί έμιγκρέδες) στίς ΗΠΑ πιστεύαμε ότι όφασισμός ήταν τό άναπόφευκτο τελευταίο στάδιο τοΰ καπιταλισμού καί ότι ή Ρωσία ποτέ δέν θά μπορούσε νά γίνειφασιστική. Αύτή ή πρόβλεψη αποδείχθηκε λανθασμένη. Όcitoyen (πολίτης) τής Γαλλικής Επανάστασης εγινε όάστός τοΰ καπιταλισμού. Ποιόςξέρει τί θά γίνει ό σοβιετικόςσύντροφος;

Στήν καινούργια έκδοση τοΰ έργου μου “Ιχνη περιέλαβατώρα, στήν έποχή των μεταμοσχεύσεων, τήν παραβολή τωνΆγγλων έπιστημόνων πού έξερευνοΰν τά ινδικά σπήλαια, οίόποιοι άνακαλύπτουν άνάμεσα στά κατακλυσμιαΤα ζώα καίφυτά έναν άληθινό Πολύφημο μ’ ένα μονάχα μάτι στό μέτωπό του. Ό Πολύφημος έπιτίθεται μέ βρυχηθμούς εναντίοντους καί άμέσως καταβροχθίζει έναν Άγγλο. Καί ένώ πέφτει σέ υπνο μετά τό γεΰμα του, κάποιος άλλος Άγγλος,ένας άνατόμος μέ πείρα χειρουργική, μεταμοσχεύει τό μυαλότοΰ νεκροϋ θύματος στόν Πολύφημο. "Οταν αυτός ξυπνάει,ό βρυχηθμός του έχει έναν τόνο όξφορδιανό. Έτσι γίνεταιπλέον ένα άχώριστο μέλος τής άποστολής. ’Αλλά πολύσύντομα άρχίζει πάλι νά βρυχαται μέ πρωτόγονο τρόπο: οίτρομεροί χυμοί τοΰ ζωώδους σώματός του άπορροφοΰν τόάγγλικό μυαλό. Μόνο πολύ άργότερα οί έπιστήμονες άνακαλύπτουν ότι άντί νά άποβιβασθοΰν στίς ’Ινδικές άκτέςείχαν άποβιβασθεΐ στά ρωσικά παράλια.

22



ΟΤΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Μιά μονάχα έπανάσταση δέν άρκεΤ καθόλου γιά νά με

ταμορφώσει τόν τσαρισμό. Ή Ρωσία δέν είχε τήν έμπειρίαούτε τοΰ Σχολαστικισμού, ούτε της ’Αναγέννησης, ούτε τοϋΔιαφωτισμοΰ, ουτε της αστικής έπανάστασης. "Ετσι, άν τόμυαλό τοΰ Μάρξ μεταμοσχευότανε σ’ αυτήν, ή Ρωσία θά τόάπορροφοΰσε ξανά ή θά τό δεχόταν μόνο έξωτερικά. Αύτό τόίδιο λάθος τό εκανε καί κάποιος τραπεζίτης πού μοΰ είπε:«’Εμείς οΐ ’Αμερικανοί είμαστε οΐ μόνοι πού κάτι μάθαμεάπό τόν Μάρξ, διότι ή οικονομία μας είναι ήδη καλύτερασχεδιασμένη άπό τή ρωσική —όμως αυτό άληθεύει μονάχαάπό τή σκοπιά της τεχνικής καί όχι των θεσμών. Ή Ρωσίαπράγματι μας παρέχει έναν θαυμάσιο άνθρώπινο τύπο μέμεγάλη εΰπιστία, άλλά τά θεμέλια τοΰ μαρξισμοΰ: ή άγγλικήοικονομία, ή γαλλική έπανάσταση καί ή γερμανική φιλοσοφία—καί τά τρία αύτά λείπουν άπό τή Ρωσία. ΕΤναι σάν νάβάζεις μιά στέγη πάνω στό έδαφος. "Ομως αΰτό σημαίνειτοΰτο: ό γνήσιος σοσιαλισμός δέν έχει άκόμη υπάρξει, δένέχει άκόμη άρχίσει.

23



ERNST BLOCH


ΜΠΛΟΧ: Ποιά είναι ή διαφορά ανάμεσα στήν άστική καίστή μαρξιστική έπανάσταση; Ή άστική έπανάσταση έξα-γόρασε τήν άπελευθέρωση τοΰ επιχειρηματία σέ υψηλή τιμή,άλλά πέτυχε ένα πραγματικά άληθινό κέρδος. "Ο,τι κατα-πνίγηκε τό 1815 καί κατεστάλη δταν ξαναφάνηκε τό 1848,

αποδείχθηκε αναπόφευκτο- άκόμη καί ή Αυστρία εγινε άστι-κό κράτος καί ό Βίσμαρκ εΐσήγαγε τήν καθολική ψηφοφορία. Ό μαρξισμός είχε καί αυτός μιά δύσκολη γέννηση καί δένήταν όλα καλά στό ξεκίνημά του: ό σταλινισμός διέστρεψετόν μαρξισμό καί τόν έκανε αγνώριστο. Έτσι παρουσιάζεται ενα διαγνωστικό πρόβλημα. 'Υποτίθεται πώς ό καπιταλισμός παρήκμαζε καί οδηγούσε στόν φασισμό. Αυτό ήτανλανθασμένο: ό φιλελεύθερος καπιταλισμός υπάρχει άκόμη.’Αποτέλεσμα, τό γερμανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (SPD)έπέλεξε νά γίνει ένα κόμμα άστικό. Αυτό πού τώρα συμβαίνειστήν Πράγα μπορεΐ νά είναι ενα ρήγμα στήν ’ΑνατολικήΕυρώπη. Δέκα άκαδημίες έπιστημών δέν θά άρκοΰσαν γιάνά άναλυθεΓ σέ βάθος τοΰτο τό άτεγκτο γεγονός: τό παλιόδέν πεθαίνει καί τό καινούργιο δέν γεννιέτσι.

Στόν μαρξισμό δύο ρεύματα, ένα ψυχρό καί ένα θερμό,τρέχουν παράλληλα. Είναι μιά καινούργια έκδοση τοΰ Δ ια ωτισμού. Ή οικονομική έρμηνεία τών ιδεών μέ βάση τάσυμφέροντα, τοΰ έποικοδομήματος μέ βάση τόν πλοϋτο τηςέξουσίας στόν φεουδαρχισμό καί τήν έξουσια τοΰ πλούτουστόν καπιταλισμό δέν είναι ή μοναδική τελειωτική έρμηνεία,έχει ωστόσο άξια γιά τήν έρευνα καί τή διαφώτιση: ό πραγματικός χρυσός έχει άπομείνει σάν κατάλοιπο. Ή άστική

24



ΟΪΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

επανάσταση έφερε μόνο τήν έλευθερία τής απόκτησης, ή

μαρξιστική έπανάσταση θέλησε νά δημιουργήσει έλευθερίαάπό τήν απόκτηση καταλύοντας τό σύστημα της αγοράς,έτσι ώστε ό άνθρωπος νά μήν είναι πιά υποχρεωμένος νάθυσιάζει τόν χρόνο του γιά νά άποκτήσει τά έξωτερικά μέσατής ύπαρξής του. Ή πρώτη έπανάσταση έκανε άπλώς καίμόνο μιά άνακατάταξη στή δομή τής έξουσίας, ή δεύτερηέλπίζει νά έπιφέρει τόν θάνατο τοϋ κράτους καί νά άντικα-ταστήσει τήν κυριαρχία πάνω στόν άνθρωπο μέ τή διαχείριση τών πραγμάτων. Τοΰτο άποτελεί τήν έκπλήρωση δλωναυτών γιά τά όποια άγωνίστηκαν οΐ αιρετικοί άπό τήν έποχήτοΰ Μεσαίωνα. 'Όμως ό,τι γι’ αυτούς ήταν μιά άφηρημέ-νη φαντασία τώρα είναι μιά συγκεκριμένη ουτοπία πού συμφωνεί μέ τήν πραγματικότητα χωρίς νά χάνει τή θέα τοΰιδεώδους. Οί μεγάλες ιδέες τής άνθρωπότητος τελικά συγκλίνουν. Κι όμως, τί δύσκολη γέννα! Γιά νά κατορθωθεί,

ή εξουσία καί ή έλευθερία πρέπει νά συμβαδίζουν χέρι μέχέρι.

25



ERNST BLOCH


ΜΠΛΟΧ: Είχα τή συνήθεια νά μή μιλώ ποτέ γι’ αύτά πούμέ απασχολούσαν, τουλάχιστον σέ συζητήσεις μέ ξένους.“Οταν καθώς κουβέντιαζα μου έρχονταν κάποιες ιδέες, τίςκράταγα γιά τόν έαυτό μου καί αργότερα τίς έγραφα. Δένμπορώνά δώσωκάποια έξήγηση γι’ αυτό. Ήταν ϊσως εναπονηρό μείγμα μετριοφροσύνης καί αλαζονείας. "Οταν δμωςμεγάλος πιά στή Λειψία πρωτοανέβηκα στό βήμα φάνηκεπραγματικά σάν νά ’μουνα έκεΤ «άπό παλιούς καιρούς».’Αλλά άκόμη καί τότε, τόν καιρό πού έγραφα τήν ’Α ρχή της ’Ε λπίδας καί τό βιβλίο μου γιά τόν Χέγκελ, δίδαξα σχολαστικά, στό στύλ των έγχειριδίων τοΰ 19ου αιώνα, γιά δεκαέξι ολόκληρα έξάμηνα μέ θέμα «Ή 'Ιστορία της Φιλοσοφίας», μιά φορά έπίσης μέ θέμα «Τυπική Λογική», καί μέ

άπασχόλησαν σέ άρκετή έκταση δλες οΐ περίοδοι συμπερα-λαμβανομένου τοΰ Μεσαίωνα καί τής ’Αναγέννησης. Άπότά μαθήματα αΰτά προέκυψαν εξι δακτυλογραφημένοι τόμοι γύρω στίς 800 σελίδες ό καθένας, μέσα στούς οποίουςκαμμιά ιδέα δέν ήταν δική μου. Κάποιες καινούργιες ιδέεςήλθαν σάν νύξεις μόνο στίς αναλύσεις μου σχετικά μέ τίςιδέεςτοΰ Κουζάνου καί τοϋ Λάιμπνιτς. "Ομωςκανείς δέν τίςπρόσεξε. "Ενιωθα άνετα μ’ αυτό τό ΐγκόγνιτο.

Πρίν άπό πολλά χρόνια γνώριζα εναν φιλόπονο καί προσεκτικό σπουδαστή. Ή διατριβή του είχε άπορριφθεΓ άρκετέςφορές. Κάθε φορά της εδινε καινούργιο τίτλο άλλά, πιστόςστήν πανταχοΰ παρουσία τής φιλοσοφίας, άφηνε τό κύριομέροςάναλλοίωτο καί άλλαζε μόνο τήν πρώτη καί τήν τελευταία σελίδα. Οΐ τίτλοι ήτανε διαδοχικά —καί διακωμω

26




δώντας τους κάπως: «Οί Σχέσεις μεταξύ παραλύσεως καί

παράνοιας», «Μιά νέα διαστρωμάτωσις τοΰ χαλαζιού», «Οιειδικοί κινητήριοι παράγοντες εις τάς άποστολάς των Μα-κρομάνων ώς προδρόμων τής μεταναστεύσεως τών έθνών»,«Περί τοΰ σημείου τήξεως τοΰ βωξίτου», «Ή μοίρα τώνμέσων τιμών κέρδους εις τάς άναπτυσσομένας κοινωνίας».

Τελικά πέρασε τίς διδακτορικές του έξετάσεις μιέ κάποια άπ’αυτές τίς διατριβές. Ό ίδιος άνθρωπος πού σάν σπουδαστήςφαινότανε νά είναι ένας νεαρός πρίγκηπας πού έπαιζε τόνρόλο τοΰ ντιλετάντη τής φιλοσοφίας καί δέν είχε καταφέρει τίποτα, δεκαετίες αργότερα έγραφε καί μιλοΰσε μέ έξαι-ρετική ευχέρεια. Στά παλιά χρόνια ή πεταλούδα ξεπετιότανμέσα άπό τήν κάμπη. Πρίν ό άνθρωπος αυτός ήταν ό πέμπτος τροχός τής άμάξης, άργότερα εγινε σημαντικός —αυτός είναι ίσως ό λόγος πού στήν έποχή τοΰ αυτοκινήτουό πέμπτος τροχός τοΰ οχήματος μπορεϊ νά είναι πολύ, πάρα

πολύ σημαντικός..."Ολες οί θρησκείες μέ έξαίρεση τόν ιουδαϊσμό καί τόνχριστιανισμό πιστεύουν στή μετεμψύχωση, κατά τήν οποίαή ψυχή ένώνεται μέ ένα άλλο σώμα μετά θάνατον καί στήνκαββάλα υπάρχει μονάχα ένα περιθωριακό στάδιο πού ονομάζεται gilgul.* "Ομως τό ibbur είναι κάτι αρκετά διαφορετικό: είναι ή έγκυμοσύνη τής ψυχής. Αυτό τό δόγμαάποτελεΤ τήν εβραϊκή ιδέα πού άνταγωνίζεται τή θεωρία τηςμετενσάρκωσης. Σύμφωνα μ’ αύτό, ένόσωάκόμη ζοΰν άτομαιδιαίτερα προνομιούχα έχουν μιά καινούργια ψυχή πού ενώνεται μέ τήν προηγούμενη ψυχή τους. Ή καινούργια ψυχή

* Gilgul: κύκλος μετεμψύχωσης στήν καββάλα, οπου οί ψυχές μεταναστεύουν προκειμένου νά διορθώσουντά σφάλματα που διεπραζανστήν προηγούμενη ζωή τους. (Σ.τ.Μ.)

27



ERNST BLOCH

κατοικεί δχι μέσα στό σώμα αλλά μέσα στήν ψυχή, δηλαδήδέν πρόκειται γιά ένσάρκωση αλλά γιά έμψύχωση. Σημαίνειδχι τόν θερισμό τών καρπών τών προηγούμενων πράξεων τοΰατόμου, αλλά τήν άπόκτηση κάτι καινούργιου πού τό άτομοδέν είχε πριν. Άπό ποΰ έρχεται ή καινούργια αυτή ψυχή; Ίσως είναι μιά μελλοντική ψυχή πού έκχύνεται.

To ibbur μπορεΤ νά έξηγήσει μέ ποιόν τρόπο πολλοίκαλλιτέχνες βρίσκουν αιφνίδια μιά μεγάλη διέξοδο. Είναι σάνή μεγαλοφυ'ία τους νά είχε γεννηθεί”εκείνη τή στιγμή. "Οχιμόνο κάνουν πέρα τόν παλαιό Άδάμ, μά φοροΰν μιά νέαψυχή. Τι μέγιστο άλμα ανάμεσα στόν Τίτο ’Α νδρόνικο τοΰΣαίξπηρ καί στά έργα της ωριμότητάς του! Ό Χαίλντερλινυπήρξε άρχικά ένας έλάσσων μιμητής τοΰ Σίλλερ. Άκόμηκαί ό νεαρόςΜπετόβεν γίνεται αργότερα αγνώριστος! Ποιόςάλλος, έκτός άπό τούς ιστορικούς καί τούς φανατικούςθαυμαστές τοΰ Βάγκνερ, θυμάται άκόμη τό έργο του Rienzil Ξεκίνησε τόσο ασήμαντος!

Σέ ήλικία πενήντα χρόνων (ό Βάγκνερ) ήταν πάμπτω-χος γιατί θεωροΰσαν δτι τό έργο του δέν μπορεί νά παιχθε?ή αστυνομία τής Βιέννης τόν καταζητούσε γιά πλαστέςέπιταγές· είχε μπλέξει μ’ έναν ανέλπιδο, χωρίς αντίκρισμαέρωτα καί ζοΰσε στό Bibleracha’ ένα επιπλωμένο δωμάτιο.Ξαφνικά ήλθε βασιλικό άμάξι καί ό απεσταλμένος τοΰ έδωσεένα γράμμα μέ τό βασιλικό στέμμα καί τή σφραγίδα. Στόγράμμα αΰτό ό Λουδοβίκος Β , ό δεκαεννιάχρονος βασιλιάςτής Βαυαρίας, μέ μεγάλο σεβασμό τόν προσκαλοΰσε στήβασιλική αΰλή τοΰ Μονάχου.

28





Διάλεξη τοΰ Μπλόχ μέ θέμα: «Ό Μάρξ ώς στοχαστής της έπα- νάστασης».

ΜΠΛΟΧ: Ή έξέγερση ή τουλάχιστον ή δυσαρέσκεια υπήρξεσέ δλες τίς έποχές. "Ομως σέ κάθε δέκα έπαναστάσεις

αντιστοιχούν εκατοντάδες χιλιάδες πόλεμοι. ’Εντούτοις,έγιναν δέκα, δεκαπέντε ή είκοσι έπαναστάσεις (όσο περισσότερες, τόσο τό καλύτερο). ’Αλλά ο πρώτος άνθρωπος πούστοχάστηκε τήν έπανάσταση ήταν ό Κάρλ Μάρξ.“Ετσι προκύπτουν τά ακόλουθα έρωτήματα τά όποΤα θάήθελα νά διατυπώσω υπό μορφήν θέσεων:

1. Ή λέξη-κλειδί, «Δυσαρέσκεια». Ή δυσαρέσκεια είναι εύκολο νά υπάρχει απλωμένη παντοΰ καί χωρίς άμφι-βολία είναι καλύτερη άπό τό τίποτα. Τό πόσο είναι θετικήμπορεΤ νά διαπιστωθεί στίς μέρες μας, στό ξεσήκωμα τώνφοιτητών. "Ομως ποιός είναι ό δρόμοςπού όδηγεΤ άπό τήνάρχικά ψυχολογική κατάσταση της δυσαρέσκειας στήν έξέγερση; Ή δυσαρέσκεια δέν αρκεί. Ό καθείς πρέπει νά γνωρίζει όχι μόνο τι δέν θέλει, άλλά έπίσης καί τι θέλει. Στήλογική υπάρχει ή έννοια του limes (ορίου). "Οταν αισθανό

μαστε τήν ύπαρξη ένός ορίου, τό έχουμε ήδη έπεξεργασθεΤνοητικά. Ή νοσταλγία τοΰ φυλακισμένου γιά έλευθερίαπεριέχει τήν ιδέα τής ελευθερίας.

Ό Καρλ Μάρξ, πού διεΤδε τή δυσαρέσκεια, πού έθεσεβραχυπρόθεσμους καί μεσοπρόθεσμους στόχους χωρίς ποτένά ξέχνα τόν έσχατο στόχο πού έξυπονοεϊται μέσα τους,ζήτησε τήν εξάλειψη δλων τών δρων πού κάνουν τόν άνθρωπο νά είναι ένα καταπιεσμένο, χαμένο, άξιοκαταφρόνητο,

29



ERNST BLOCH

λησμονημένο δν. Αύτό τό διαπίστωσε όχι μόνο αρνητικά,άλλά άπολύτως θετικά. Τό άλμα άπό τήν κατάσταση τηςάναγκαιότητας στήν κατάσταση της έλευθερίας γίνεται ξεκάθαρο, στ’ άλήθεια, μέ τήν προκλητικότητα μιας συνθηματολογίας, έξαιτίας τής έξίσωσης φιλοσοφίας καί πράξης.

Τό σημείο μέσα άπό τό όποιο ό Μάρξ μετέτρεψε τή δυσαρέσκεια ήταν ή άντίφαση μέ δύο μορφές: ό υποκειμενικόςπαράγων καί τά όριά του, προπάντων ό άντικειμενικόςπαράγων μέσψ τοϋ οποίου ή ψυχική προδιάθεση της έπα-

νάστασης καί ή άποκλειστικά άφηρημένη Ουτοπία βρίσκονται άντιμέτωπες μέ τήν παρακμή τους. Ή άντίφαση είναι υποκειμενικά «άντιφατική» καί κατά συνέπεια έπανα-στατική· άντικειμενικά είναι μιά άσυνέπεια, κυρίως μεταξύτων παραγωγικών δυνάμεων καί των συνθηκών παραγωγής.'Υπάρχει μιά βασική άντίφαση μεταξύ τοΰ συλλογικοΰ τρόπου παραγωγής τοΰ έργοστασίου, ό όποιος θά έπέβαλλε τήνκοινωνικοποιημένη ιδιοκτησία, καί τής ιδιωτικής οΐκειποίησηςτής παραγόμενης υπεραξίας μέ τή μορφή τοΰ κέρδους. Αυτήή βασική άντίφαση, πού ό Μάρξ έφερε στό φως μέ εξαιρετική οξύτητα, διατηρείται στόν προηγμένο καπιταλισμό,άκόμη καί όταν άποκρύβεται μέσα άπό ένα σωρό έξυπνεςάσυναρτησίες γιά κοινωνική συμμετοχή, ιδιαίτερα στή Δυτική Γερμανία. Οΐ λέξεις «καταπιεστής-καταπιεζόμενος» δένείναι πλέον στή μόδα, καί δέν μποροΰμε πιά νά μιλάμε γιάτήν έξαθλίωση τοΰ προλεταριάτου. 'Ωστόσο, ό Μπρέχτπρότεινε μιά άλλη άντίθεση: «διευθύνοντες-διευθυνόμενοι».Άλλά οΐ διευθυνόμενοι είναι οΐ ίδιοι φτωχοδιάβολοι όπως πρίνοι προλετάριοι* άπλώς έχουν πιό όμορφο όνομα.

2. Τό πρώτο πρόβλημα είναι: μέ ποιόν τρόπο ή δυσαρέσκεια γίνεται θετική; Σέ ποιόν βαθμό είναι δείκτης αΰτοΰ μέτόν όποιο θά μποροΰσε κανείς νά ικανοποιηθεί; Τό δεύτερο

30




πρόβλημα είναι εκείνο της βίας. Ό Μάρξ δχι μόνο ξανάστη-

σε τή διαλεκτική τοΰ Χέγκελ στά πόδια της, άλλά τήνέμαθε καί πώς νά περπατά. "Οταν οί «άρχές» άσκοϋν βία,αΰτό δέν ονομάζεται βία. "Ομως άν ό καταπιεσμένος προσφεύγει έστω καί στήν πιό αξιοθρήνητη πράξη αυτοάμυνας,τότε ή «βία» αυτή θεωρείται έγκλημα καί καταστέλλεταιάπό τήν άστυνομία. Μιά υποκριτική άγανάκτηση σχετικάμ’ αΰτό έμφανίζεται στήν έπί τοΰ "Ορους'Ομιλία. "Ομως ό Ίησοΰς είπε καί άλλα πράγματα: «οΰκ ήλθον βαλεΤν ειρήνην, άλλά μάχαιραν!». Το νά μήν άντιστέκεται κανείς στόκακό μπορεΐ νά είναι δυνατόν στους ουρανούς, δχι δμως έδώστήν πράξη.

Τό πρόβλημα τής βίας έρμηνεύτηκε λανθασμένα μέχρι τίςμέρες μας ώς τό κυριότερο πρόβλημα. Ό Μάρξ καί ό Έν-γκελς στά τέλη τοΰ 19ου αιώνα περίμεναν τή μεγάλη καταστροφή σχεδόν άπό στιγμή σέ στιγμή. Πίστευαν δτι οί

συνθήκες θά ωρίμαζαν άπό μόνες τους μέχρι που τά τυχαίακαί τεχνητά, τά παλαιομοδίτικα καί άπαρχαιωμένα έμπό-δια απλώς θά έπρεπε νά παραμεριστούν σάν ξεραμένα κλαριά,ώστε νά γεννηθεΤ ή καινούργια κοινωνία καί ή έλευθερία.Σήμερα δέν μπορούμε νά δοΰμε έτσι τά πράγματα. Ό κόσμος καί οί κοινωνικές συνθήκες έχουν βυθιστεί σέ ένα είδοςάντικειμενικά πραγματικής ομίχλης πού υπάρχει δχιμέσα στόν νοΰ. Αύτή ή ομίχλη θά διαλυθεί, χωρίς άμφιβολία."Ομωςπρόςτό παρόν ή ιδέα δέν φαίνεται νά άναδύεται μέσαάπό τήν πραγματικότητα, κι ουτε ή πορεία τών γεγονότωνφαίνεται νά τίθεται αυτόματα. Άν παραμείνουμε άδρανεΐς θάσυμβάλουμε στό νά έξαφανιστεΐ αΰτό πού ήδη έχει επιτευχθεί. Τό αίμα πού χύθηκε στίς έπαναστάσεις είναι πολύ λιγότεροάν συγκριθεΤ μιάτό αίμα πού χύθηκε στους πολέμους.

3. Ό ρόλοςτής τελικής κατάληξης; Αΰτό πού ό σοσια

31



ERNST BLOCH

λισμός έπιθυμοϋσε ώς τελικό του στόχο πρέπει νά παρου-

σιασθεΤ σέ όλα τά στάδια, άλλιώς οΐ βραχυπρόθεσμοι σκοποί καταντούν βαρετοί. Ή ιδέα τοΰ «καλύτερου μέλλοντος»καί τοΰ ένθερμου μαζικού κινήματος στόν αγώνα γιά τόμέλλον αύτό έχει ξεθωριάσει καί πεθάνει μέσα σ’ όλες τίςμαρξιστικές συζητήσεις άπό τό 1918, αν καί ό στόχος είναι πιό κοντινός. Ή κληρονομική σοσιαλιστική γη έχειπαραδοθεϊ στόν έχθρό, έχει έγκαταλειφθεΤ στους ναζί καί

στήν έκκλησιαστική προπαγάνδα.Ποιός στόχος καί γιά ποιόν σκοπό; Τί έπιθυμοϋμε πραγματικά; Πρέπει νά σκεφθοΰμε πάνω σ’ αύτό. ’Όχι πιά έξωάπό κάθε συνάφεια μέσα σέ μιάν άφηρημένη Ουτοπία άλλάμέσα στήν καινούργια ιδέα μιας συγκεκριμένης Ουτοπίαςόπως μας τήν είχε δείξει ό Μάρξ, μιας Ουτοπίας πού δένείναι πλέον Ουτοπία διότι είναι συγκεκριμένη· δέν έχει χάσει τή θέα τής πραγματικότητας. Ή Ουτοπία αύτή δένμπορεΤ νά έπιτευχθεΤ, μέχρι πού τελικά νά φθάσουμε στή μεγάλη ειρήνη τήν όποια ό Τόμας Μύντσερ —καί όλοι οί άλλοι μεγάλοι έπαναστάτες—όραματίσθηκε μέ τό σύμβολο τοΰουράνιου τόξου, χωρίς τεμπελιά καί χωρίς προδοσία στάμέτωπα. Αύτό είναι πού ονομάζωθερμό ρεϋμα τοΰ μαρξισμού καί πού άπαιτεΐ τήν πιό ζωντανή μας σκέψη καίσυζήτηση.

32



ΟΪΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Κ ορτσιούλα, 17 Α ύγουστου, 1968.Διάλεξη τοϋ Μαρκοΰζε.

ΜΑΡΚΟΓΖΕ: ΕΤναι μεγάλη χαρά πού μιλώ παρουσία τοϋ Έρνστ Μπλόχ· ήταν στίς αρχές τής δεκαετίας τοΰ είκοσιπού διδάχτηκα άπό τόν Μπλόχ καί διάβασα τό έργο του Τό Π νεύμα της Ο υτοπίας.

Κατά τή διάρκεια τών ταραχών τοΰ Μαΐου στό Παρίσι κάποιος έγραψε στούς τοίχους τής Σορβόννηςτίς λέξεις:«"Ας είμαστε ρεαλιστές, ας ζητάμε τό αδύνατο». Τό φοιτητικό κίνημα σάν μιά «στρατευμένη μειονότητα» (Κόν-Μπεντίτ) έπαναπροσδιορίζει τόν σοσιαλισμό. Μονάχα μέσααπ’ αύτό οΐ παράγοντες καί οΐ δυνάμεις τοΰ προηγμένουκαπιταλισμοΰ συγχωνεύονται στή μαρξική θεωρία καί στρατηγική. Δέν τίθεται πιά σήμερα μονάχα ένα θέμα «σοσια-λιστικοΰ οΰμανισμοΰ». Τό θέμα αύτό μυρίζει άκόμη καταστολή καί έξιδανίκευση, άνήκει στήν «καταφατική κουλτούρα» ή οποία άκρωτηριάζει τόν άνθρωπο. ΕΤναι άκόμη ήέκφραση τοΰ άστικοΰ κόσμου τών άξιων ό οποίος λέγει στόνάνθρωπο νά εΤναι καλός ένώ οΐ άλλοι εΤναι κακοί καί έτσιτό σύνολο παραμένει κακό. Ό Μάρξ σκέπτεται άκόμη μέόρους ενός δυϊστικοΰ συνεχοΰς τής άναγκαιότητας, τήςάλλοτριωμένης έργασίας, καθώς καί μιας περιοχής έλευθερίας ή οποία άρχίζει μόνο μετά τήν έξάλειψη όλων τώνπροηγουμένων [τής άναγκαιότητας καί τής άλλοτρίωσης],μιας έλευθερίας μέσα στήν οποία ό άνθρωπος μπορεί νάχαίρεται καί νά βρίσκει τήν έκπλήρωσή του ώς άτομο. Όσύγχρονος καπιταλισμός τεχνητά άφήνει άθικτους αυτούςτούς όρουςτοΰ δυϊσμοΰ μέσωτής βιομηχανίας άμυντικών

33



ERNST BLOCH

έξοπλισμών καί μιας βιομηχανίας περιττών πολυτελών προϊόντων. Ζοϋμε μέσα σέ μιά εθελοντική δουλεία καί πιστεύουμεπώς πρέπει νά άγοράζουμε τό τελευταίο μοντέλο τής τη-λεοράσεως έπειδή τό έχει ο γείτονάς μας. Άν άποτινάξουμεαυτή τή δουλεία, τότε ό χώρος τής ελευθερίας θά αυξηθείτρομακτικά μέσα στήν κοινωνία τής άφθονίας. Μιας καί οΐμηχανές κάνουν τίς δουλειές γιά μας, ό άνθρωπος θά μπορούσε απλώς νά τίς έπιβλέπει καί νά τίς άναπτύσσει καίπέρα άπ’ αύτό νά ζεΤ ουσιαστικά έκπληρώνοντας τίς ανά

γκες του γιά γνώση καί ομορφιά. Ό έκβιομηχανισμός είναιτό όπλο γιά νά ΰπερβοϋμε τά άσχημα στοιχεία τοΰ καπιταλισμού. Βρισκόμαστε σ’ ενα σταυροδρόμι όπου πρέπει νάξανασκεφθοϋμε τίς προτεραιότητές μας. Ό άνθρωπος, γιάπρώτη φορά, είναι τώρα ικανός νά δημιουργήσει γύρω τουέναν κόσμο πού νά άνταποκρίνεται στή φύση του. Μιάκαινούργια έπιστήμη, πολιτική καί ηθική, έναν καινούργιοτόπο πού νά διαφέρει άπό τόν παλιό όχι μόνο ποσοτικά άλλάκαί ποιοτικά. Τό φοιτητικό κίνημα, σέ άντίθεση μέ έκείνοτών συνδικάτων, ένδιαφέρεται γιά πολύ περισσότερα πράγματα άπό υψηλότερους μισθούς καί μεγαλύτερες διακοπές,είναι ο φορέας ενός νέου σοσιαλιστικού οράματος τό οποίομπορεί νά ΰπερβεί τήν άντίθεση άνάμεσα στά δύο συστήματατής ’Ανατολής καί τής Δύσης.ΜΠΛΟΧ: 'Όλοι μας έντυπωσιασθήκαμε καί συγκινηθήκαμε,καί υποθέτω διδαχθήκαμε άπό τίς ορμητικές άλλά άκριβείςπροτάσεις τοΰ Χέρμπερτ Μαρκοϋζε. Στά σίγουρα ήρθε πάνωστήν ώρα. Σ’ αυτή τήν ώρα όπου τό φοιτητικό κίνημαάπαιτεί κάποιες διατυπώσεις πού μπορεί νά προσκομίσει, όχιόμως μέ έναν στατικό τρόπο όπως κάνει τό κατεστημένο,πού έλπίζω ότι σύντομα θά σταματήσει νά μας προσφέρει τίςδιατυπώσεις του. Μέ τό φοιτητικό ξεσήκωμα κάτι καινούργιο

34




έχει προβάλει στόν κόσμο, πού παρόμοιό του ’ίσως ποτέ δένξαναϋπήρξε, δηλαδή μιά έξέγερση χωρίς άμεσα οικονομικάαίτια. Βέβαια, σ’ όλα ό οικονομικός παράγοντας έμπλέκε-ται κατά όποιονδήποτε τρόπο. Κατά συνέπεια, κάθε διαμαρτυρία είναι έμμεσα μιά διαμαρτυρία έναντίον τής κυριαρχού-σης οικονομίας. "Ομως, γιά τούς έξεγερμένους φοιτητές, ήοικονομία δέν είναι πρωτεύουσα, τουλάχιστον δχι μέσα στόννοΰ τους. Έξεγείρονται έναντίον πολύ περισσοτέρων πραγμάτων σέ σχέση μέ τήν οικονομική πλευρά της κοινωνικής

πραγματικότητας. Πρόκειται γιά μιά έξέγερση άνθρώπωνπού δέν θέλουν καί δέν άντέχουν πιά: τήν κηδεμονία, τήνέποπτεία, τόν βασανισμό, τήν ισχύ στήν πλέον άπεχθή τήςμορφή καί τήν άδικη έξουσία.

'Υπάρχει μιά διέξοδοςπρός αΰτό πού θά μπορούσαμε νάονομάσουμε «ορθωμένο άνάστημα», ή ή θέληση πρός μιάτέτοια διέξοδο —υπάρχει ένα ένδιαφέρον πού ήδη ήταν στοιχείο τοΰ κλασικού φυσικοΰ δικαίου καί τό όποιο άπαιτεΤ μιάκαινούργια διατύπωση μιας καί τό φυσικό δίκαιο παρήκμασεκατά τόν 19ο αιώνα, δηλαδή έκεΤνο τό δίκαιο πού δέν είχεέπαρκώς καλλιεργηθεί μέσα στόν μαρξισμό, καί ιδιαίτεραμέσα στή μαρξιστική θεωρία. 'Υπάρχουν άνθρωποι πούμοχθούν καί σηκώνουν δυσβάστακτα βάρη, αύτοί οί άνθρωποιείναι αύτοί πού άποτελοϋν άντικείμενο έκμετάλλευσης. ’Αλλάέπιπλέον ύπάρχουν επίσης άνθρωποι υποβιβασμένοι καί τα

πεινωμένοι. Φυσικά καί αύτοί πού ύφίστανται έκμετάλλευ-ση είναι έπίσης υποβιβασμένοι καί ταπεινωμένοι, δμως πρέπεινά κάνουμε μιά διάκριση άνάμεσα σ’ αύτούς τούς δύο. Τόβδελυρό δίχτυ, ό φρικαλέος ζουρλομανδύας τής έκμετάλλευσης έχει άποκτήσει ένα καινούργιο νήμα. Ό παράγοντας τήςύποβάθμισης καί τοΰ βασανισμοϋ άπαιτεΓ έπειγόντως μιάονομασία καί μιά περιεκτική έννοια. Ό σταλινισμός στάθηκε

35



ERNST BLOCH

ικανός νά έπιβληθεί έπειδή αυτός ό δροςδέν υπήρχε στόνμαρξισμό μετά τό 1917. Ό παράγοντας αύτός κατά συνέπεια απαιτεί τώρα μιά δική του θεωρία, έτσι ώστε νά μπορείνά καταλάβει τή θέση του στήν ιστορία τής απελευθέρωσηςτής ανθρωπότητας, δπου χρειάζεται άμεσα. ’Αλλιώς, ήσκλαβιά δέν θά πεθάνει καί κατά καιρούς θά έπιβάλλεται μεκαινούργια ονόματα.

"Ολα αΰτά μας τά θύμισε καί μιαςτά ξαναζωντάνεψε όΜαρκοΰζε μέ τή δραστηριότητα ολόκληρης τής ζωής του,άν καί μέ άλλες λέξεις μέσα σέ άλλες συνάφειες. Κι έτσι τοϋχρωστάμε τήν ευγνωμοσύνη μας καθώς καί τήν προσοχήμιαςγιά δσα αυτός έκανε. Καί αΰτά δέν έχουν τελειώσει καίούτε πρόκειται νά τελειώσουν μέχρι τήν τελική νίκη.

Τό έπόμενο θέμα μου είναι τό κρίσιμο ερώτημα περί τήςκατηγορίας τοΰ «οΰμανισμοΰ». ’Έχω τή γνώμη δτι ή ιστορική αποτελεσματικότατα τοΰ οΰμανισμοΰ δέν υπήρξε αυτήπού δφειλε, διότι ό ούμανισμός αντιμετωπίστηκε σάν έγκλη-

ματική πράξη άπό κάθε σταλινικό κρατικό άπολυταρχισμό.Στό τέλος τής σταλινικής έποχής, ήταν αρκετό νά πείς τίςλέξεις «ουμανιστικός σοσιαλισμός» γιά νά κινδυνέψεις νάκλειστείς φυλακή. Μπορεί λοιπόν μιά έννοια νά έχει τέτοιαέλλειψη κύρους, δταν θεωρείται τόσο έπικίνδυνη άπό τήνκατασταλτική, έκφυλιστική μή εκπλήρωση τοΰ σοσιαλισμού;Συμπίπτει πράγματι μέ τόν κενό λόγο πού ό Μάρξ τόσοδίκαια κριτικάρησε στόν Φόυερμπαχ; Στόν Φόυερμπαχ, έτσιπιστεύει ό Μάρξ, τό είδος ζ άνθρωπος ζ άπολυτοποιείται,μιά θολή καταχνιά άγάπης ξεχύνεται μέ τή διαρκή έπανά-ληψη τών δρων «άνθρωπος» καί «ανθρωπότητα» καί κηλιδώνει δλα τά αντίθετα καί δλες τίς διακρίσεις μέ μιάλαθεμένη άνεξιθρησκεία. Τό είδος «άνθρωπος» μπορεί νάθηρεύει τόν έαυτό του, λέγει ό Μάρξ: ένδιαφερόμαστε μόνο

36




γιά τήν αποτυχία τών κοινωνικών όρων. Ή κριτική τοΰΜάρξ ήταν αναγκαία καί μπορεΓ ποϋ καί ποϋ νά είναι άκόμηαναγκαία. 'Όμως ό «άνθρωπος» παραμένει μιά κατηγορίαμέ μεγάλο έπαναστατικό παρελθόν καί διατηρεί άκόμη μεγάλες έκρηκτικές δυνάμεις ένάντια σέ κάθε κρατικό άπολυ-ταρχισμό, καθώς καί ένάντια στήν αΰτο-άλλοτρίωση, όπωςμπορούμε νά δοϋμε καί στήν τέχνη.

Ποιό είναι λοιπόν τό έγώ άπό τό όποιο ό άνθρωποςαποξενώνεται; Είναι ό άγνωστος άνθρωπος, ό homoigno-tus μέσα μας, τοΰ οποίου τά φτερά είναι άκόμη άκίνητα,είναι ό άνθρωπος πού άπό τόν Σπάρτακο μέχρι σήμερα έχειάντισταθεΤ σ’ όλες τίς έποχές ένάντια στήν καταπίεση κάθεείδους, όχι μόνο στήν οικονομική καταπίεση, καί ό οποίος πρέπει τουλάχιστον νά στέκεται «μέ ορθωμένο άνάστημα»μπροστά σέ μιά τέτοια κοινωνική ορθοπεδική. Ή υπόσχεση αυτή δέν εχει άκόμη έκπληρωθεΤ. Τό είδος άνθρωποςχάνει τή βλαβερή του άφαίρεση όταν ξεκαθαρίζεται ότι τόμοναδικό του έγκυρο συγκεκριμένο συμβάν είναι τό άτομο."Ολες οί πληγές τοΰ κοινωνικού πλούτου πρέπει νά διακι-νοϋνται (Μάρξ), έτσι ώστε τό άτομο νά άπελευθερώνεται.’Όχι ό καθολικός άλλα ό ιδεατός άνθρωπος είναι μιά δημοκρατική έννοια, χαμένος ή άνανάπτυκτος, κι όμως πάλι καίπάλι κτυπώντας τήν πόρτα καί ζητώντας νά μπει.

Υπάρχει ω στόσο καί ένας άλλος τύπος ανθρώπου. Ήφράση «ό υιός τοΰ άνθρώπου», ύπονοεΤ αύτό τό μυστήριο,σέ άντίθεση μέ τόν υιό τοΰ μεγάλου Κυρίου, τόν υιό τοΰΘεοΰ. Ή φράση αύτή διανοίγει πιθανότητες, ορίζοντες, άνε-ξάρτητες περιοχές. Αύτό πού δέν άνακαλύψαμε άκόμη πάνωστή γη είναι προδιαμορφωμένο μέσα στίς συλλήψεις μας. Οίσυλλήψεις είναι άποστολές σέ μιά σκοτεινή ανεξερεύνητηήπειρο. Οΐ λέξεις «άνθρωπος» καί «άνθρωπισμός» είναι τόσο

37



ERNST BLOCH

πλούσιες σέ περιεχόμενο ώστε οΐ όποιεσδήποτε καρικατούρες ή κοινοτοπίες στίς οποίες έχουν ΰποβιβασθεΐ- δέν μπορούν νά κρίνουν τό πεπρωμένο τους ή νά τίς υποβιβάσουνσέ απηρχαιωμένα συνθήματα. Ό «ουμανιστικός σοσιαλισμός» καθ’ εαυτόν σήμαινε τόσα πολλά ώστε νά καταδικάζειόλες τίς φυλακές καί όλα τά στρατόπεδα συγκέντρωσης τήςσταλινικής Ρωσίας. Και οΐ δεσμοφύλακες καί οΐ διευθυντέςτών στρατοπέδων συγκέντρωσης, καταλαβαίνοντάς το, καταδίωκαν καί τιμωρούσαν όσους χρησιμοποιούσαν αυτόντόν όρο. Ό Μαρκοϋζε άνέφερε τήν έννοια «πιθανότητα». Δηλαδή τό ανεξερεύνητο, όπως τό βλέπωέγώ. "Οχι μόνο ή έξω-τερική μας πραγματικότητα άλλά καί ή μύχια ανθρώπινηκαί κοινωνική μας πραγματικότητα, όπως πράγματι υπάρχει, περιβάλλεται άπό μιάν ακόμη μεγαλύτερη θάλασσαάντικειμενικά πραγματικής πιθανότητας. Ρεαλισμός σημαίνει

νά κάνει κανείς αύτό πού άντικειμενικά καί πραγματικά είναιπιθανό, ένεργοποιώντας τίς καλές καθώς βλασταίνουν καίκαταδικάζοντας στή λησμονιά τίς έξαιρετικά πολυάριθμεςκακές καί χαμερπείς πιθανότητες. Αύτή είναι ή σοσιαλιστική πολιτική γιά τήν έξερεύνηση τοΰ καινούργιου. Τό καινούργιο είναι ή άποστολή μας ώς πιθανότητα, καί έτσι είναι ένμέρει καθορισμένο. Δέν είναι πλήρως καθορισμένο, διότιάλλιώς θά ήταν πραγματικό, καί στ’ αλήθεια ακόμη καίανέφικτο. Τό πιθανό είναι αύτό τό οποίο εν μερει μονο είναι καθορισμένο- ένας άκόμη καθοριστικός παράγοντας άπαι-τεΤται προκειμένου νά πραγματοποιηθεί, και αυτός ο υποκειμενικός παράγοντας είναι ή δράση, δηλαδη ή μετάβαση άπό τή θεωρία στήν πράξη. ’Όλες αυτές οΐ μαρξιστικέςκατηγορίες έχουν ώς υπόβαθρο την τοσο ανεπαρκώς διερευ-νημένη κατηγορία των άντικειμενικά πραγματικών πιθανο

38



ΟΤΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

τήτων, καί σέ έσχατη ανάλυση τόν ’ίδιο τόν άνθρωπο. Κάθε

τί που κάποτε αποδιδόταν καί προσωποποιοϋνταν στόν deusabsconditus (στόν κρυμμένο θεό) υπολανθάνει μέσα στόν ίδιοτόν άνθρωπο καί προέρχεται άπ’ αυτόν. Αΰτή είναι ή ανεξερεύνητη περιοχή μέσα στήν οποία ταξιδεύουμε, καί ό τρόπος γιά νά κατορθώσουμε αύτό τό ταξίδι είναι ή σοσιαλιστική κοινωνία.

"Ενα άλλο θέμα πού θά έπρεπε έπίσης νά τό φωνάξουμε μέ όλη μας τή δύναμη σχετίζεται μέ τόν μάταιο ανταγωνισμό ανάμεσα στά δύο συστήματα, τόν καπιταλισμό καίτόν σοσιαλισμό. Τί βρώμικη άντίφαση πού είναι νά μιλάμεγιά τόν διεφθαρμένο καπιταλισμό κι ωστόσο νά οργανώνουμεπενταετή προγράμματα γιά «νά φτάσουμε καί νά ξεπερά-σουμε» τή Δύση, δηλαδή τόν καπιταλισμό, αυξάνοντας έτσιτή σήψη! Αύτό όδηγεΤ στή συνθηκολόγηση μέ τόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, σκέψης καί έμπορίας, ετσι ώστε

ό σοσιαλισμός γίνεται μιά μικρή καινούργια έφεύρεση γιά νάλάβει τίς ευλογίες τοϋ καπιταλισμοΰ μέ σοσιαλιστικό τρόπο, καί τίποτ’ άλλο πέρα άπ’ αύτό. "Αν αύτός είναι ό στόχος, τότε καί ό Κερένσκι θά μποροΰσε νά τόν έχει έπιτύ-χει, καί ή έπανάσταση τοϋ 1917 δέν θά ήταν άναγκαία.Κανένας Λένιν, καμμία Όκτωμβριανή έπανάσταση καίκανένας Μάρξ δέν θά χρειαζόταν. Μαγεμένος άπό τό άστρα-φερό φαινόμενο τοΰ καπιταλισμοΰ, προσπαθεί”κανείς νάέπιτύχει τό ίδιο πράγμα μέ άπρόσφορα μέσα, μέ μέσα τάόποια ό Μάρξ δημιούργησε γιά διαφορετικό σκοπό καί κατάσυνέπεια άκατάλληλα. Καί έτσι ό σοσιαλισμός χάνει τήνταυτότητά του. Δέν έπινοήθηκε γιά νά άμιλλαται τόν καπιταλισμό. Οί στόχοι του είναι διαφορετικοί.

Ό Μαρκοΰζε τόνισε τό σημαντικό αύτό σημείο στό τέλοςτής ομιλίας του. Ό σοσιαλισμός πρέπει έπιτέλους νά στη-

39



ERNST BLOCH

ριχθεί στά δικά του πόδια, δχι μιέ έναν φανατικό τρόπο άλλάμέ υπερηφάνεια, υπευθυνότητα καί γνώση δτι δημιουργείέναν κόσμο έντελώς διαφορετικό άπό τόν προηγούμενο, άνκαί ό προηγούμενος κόσμος τόν προέβλεψε μέσα στά ομορφότερα καί εΰγενέστερα δνειρά του. Ό σοσιαλισμός έχειφτάσει τώρα σέ ένα σημείο άπ’ δπου μπορεί νά άφήνει πίσωτου ένα άνοστο δνειρο, καί νά συμμαχήσει οριστικά μέ τήνάντικειμενικά πραγματική πιθανότητα που περιέχεται μέσα

στήν κατεύθυνση καί τήν ΰπολανθάνουσα τάση τών κοινωνικών διαδικασιών, δηλαδή τής παγκόσμιας διαδικασίας. "Οχιπιά λοξές ματιές στόν άπαρχαιωμένο κόσμο, στήν άπαρχαιω-μένη ευημερία μέ τήν τρομακτικά άπάνθρωπη καταναλωτική της βιομηχανία —τό βλέμμα σταθερά προσηλωμένο στόμόνο πράγμα πού μας χρειάζεται.

Αύτό πού χρειαζόμαστε περιέχεται έμμεσα στό πάθος της

σύλληψης τοΰ άτόμου. Είναι κάτι περισσότερο άπό έμμεσομέσα στήν άρνητική χροιά τής «αύτο-άλλοτρίωσης» άναδύε-ται στήν έπιφάνεια μέσα άπό τήν πρόκληση ή οποία πηγάζειάπό αυτόν τόν κόσμο. Τί είναι λοιπόν —καί τό έρώτημα αΰτόμιαςξαναγυρίζει στόν ούμανισμό—τό έγώ; 'Ένα δν τό οποίοδέν έχει ακόμη γεννηθεί καί έμποδίζεται, άνακόπτεται καίκαταπονείται στήν προσπάθειά του νά έμφανισθεί, είναι ήάγνωστη άτομική άνθρωπότητα μέσα μας πού τελικά θάπάρει τή θέση του δταν σημάνει ή ώρα του. Γνωρίζουμεέπακριβώς τί δέν είναι- (τό μαθαίνουμε) άν άναλύσουμετή συγκεκριμένη ιδέα αύτοϋ πού (τό έγώ) θά μπορούσε νάείναι, πρός τήν οποία έχουμε ήδη διανύσει τόν μισό δρόμο—δπως ένας έφευρέτης, πολιτικός ή έπιστήμονας ό οποίοςδηλώνει αύτό πού μπορεί καί πρέπει νά γίνει- καί μέ τόντρόπο αύτόν ή έποχή τής άλλοτρίωσης, τής παραίτησης καίτής έπιδείνωσης τών μέσων καί τών στόχων μπορεί νά

40



ERNST BLOCH

τήν ανεξερεύνητη γη τής πιθανότητας καί τόν στόχο τήςκοινής έλευθερίας, πρός τήν οποία βαδίζει.

Τήν ίδια βραδιά γίνεται συζήτηση μέ θέμ« τό ibbur, ανάλογη μέέκείνη πού είχε προηγηθεΤ.

ΜΠΛΟΧ: Δέν είναι τό ίδιο πράγμα όταν σέ ενα παιδί πούπερνάει τήν έφηβεία του δίδεται ενα καινούργιο όνομα κατά

τίς τελετές μύησης τών πρωτόγονων φυλών, ουτε είναι τόίδιο ό «καινούργιος άνθρωπος» πού ξαναγεννιέται σύμφωναμέ τούς μυστικούς (nihil nasci nodis profui nisi renasciprofuisset—θά ήταν άχρηστο νά γεννηθούμε, έκτος έάν•μπορούσαμε νά ξαναγεννηθοΰμε). Διότι στή δεύτερη περίπτωση ό «καινούργιος άνθρωπος» είτε είναι μόνον ό λανθάνωνπυρήνας τής ψυχής πού υπερκαλύφθηκε μονάχα καί τώρααναδύεται είτε μετασχηματίσθηκε έρχόμενος σέ έπαφή μέ τόθείο Πνεϋμα. Μιά προσεκτικότερη ίσως παρατήρηση τήςζωής θά εδειχνε ότι μερικές φορές ενας γιός τοϋ οποίου όπατέρας, ή ενας υφιστάμενος τοϋ οποίου ό προϊστάμενος,πεθαίνει, μόνο τότε καταφέρνει νά φτάσει στήν έσχατη ανάπτυξή του: προσλαμβάνει τίς λειτουργίες τοϋ νεκροΰ καίείναι σάν κατά κάποιον τρόπο τό πνεϋμα καί ή δύναμη τοϋνεκροΰ νά έχουν εισχωρήσει μέσα του. Άναφερόμαστε στόνμύθο του Dybbuk: όμως έκεΤ τό πνεϋμα τοΰ νεκροΰ άσκεΤμιά κυριαρχία καί πρέπει νά άποβληθεΤ...

Ένδιαφέρομαι κυρίως γιά τή διάκριση του ibbur άπό τήμετεμψύχωση, κατά τήν οποία προσδιοριζόμαστε άπό μιάπροηγούμενη ζωή, ένώ τό ibbur άντίθετα προσθέτει κάτικαινούργιο σ’ αύτό πού ήδη υπάρχει καί μεταβάλλει τόνχαρακτήρα καί τίς ικανότητες. Στόν ιουδαϊσμό ή ιδέα τής

μετενσάρκωσης εχει έξαλειφθεΐ, διότι 6 Θεόςδημιουργεί κάθε

42




ζωή καινούργια- στόν χριστιανισμό έπίσης, διότι μιετά θάνατονό Θεός ανταμείβει ή καταδικάζει τή ζωή. Τό δόγμα τήςμετενσάρκωσης είναι αντιδραστικό καί συνδέθηκε μέ τούςνόμους τής κληρονομιάς: δέν υπάρχει μεταβολή στίς περιουσιακές σχέσεις, όποιος κατέχει αγαθά κληρονομεί ακριβώςτόν τραπεζικό λογαριασμό τής προηγούμενης ζωής του καίό μεροκαματιάρης καί άνειδίκευτος έργάτης πρέπει νά πα-ραμείνει ο ίδιος, διότι τίποτα δέν κληρονόμησε άπό τό παρελθόν του. Ό Στάινερ μετέβαλε τή μετεμψύχωση σέ θέμα

γιά νοικοκυρές καί έκανε τήν ιδέα τής μετανάστευσης τώνψυχών τέτοια κοινοτοπία σάν τήν μπύρα γιά νά σβήσει ήδίψα.

Στό διήγημα τοΰ Χέμπελ «"Ενας ασυνήθιστος λογαριασμός στήν ταβέρνα», δύο κατεργάρηδες προσπαθούν νάπείσουν τήν ταβερνιάρισσα ότι έρχονται στήν ταβέρνα κάθε6.000 χρόνια καί πώς θά τήν πλήρωναν τήν έπόμενη φορά.’Εκείνη απαντάει ότι τότε θά έπρεπε νά τής άφήσουν τά

ρολόγια τους καί τά παλτά τους, γιά ένέχειρο, γιατί τήςχρωστάνε άπό τήν περασμένη φορά πού είχαν έλθει. Τό ’ίδιοκαί μέ τόν Νίτσε πού ήθελε ν’ άρχίσει έναν καινούργιο υπολογισμό τοΰ χρόνου μέ άφετηρία τή χρονολογία κατά τήνόποία αυτός γιά πρώτη φορά συνέλαβε τήν ιδέα τής «αιώνιας έπιστροφής».

Ή ένωση τών ψυχών στό ibbur όδηγεΤ στήν ένωση τώνφύλων: ή ένταση πού αισθάνεται κανείς έξαιτίας τοΰ άλλου

όφείλεται στήν ομοιότητα ή στή διαφορά; Είμαστε ευτυχισμένοι όταν βρούμε μιά σύζυγο πού σάν άτομο νά μιαςμοιάζειστόν χαρακτήρα καί στά ένδιαφέροντα' κι όμως μέσα άπότήν θηλυκότητά της παραμένει διαφορετική καί ισως αΰτόείναι πού τήν άναζωογονεϊ τόσο. Ένα άτομο πού δεν μπορεΓνά ξεχωρίσει τά χρώματα δίνει μιά άκριβή περιγραφή τοΰ

43



ERNST BLOCH

κόκκινου καί τοΰ πράσινου μέ λέξεις πού φαίνεται νά ταιριάζουν έπακριβώς στήν αίσθησή μας, αν καί δέν βλέπει τάχρώματα καί τό κόκκινο γι’ αυτόν είναι μονάχα ενα βαθύκαφέ (μέ όμοιο τρόπο οΐ ολλανδικές λέξεις πού φαίνονταιταυτόσημες μέ τίς γερμανικές έχουν ενα διαφορετικό νόημακαί αύτό ακριβώς τό γεγονός κάνει τόσο δύσκολη τήν έκ-μάθηση τής ολλανδικής γλώσσας). "Ετσι, δέν γνωρίζουμετήν έσωτερική ζωή τών γυναικών: λένε τή λέξη «λαμπτήρας» κι όμως γι’ αυτές δέν σημαίνει τό ίδιο πού σημαίνει γιάμας. Οΐ γυναίκες φαίνονται κατώτερες διότι ή γλώσσα μαςδέν είναι φτιαγμένη γι’ αυτές, κι όμως δέν είναι περισσότεροκατώτερες άπό έναν ’Ινδιάνο πού δέν έχει προσαρμοσθεί στόκαπιταλιστικό σύστημα. Ή άφομοίωση τών γυναικών είναικατά πολύ χειρότερη άπό εκείνη τών 'Εβραίων. Οΐ γυναίκες βλέπουν τόν κόσμο μας μέ τήν ίδια άποξένωση καί

συχνά βεβαίως μέ τήν ’ίδια άποστροφή πού ό Άγιος Πέτροςκοίταζε τούς ρωμαϊκούς ναούς καί τά παλάτια (τά όποία μέτόσο μεγάλη έμπάθεια περιέγραψε ό Σπένγκλερ). Ή προσαρμογή τους στίς μορφές τής άνδρικής δικαιοδοσίας κρύβει τήν άλλοτρίωσή τους άλλά καί τίς έμποδίζει νά είναιαύτό πού θά μπορούσαν νά είναι. Σέ μιά συζήτησή μου μέτή Μαργαρίτα Σούσμαν έφθασα σέ ένα σημείο όπου καί οΐδύο μιαςπαραδεχθήκαμε ότι ό ένας δέν καταλάβαινε τόν άλλο—καί αύτό δέν όφειλόταν στίς προσωπικές μιαςιδιομορφίες.ΛΑΝΤΜΑΝ: Θά μπορούσε κανείς νά μιλήσει έπίσης γιά έναάντικειμενικό ibburTaiv έργων. Ή Π ολιτεία τοΰ Πλάτωνοςολοκληρώνεται μέ τό ένατο Βιβλίο- ή προσθήκη τοΰ δεκά-του Βιβλίου μέ τόν τελικό μύθο προσδίδει μιά έντελώς νέαδιάσταση πού παρέχει στό έργο τό έσχατο μεγαλείο του. Τό’ίδιο άληθεύει γιά τήν κορύφωση τής Έ νατης Συμ ωνίας τοΰΜπετόβεν μέ έναν χορωδιακό υμνο, πράγμα τό όποιο κα

44



ΟΪΤΟΠΙΑ Κ ΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

νονικά δέν ταιριάζει σέ μιά συμφωνία (δηλαδή προστίθεταικάτι πού ανήκει σ’ ένα έντελώς διαφορετικό είδος). Τά

έργα αύτά ήταν ήδη ανεπτυγμένα μέχρι τό σημείο έκεϊνο,δμως ή μεγαλύτερη ανάπτυξη δέν ικανοποιούσε καί έτσιπροστίθεται κάτι ακόμη περισσότερο, ο τελειωμένος κύκλοςδιευρύνεται σέ έναν κύκλο μεγαλύτερου εΰρους. Τό τελευταίοβήμα είναι τό πλέον έντυπωσιακό. Οι περισσότεροι λαοί, έθνηκαί έποχές ικανοποιούνται πολύ εύκολα καί μόνο λίγοι έχουντήν έμπειρία αύτοΰ πού θά μπορούσε νά όνομασθεΓ ή «χάριςτοΰ τελευταίου βήματος».

ΜΠΛΟΧ: 'Όλα αύτά είναι καλά. "Ομως δέν είναι ibbur!’Εκτός άπό τήν καινούργια άρχή γιά τήν οποία μιλάτε, τάέργα γίνονται πραγματικά ώραΐα μόνο στά τελευταΤα τουςμέρη ή τό αντίθετο, θαυμάσιες έκθέσεις θεμάτων πιθανόν νάέχουν κακές έκτελέσεις. Δύο τύποι άνθρώπων παραλληλίζονται μέ αύτά: ό άνθρωπος πού άναπτύσσεται δψιμα (Κά-ντιος) καί ό πρώιμος άνθρωπος (Σοΰμπερτ). Ό ΚρίστιανΜόργκενστερν θά μποροΰσε μιάείναι παράδειγμια τοΰ άντι-ibbur. Σάν ποιητής γκροτέσκο ήταν καλός, στήν ΰστερότερηάνθρωποσοφική του περίοδο ή μούσα του άπέτυχε έντελώς.

Πριν δύο βδομάδες μέ κάλεσαν νά μιλήσωμπροστά σέμιά έκκλησιαστική σύνοδο. Θά μποροΰσε κάτι τέτοιο νά είχεγίνει νωρίτερα; «Ή έβραϊκή τάση» είναι αύτή πού ορισμένοιθεολόγοι ονομάζουν σήμερα έσχατολογική φλέβα τής Καινής Διαθήκης, ένώπροηγουμιένως δέν τήν ανακάλυπταν ούτεκαί στήν Παλαιά Διαθήκη.ΛΑΝΤΜΑΝ: [’Επειδή άναφέρθηκαν οι όροι «έσχατολογία»καί «μιέλλον», μιλώγιά ένα δοκίμιο τοΰ Χάνς Χάιντς Χόλτςό όποιος, ξεκινώντας άπό τίς ιδέες τοΰ Μπλόχ, υποστηρίζει ότι ένα σύμβολο μπορεί- νά υπάρχει μόνον έπειδή τό σύμβολο καί τό σημιαινόμενο συμπίπτουν στό έσχατο έπίπεδο].

45



ERNST BLOCH

ΜΠΛΟΧ: Πιθανόν. "Ομως δέν υπάρχει έσχατο έπίπεδο. Τό

αντικείμενο τής σήμανσης δέν είναι παρά μιά γραμμή πούέμείς τή συνάγουμε άπό ήδη γνωστά δεδομένα. Κι όμωςσυγχρόνως τό σύμβολο δέν είναι κάτι απλώς υποκειμενικό. Ό Θεόςμιλα άμεσα -γιά νά χρησιμοποιήσωτή γλώσσα τοϋΗράκλειτου—μέ σημεία. Οΐ πραγματικές κατηγορίες καίοΐ πραγματικές έλπίδες περιέχονται μέσα στόν κόσμο καθ’έαυτόν, όχι μόνο έξαιτίας τής περιορισμένης μας δυνατότηταςνά καταλάβουμε καί τής αδυναμίας μιας, άλλά αντικειμενικά(an sich). ’Ακριβώς ό ατελής κόσμος είναι γεμάτος άπόπραγματικά σύμβολα, πραγματικές άλληγορίες, πραγματικάπρότυπα. Ή φύση είναι ή καλυμμένη εικόνα τοΰ έαυτοΰ της,ένα σύμβολο έκ τών ένδον καί όχι μόνο γιά μιας, μιά άλλη-γορία τοΰ κρυμμένου της μέλλοντος. Τά βουνά καί ή θάλασσα είναι αντικειμενικά, πραγματικά σύμβολα. Κρύβουν κάτιγιά τό οποίο τά ίδια δέν γνωρίζουν τίποτα, κρύβονται άπότόν έαυτό τους, είναι μέ συγκεκριμένο τρόπο ουτοπικά ώςπρός τόν έαυτό τους· ώς πρός τήν κλίση του καί ώς πρόςτό ΰπολανθάνον στοιχείο του κάτι είναι παρόν άν καί στήνπραγματικότητα δέν υπάρχει. "Ολοι μας νοσταλγοΰμε τόρομαντικό «γαλάζιο λουλούδι». Ή κλίση είναι τό άντικει-μενικό πανομοιότυπο τής πρόθεσης, ή οποία είναι υποκειμενική. Ή κλίση οδηγεί πρός αύτό τό οποίο δέν έχει άκόμησυμβεί, ή πρόθεση πρός αύτό τό οποίο δέν είναι άκόμηγνωστό. Τό μόνο ένδιαφέρον μέρος τής οντολογίας είναι ήοντολογία τοΰ «όχι άκόμα». Ή έμπειρική άλήθεια έκτείνεταιμονάχα σέ ό,τι ήδη υπάρχει- δέν περικλείει αύτό πού θά είναι(das fieri).

46





Τό βράδυ μαζί μέ τόν Μπλόχ τό περνάμε συντροφιά μέ τήν ’Άγκνες Χέλλερ. Έξηγεϊ στόν Μπλόχ τίς ιδέες τοΰ βιβλίου της που έτοιμάζει μέ τίτλο Φ ιλοσο ία της καθημερινής ζωής. Ή καθημερινότητα δένχρειάζεται νά είναι οπως τήν περιγράφει όΧάιντεγγερ. ΈπαινεΤ τόν Μπλόχ διότι παίρνει τίς κατηγορίες τουάπό τήν καθημερινή ζωή καί τίς άνιχνεύει μέσα σέ υψηλότερες περιοχές, όπως ή Α ρχή τής Ε λπίδας · δένξεκίνα άπό τίς με

γάλες Ουτοπίες άλλά άπό τίς ονειροφαντασίες ενός μέσου άτόμου. Γιά νά καθορίσει τή φύση της καθημερινότητας μέ μεγαλύτερη άκρίβεια, ή Χέλλερ άναζητεϊ μιά γενική άρχή ή οποία προστίθεται σέ ένα έπίπεδο άκριβώς «έπάνω» άπό τήν καθημερινότητα.

ΜΠΛΟΧ: Πρέπει νά κάνουμε διάκριση ανάμεσα στήν καθημερινότητα καί τήν ίδιωτικότητα. Ή καθημερινότητα δένείναι ιδιωτική, διότι ή ’ίδια περίπου συζήτηση γιά τόν καιρό καί γιά τό γεΰμα τών ξενοδοχείων άκούγεται ανάμεσαστους τουρίστες άπό τό "Οσλο μέχρι τή Σικελία. Ή καθημερινότητα είναι τόσο θλιβερή άκριβώς διότι βρίσκεται μεταξύ δύο περισσότερο σημαντικών στρωμάτων: πάνω άπότήν ίδιωτικότητα, ή οποία μπορεΤ νά είναι πολύ συναισθηματική, καί κάτω άπό τό πολιτικό καί κοινωνικό στρώμα,δπου τό ίδιο γεγονός έπηρεάζει τήν τύχη έκατομμυρίων.Συγκρινόμενη μέ τήν πολιτικότητα, ή καθημερινότητα μοιάζει μέ τήν ίδιωτικότητα στό ότι καί οί δύο έπηρεάζουν μόνοτό άτομο, όμως τό άφοροϋν όχι σάν πρόσωπο άλλά σάνγένος. Ή καθημερινότητα είναι πάντοτε τυπική. Κατάσυνέπεια ο κοινός άνθρωπος —αύτό τό δανείζομαι άπό τόνΖίμμελ—παραμένει ό ίδιος διαμέσου τών αιώνων. Άπό τήν

47



ERNST BLOCH

έποχή τοΰ Περικλέους μέχρι σήμερα ή γυναίκα έχει πάντασχεδόν τίς ’ίδιες λύπες καί τίς ίδιεςχαρές. "Ομως ό μεγάλοςάνδρας σφραγίζεται άπό τήν έποχή του σέ κάθε ίνα τήςύπαρξής του. ’Ενσωματώνει τήν πρόθεση τής έποχής τουή άνθίσταται σ’ αυτήν. Ό Ναπολέων θά ήταν αδύνατον νάυπάρξει έστω καί μιά δεκαετία αργότερα. Θά μποροΰσεκανείς νά πει: ό μέσος άνθρωπος άντανακλα τήν έποχή του,ό έξαιρετικός άνθρωπος υψώνεται πάνω άπ’ αυτήν. "Ομωςτό άντίθετο άληθεύει. Ή ύψιστη πραγματικότητα προκύπτειμέσα άπό τή μοναδικότητα. "Οποιοςέπιθυμεί νά μείνει στήνιστορία πρέπει νά καθορίζεται άπό τήν έποχή του. Αΰτά είναιτά παράδοξα.

Ή συζήτηση στρέφεται σέ κάποιο μέλος τοϋ συνεδρίου τόν όποΓοό Μπλόχ θεωρεί εύφυή άλλά μή παραγωγικό. Στήν ”ΑγκνεςΧέλλερ, μαθήτρια τοΰ Λούκατς, λέει:

ΜΠΛΟΧ: Πρίν άπό χρόνια ό Λούκατς καί έγώ συνηθίζαμενά λέμε 6 ένας στόν άλλον: «είσαι πιό ευφυής άπό μένα!».Αΰτή τή φιλοφρόνηση τήν έννοούσαμε σοβαρά άλλά δέν τήλέγαμε έπιπόλαια, διότι καί οΐ δύο μας γνωρίζαμε δτι ήευφυΐα είναι μονάχα μιά προϋπόθεση καί ότι ή πραγματική άξία είναι έντελώς άνεξάρτητη άπ’ αυτήν. Ποιός θάέπαινοΰσε τόν Χέγκελ καί τόν Σοπενχάουερ γιά τήν ευφυΐατους; Ή ευφυΐα γίνεται άξία μόνο σέ άντίθεση μέ τή βλακεία. ’Αργότερα ό Λούκατς έλεγε στό Κομμουνιστικό Κόμμα: «’Εν πάση περιπτώσει, άνάμεσά μας ή ευφυΐα είναι ήδημιά παρέκκλιση».

Στή συνέχεια ό Μπλόχ συζητεϊ τή θεωρία του τής πιθανότητας.

48




ΜΠΛΟΧ: “Οταν τή διατύπωσα γιά πρώτη φορά φάνηκε σάν

ένα τρομακτικό παράδοξο, διότι σέ ολόκληρη τή φιλοσοφίαή πραγματικότητα είναι ανώτερη καί ή πιθανότητα δέν είναιπαρά ή πιό αδύναμη προκαταρκτική της φάση. Άλλά σίγουρα ή ιεραρχία τής τυπικής έκφρασης πιθανότητα - πραγματικότητα - αναγκαιότητα είναι άρκετά λανθασμένη. Ήπιθανότητα είναι τό παραμελημένο άποπαίδι τής λογικής. ΌΑριστοτέλης φαίνεται νά άποτελεΓ έξαίρεση· τουλάχιστονάντιτίθεται στή Μεγαρική Σχολή ή όποια άρνεΐται τήνανεξάρτητη πιθανότητα. "Ομως συλλαμβάνει τήν πιθανότηταμόνο άπό τήν άποψη τοΰ σκοποΰ (τέλους) καί κατά συνέπεια στενεύει τήν καθολική παρουσία της. Μόνο στήν εΰ-κλείδειο γεωμετρία κυβερνά ή άναγκαιότητα: τό σύνολο τώνγωνιών ένος τριγώνου πρέπει νά είναι 180 μοίρες. Ακόμηκαί στή φυσική, ή άναγκαιότητα έχει σήμερα κλονισθεΤ.Λογικά —οχι πραγματικά—τό κάθε τί είναι πιθανόν.

ΛΑΝΤΜΑΝ: Ή άναγκαιότητα σίγουρα δέν είναι ή άνώτε-ρη τυπική έκφραση. Στόν Χάμαν διαχέεται στά κατώτεραέπίπεδα τής πραγματικότητας, ένώ στά άνώτερα έπίπεδατής κλίμακας κυριαρχοϋν ή πιθανότητα καί ή έλευθερία. Γι’αύτόν άκριβώς τόν λόγο ή πιθανότητα δέν είναι καθολική καίάν άκόμη τήν άνακηρύξουμε ώς καθολικότητα, αύτή παραμένει μιά τυπική έκφραση. Δέν είναι δυνατόν νά παίξουμετούς λογαρίθμους στό βιολί. Ό Χοϋσσερλ μας δίδει παραδείγματα συνδυασμών οΐ όποιοι ουσιαστικά αποκλείονταιέξαιτίας τοΰ νοήματος τους.ΧΕΛΛΕΡ: "Οπως άκριβώς υπάρχουν άπειρες πιθανότητεςσέ κάθε έποχή, έτσι καί άπειρες πιθανότητες άποκλείονται. Ό Βρούτος δέν μπορεί νά γίνει φασίστας καί οΐ Ρόζενκραντςκαί Γκύλντεστερν δέν γίνεται νά πάψουν νά είναι άχρεΤαγουρούνια.

49



ERNST BLOCH

ΜΠΛΟΧ: Οί τραγικοί ήρωες δέν άποτελοϋν αντίρρηση διότιείναι αποκρυσταλλωμένοι στό μυαλό τών δημιουργών τους.Είναι «άπό καιρό νεκροί πρίν άκόμα πεθάνουν» (Bela Ba-lacz). "Οπως λέγει ό Φράϊταχ στό έργο του Ο ί Δ ημοσιογρά οι: «όσο πολλά συμβαίνουν στόν κόσμο καί τόσο τρομακτικά πολλά δέν συμβαίνουν... ώστε αν ή ’Αφρική γινότανξαφνικά ορθογώνια, δέν θά μοϋ προκαλοϋσε τήν παραμικρήέκπληξη!».

Καί γιά νά μιλήσουμε σοβαρότερα: Ή πιθανότητα δέν

γίνεται πραγματικότητα άπό μόνη της· ό άνθρωπος πρέπεινά τή συλλάβει. Ό ίδιος ό Μάρξ πίστευε σέ μιά «τάση»άλλά δχι δτι ή ιστορία άναπόφευκτα όδηγεΤ σέ μιά άταξι-κή κοινωνία. Άν τό προλεταριάτο πιστεύει κάτι τέτοιο, τότεμπορεΤ νά βυθιστεί στήν ίδια βαρβαρότητα στήν οποία βυθίστηκε ή άστική τάξη. Ή πιθανότητα δέν περιέχει μόνο μιάευτυχισμένη έκβαση καί άπελευθέρωση· υπάρχουν έπίσης καίφρικτές πιθανότητες. "Ενας δεύτερος Χίτλερ θά μπορούσενά ξανάρθει. Mutabor ̂αλλάξω) —«Πόσο δμορφο»σκέφτεται κανείς, κι δμως θά μπορούσε κανείς νά μεταβληθεΤσέ σκυλί. ’Αλλά μόνο ή πιθανότητα κρατάει τόν κόσμο άπότή νεκρική άκαμψία καί έπιτρέπει σ’ έναν καλύτερο κόσμονά γεννηθεί-.

Ή δαιμονική άντιστροφή της πιθανότητας είναι ή τύχη. Ό Κοΰνο Φίσερ δίνει ένα καλό παράδειγμα. Το δτι ένα δέντρομεγάλωσε πάνω σ’ αυτόν τόν λόφο ήταν άναγκαΤο, άν άκο-λουθήσουμε τήν άλυσίδα τών αιτιών άντίστροφα. Το δτι άρ-γότερα ένας κυκλώνας ξέσπασε σ’ αύτή τήν περιοχή ήτανέπίσης άναγκαΤο. Καί τά δύο έπρεπε νά συμβοϋν μ’ αυτόν τόντρόπο. ’Αλλά τό νά φθάσει ό κυκλώνας τό δέντρο καί νά τόξεριζώσει, είναι καί γιά τά δύο γεγονότα τύχη. ’Έτσι ή τύχημπορεΤ νά προκύψει άπό τή σύμπτωση δύο αναγκαιοτήτων.

50





ΛΑΝΤΜΑΝ: [Σέ προηγούμενες συζητήσεις χρησιμοποιήθηκεήδη ό δρος άναγνώρισις. Σήμερα είναι τό κεντρικό μας θέμα.Ρωτώ τόν Έρνστ Μπλόχ γιατί βρίσκει τήν ιδέα αύτή τόσοέλκυστική καί πάντοτε γυρίζει σ’ αυτήν, άν καί ό ίδιοςάντιτίθεται στήν πλατωνική ανάμνηση ή όποια είναι έπίσηςμιά μορφή τής άναγνωρίσεως, μολονότι, άπ’ δσα γνωρίζω,ό Πλάτων ποτέ δέν μίλησε γιά άναλογία μέ τίς σκηνέςάναγνωρίσεως στους μύθους. Ήταν ορφική ιδέα τό δτι οΐψυχές πρίν άπό τή μετενσάρκωση πίνουν άπό τήν πηγή τήςμνήμης. "Οποιος πίνει άπ’ αύτή θυμάται πάντοτε τή θεϊκήτου κατοικία καί δέν ξεχνά τή θεία του καταγωγή. ΌΠλάτων ίσως εχει μεταφέρει τήν ιδέα αύτή.]ΜΠΛΟΧ: Πρέπει πάντα νά βλέπουμε τή δύσκολη πλευράτών πραγμάτων! "Ενας έπίσκοπος διέταξε νά έξεταστείιατρικά ή Τερέζα του Konnersreuth. Πίστευε δτι πιθανόννά πρόκειται περί θαύματος δμως δέν παρέλειψε τή σκεπτι-κιστική πλευρά. Είμαστε έναντίον τής άναμνήσεως καί γι’αύτό άκριβώς οφείλουμε νά τή διερευνοϋμε.

Σύμφωνα μέ τήν άρχή τής άναμνήσεω ς κατέχουμε τήγνώση τών πραγμάτων μόνο έπειδή σέ κάποιο προηγούμενοστάδιο γνωρίζαμε. Άλλά τότε δέν θά μπορούσε νά υπάρχειθεμελιωδώς καινούργια γνώση,'ουτε μέλλον τής γνώσης. Ήψυχή άπλώς συναντά στήν πραγματικότητα τώρα αύτό πούήδη γνώριζε πάντοτε ώς ιδέα. Αύτό συνιστά εναν κύκλο μέσαστόν κύκλο καί μέ τέτοια άνακρίβεια δπως καί στήν άλληθεωρία (τής άναγνωρίσεως) άποκαλύπτεται δτι: τό καινούργιο ποτέ δέν είναι έντελώς καινούργιο γιά μάς, διότι φέρο-

51



ERNST BLOCH

μιε μαζί μιαςκάτι μέ τό όποιο τό μετρούμε. Πάντοτε συσχε

τίζουμε αΰτό πού άνακαλύπτουμε μέ τήν προηγούμενή μαςέμπειρία ή μέ τήν εικόνα πού έχουμε γΓ αύτό. Ώς άποτέ-λεσμα προκύπτει ότι συχνά συμβαίνει νά τό κρίνουμε έσφαλ-μένα ε’ίτε έκ τών κάτω, άλλά παρ’ όλα αύτά γιά μαςέμπλουτίζεται καί χρωματίζεται άπό τήν ιστορία. Μαςπροσεγγίζει άπό τό παρελθόν μας καί πρέπει νά άποδειχθεΓότι είναι γνήσιο. Ή άνάμνησις παρέχει τήν ένθαρρυντικήμαρτυρία τής πλήρους ομοιότητας ή αναγνώρισης, ωστόσο,συνδέεται μέ τήν πραγματικότητα μονάχα μέ μιά λεπτήκλωστή- κατά συνέπεια μιαςκάνει νά ψάξουμε. Ή άνάμνησις έχει μιά χαλαρότητα, κάνει τά πάντα ένα γιγάντιο deja vu[ήδη ιδωμένο], σάν κάθε τί νά έχει ήδη υπάρξει, nilnovisubanamnesi [τίποτα καινούργιο κατά τήν άνάμνηση]. "Ομωςή άναγνώρισις άποτελεΓ ένα σόκ: αυτός πού τόν πέταξαν σ’ένα πηγάδι ξαφνικά βρίσκεται μπροστά τους, παντοδύναμοςκαί ωραίος. (Ό ’Ιωσήφ καί τά άδέλφια του).ΛΑΝΤΜΑΝ: Στό έργο σαςΉ ’Α ρχή τής ’Ε λπίδας άσχο-λεΤσθε μέ τό μοτίβο τής άναγνώρισης σέ σχέση μέ τόνΜ αγεμένο Α υλό χρησιμοποιώντας μιά εικόνα πού περιέχειμιάν έρωτική υπόσχεση. ΜπορεΓ ή ερωτευμένη Παμίνα νάσυναγωνισθεϊ τήν εικόνα της; Ό Ταμίνο, βλέποντας αΰτό τόκορίτσι πού ποτέ του δέν έχει ξαναδεϊ, λέει: «Αύτή είναιεκείνη... Δέν είναι όνειρο». Πρόκειται γιά ένα πρόβλημαάνάλογο μέ τό έρώτημα κατά πόσο ή μετα-έπαναστατικήπραγματικότητα άνταποκρίνεται στήν ούτοπική σύλληψη. Ήάναγνώρισις είναι κάτι έντελώς διαφορετικό άπό πραγματικότητα σέ πραγματικότητα. Ή Εύρίκλεια άναγνωρίζει τόν Όδυσσέα, ή Ήλέκτρα τόν Όρέστη, τά άδέλφια τόν ’Ιωσήφ.ΜΠΛΟΧ: Ή εικόνα-μοτίβο είναι περιφεριακή πρός τήν

άναγνώρισιν. Ή Παμίνα μπορεΤ εύκολα νά άναγνωρισθεΐ άπό52



ΟΏΌΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

τήν εικόνα της, όχι ομως ό ’Ιωσήφ, τόν όποιο τά αδέλφια

του έχουν νά τόν δοϋνε είκοσι χρόνια. Κατ’ άρχήν εχει άλ-λάξει, υστέρα τά αδέλφια του δέν είναι δυνατόν νά θυμοΰνταιπώς ήταν άκριβώς μετά άπό τόσον καιρό —δπως συχνάσυμβαίνει μέ τους μάρτυρες στό δικαστήριο—καί τέλος, δένπεριμένουν νά τόν συναντήσουν υπουργό τοΰ Φαραώ. Ή Ήλέκτρα ήξερε τόν Όρέστη μόνο σάν παιδί, τώρα 6 Όρέ-στης είναι ενας γεροδεμένος νεαρός άνδρας. Στήν αναγνώ ριση/ πρέπει πάντοτε νά υπάρχει μιά άπόσταση ανάμεσα στήν

προηγούμενη καί τήν παρούσα πραγματικότητα αλλιώς δένθά παρουσίαζε τόσες δυσκολίες καί δέν θά προκαλοΰσε τήνέκπληξη. "Ομως στά παραδείγματα αΰτά ή άπόσταση άφοραμόνο τήν έξωτερική έμφάνιση. Ή άπόσταση άνάμεσα στήνιδέα καί στήν πραγματικότητα, τό αίτημα καί τήν πραγματοποίηση, φθάνει πολύ βαθύτερα.

53



ERNST BLOCH

Κορτσιουλα, 21 Αύγουστου, 1968.

Τό θέμα στρέφεται γύρω άπό τόν Μαρκοϋζε.

ΜΠΛΟΧ: Το δτι ό Μαρκοϋζε βρίσκεται στήν ήγεσία τοϋφοιτητικοΰ κινήματος δείχνει δτι δέν είναι μόνο ακαδημαϊκός δάσκαλος άλλά καί άνθρωπος μέ θάρρος καί αρχές.

Βρεθήκαμε μαζί αΰτά τά βράδια καί καταλάβαμε ο ένας τόνάλλο καλά. Ό Μαρκοϋζε θεωρεί άναγκαία μιά καινούργιαΟυτοπία διότι ό καπιταλισμός καί ή βιομηχανία δέν είναιπλέον τά ίδια δπως στήν έποχή τών κλασικών σοσιαλιστών. Ή διάγνωσή του είναι σωστή δπως σωστό είναι καί τοαίτημά του δτι δέν πρέπει νά άφήσουμε τήν ευημερία μέσασέ μιά καταναλωτική κοινωνία νά μιαςοδηγεί σέ τεχνητέςάνάγκες. Τό θετικό του μήνυμα περιέχει στοιχεία άπό τόνάναρχισμό τοΰ Μπακούνιν καί άπό τόν έπικουρισμό. Δύοβασικές άντιρρήσεις είναι οί άκόλουθες:

1. Σύμφωνα μέ τόν Μαρκοϋζε, σήμερα 6 καπιταλισμόςδέν άναπτυσσει άντιφάσεις οΐ οποίες νά μήν μποροΰν νάξεπεραστούν κατά συνέπεια ή άντίφαση πρέπει νά ελθει άπόέξωτερικούς παράγοντες. Αυτός είναι ό λόγος που ό Μαρ-κοΰζε άπογοητεύθηκε τόσο άπό τήν έκβαση πού είχαν οίταραχές στόν Παρισινό Μάη. Στήν πραγματικότητα ό Μάρξεχει δίκαιο σχετικά μέ τό δτι οΐ άντιφάσεις τώρα δπως καίπάντοτε είναι εγγενείς στόν καπιταλισμό. Ό καπιταλισμόςμπορεί νά έπιτύχει νά άναβάλλει τήν κρίση καί τόν πόλεμο γιά μεγάλο χρονικό διάστημα άλλά ποτέ τελειωτικά."Ολα τά μιέσα πού διαθέτει δέν είναι παρά καταπραϋντικά.

2. Ό Μαρκοϋζε θέλει τό μέλλον χωρίς τή διαμεσολάβησητης ιστορίας. Κάτι ριζικά καινούργιο πρόκειται νά προκύ-

54




ψει, έμφανιζόμενο ριζοσπαστικά σάν κλέφτης μέσα στήννύχτα. Ή αλήθεια είναι δτι ένα καινούργιο άγαθό ποτέ δένείναι έντελώς καινούργιο. Πολλά άπό τά στοιχεία τοΰ παρελθόντος υπεισέρχονται στό μέλλον, καί τοΰ μέλλοντοςστό παρελθόν. Ό κόσμος πράγματι έχει ένα όνειρο. Εμείςοι έπίγονοι —καί αΰτό είναι μιά παλιά μου θέση—μποροΰ-με νά ξαναγυρίσουμε καί νά άξιοποιήσουμε τίς πηγές μαςμόνο στόν βαθμό πού αύτές προχωρούν πρός τά έμπρός καίμιαςφθάνουν. Τό άνεκπλήρωτο παρελθόν άποτελεί υποχρέωση γιά μας. Πρέπει νά άφομοιώσουμε τά δεδομένα του καίνά τά προχωρήσουμε. Ό Μαρκοΰζε, ωστόσο, έχει μιά ιστορική άντίληψη τοΰ παρελθόντος. Δέν βρίσκει συμμάχους στόπαρελθόν, δέν βρίσκει άδολες έπαναστατικές πηγές. "Οταντου τό είπα αΰτό τίς προάλλες συμφώνησε μέ υπεκφυγές.

55



ERNST BLOCH


Συνέχεια τής συζήτησης γιά τήν άναγνώ ρισιν. ’Αναζητούμε νά άνακαλύψουμε τό σημείο έκεϊνο τό όποιο τή συνδέει μέ τή φιλοσοφία της Ουτοπίας. Ή μήπως άπό έδώ προκύπτει μιά άφε- τηρία γιά μιά δεύτερη φιλοσοφία ή όποία δένβρήκε γόνιμο έδαφος νά άναπτυχθεϊ στόν Έρνστ Μπλόχ γιά τόν λόγο ότι αυτός

έπέλεξε τή φιλοσοφία της Ουτοπίας;ΜΠΛΟΧ: Ήάναγνώ ρισις μας γοητεύει δλους, άλλά δένξέρωγιατί. Τό δτι οί ποιητές συχνά χρησιμοποιούν αύτό τόμοτίβο άποτελεί μιά ενδειξη πώς κάτι ΰποκρύπτεται σ’ αύτότό θέμα, κάτι πού πηγαίνει πέρα άπό σκηνικές έντυπώσεις.

Ή αιφνίδια ένθύμηση είναι ενα άπό τά ισχυρότερα ρομαντικάσυναισθήματα. Ή πρώτη ιστορία πού περιείχε τό μοτίβο τηςάναγνώρισης, ή όποία μέ συγκινοΰσε βαθιά τήν έποχή κιόλαςπού ήμουν παιδί έννιά ή δέκα χρόνων, ήταν ή σκωτσέζικηιστορία, μεταφρασμένη άπό τόν Χάουφ, Ή λιθόστρω τη σπηλιά. Μήνες ό ψαράς Φαλκ άκουγε στ’ αυτιά του μιάφωνή πρίν κοιμηθεί, κι δμως δέν καταλάβαινε ουτε λέξη.Κάποτε παγιδεύτηκε άπό μιά παλίρροια σέ μιά σπηλιά πούοί ψαράδες τήν είχανε έγκαταλείψει. ’Εκεί καταφεύγεισπρωγμένη άπό τήν παλίρροια μιά βάρκα πού τήν κουμα-ντάρει ενα μαραμένο άνθρωπάκι πού τοΰ λέει δτι σ’ αύτό τόμέρος πρίν εκατό χρόνια βυθίστηκε ενα καράβι μέ τ’ δνομαΚάρμιλχαν φορτωμένο μέ χρυσάφι. «Κάρμιλχαν!» —αυτήήταν ή λέξη πού άκουγε κάθε νύχτα. «Πάρε τούς θησαυρούς άπό τό πλοίο», προσπαθούσε νά τοΰ πεί ή φωνή.’Εκείνος προσπαθεί νά τούς πάρει, δμως δέν ξαναγυρίζει

ποτέ. Τίς άνταριασμένες νύχτες δταν τά κουρελιασμένα

56




σύννεφα κυλάνε μπροστά στό φεγγάρι εκείνος έμφανίζεταιανάμεσα στά πνιγμένα μέλη τοΰ πληρώματος τοΰ πλοίου,τραγουδώντας ένα καταχθόνιο τραγούδι."Οταν μεγάλωσα ήθελα νά γράψω μιά όπερα μέ τίτλο«Κάρμιλχαν». Κι όμως δέν ήξερα τί ήταν αΰτό πού μέσυγκινοϋσε τόσο σέ τούτη τήν ιστορία μέχρι πολύ αργότερα όταν έγραφα Τό πνεύμα της Ο υτοπίας. Σάν παιδί αισθάνεται κανείς συχνά πράγματα πού θά έρθουν αργότερα.Κάρμιλχαν: μιά λέξη γεμάτη άπό τό «μή-ειναι-άκόμη», τόσημάδι πού ό Φάουστ προφέρει μυστηριωδώς πρίν έμφανι-σθεί τό πνεϋμα τής γής, τό verbum mirificum [ή θαυμαστή λέξη], τό κλειδί γιά έναν άληθινό κόσμο. 'Όμως ό άνθρωπος πού γνωρίζει αύτόν τόν κόσμο έξαφανίζεται μέσαστήν έσωτερικότητα καί ό θησαυρός ποτέ δέν βρίσκεται."Ο,τι πήρα άπό τούς μυστικούς σάν άφετηριακό σημείο γιάτήν άνάπτυξη τής σκέψης μου μέ συγκινοϋσε άπό τήν έποχήπού ήμουνα παιδί.

"Οταν ήμουν παιδί συνέχεια μοΰ διάβαζαν τό χωρίο εκείνο τής ’Ο δύσσειας όπου ό Όδυσσέας λέει: «Τό όνομά μου είναι κανένας» (στά ελληνικά: «Είμαι 6 κανένας»). Καθεφορά γοητευόμουν. Δέν είμαστε οί άνθρωποι πού φαινόμαστε, περιέχουμε τήν άνεξερεύνητη γη —άκόμη καί σάν παιδίείχα αισθανθεί πόσα πολλά θά σήμαινε γιά μένα ή ιδέααύτή.

Στήν καββάλα έπίσης υπάρχει ένας άρκετά διαφορετικόςτρόπος μέσωτοΰ όποιου τό παιδί προλέγει τά μελλοντικάσυμβάντα. Γιά τήν καββάλα, ή ύστερότερη ζωή είναι μονάχα μιά άνεπαρκής έκπλήρωση τής άποστολής που μάςέχει άρχικά άνατεθεϊ. Τήν έποχή πού ή μητέρα μας είναιέγκυος, ένας άγγελος μας οδηγεί στόν χώρο τών ιδεών καιμάς δείχνει αύτά πού άναμένεται νά έκπληρώσουμε. 'Όταν

57



ERNST BLOCH

πεθαίνουμε έπιστρέφει σάν άγγελος τοΰ θανάτου καί έρωτα

άν έχουμε έκπληρώσει τά έργα πού μας άνατέθηκαν. Μόνοτότε οΐ ιδέες ξεκαθαρίζονται μέσα μιαςκαί έτσι πεθαίνουμεμέ μιά κραυγή ένοχης, πού οί ζωντανοί δέν τήν άκοΰνε, γιάό,τι δέν πραγματοποιήσαμε: Άπέτυχα, περιορισμένος άπό τόσώμα καί τίς αισθήσεις, πρόδωσα τό ιδεώδες τό όποιο όφειλανά θυμάμαι.

Ή άναγνώρισις είναι μιά εικόνα τόσο στόν 'Ιπτάμενο 'Ο λλανδό όσο καί στόν Μ αγεμένο αυλό. Ή Σέντα έχει μεγαλώσει μέ τήν «Εικόνα ενός ώχροΰ άντρα μέ μαΰρα γένια» καί έχει προετοιμαστεί γιά τό πεπρωμένο της άπό μιάδαιμονική μπαλάντα. "Ομως δέν υπάρχει σημείο μεταστροφής, δέν υπάρχει ντουέτο τών έραστών, καί οί δύο τουςστέκονται σάν άγάλματα καί ό 'Ολλανδός τραγούδα μέθλιμμένους τόνους σάν Τριστάνος. Τό ιδιο συμβαίνει στήνπρώτη πράξη τών Β αλχυριώ ν: «’Εσένα πού πρώτη μουφορά σέ είδα σήμερα/Τό μάτι μου σέ έχει ήδη δεί», καί :«ΤΩ σιωπηλέ: άφησέ με ν’ άκούσωτή φωνή: Πιστεύωπώςτόν ήχο της τόν άκουσα παιδί». Τό παρόν είναι μιά ήχώκάποιας παλιότερης έμπειρίας πού έχει ξεχαστεί καί τώραξαναγυρίζει μέ ένα ξέσπασμα τής μνήμης. Ή σκηνή τήςάναγνωρίσεως στήν Ή λεκτρα τοΰ Χόφμανσταλ ταιριάζει μέέκείνη τοΰ Σοφοκλή, άλλά μόνο μέ τή βοήθεια της υπέροχης μουσικής πού τής δίδει άντήχηση καί βάθος. Ό Όρέ-

στης μπαίνει τή στιγμή πού ή Ήλέκτρα, ή όποία τόν νομίζει νεκρό, ξεθάβει τόν πέλεκυ τοΰ Αϊγισθου γιά νά πάρειέκδίκηση. «Πρέπει νά μείνω έδώ», τραγούδα μέ βαθειάφωνή (καί αύτό ταιριάζει, διότι προβάλλει τήν άπόσταση πούτόν χωρίζει άπό τό παιδί πού ή Ήλέκτρα γνώριζε, καί δείχνει τή δύναμή του). Τά λόγια του «Ποιά είσαι;» δηλώνουνήδη τήν άναγνώρισή τους. Λίγο άργότερα έκείνη συγκινη-

58




μένη έπίσης άπό τόν τόνο τής φωνής του ρωτα: «Ποιός

είσαι;» Ό Όρέστης άπαντα: «Τά σκυλιά στήν αΰλή μέάναγνωρίζουν καί δέν μ’ άναγνωρίζει ή άδελφή μου;» Καίή Ήλέκτρα φωνάζει: «Όρέστη!»

Ή Ά ναγνώρισις συμβολίζει δτι τό παρόν ποτέ δέν είναιέντελώς καινούργιο, δτι έχει ιστορικό βάθος, δτι υπήρξεπροηγουμένως μέ κάποια άλλη μορφή καί δτι προετοίμαζετόν εαυτό του. Δέν σημαίνει απλώς δτι άναγνωρίζωτό Α,τό όποίο βλέπω μπροστά μου, ώς Β (Όρέστης) που ήξερα προηγουμένως, άλλά έπίσης καί τό άντίθετο: δτι μόνοτώρα άναγνωρίζωτό Β πού ήξερα ώς τό μέχρι τώρα γνωστό Α, δτι αΰτό πού προηγουμένως δέν καταλάβαινα (Κάρ-μιλχαν) ξεκαθαρίζει ούσιαστικά έξαιτίας μιας καινούργιαςέμπειρίας. Ή φύση καί ό εαυτός μας μας είναι κρυμμένα.'Οπωσδήποτε, σέ σπάνιες στιγμές τά σημεία καθίστανται ξεκάθαρα. Ξεσκεπάζεται ένα incognito.

Στό έργο μου Ίχνη θά δείτε πώς κάποτε πήγαινα μέ τόνΜπένγιαμιν μέ τό λεωφορείο Ε άπό τήν Οπερα σε κάποιοκαφέ τοΰ Μονπαρνάς δταν μιά γυναίκα πού καθόταν άπέ-ναντι άρχισε νά μέ κοιτάζει έπίμονα έκπληκτη, προσπαθώντας νά θυμηθεί σάν νά είχαμε ζήσει μαζί μιά ολόκληρη ζωήκαί ήξερε κάθε τί σχετικά μέ μένα. "Εμενε άμίλητη, διότιένα σήμα είναι σιωπηλό, πρέπει νά αποκαλυφθεί απο εκείνονπρός τόν οποίο άπευθύνει κάποια ύπόσχεση καί στόν οποίογέννα μιά προαίσθηση. Πήγα πάλι τήν ιδια ωρα με το ιδιολεωφορείο μά ποτέ δέν συνάντησα τή γυναίκα πού προοριζόταν γιά μένα. Ήταν κάτι ανεπανάληπτο.

59



ERNST BLOCH


ΛΑΝΤΜΑΝ: ["Οταν ήμουν νεαρόςκαθηγητής έγινα γνωστόςάπό τό διδακτικό μου σύγγραμμα. Κάμποσο καιρό τώρα οΐφοιτητές γνωρίζουν ότι μπορούν νά δουλέψουν μαζί μου πάνωστόν Έρνστ Μπλόχ, καί πρόσφατα ένας φοιτητής Θέλει νάγράψει μέ Θέματήν «’Ανθρωπολογία τοΰ "Ερνστ Μπλόχ».

"Οσο καί άν ό Μπλόχ υπερασπίσθηκε τή φιλοσοφική άνθρω-πολογία, δέν στηρίχθηκε σ’ αυτήν όταν έρωτήθηκε άμεσασχετικά μέ αύτό τό θέμα.]ΜΠΛΟΧ: Κάποτε συζήτησα τό πρόβλημα της άνθρωπολο-γίας μέ τόν Βόλφγκανγκ Χάριχ, ό οποίος ήθελε νά μοϋάφιερώσει τό σχετικό του βιβλίο. 'Υπάρχουν φιλόσοφοι πούπεριορίζονται στόν άνθρωπο ή τουλάχιστον τόν χρησιμοποιούνώς άφετηριακό σημείο. Ό Βίντελμπαντ υποστηρίζει ότι ή«άνθρωπολογική περίοδος» στούς "Ελληνες άρχίζει μέ τόνΣωκράτη. Ό Φόυερμπαχ άποκαλεί τόν άνθρωπο «τρίτη καίτελευταία ιδέα» του καί έτσι άποκλίνει έπικίνδυνα πρός τόνυπαρξισμό: θά μπορούσε κανείς νά γράψει μιά θέση μέ τίτλο«Φόυερμπαχ καί Μπούλτμαν».ΛΑΝΤΜΑΝ: Όμως υπάρχει μιά σχέση έντασης άνάμεσα στόνυπαρξισμό καί τήν άνθρωπολογία. Ό Γιάσπερς κατηγόρησε τή

φιλοσοφική άνθρωπολογία —όπως άκριβώς είχε κάνει ό Μπερξόνμέ τήν κλασική ψυχολογία—ότι άποτυγχάνει νά δεί τίς μήπραγματοποιημένες δυνατότητες καί πιθανότητες στόν άνθρωπο-υποστηρίζει ότι τόν παγιοποιεί καί τόν έξαντικειμενίζει.ΜΠΛΟΧ: Ό Γιάσπερς έχει τό μικρότερο δικαίωμα άπό τόνκαθένα νά άποδίδει αύτή τή μομφή. ’Εγώ ό ίδιος μπορώνάμαρτυρήσω μέ ποιόν τρόπο όλοι αυτοί οΐ όροι —συμπεριλαμβανομένου καί τοΰ κρυπτογραφήματος—πρωτοεμφανίσθη-

60




καν στό έργο του. Ή «πιθανότητα» καί τό «μέλλον» δένανακαλύφθηκαν άπ’ αυτόν, καί έτσι έμειναν πάντοτε ξένεςπαρεμβολές στό έργο του. Τοΰ λείπει τό ουτοπικό, έπανα-στατικό πάθος. Ένστικτωδώς μετακινήθηκε πρός τήν άστι-κή Ελβετία, όπου βρήκε μεγάλη άποδοχή. 'Όποιος πραγματικά βλέπει τήν πιθανότητα, βλέπει τόν έαυτό του σάνστρατιώτη τής πιθανότητας, άκριβώς όπως τό κίνημα«Θύελλα καί Όρμή»* ήταν έπαναστατικό καί ό Χέρντερζητά νά «προωθήσει» τήν άνθρωπότητα, κι όχι μόνο μιά

κατάσταση έπίγνωσής της, άλλά τό πράγμα καθ’ έαυτό."Ομως όταν ό Χέγκελ λέγει πώς ή ιστορία είναι πρόοδοςστήν καθαρή έπίγνωση τής έλευθερίας —οχι τής έλευθερίαςαυτής καθ’ έαυτήν—ή άποψή του περιέχει μιά έπιφύλαξηπού δέν διακινδυνεύει τίποτα, άκριβώς όπως τό κοινοβούλιοκατ’ αυτόν υπάρχει γιά νά κάνει τούς άνθρώπους νά έχουνέπίγνωση ότι κυβερνώνται καλώς! Βέβαια, τά δύο αΰτάπράγματα είναι άνεξάρτητα: όπως ή έπίγνωση μπορεΤ νάοδηγήσει στήν ένεργό έλευθερία, έτσι μπορεί νά συμβεί καίτό άντίθετο. "Ομως ό Χέγκελ ποτέ δέν ξεκαθάρισε αύτό τόσημείο, καί έτσι είναι τόσο μή έπαναστατικός όσο καί όΓιάσπερς. Ή έπίγνωση πρέπει νά άποτελεί μιά πρόκληση,πρέπει νά γίνει μιά θεωρία ή όποια νά είναι σέ θέση νάπροκαλέσει μιά συγκεκριμένη άλλαγή. 'Οπωσδήποτε, ήέπίγνωση τοΰ Χέγκελ έρχεται πολύ άργά, όταν ή νύχτα

πέφτει, καί όπου περιστασιακά μιλά γιά μιά προηγμένη* «Sturm und Drang». ’Ονομασία μιας περιόδου άκμής τής γερμα

νικής λογοτεχνίας κατά τά τέλη τοΰ δέκατου όγδοου αίώνα, παρμένη άπό τόν τίτλο ομώνυμου ρομαντικού δράματος τοϋ Κλίγκερ (1775). Κύριοι έκπρόσωποι τοϋ κινήματος θεωρούνται ό Σίλλερ, 6 ΓκαΤτε καί όΧέρντερ. (Σ.τ.Μ.)

61



ERNST BLOCH

έπίγνωση, oi φιλόσοφοι δέν κάνουν τίποτ’ άλλο παρά νάέξαγγέλλουν τίς προσταγές τοΰ παγκόσμιου πνεύματος, γιάτίς οποίες οΐ ίδιοι δέν έχουν συνεισφέρει καί οί οποίες απλώςαποκαλύπτουν τό έπόμενο βήμα καί δχι τόν στόχο.

Ή θέση τοΰ ανθρώπου είναι πραγματικά στήν πρώτηγραμμή τής παγκόσμιας προόδου. Αΰτό θά μποροΰσε νάόνομασθεί άνθρωπολογικό θεώρημα, όπως άκριβώς είναι ένακοσμολογικό θεώρημα. ’Αλλά αύτό τό θεώρημα αξιώνει τήνατέλεια τοΰ ανθρώπου, ένώή ανθρωπολογία σταθεροποιεί τόν

άνθρωπο. Τό πρόσωπο τών ζώων λειτουργεί σάν ασπίδα·παραμένει πάντοτε άνέκφραστο καί αμετάβλητο. "Ομως όάνθρωπος πολύ δύσκολα μπορεί νά έχει τήν ίδια έκφρασηδύο φορές. Δέν γνωρίζουμε ποιοί θά γίνουμε, ούτε κάν κατάπόσον είμαστε άνθρώπινοι. Στήν ’Αποκάλυψη μπορούμε νάδοΰμε τούς έαυτούς μιαςόπως είμαστε στήν άπόμιακρη εικόνα τοΰ Χριστοΰ, ο οποίος είναι τώρα αύτό πού ήδη θάμπορούσαμε νά είμαστε. ’Αλλά μέχρι νά συμβεί αύτό είμαστε, δπως λέγει ό άπόστολος Παΰλος, μεταμφιεσμένα άπο-σπάσματα τοΰ έαυτοΰ μας, καί ή τελειότητά μιαςσυνίσταταιστό γεγονός δτι είμαστε άτελείς, «ποτέ τελειωμένοι». Όάνθρωπος είναι τό πλέον απροσδιόριστο δημιούργημα πάνωστή γη. «Ό άνθρωπος είναι μιά άβυσσος· ζαλίζεται κανείς άνκοιτάξει μέσα της» (Μπύχνερ: Βόϋτσεκ). Ή ανθρωπολογίαδφειλε νά μήν δίδει έναν σταθερό ορισμό τοΰ άνθρώπου: δφείλενά τόν κατατάσσει μέσα σ’ ένα άνοικτό σύστημια ώς ύπαινι-κτικότητα, συμβολισμό, αποσπασματικότητα. Στή θεωρία τηςπροόδου έπίσης ο άνθρωπος, είναι μιά μετάβαση, όμως όστόχος είναι ήδη γνωστός. Στό έπιπεδο τής πραγματικότητας, δέν είναι γνωστό τί θά γίνει ό άνθρωπος στό έσχατοστάδιο, διότι τό έσχατο είναι μονάχα τό αντικείμενο τήςέλπίδας μας καί παράγεται μέσα άπό τίς προσπάθειές μας.

62




Ή άνθρωπολογία δέν είναι γιά μένα μιά λέξη-κλειδί.Είναι ένα λανθασμένο κλειδί πού κλειδώνει περισσότερεςπόρτες άπό δσες ανοίγει. Εξετάζει τό μέροςάντί τοΰ όλου.Αυτό πού είναι ιδιαίτερο στόν άνθρωπο δέν υπάρχει σ’ αυτόν κατ’ άποκλειστικότητα. Ένα βουνό μπορεί- νά έχειμεγαλύτερο μέλλον άπό έναν άνθρωπο. Κατά συνέπεια όάνθρωπος είναι μιά πολύ στενή κατηγορία. Πρέπει νά άνα-καλυφθοΰν περιεκτικές κατηγορίες πού νά διανοίγουν τομείςδιασταύρωσης. Ή κατηγορία «άνθρωπος» δέν παρουσιάζεικάποιον τομέα διασταύρωσης. "Ομως άπό μιά άλλη κατεύθυνση είναι έξαιρετικά εύρεία. Ό άνθρωπος δέν μπορεί νάκατανοηθεί χωρίς τήν ιστορία καί τήν κοινωνία. Οί κατηγορίες πρέπει πάλι νά γίνουν μικρότερες· ή λεπτομέρειαπρέπει νά καθιερώνει τά κριτήριά τους.

Θά συμβούλευα τούς φοιτητές σας νά μήν ξεκινούν μέ τήσύλληψη της έπίγνωσης. "Οπως άκριβώς ή έπίγνωση, στούςτομείς της καταστολής καί της μνήμης, περιέχει ένα στοιχείο τοΰ παρελθόντος (τό όχι-πλέον), έτσι προσεγγίζει καίτό μέλλον (τό όχι-άκόμη). Αύτό έπιδρα στη διαστρωμάτωσηκαί στίς διαστάσεις. Οΐ Μπρόντμερ καί Μπάιτινγκερ ανα ζητούν ένα σύστημα κατηγοριών γιά τή φαντασία. ’Ενάντιαστόν Γκότσεντ υπερασπίστηκαν τό πιθανό, τό άπροσδόκη-το καί τό άπρόβλεπτο πού έντόπιζαν μέσα στά παραμύθια,τούς μύθους καί τίς περιπετειώδεις ιστορίες. ’Αλλά τό «όχι-

άκόμη» φωτίζει κι άλλες άκόμη έννοιες όπως της νεότητας,της καμπής τοΰ χρόνου, της παραγωγικότητας, της έγκυ-μοσύνης (ή τελευταία αυτή έννοια ορίζεται όχι άπό τόνσκοπό, πού είναι τό παιδί, άλλά μέ τό νόημα μιας άνοικτηςκατάστασης).

Άργά τό απόγευμα δόθηκε μιά συνέντευξη σέ ένα φοιτητικό γιουγκοσλάβικο περιοδικό. ’Αρχικά ζητήθηκε άπό τόνΈρνστ Μπλόχ

63



ERNST BLOCH

νά σχολιάσει τή θέση σύμφωνα μέ τήν όποία πρίνάπό τήν έπανάσταση ό καλλιτέχνης έκφράζει μόνο τόν έαυτό του, ένώ σέ μιά

σοσιαλιστική χώρα ή ώθηση δίδεται άπό τό κοινό. "Ετσι ό καλλιτέχνης άντιπροσωπεύει τήν ομάδα καί τίς άνάγκες της.

ΜΠΛΟΧ: Αύτό είναι ενα σύνθετο πρόβλημα. Τό «κοινό» δένείναι μιά ταξική έννοια. Στ’ αλήθεια, οί δραματουργοί, οισκηνοθέτες καί οί ήθοποιοί διατυπώνουν αύτό πού ό θεατήςθέλει; Τό κοινό είναι μονάχα μιά συνάθροιση ατόμων τάόποία θέλουν νά διασκεδάσουν βλέπουν τίς ιδιωτικές τουςφροντίδες νά κατοπτρίζονται πάνω στή σκηνή μόνο μέ μιάαλλοτριωμένη μορφή. Ή πίστη δτι ή βάση γνωρίζει ήδη τίθέλει, δτι δίδει τήν κατεύθυνση στήν ΐντελιγκέντσια καί ένερ-γοποιεί τόν καλλιτέχνη, προέρχεται άπό έναν πρωτόγονοδημοκρατισμό- στήν πραγματικότητα ό Βολταίρος καί όΡουσσώ προηγούνται τής Γαλλικής ’Επανάστασης, καίό Μάρξ τής ’Επανάστασης τοϋ 1917. Αυτοί οί άνθρωποιτοϋ έποικοδομήματος έθεσαν πρώτα τό έρώτημα. ’Εκόμι-σαν τή διαύγεια στήν άμορφη μάζα. Ό δημοκρατισμός —πρός τόν οποίο έρρεπε ό Μπρέχτ—υπερεκτιμά τους δέκτεςκαί υποτιμά τούς διδασκάλους. Οί στοχαστές καί οί συγγραφείς προβλέπουν, δέν άντανακλοϋν. "Ενας λόγος γιά τόνοποίο οί άνθρωποι δέν μποροΰν ήδη νά γνωρίζουν ποιό είναιτό καλύτερο είναι τό δτι ή άρχουσα τάξη τους έχει μωρά-νει. Έτσι πρώτα πρέπει νά φύγει ό καταρράκτης άπ’ τά

μάτια τους. Ή λατρεία τοϋ προλεταριάτου μπορεί άκόμη καίνά οδηγήσει στήν οπισθοδρόμηση. Ή ρωσική άρχιτεκτονι-κή υπήρξε άρχικά προοδευτική, όμως μέ τόν Στάλιν τό κακόγοϋστο (Kitsch) τής δεκαετίας τοϋ ’20 κυριάρχησε καί πάλι—δπως έγινε τήν έποχή τοϋ Μουσολίνι καί τοΰ Χίτλερ.Γιατί; Διότι στηρίχθηκαν πάνω στίς άνάγκες τοϋ καλούμενου λαοΰ, καί ό λαός ήθελε βελούδινες καί χρυσαφένιες κα




τασκευές. Ό Μπρέχτ κατ’ αρχήν γελοιοποιήθηκε άπό αυτόντόν ίδιο τόν «λαό» καί στή συνέχεια ήταν άνεκτός σάνκλόουν, πολύ άργότερα άναγνωρίσθηκε σάν ό πρωτοποριακός συγγραφέας πού ήταν.ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ: ’Αλλά ό λαός ό οποίος πιστεύουμε δτι θάσυμμετείχε καθοριστικά στήν τέχνη στό σοσιαλιστικό κράτοςδέν είναι λαός αύτοϋ τοΰ είδους.ΜΠΛΟΧ: Τέτοιος λαός θά μπορούσε νά υπάρξει μονάχα σέκάποιο μεταγενέστερο στάδιο. Ή λατρεία τοΰ προλεταριάτου σεβάστηκε μιά τάξη πού είχε βυθιστεί στή βαρβαρότητακαί δυστυχώς ή τάξη αύτή έλάχιστη σχέση εχει μέ εναμελλοντικό άπελευθερωμένο προλεταριάτο. Κατά συνέπειακυριάρχησε τό γοϋστο τών μικροαστών. "Αν ή καινούργιαάρχιτεκτονική τής ’Επανάστασης είχε διατηρηθεί, τότε ήμάζα θά είχε καλλιεργηθεί μέχρι τόν ΰψιστο βαθμό τήςέπίγνωσής της. Είναι τά άτομα πού αυξάνουν τήν έπίγνωσητής κοινωνίας. Κάποιος πρέπει νά κοινοποιήσει τή δημιουργική του ιδεολογία στό προλεταριάτο.

Ή περίφημη μοναξιά τοΰ καλλιτέχνη δέν άντιφάσκει πρόςτήν ένότητά του μέ τήν κοινωνία. 'Ένας καλλιτέχνης είναιμόνος καί άπεικονίζει τό ταβάνι του ή μιλά σ’ έναν μικρόκύκλο πού αισθάνεται δπως αύτός, ένας άλλος είναι μόνοςκαί έκφράζει τίς μεγάλες άνθρώπινες ανησυχίες, μέσωτώνόποιων μιλα έξ ονόματος έκατομμυρίων. Διότι είναι καίαυτός μέλος τής κοινωνίας. Μέ έγελιανούς δρους: τό άτομο έρχεται νά σώσει τό παγκόσμιο πνεϋμα. Αύτό άληθεύειιδιαίτερα γιά τό δράμα, τό οποίο πάντοτε άπεικόνιζε τήνκοινωνία.

’Αλλά ένας συγγραφέας ποτέ δέν μπορεί νά είναι άγορη-τής. Ή τέχνη πρέπει νά είναι αυθεντική καί έντυπωσιακή.

Ή κραυγή πρέπει νά άντηχεί μέσα άπό τήν άρπα ένός ΐδιαί-

65



ERNST BLOCH

τερου ατόμου. Στήν ’Ανατολική Γερμανία κανείς δέν πήγαινεστά θέατρα άν καί τά έργα απεικόνιζαν μέ ακρίβεια τήνκοινωνία καί τά προβλήματα τής έποχής. Ήσαν βαρετάάρθρα έφημερίδας στιχουργημένα. «Ή κοινοτοπία είναι ήάντεπανάσταση!» (’Ισαάκ Μπάμπελ). ’Επιπλέον, οΐ έννοιεςτής «ομάδας» ή τής «συλλογικότητας» διεστράφησαν άπότόν ναζισμό. Τά χειρότερα έγκλήματα στήν ιστορία διαπρά-χθηκαν στό όνομα τοΰ λαοΰ. Τό μοναδικό φως στή ναζιστικήΓερμανία ήταν μερικά άτομα. Πρέπει νά υπάρχει άλληλεγ-

γύη άνάμεσα στό άτομο καί στήν κοινωνία, άλλά ή λύσηδέν θά προέλθει μόνο άπό τήν κοινωνία.ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιά είναι ή διαφορά άνάμεσα στήν κουλτούρα πρίν τήν έπανάσταση καί στήν κουλτούρα μετά τήν έπα-νάσταση;ΜΠΛΟΧ: Δέν είμαι ή Πυθία. Σέ κάθε έποχή συμπλέκονταιδύο νήματα, πρώτον «ή πολιτιστική κληρονομιά» (Ένγκε-λς), δηλαδή ή θρησκεία, ή τέχνη καί ή φιλοσοφία- καί δεύτερον, ή ιδεολογία. Ή ιδεολογία είναι άκριβώς μιά χροιά τηςέπίγνωσης πού τονίζεται καί σβήνει μαζί μέ τήν κυρίαρχηδύναμη. «Οΐ κυρίαρχες ιδέες μιας έποχής είναι οΐ ιδέες τήςάρχουσας τάξης» (Μάρξ). Ή Βίβλος άποτέλεσε μιά δικαιολογία γιά τίς φτηνές της εισαγωγές- ή διατήρηση τής καθαρότητας τοΰ κομμουνισμοϋ είναι μιά πρόφαση γιά τήνκατοχή τής Τσεχοσλοβακίας. Τίποτε, δέν εχει άλλάξει. Τάσλόγκαν καί τά άλλοθι πού κυκλοφοροϋν στή Σοβιετική"Ενωση σήμερα είναι καθαρή ιδεολογία καί τό καλύτερο πούμπορεί νά προκύψει άπ’ αύτά είναι ή προειδοποίηση: δένπρέπει νά ενεργείτε μέ αύτόν τόν τρόπο. Τί περισσότερο έχειέκφράσει ή πολιτιστική άξία μιας έποχής ή μιας τάξης: μιλαγιά τό μέλλον. Κάθε σημαντικό φιλοσοφικό ή καλλιτεχνικόεργο συμβάλλει στή μελλοντική ώριμότητα. Κατά συνέπεια




τά μεγάλα έπιτεύγματα στό έποικοδόμημα δέν άνήκουνπλέον εντελώς στήν έποχή τους. Ό Παρθενώνας δέν μπορεΐνά διαγραφεΐ μόνο καί μόνο έπειδή χτίστηκε άπό μιά δουλοκτητική κοινωνία. Ή κοινωνική του άποστολή τήν έποχήτου δέν είναι πλέον έκεΐνο που ένδιαφέρει. Εκείνο πού τώραμας ένδιαφέρει είναι τό νόημα πού άποκτα γιά τίς επόμενες γενεές οΐ όποιες ζοϋν άπό μιά διαφορετική κατάσταση.

Κατά συνέπεια μόνο ή πρόοδοςκαί ή πάροδοςτοΰ χρόνουέκφράζουν τήν πλήρη άξία τής κληρονομιάς τοΰ παρελθόντος —καί ποτέ πλήρως. Μερικές φορές άντικείμενα περιφρόνησης φτάνουν νά γίνονται άντικείμενα σεβάσμιου, έκτι-μιοΰνται καί άσκοΰν έπίδραση. "Οταν ό Χέγκελ τοποθετοΰσεσάν αιώνιο παράδειγμα τήν ελληνική τέχνη υπερέβαλλε, άλλάτουλάχιστον είδε τήν σημιασία τής Ελλάδας. Ό 18ος αιώνας ουτε κάν πρόσεξε τή γοτθική τέχνη· αύτό τό καταλαβαίνουμε διότι ή παράλλαξη είναι μεγαλύτερη άπό τό σημείοστό όποιο βρισκόμιαστε. Άλλά στό μέλλον θά δοΰμιε άκόμηπερισσότερα. Τό έπίδεικτικό υποκείμενο της κουλτούραςάναπτύσσεται μέ τόν σοσιαλισμό- ολόκληρος ό πλοΰτος τουθά φανεί μονάχα μέσα στή σοσιαλιστική κοινωνία.ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιά είναι ή σχέση μεταξύ αισθητικής καίπρακτικής δράσης κατά τήν έπανάσταση: "Εχει άκόμη ήτέχνη μιά άποστολή ή χάνει τόν σκοπό της;ΜΠΛΟΧ: Ή αισθητική δέν θά έπρεπε νά συγχέεται μέ τήν

θεωρία ή νά έκλαμβάνεται ώς στερούμενη ένδιαφέροντος.Βέβαια, συχνά τό άληθινό, τό καλό καί τό όμορφο, ή μάλλονό,τι θεωρείται σάν τέτοιο, δέν έχει τίποτε νά κάνει μέ τήνκαθημερινή ζωή καί έτσι υπηρετεί τήν άπάτη, σάν ένα όπιοτοΰ λαοΰ. Τήν έποχή τής Ίερας Συμμαχίας οΐ όπερες κρατούσαν τό κοινό σέ μιά κατάσταση έξαρσης μέχρι πού έπεφτε η αυλαία, αλλά τό έπόμενο πρωινό ή πραγμιατικότητα

67



ERNST BLOCH

δέν είχε αλλάξει. Άκόμη καί ό Μπλόχ —αν καί δέν ήταναυτή ή πρόθεσή του—μπορεΤ νά χρησιμεύσει γιά έξαπάτηση. Ή ευσέβεια είναι άγωγός τής αστικής ειρήνης: ό Θεός θάφροντίζει γιά τά πάντα. 'Όμως ή έπαναστατική τέχνηυπάρχει πράγματι. Τί τρομακτικά άξιώματα απορρέουν άπότόν Γκρυνεβαλντ! Στίς Βρυξέλλες τό 1830 ξέσπασε μιάάνατραχή μετά τό άνέβασμα τοΰ έργου τοΰ Ώμπέρ. Ή Μ ουγκή τοΰ Π ορτίτσι. Ό Λένιν ισχυριζότανε ότι βρίσκει τήδικαίωση τής έπαναστατικής του δραστηριότητας στόν

Μπετόβεν. Τό θέατρο καί ή αφήγηση μπορεΤ νά είναι είτεένα προστατευτικό πάρκο εϊτε ένα έργαστήρι- μερικές φορέςπαρηγορούν καί κατευνάζουν, άλλες φορές διεγείρουν μπορεΤ νά είναι ε’ίτε φυγή είτε προεικονισμός τοΰ μέλλοντος. Ήκατάσταση πού δημιουργοϋν δέν είναι μόνον ή ψευδαίσθηση· μπορεΤ έπίσης νά είναι μιά πρόβλεψη αύτοϋ πού πρόκειται νά έλθει, διότι μέσα της καταργεΤται ή άντίσταση τοΰέμπειρικοϋ κόσμου. Ό Μπρέχτ μετέτρεψε τό θέατρο σέ έναέργαστήρι γιά καινούργια μοντέλα. Σχετικά μέ τό πρόβλημακατά πόσον ένας άνθρωπος μπορεΤ νά θυσιαστεί γιά τήνομάδα, στήν άρχή δημιουργεΤ έναν ήρωα πού καταφάσκει,υστέρα έναν πού άρνεΤται καί θά μπορούσε νά προσθέσει καίκάποιον πού θά έλεγε «ϊσως».

Ή τέχνη διατηρεΤ τήν προφητική της λειτουργία άκόμη καί μετά τήν έπανάσταση. Ή εικόνα τοΰ "Ελληνα, τοΰπολίτη, γιά πρώτη φορά σκιαγραφήθηκε στήν τέχνη. Κατάόμοιο τρόπο, ή άρχιτεκτονική δημιουργεΤ γιά πρώτη φοράστόν πραγματικό χώρο ένάντια στά έμπόδια άπό τά όποΤαή γη είναι γεμάτη. "Αν τά άνατρεπτικά στοιχεΤα τής τέχνης έξαφανίζονταν μέσα στήν άταξική κοινωνία, αυτό θάάποτελοϋσε άπόδειξη ότι ή πραγματικότητα παρέμεινε στόστάδιο τής μικροαστικής κοινωνίας στήν όποία ή τέχνη




γίνεται μιά καταπραϋντική ιδεολογία άντί νά είναι ένα σαλ-πιγκτήριο κάλεσμα. Ή αληθινή τέχνη, συμπεραμβανομένηςκαί τής έπαναστατηκής τέχνης, είναι πάντοτε ενα σαλπι-γκτήριο κάλεσμα καί μιά πρόκληση.

Άπό τή σκοπιά αύτή θά επρεπε νά καθιερωθεί μιά ιεραρχία τών τεχνών. Ή λογοτεχνία, πού διαβάζεται, έχειισχυρότερη έπίδραση άπό εκείνη της σιωπηλής γλυπτικήςή τών ζωγραφικών έργων πού βρίσκονται σέ μιά πινακοθήκη· καί τό θέατρο, πού συνδυάζει θέαμα καί άκρόαμα καίδονεί μέ δραματική ένταση, είναι μεγαλύτερη πρόκληση. Όλόγος πάνω στή σκηνή μπορεί νά έχει τίς συνέπειες πού έχεικαί ό λόγος μπροστά σέ μιά λαϊκή συγκέντρωση. Ό Λένιντοποθετούσε τόν κινηματογράφο στήν υψηλότερη θέση άπότήν άποψη τής έπίδρασης. "Ομως γιά τόν έλεύθερο χρόνο,στή διάρκεια της άνάπαυσης άπό τήν έργασία, θά μποροΰσενά υπάρξει μιά διαφορετική ιεραρχία, καί ή φύση τής τέχνηςώς πρόκληση θά μποροΰσε νά έπανατοποθετηθεϊ λειτουργικά.

ΤόΠ εριμένοντας τόν Γ κοντό δείχνει τόν μεγάλο κίνδυνο τής έποχής μας, τόν μηδενισμό, ό όποιος μόνο προσωρινά καλύπτεται άπό τόν έπαναστατικό ένθουσιασμό. Όμηδενισμός είναι άναπόφευκτος όταν ολόκληρη ή άνθρωπό-τητα έπιτυγχάνει υπερβολικά έλεύθερο χρόνο χωρίς τήνκατάλληλη προετοιμασία μέ άποτέλεσμα νά προκαλεΐταιάνία. Το νά υποδεικνύουμε τόν κίνδυνο αύτόν δέν είναι «πα

ρακμή» άλλά άντίθετα είναι τόσο σημαντικό όσο καί τό νάφωτίζουμε τόν δρόμο πού όδηγεϊ στίς κορυφές τοΰ σοσιαλι-σμοΰ. 'Υπάρχουν μόνο κορυφές; Στόν δρόμο γιά τόν σοσιαλισμό υπάρχουν άσυνέχειες καί πρέπει κανείς νά είναι προετοιμασμένος νά τίς συναντήσει.

69




ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΟΥΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑ ΣΗ (ΣΥΖΗΤΗΣΕΙ Σ ΜΕ ΤΟΝ ΕΡΝΣΤ

ΜΠΛΟΧ) ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΕΝΕΛΑΟ ΛΤΚΙΑΡΔΟΠΟΤΛΟ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΦΙΛΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ TOY MIX. ΛΕΟ-ΝΤΑΚΙΑΝΑΚΟΥ ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ

ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΩΝ ΑΦΩΝ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΟ ΤΟΥ 2007 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΕΡΑΣΜΟΣ



01 ΙΔΕΕΣ

*

LUCIEN GOLDMANN,Ε ισαγω γή στόν Λ ούκατς καί τόν Χ άιντεγγερ · Μ. ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ,Ή σύγκρουση μέ τόν Ν όμο ώς έμπρακτη κριτική τοΰ Δ ικαίου · KARL KORSCH,Ά πό τή διαλεκτική τοΰ Χ έγκελ στή διαλεκτική τοΰ Μ άρξ · Η.

LEFEBVRE,Ή μαρξική θεωρία τοΰ κράτους · GEORGLUKACS,Ά πό τή αινομενολογία στόν υπαρξισμό · HEGEL-FEUERBACH-MARX,Κ ράτος καί θρησκευτική συνείδηση ·

JEAN HIPPOLYTE,Χ έγκελ καί Μ άρξ · Μ. ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ,Ά ντι-ιδεολογικά · ΓΕΡ. ΛΓΚΙΑΡΔΟΠΟΓΛΟΣ,Ή «Ρ ω μιοσύνη» στόν Π αράδεισο · G. A. PAUL, Ή λενινιστική θεωρία της αντίληψης · ERNST CASSIRER,Ή τεχνική τών σύγχρονων πολιτικώ ν μύθω ν · ERNST BLOCH,Ο υτοπία καί έπανάσταση · MAX HORKHEIMER,Ο ί 'Ε βραίοι καί ή Ε ύρώπη · HANNA ARENDT,Σκέψεις γιά τήν πολιτική καί τήν έπανάσταση · Η. LEFEBVRE,Α ρχαίοι καί νέοι Έ λεάτες • FRANZ NEUMANN,Ή έννοια της πολιτικής έλευθερίας ·A. WELLMF.R,Λ όγος, ούτοπία καί διαλεκτική τοΰ Δ ια ωτισμού · ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ,Φ ύση καί κοινωνία · Α.HELLER,Ή Μ εγάλη Δ ημοκρατία· Μ. JAY, Ή έννοια τής ολότητας στόν Λ ούκατς καί τόν Ά ντόρνο · GEORG ZIMMEL,Π όλη καί ψυχή · ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ - ΚΑΒΕΛΙΝ,Έ θνος καί οϊκουμενικότητα · ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ,Φ ιλοσο ικός ρε ορμισμός · ZYGMUNT BAUMAN,Κ αί πάλι μόνοι ·

ΓΙΩΡΓΟΣ Σ. ΒΛΑΧΟΣ, Ή συνείδηση ένάντια στόν Ν όμο ·ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ,Π ρός τή ρομαντική κρίση · Μ.LOWY - R. SAYRE,Ή έξέγερση τών άθλιων · ERNST BLOCH- ΤΗ. W. ADORNO,Κ άτι λείπει · RAYMOND WILLIAMS, Ό Τ. Σ. ' Ε λιοτ ώς κριτικός τής κουλτούρας · ΦΩΤΗΣ

151609907-ernst-bloch-Ουτοπία-και-επανάσταση-εκδ-Έρασμος

Documents