1. POJAM KRIVICNOG POSTUPKAU teoriji krivicnog procesnog prava postoje tri shvatanja o odredivanju pojma krivicnog postupka. Prvo shvatanje se zasniva na davanju primata krivicnoprocesnoj radnji koja se shvata kao realni (fizicki) fenomen, zbog cega se ovaj pojam krivicnog postupka naziva realistickim.Drugo shvatanje se zasniva na davanju primata krivicnoprocesnom odnosu koji se shvata kao cisto pravni fenomen, zbog cega se ovaj pojam krivicnog postupka naziva pravnim (juristickim). Najzad, susrecemo i tzv realisticko-pravno (realisticko-juristicko) odredenje pojma krivicnog postupka, gdje se, u sustini, radi o jednom kompromisu u kome se krivicni postupak nastoji sagledati kompleksno i sa spoljasnje strane, polazeci od krivicnoprocesne radnje i sa unutrasnje, polazeci od krivicnoprocesnog odnosa. Za objasnjenje sustine posebno su znacajna dva pojma krivicnog postupka, i to realisticki i pravni. 1-Realisticni pojam kricvicnog postupkaKrivicni postupak, posmatran u svojoj spoljnoj manifestaciji, kao fizicki fenomen, jeste skup krivicnoprocesnih radnji procesnih subjekata: suda i stranaka (tuzioca i osumnjicenog, odnosno optuzenog), regulisanih procesnim propisima i upravljenih na postizanje sudske odluke po obvinjenju za krivicno djelo ili odluke o drugim procesnim odnosima koji su u vezi sa krivicnim djelom, a zahtijevaju ucesce i odluku suda. Krivicni postupak je, dakle, skup zakonom uredenih procesnih radnji procesnih subjekata, koje u odredenom procesnom cilju preduzimaju procesni subjekti. 2-Pravni pojam krivicnog postupkaIzvrsenjem krivicnog djela stvara se izmedu drzave i izvrsioca djela jedan materijamopravni odnos. Za drzavu se stvara pravo i duznost da prema izvrsiocu, cija odgovornost bude utvrdena, primijeni krivicni zakon. Za osumnjicenog, odnosno optuzenog istovremeno, rada se odgovarajuce pravo da njegova krivicna odgovornost bude utvrdena i sankcija eventualno odredena i izvrsena pod pretpostavkom i u granicama odredenim zakonom. Odnos koji tako nastaje izmedu drzave i osumnjicenog, odnosno optuzenog, pravni je odnos, jer je regulisan pravom i ustanovljava pravo i obaveze za obje strane. Materijalnopravni odnos je sustinski i konkretan, ali je hipotetican, jer njegovo stvarno postojanje i obim tek treba da se utvrde i to se raspravljanje i utvrdivanje vrsi u krivicnom postupku. 3-Karakteristike krivicnog postupkaKrivicni postunajc ima sljedece karakteristike:1) Krivicni postupak je prinudan odnos za stranke i za sud, jer je ureden prinudnim pravom (ius cogens). Tuzilac odlucuje o pokretanju postupka, ali je obavezan da ga pokrene i vodi ukoliko su uslovi za vodenje postupka ispunjeni. Osumnjiceni, odnosno optuzeni se sa svoje strane mora upustiti u procesnopravni odnos i dopustiti da se protiv njega otvori i vodi postupak, a od njegove volje zavisi jedino davanje iskaza i preduzimanje radnji odbrane. 2) Postupak je, u isto vrijeme, instrumentalan (formalanvec'sluzi utvrdivanju jednog drugog odnosa (materijalnopravnog odnosa). On je, dakle, sredstvo ill instrument za ozivotvprenje krivicnog zakona3) Postupak je sekundarnog karaktera: zasniva se na pretpostavci prethodog postojanja materijalnopravnog odnosa izmedu drzave i osumnjicenog, odnosno optuzenog, a ima za cilj da utvrdi postojanje ili nepostojanje tog drugog odnosa i, u slucaju postojanja, da ga raspravi. To je primarni cilj zastite interesa pojedinca i drustvene zajednice kao cjeline.4) Krivicni procesnopravni odnos je trostran, jer se zasniva i tece izmedu tri procesna subjekta: suda, tuzioca i osumnjicenog, odnosno optuzenog Od sva tri subjekta, jedino tuzilac stupa dobrovoljno u taj odnos, zasnivajuci ga, u stvari, podnosenjem optuzbe. Sadrzinu procesnopravnog odnosa tako cine tri posebno regulisana procesnopravna odnosa, tj. tri grupe prava i duznosti: odnos izmedu tuzioca i suda, odnos izmedu osumnjicenog, odnosno optuzenog i suda i medusobni odnos izmedu tuzioca i osumnjicenog, odnosno optuzenog 5) Krivicni procesnopravni odnos je jedinstven, jer se, dinamicki posmatrano, jedinstveno formira od svih medusobnih odnosa procesnih subjekata, ali je, u isto vrijeme, i slozen, kompleksan.

Podjela procesa na stadijume moze biti razlicito postavljena u zakonu. U nasem zakonodavstvu krivicni postupak ima dva stadijuma: prethodni postupak i glavni postupak (po pravilu, sa podjelom svakog od ovih stadijuma na pojedine faze).Stadijum prethodnog postupka sluzi pripremanju sudenja o samoj stvari (glavnog' pretresa) i raspravljanju pitanja da li jedna krivicna stvar treba da izade na sudenje ili postupak treba obustaviti bez izlazenja na sudenje. Ovaj postupak obuhvata istragu i stavljanje osumnjicenog pod optuzbu.Stadijum glavnog postupka, koji slijedi nakon prethodnog postupka, predstavlja dio postupka u kome se krivicna stvar konacno raspravlja. Ovaj stadijum obuhvata:

a) glavni pretres; b) donosenje i objavljivanje presude (sve ovo predstavlja postupak u prvojn stepenu)c) postupak po pravnim lijekovima (postupak pred visim sudom).

4-Osnovne procesne pretpostavke . Podrazumijeva se da su osnovne procesne pretpostavke odredene ako su utvrdeni.elementi koji cine osnovne procesne pojmove (procesne subjekte i procesne radnje).Osnovne procesne pretpostavke su uslovi koji moraju biti ispunjeni da bi procesnopravni odnos (u cjelini ili u pojedinim stadijumima i fazama) mogao da se, povodom konkretnog krivicnopravnog zahtjeva, obrazuje, razvija i zavrsi.Osnovne procesne pretpostavke su uslovi neophodni za postojanje procesnopravnog odnosa, za omogucavanje procesa i donosenje odluke uopste. Osnovne procesne pretpostavke treba razlikovati i od zakonskih pretpostavki za preduzimanje pojedinih procesnih radnji (npr. za odrzavanje glavnog pretresa), kao i od uslova kaznjivosti, koji ulaze u opsti pojam krivicnog djela i pripadaju materijalnom krivicnom pravu. Postojanje krivicnog djela ne zavisi od postojanja procesnih pretpostavki. 5-Forme krivicnog postupkaForme krivicnog postupka mogu biti opste i posebne, s tim da je opsta ona forma postupka koja je utvrdena u zakonu kao tipicna (normalna). U zakonu je propisan opsti krivicni postupak koji nije vezan za odredeni sud, niti za odredenu kategoriju osumnjicenih, odnosno optuzenih.Posebni krivicni postupci za odredene kategorije sudova propisuju postupanje razlicito od tipicnog (normalnog). Zakon o krivicnom postupku ne predvida nikakvu posebnu potpunu formu postupanja, ali u pogledu postupka za izdavanje kaznenog naloga, postupka prema maloljetnicima, postupka protiv pravnih lica i postupka za izricanje sudske opomene regulise neke modifikacije u odnosu na tipicno postupanje. 6-Obim krivicnog procesnog odnosaKrivicnog postupka ne moze biti bez prethodne sudske odluke kojom sud odlucuje da li postoje zakonski osnovi za vodenje postupka. Polazeci od toga, kao i od zastite ljudskih prava i sloboda, a posebno od pretpostavke nevinosti, treba uzeti da je krivicni postupak pokrenut potvrdivanjem optuznice (ne u momentu donosenja naredbe tuzioca o sprovodenju istrage, odnosno podizanja optuznice, jer ti akti ne obavezuju sudiju)U postupku za izdavanje kaznenog naloga, postupak je, takode, pokrenut kada sudija potvrdi optuznicu, posto se prethodno slozio sa zahtjevom za izdavanje kaznenqg naloga poslije cega se zakazuje saslusanje optuzenog.2.CILJEVI I OPRAVDANJE KRIVICNOG POSTUPKAjNeposredni cilj krivicnog postupka je omogucavanje primjene materijalnog krivicnog prava na konkretan slucaj, tj. utvrdivanje sudskom odlukom da li je krivicno djelo izvrseno, da li ga je izvrsio optuzeni, da li se optuzenom moze izreci krivicna sankcija. Pored ovog neposrednog, krivicni proces ima i konacni cilj, koji je istovjetan sa ciljem materijalnog krivicnog prava (cijem ostvarenju krivicni proces sluzi), a sastoji se u odbrani ili obezbjedenju drustvenog poretka od kriminaliteta. Utvrdenjem krivice ili neduznosti za pretpostavljenu povredu javnog poretka, opisanu kao krivicno djelo, te krivice njenog ucinioca, ostvaruje se drzavna djelatnost javnog kaznjavanja i kroz autoritet sudski izrecene kazne u pravnosnaznoj presudi otklanja neizvjesnost u

odnosima izmedu pripadnika drustvene zajednice. Pored ovog opsteg cilja, postoje posebni ciljevi pojedinih stadijuma i faza postupka, koji se uklapaju u opsti cilj.U krivicnom postupku stalno su prisutna dva suprotstavljena interesa. Sa jedne strane, postoji interes osumnjicenog, odnosno optuzenog, kao pretpostavljenog krivca, da se sto manje ogranicavaju njegova prava i slobode, dok se definitivno ne utvrdi da je krivicno odgovoran,a sa druge da drustveni poredak bude efikasno i brzo zasticen od kriminaliteta. Opravdanje krivicnog postupka nalazi se u cinjenici da je to najsigurniji nacin reagovanja na kriminalitet, jer obezbjeduje da nevin nece biti osuden i da kriv nece izbjeci krivicnu sankciju. U stvari, potreba za krivicnim postupkom dolazi iz istih onih razloga koji opravdavaju i potrebu za pravom i zakonitoscu uopste.3.POJAM,PREDMET I DIOBA KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA-Pojam krivicnog procesnog pravaKrivicnoprocesno pravo je skup pravnih propisa kojima se odredjuju procesne radnje,njihova forma I unutrasnja vrijednost I odredjuju procesni subjekti kao vrsioci tih radnji-Predmet krivicnoprocesnog pravaJe utvrdjivanje postojanja krivicnopravnog zahtjeva drzave u pojedinoj krivicnoj stvari pokrenutoj povodom ucinjenog krivicnog djela.Taj se predmet okoncava donosenjem pravosnazne odluke o toj stvari.Krivicni postupak se razlikuje od krivicnog izvrsenja.-Dioba krivicnog procesnog pravaMoze se razvrstati u nekoliko grupa a najznacajnije suRedovno I vandredno krivicno procesno pravo(redovno se zasniva na savremenim standardima a vandredno odstupa od standarda I nacela,Opste I posebno kr.procesno pravo(opste vazi za sve krivicne stvari I sve osumnjicene a posebno samo za sudjenje odredjenih kr.djela)Osnovno I dopunsko kr.procesno pravo(osnovno je sadrzano u zakonu o kr.postupku a dopunsko u drugim zakonima I propisima kr.procesnog prava)Glavno I sporedno kr.procesno pravo(glavo se odnosi nakrivicno procesnu materija asporedno na neku drugu materiju)Trajno I privremeno kr.procesno pravo(podjela se vrsi da li vrijeme vazenja je unaprijed odredjeno) 4.IZVORI KRIVICNOG PROCESNOG PRAVAKrivicno pr.pravo nastaje normativnom aktivnoscu nadlezni drzavni organa,u obliku zakona drugih propisa I opstih akata. Kao izvor prava od donosenja novog krivicnog procesnog zakonodavstva u BiH moze se smatrati i pravicnost, koja predstavlja "prirodno i urodeno osjecanje pravde svakog covjeka, pa i onoga koji sudi u krivicnom postupku". Pravicnost je, iznad svega, vazna za primjenu prava, narocito pri odmjeravanju sankcija, ali ne predstavlja stvaranje norme, vec pravilnu primjenu diskrecione vlasti sudije i pravilnu primjenu interpretativnih i korektivnih ovlascenja koja su data sudiji. Stanovista zauzeta u nauci o krivicnom procesnom pravu takocte nisu izvor prava, jer predstavljaju izlaganje teoretskih pitanja i naucnu obradu pozitivnog prava i imaju veliki znacaj za primjenu prava. Sudija se u svojoj odluci ne poziva na naucne interpretacije pojedinih pravnih normi, vec na sopstveno shvatanje zakona, koje je ubjedljivije i pravilnije ako je zasnovano na dobrom poznavanju stavova krivicnoprocesne nauke.Kao kriterijum sta se moze smatrati izvorom prava, vazi sljedece pravilo: nije izvor krivicnog procesnog prava sve sto utice na formiranje odluke u konkretnom slucaju, vec samo ono sto obavezuje na odredenu odluku. Obavezno se primjenjuje samo pravna norma. Izvori javljanja krivicnog procesnog pravaKrivicne procesnopravne norme mogu biti sadrzane u zakonu ili podzakonskom aktu. To su apstraktni izvori krivicnog procesnog prava, odnosno forme u kojima se ovo pravo

moze javiti. Osnovno krivicno procesno pravo javlja se u formi zakona, a sporedno moze biti sadrzano i u podzakonskim pravnim aktima. Pravne propise krivicnog procesnog prava (osnovnog i sporednog) donose Parlamentarna skqrjstina BiH, Parlament Federacije BiH, Narodna skupstina RS I Skupstina BDBiH.5.KONKRETNI IZVORI KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA U BIHObzirom na njihovo porjeklo konkretni izvori krivicnog procesnbog prava u bih mogu biti unutrasnji I medjunarodni a obzirom na njihov rang ustavni,zakonski I podzakonski.U odnosu na pitanja u kojoj je mjeri njihov sadrzaj posvecen regulisanju kr.postupka oni mogu biti glavni I sporedni1-glavni unutrasnji izvori zakonskog ranga cine ZKPBIH,ZKPFBIH,ZKPRS I ZKPFBIH2-GLAVNI UNUTRASNJI IZVORI PODZAKONSKOG RANGA su uredba sa zakonskom snagom o izrucenju po molbi medjunarodnog sudauputstvo o primjeni pravila u postupku ekstradicije za nadlezne institucije, bih,fbih,rs I bdbih3-Glavni medjunarodni izvori krivicnog procesnog prava su EKLJP,MKGPP I univerzalna deklaracija o pravima covjeka iz 1948 god.4-Sporedni unutrasnji izvori kr.procesnog prava bih Mogu biti ustavnog(ustavi bih,fbih,rs,kantona I statut BDBIH) I zakonskog karaktera5-medjunarodni sporedni izvori su evropsta konvencija o suzbijanju terorizma,medjunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja terorizma,medjunarodna konvencija o suzbijanju teroristickih bonbaskih napada itd6. ISTORIJA KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA BOSNE I HERCEGOVINE1. KRIVICNO PROCESNO PRAVO OD 1918. GODINE I U KRALJEVINI JUGOSLAVIJlJPrva jugoslovenska drzava (Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca) naslijedila je raznoliku pravnu regulativu o krivicnom postupku. Jedno vrijeme, poslije stvaranja te drzave, 1918. godine, na teritoriji koja je usla u sastav nove drzave vazilo je sest razlicitih krivicnoprocesnih zakonodavsta. Bosna i Hercegovina je imala Zakon o krivicnom postupku, od 1891. godine, sacinjen, takocte, prema austrijskom Zakoniku iz 1873. godine.Jedinstveni Zakonik o krivicnom sudskom postupku za Kraljevinu Jugosfeviju donijet je 16. februara 1929. godine, a stupio je na snagu 1. januara 1930. godine. Zakonik je pripadao tipu krivicnog postupka zasnovanog na austrijskom Zakoniku o krivicnom postupku od 1873. godine i odgovarao je njemacko-austrijskom tipu krivicnog postupka akuzatorskog procesnog sistema. Bio je u skladu sa savremenim standardima liberalne evropske drzave, sa nizom rjesenja koja se ni danas ne mogu smatrati zastarjelim. Postupak je zasnovan na optuznom principu i uvijek se pokrece na zahtjev ovlascenog tuzioca (javnog, privatnog ili supsidijarnog). Sudovi su sastavljeni samo od sudija po pozivu. Postupak je detaljno regulisan kao postupak pred okruznim sudom, s tim da sadrzi i odredbe za postupak pred sudijom pojedincem, za postupak protiv mladih maloljetnika i protiv nepoznatih, odsutnih i odbjeglih izvrsilaca krivicnih djela. Okrivljeni je imao siroka prava na formalnu odbranu u svakom stadijumu postupka. Sistem pravnih lijekova je, sa gledista logike, bio savrseno konstruisan, ali pretjerano komplikovan (tri redovna pravna lijeka protiv presude), formalisticki postavljen i parnicarima nepristupacan (reviziju protiv presude okruznog suda kao zbornog, zbog toga, obavezno je morao sacinjavati advokat)2. KRIVlCNO PROCESNO PRAVO SOCIJALISTlCKE JUGOSLAVIJE 1) Za vrijeme Drugog svjetskog rata, na podrucjima koja su kontrolisale partizanske jedinice, sudenje krivicnih stvari vrsili su narodnooslobodilacki odbori i vojne vlasti. Donjieto je vise propisa koji su segmentarno regulisali dio materije krivicnog postupka. Od posebnog znacaja donosenje Naredbe o osnivanju vojnih sudova iz 1942. godine

(koja je regulisala tok krivicnog postupka pied prvostepenim vojnim sudom, a krivicni postupak se dijelio na dva stadijuma: isljedenje i sudenje) i Uredbe o vojnim sudovima iz 1944. godine (sa podjelom prvostepenog krivicnog postupka na stadijume prethodnog i glavnog krivicnog postupka).Na osnovu Zakona o nevaznosti pravnih propisa donijetih prije 6. aprila 1941. godine za vrijeme neprijateljske okupacije (iz 1946. godine), primjenjivana su i pravna pravila Zakonika o sudskom krivicnom postupku za Kraljevinu Jugoslaviju, iz 1929. godine, pod uslovom da nisu u suprotnosti sa Ustavom FNRJ, ustavima narodnih republika, zakonima i opstim vazecim propisima donijetim od nadlgznih organa npve drzave, kao i sa nacelima ustavnog poretka FNRJ i njenih republika.

2) Prvi poslijeratni Zakon o krivicnom postupku, donijet 12. oktobra 1948. godine, uz tzv. privremene mjere utvrdene Uvodnim zakonom za Krivicni zakonik (od 27. februara 1951. godine), bio je na snazi do 1. januara 1954. godine. PredstavIjao je postupak u kome je tuzilastvo bilo sa ogromnim ovlascenjima. Zakon je pripremljen u velikoj mjeri po ugledu na sovjetsko procesno zakonodavstvo, sa osnovnim ciljem uspostavljanja i zastite novog drustvenog poretka. Umjesto principa sudske nezavisnosti, tzv. princip partijnosti predstavlja osnovno nacelo sudske organizacije i postupka. Prethodni postupak vodi sam javni tuzilac, sa velikim ovlascenjima koja mu pripadaju kao drzavnom organu, a ne procesnoj stranki. Protiv optuznice, koju podnosi javni tuzilac, nema prigovora. Supsidijarna tuzba ne postoji. Odbrana preko branioca moguca je samo u dijelu postupka koji se vodi pred sudom.3) Zakonik o krivicnom postupku, od 10. septembra 1953. godine, zamijenio je zakon o krivicnom postupku od 12. oktobra 1948. godine. Novim zakonikom je, pored ostalog, odredivanje pritvora i istraznog zatvora i vodenje isljedenja, koje je ranije obuhvatalo i izvidaj i istragu, izuzeto iz nadleznosti javnog tuzilastva i prenijeto u nadleznost suda (istraga i istrazni zatvor) i policije (izvidaj i pritvor). Trajanje istraznog zatvora do optuzenja ograniceno je na devet mjeseci, sa pravom zalbe protiv rjesenja o odredivanju pritvora i istraznog zatvora. Dozvoljen je prigovor na optuznicu. U odredenim slucajevima dozvoljena je i zalba protiv drugostepene presude. Priznato je pravo na naknadu imovinske stele neopravdano osudenim licima i licima nezakonito lisenim slobode.Novelom Zakonika iz 1959. godine priznato je pravo strankama i braniocu da u izvidaju prisustvuju ispitivanju svjedoka, kada je bilo vjerovatno da svjedoknece doci na glavni pretres ili kad je izvidajni organ nasao da je to cjelishodno. Uveden je obavezni pritvor poslije izricanja prvostepene presude kojom je izrecena kazna strogog zatvora od pet godina ili teza kazna. Utvrdeno je da rok za zalbu tece od kasnijeg dana prijema ako se presuda dostavlja i okrivljenom i braniocu. Na drugi nacin i detaIjnije su organizovani postupak prema maloljetnicima i postupak za rehabilitaciju i brisanje osude.Novela iz 1962. godine odnosila se na opoziv uslovnog otpusta.U Noveli iz 1965. godine preformulisana je klauzula o pretpostavci nevinosti, tako sto je umjesto "ne smatra se krivim" receno "ne moze biti smatran uciniocem krivicnog djela”. Utvrdeno je pravilo da pritvor odreduje sud, a policija samo po odredenim osnovama ili uz poseban uslov. Mogucnost zalbe protiv drugostepene presude prosirena je i na presude Vrhovnog vojnog suda. Predvidena je mogucnost sudenja u odsustvu protiv okrivljenog koji je ispitan, uz uslov da na pretres nije dosao, iako je pozvan, a radi se o postupku pred opstinskim sudom za krivicno djelo za koje je kao glavna kazna propisana kazna zatvora ili

blaza kazna.Kao nov institut ustanovljena je javna sjednica pred drugostepenim sudom. Po zahtjevu za zastitu zakonitosti, sud je na stetu okrivljenog mogao samo da utvrdi povredu zakona. Detaljno je normiran skraceni postupak.4) Poslije Ustava SFRJ iz 1974. godine donijet je novi Zakon o krivicnom rostupku, 24. decembra 1976. godine. U stvari, radi se o izmijenjenom i jopunjenom Zakoniku iz 1953. godine. I naziv "Zakonik" zamijenjen je nazivom "Zakon", sa obrazlozenjem da jugoslovenski pravni sistem ne poznaje normativni akt sa takvim nazivom i zbog toga sto cjelokupna procesna materija (npr. stvarna nadleznost) nije obuhvacena tekstom. Odredbama ovog zakona krivicni postupak je uskladen sa Ustavom SFRJ i ustavima republika i autonomnih pokrajina. U prvom redu, izmijenjene su odredbe koje se ticu organizacije sudova, buduci to spada u nadleznost republika i pokrajina. Novi Zakon o krivicnom postupku ne odreduje vise ni stvarnu nadleznost sudova, jer to pripada republickom i pokrajinskom zakonodavstvu.Korigovana je defmicija pretpostavke nevinosti na "ne moze biti smatran krivim". U nacelu je raspravljeno pitanje upotrebe jezika naroda i narodnosti u postupku.Pravo da se izuzece trazi zbog okolnosti koje izazivaju sumnju u nepristranost, ograniceno je samo na period do pocetka glavnog pretresa. Prosirena je obavezna odbrana. Odvojeno od vjestacenja, normiran je uvidaj, jer se uvidjelo da su to dvije odvojene i razlicite krivicnoprocesne radnje i relativno samostalna dokazna sredstva. Uvedeni su i posebno strucno lice i normiran njegov procesni polozaj, kao i rekonstrukcija dogadaja, kao posebna krivicnoprocesna radnja.Propisana je duznost izdvajanja iz spisa svih obavjestenja koja je policija uzela od okrivljenog i lica koja ne mogu biti svjedoci ili su oslobodena duznosti svjedocenja. Ustanovljena je obaveza dostavljanja braniocu optuznog akta i odluka ili pismena od kojeg tece rok za zalbu ili za odgovor na zalbu. Prosirena je i mogucnost koriscenja neposredne optuznice i omoguceno ispitivanje optuznice i po sluzbenoj duznosti od predsjednika sudeceg vijeca. Produzen je rok za prigovor protiv optuznice na osam dana, a za zalbu protiv presude (osim u skracenom postupku) na 15 dana. Pritvor do 30 dana bilo je moguce odrediti zbog izbjegavanja okrivljenog da dode na glavni pretres. Nacelo mutabiliteta prenijeto je i na drugostepeni postupak. Prosireno je nacelo oportuniteta u postupku prema maloljetnicima, all je uvedena mogucnost da se ovaj postupak spoji s postupkom prema punoljetnom lieu. Ponavljanje postupka za okrivljenog kome je sudeno u odsustvu, dozvoljeno je na njegov zahtjev, a ne ex offi-cio. Propisana je mogucnost podnosenja zalbe i protiv volje okrivljenog, kada je izrecena smrtna kazna. Pritvor iz razloga uvedenog novelom iz 1970. godine bio je dozvoljen i poslije izricanja prvostepene presude. Beneficium cohaesionis je u trecem stepenu prosiren na okrivljene koji nisu imali pravo na zalbu. Isto tako, od znacaja je, po izuzetku, i zalba Saveznom sudu, kao i zahtjev za vanredno preispitivanje pravnosnazne presude, jer je njima inoviran sistem pravnih lijekova. Javni tuzilac je dobio pravo da se prilikom objavljivanja oslobadajuce presude odrekne zalbe i u roku od osam dana podigne novu optuznicu za krivicno djelo iz istog cinjenicnog sklopa, uz uslov da to djelo nije teze od onog iz ranije optuznice. Prvi put rok za izjavljivanje pravnog lijeka ili odgovora na zalbu tece od dostavljanja pismena braniocu.lzmjenama i dopunama Zakona o krivicnom postupku (od 13. marta 1985. godine) bilo je, izmedu ostalog, propisano: da branilac ne moze biti lice koje je u istom predmetu bilo sudija ili tuzilac; da je odbrana obavezna i u postupku po vanre-dnim pravnim lijekovima ako je izrecena

smrtna kazna; postupanje prilikom izdvajanja iskaza na kojima se ne moze zasnivati odluka i obavjestenja koje je pribavila policija; pravo okrivljenog da zahtijeva skracenje roka koji mu je dat za pripremu odbra-ne; poucavanje okrivljenog o duznosti da prijavi promjenu adrese i o posljedicama neprijavljivanja; pravo da se zahtjev za vanredno preispitivanje pravnosnazne presude moze koristiti i zato sto je u drugom ili trecem stepenu ucestvovao sudija koji je morao biti izuzet ili zato sto je okrivljenom uskraceno pravo da upotrebljava svoj jezik. 7. . KRIVICNO PROCESNO PRAVO BIHUstav BiH, od 14. decembra 1995. godine, unijeto je niz novih vaznih pravila vezanih za krivicni postupak, a odredena pitanja ljudskih prava i sloboda rijesena su na drukciji nacin u odnosu na rjesenja koja su bila sadrzana u Ustavu SFRJ iz 1974. godine. Naime, Ustav BiH, Ustav FBiH i Ustav RS uvode nekoliko novih ljudskih prava i sloboda, a neka od dotadasnjih znacajno prosiruju. Ta pitanja vezana su, prije svega, za: pravo na upotrebu svog jezika, pritvor, pravo na odbranu osumnjicenog, odnosno optuzenog, prava lica lisenog slobode, pretres stana, nepovredivost tajne pisama i drugih sredstava opstenja, javnost glavnog pretresa, prava na upotrebu pravnog lijeka, ponavljanje krivicnog postupka i naknadu stete neopravdano osudenim licima i licima neosnova-no lisenim slobode. Od tada do donosenja najnovijeg krivicnog procesnog zakonodavstva postojala je, posebno u RS, upadljiva nesaglasnost uzmedu Ustava BiH i entitetskih zakona o krivicnom postupku - u pogledu prava i osnova za odredivanje pritvora nekih od prava koja se odnose na ucesce branioca, razloga za pretresanje stana itd.Ustavom BiH izricito je utvrdeno da ce BiH i oba entiteta osigurati najvisi nivo medunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i da ce u tu svrhu postojati Komisija za Ijudska prava za BiH, na nacin kao sto je to predvideno u Aneksu 6 Opsteg okvirnog sporazuma. Pored toga, u Aneksu I Ustava BiH sadrzan je spisak od 15 najznacajnijih medunarodnih sporazuma o ljudskim pravima koji se primjenjuju u BiH. Medu njima su i MPGPP, Evropska konvencija o sprecavanju mucenja, nehumanog ili ponizavajuceg tretmana ili kaznjavanja i dr. Pored toga, u Aneksu Ustava FBiH sadrzani su instrumenti za zastitu ljudskih prava (ukupno 21) koji imaju pravnu snagu ustavnih odredaba.Ovako koncipirane ustavne odredbe, koje cine osnovu unutrasnjeg pravnog sistema BiH i entiteta, trebalo je da nadu izraz i u odgovarajucim zakonima, u koje spadaju i zakoni o krivicnom postupku. Drugo, kao instrument za zastitu ljudskih prava i sloboda, krivicni postupak ima zadatak da stiti i pruzi satisfakciju u slucaju povrede ili ugrozavanja prava i sloboda priznatih ustavom, kao i da onemoguci krsenje sloboda i prava garantovanih gradanima ukljucenim u krivicni postupak. Trece, ostvarivanje i zastita sloboda i prava gradana u krivicnom postupku zavisi od mnogobrojnih i raznovrsnih uslova, medu kojima znacajnu ulogu igra i stanje u oblasti zakonodavstva, buduci da i ono treba da omoguci tu realizaciju.8. VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA1.VREMENSKO VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVAZakon o krivicnom postupku vazi, dakle, od dana njegovog stupanja na snagu, ako nije drukcije propisano. S druge strane, prestaje da vazi donosenjem novog zakona, koji se donosi umjesto njega (tzv. abrogacijska klauzula). Novi procesni zakon primjenjuje se i na sve procesne radnje u nezapocetim ili vec zapocetim postupcima, koje treba preduzeti poslije njegovog stupanja na snagu, tako da sve procesne radnje, izvedene po starom zakonu, u potpuno dovrsenim ili nedovrsenim postupcima, ostaju na snazi. Od ovog pravila najvazniji izuzeci su sljedeci:

a)Za krivicne predmete u kojima je optuznica stupila na pravnu snagu, postupci se nastavljaju po dosadasnjim propisima ako zakonom nije drukcije odredenob) za krivicne predmete koji su vec presudeni u drugom stepenu i kod kojihje na taj nacin proces skoro pri kraju. c) Ako je na dan stupanja na snagu zakona o krivicnom postupku bio u toku neki rok on ce se racunati po dosadasnjem zakonu o krivicnom postupku, ako je to, s obzirom na duzinu roka, za stranke povoljnije.d) Na ponavljanje krivicnog postupka pravnosnazno dovrsenog prije 1. januara 1954. godine primjenjuju se jos uvijek odredbe Zakona o krivicnom postupku iz 1948. Staro krivicno procesno pravo primjenjuje se i u pogledu naknade stete neopravdano osudenim yaeosnovano lisenim slobode prije 1. januara 1954. godine .2.PROSTORNO VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVAU pogledu prostornog vazenja krivicnog procesnog prava, vazi u osnovi teritonjalni princip (locus regit actum). Krivicni postupak na domacoj teritoriji vodi se po odredbama domacih krivicnih procesnih propisa i sudovi i drugi organi koji ucestvuju u krivicnom postupku smiju u torn postupku primjenjivati samo nase pravoDejstvo domacih krivicnih propisa moze biti izuzetno iskljuceno ili ogranrceno na domacoj teritoriji u sljedecim slucajevima:a) Kada se o tome sporazumiju drzave. Strana drzava moze pristati da na njenoj teritoriji krivicno pravosude vrsi druga drzava za njene drzavljane koji tu borave, po sporazumu.b) Strani propisi mogu se primjenjivati iu slucaju okupacije,bez pristanka domace drzav.c) Na sopstvenoj teritoriji domace pravo se ne primjenjuje na neka podrucja na kojima se nalaze diplomatske prostorije. To su tzv. eksteritorijalna mjesta, tj. privilegovana mjesta koja su izuzeta od vrsenja sudske vlasti, zato sto su sjedista lica koja uzivaju licni krivicnoprocesni imunitet iz medunarodnopravnih razloga.

d) Krivicni procesni propisi domace drzave ne primjenjuju se na strane ratne brodove koji se nalaze u nasem obalnom moru po dozvoli domacih vlasti. Eksteritorijalnost ne uzivaju ostali strani brodovi u obalnom moru (trgovacki, turisticki i dr). Propisi domaceg krivicnog procesnog prava ne primjenjuju se ni na strane vojne vazduhoplove koji se u drugoj drzavi nadu po dozvoli te drzave.3. VAZENJE KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA U POGLEDU LICAKrivicno procesno pravo u BiH vazi za sva lica na koja se mogu primijeniti krivicni zakoni. Pri torn je svejedno da li su u pitanju domaci ili strani drzavljani i da li se nalaze u zemlji ili u inostranstvu. Od ovog pravila postoje izuzeci u pogledu jednog broja lica. To su lica koja uzivaju krivicni procesni imunitet, a sto znaci da se protiv njih ne moze uopste voditi krivicni postupak, ili moze, ali samo uz odobrenje odredenog drzavnog organa.Krivicnoprocesni imunitet iskljucuje krivicno gonjenje odredenog lica, tj. sprecava da se ono u krivicnom postupku pojavi u svojstvu osumnjicenog, iako postoje svi drugi stvarni i pravni uslovi za vodenje krivicnog postupka. S druge strane, materijalnopravni imunitet, propisan materijalnim krivicnim pravom, za krivicno djelo izvrseno pri glasanju ili davanju misljenja (u parlamentu ili kao sudije ili tuzioci) predstavlja osnov za iskljucenje krivicnog djela, krivicne odgovornosti ili kaznjivosti odredenog lica. Kako se u slucaju takvog imuniteta ne moze pokrenuti niti zapoceti krivicni postupak jer ne postoji krivica, odnosno kaznjivost ucinioca, materijalnopravni imunitet ima za posljedicu postojanje krivicnoprocesnog imuniteta.SUBJEKTI KRIVICNOG POSTUPKA

9. POJAM I VRSTE PROCESNIH SUBJEKATA1-Pojam procesnih subjekataKrivicnoprocesni subjekti su procesno sposobna fizicka ili pravna lica koja na osnovu zakonom predvidenih prava i duznosti u krivicnom postupku, preduzimanjem odredenih radnji, stupaju u krivicnoprocesni odnos, odnosno doprinose ostvarenju krivicnoprocesnog zadatka. Sva lica koja ucestvuju u krivicnom postupku nisu procesni subjekti. Naslov procesnog subjekta imaju samo oni ucesnici krivicnog postupka koji stupaju u krivicni procesnopravni odnos i u njemu vrse procesnopravnu funkciju - sudenja, gonjenja i odbrane (procesni subjekti u uzem smislu) ili imaju odredena druga prava i obaveze (procesni subjekti u sirem smislu, kao sto je npr. osteceni).Prema tome, procesni subjekt je subjekt krivicnog procesnog odnosa.2-Vrste procesnih subjekataProcesni subjekti su samo ona lica koja su neophodna da bi se mogao zasnovati, teci i okoncati krivicnoprocesni odnos. Glavni ili osnovni procesni subjekti su sud (kao samostalni i nezavisni drzavni organ), tuzilac (koji vrsi funkciju krivicnog gonjenja) i osumnjiceni, odnosno optuzeni koji vrsi funkciju odbrane. Tuzilac i osumnjiceni, odnosno optuzeni su procesne stranke, tako da su glavni procesni subjekti sud i stranke.Osim glavnih subjekata krivicnog procesnog odnosa (sud, tuzilac i osumnjiceni, odnosno optuzeni), postoje i sporedni procesni subjekti koji imaju odredena i ogranicena ovlascenja u krivicnom postupku. Tu spadaju osteceni, koji se na strani tuzioca, bez obzira na to da li mu pripada imovinskopravni zahtjev, pravno ill fizicko lice, prema kojem treba izreci mjeru bezbjednosti oduzimanja imovinske koristi (na strain osumnjicenog, odnosno optuzenog) i organ starateljstva u postupku prema maloljetnicima (na strani suda).10. OSNOVNA PROCESNA NACELA O PROCESNIM SUBJEKTIMAJPosmatrano historijski, krivicni postupak je bio: optuzni (akuzatorski), istrazni (inkvizitorski) i savremeni (mjesoviti, tj. akiizatorsko - inkvizitorski).1 Optuzno nacelo

u krivicnom postupku postoji ako su osnovne procesne funkcije (gonjenje, odbrana i presudenje) povjerene odvojenim i nezavisnim subjektima. Kao stranke u postupku, tuzilac i optuzeni su potpuno ravnopravni. Postupak se pokrece na zahtjev tuzioca, koji ne mora biti drzavni organ. Optuzeni, koji vrsi funkciju odbrane, samostalan je subjekt, sa mogucnoscu vrsenja odbrane licno ili preko strucnog branioca. Optuzeni je duzan da se upusti u proces koji je protiv njega pokrenut, sa obavezom da se odazove na poziv suda i daje odgovor na tuzbu. Njegova obaveza da odgovori na tuzbu sastoji se samo u tome da izjavi smatra li tuzbu osnovanom. U cisto akuzatorskom postupku, koji pociva na racionalnoj osnovi, ako tuzilac ne dokaze osnovanost svoje tuzbe, sud ce optuzenog osloboditi optuzbe. Prema tome, u nacelu, teret dokaza snosi tuzilac.Uloga suda u ovom postupku je pasivna. Postupak je oblikovan kao spor izmedu dvije stranke pred nepristrasnim sudom. Objektivan polozaj suda obezbjeduje se cinjenicom da sud ne moze zapoceti krivicni postupak po sopstvenoj inicijativi, nego samo aktom tuzioca (nacelo nemo index sine actore, tj. nema postupka bez tuzioca). Pored toga, pravilo je da u ovom postupku dokaze prikupljaju i iznose stranke (najprije stranka koja je pozvala svjedoka, a zatim suprotna stranka -unakrsno ispitivanje). U savremenom akuzatorskom postupku, sudija, ipak, smije izvoditi dokaze koje smatra potrebnim. Da bi sud zadrzao svoj objektivan stav, ispitivanje svjedoka i vjestaka na glavnom pretresu prepusteno je strankama.

2-Istrazno (inkvizitorsko) naceloOvaj postupak je susta suprotnost akuzatorskom postupku. Osnovna karakteristika istraznog (inkvizitorskog) nacela je u tome sto u istraznom postupku ne postoje stranke, te sto su sve tri osnovne procesne funkcije (gonjenje, odbrana i sudenje) povjerene sudu. Inkvizitorski postupak se dijeli na istragu i sudenje. Prebacivanjem tezista postupka u istragu, koju sprovodi posebni istrazitelj inkvirent), istrazni postupak se zasnivao na nacelu tajnosti i pismenosti. Prava optuzenog u postupku bila su minimalna, a licna odbrana skoro nemoguca. Inkvirent je na pocetku istrage stavljao optuzenog (inkvizita) u istrazni zatvor, koji je u svim slucajevima bio obligatoran.Organizevanjem sistema zakonskih dokaza, sudija ne ocjenjuje dokaze konkretno, njihovom logickom i psiholoskom analizom, kao sto je cinio u optuznom postupku, vec ih cijeni po vrijednosti koja im je apstraktno i unaprijed u zakonu odredena. Sudija ne moze da osudi ako nije prikupljena kolicina i kakvoca dokaza odredena u zakonu (negativna teorija zakonskih dokaza), odnosno mora da osudi ako je prikupljena kolicina i kakvoca dokaza odredena u zakonu (pozitivna teorija zakonskih dokaza). Ako inkvirent nije bio u mogucnosti da pribavi onu kolicinu i kakvocu dokaza koja se zakonom trazi, to je postizao torturom (fizicko mucenje okrivljenog radi dobijanja priznanja). Priznanje je bilo najjaci dokaz, tzv. kraljica dokaza (regina probandi). Tortura nije bila neki oblik zloupotrebe isljednih organa, nesto nedozvoljeno, vec, naprotiv, pravni institut, primjenjivan najprije putem prakse, kao i drugi procesni instituti toga vremena, a kasnije regulisan zakonom.3-savremeno mjesovito naceloSavremeni krivicni postupak evropskih kontinentalnih zemalja zasniva se na mjesovuom nacelu, uvedenom francuskim Zakonikom o krivicnom postupku iz 1808. godine, koji je, uz znacajne izmjene, vazio u Francuskoj do 1959. godine.Osnovna karakteristika mjesovitog postupka, preuzeta iz akuzatorskog modela krivicnog postupka, jeste da su funkcije optuzbe, odbrane i sudenja odvojene i predate posebnim organima, u cemu je sadrzana garancija objektivnog sudenja. Gonjenje vrsi tuzilac i postupka nema bez tuzioca, koji odreduje obim i predmet sudenja. Vrsenje gonjenja pripada, po pravilu, posebno organizovanom javnom tuzilastvu, koje je drzavni organ, a pokrece postupak po sluzbenoj duznosti (ex officio), bez obzira na to da li to zeli eventualni osteceni gradanin. Sam optuzeni ima neogranicene procesne mogucnosti odbrane (pravo na pomoc branioca, pravo da zna koje mu se djelo stavlja na teret, pravo na sutnju, pravo na predlaganje izvodenja dokaza i prisustvovanje njihovom izvodenju, ukljucujuci i razgledanje spisa predmeta). Na glavnom pretresu vaze osnovna krivicnoprocesna nacela (javnosti, usmenosti, kontradiktornosti, neposrednosti i dr) i u njemu, pored suda, ucestvuju i stranke. Sud donosi presudu na osnovu dokaza koji su izneseni na glavnom pretresu, uz pravo stranaka da ispituju svjedoke i vjestake. Akuzatorski elementi u istrazi proizilaze i iz sljedecih elemenata 1) Krivicni postupak se ne moze pokrenuti niti voditi bez zahtjeva tuzioca. Tvfaredba o sprovodenju istrage obavezuje^tuzioca, i ako on obustavi istragu, sud nema mogucnost nastaviti postupak.2) lako u istrazi postoje procesne stranke (tuzilac i osumnjiceni), nije potrebno da svakoj istraznoj radnji mora prisustvovati i osumnjiceni. 3) Pravo osumnjicenog i njegovog branioca da razmatraju spise i razgledaju pribavljene predmete koji idu u korist osumnjicenog lica (clan 47 stav 1). Ovo pravo se braniocu moze uskratiti ako se radi o spisima i predmetima cije bi otkrivanje moglo dovesti u opasnost cilj istrage.

4) Ako se osumnjiceni nalazi u pritvoru, ima pravo odmah komunicirati s braniocem, usmeno ili pismeno 5) Pravo osumnjicenog da ne daje iskaz i ne odgovara na postavljena pitanja vazi i u fazi istrage.6) Mogucnost osumnjicenog i njegovog branioca da pregovaraju sa tuziocem o uslovima priznavanja krivnje11. POJAM I VRSTE KRIVICNIH SUDOVAPoiam krivicnog sudaSudovi su samostalni i nezavisni od zakonodavne i izvrsne vlasti i njima pripada sudska vlast. U vrsenju sudske vlasti sudovi su duzni da stite ljudska prava i slobode, utvrdena prava i interese pravnih subjekata i zakonitost. Najzad, sudovi su zakoniti, jer se organizacija, osnivanje, nadleznost i sastav sudova i postupak pred sudovima ureduje zakonom.U savremenim pravnim sistemima sud je pravosudni drzavni organ koji vrsi sudsku funkciju.Primjenu materijalnog krivicnog prava na konkretan slucaj moze vrsiti samo sud. Sud je jedinstven, u okviru jedinstvene funkcije (ne postoje kod nas posebni krivicni sudovi) i u njegovu nadleznost spada sudenje krivicnih, gradanskih i drugih stvari, u skladu sa zakonom. Zbog toga izraz "krivicni sud", koji se uobicajeno polrebljava radi lakoce izrazavanja, treba shvatiti uslovno, kao oznaku za dio jedinstvenog suda koji se bavi vrsenjem krivicnog pravosuda.Funkcija krivicnog suda je istovremeno i ovlascenje i duznost, tako da sud ne moze odbiti rjesavanje krivicne stvari i donosenje odluke. Pojam "sud" ima dva znacenja. Sa ustavnog ili organizacionog gledista, sud je posebna vrsta organa u kojem se vrsi pravosude i za koji vaze opsti propisi o pravnim organima te vrste, ukoliko posebnim zakonom o sudovima nije drukcije odredeno. Tako shvacenom sudu, u ciji sastav ne ulaze samo sudije, vec i cjelokupno drugo sudsko osoblje (pomocno, tehnicko, administrativno), ne pripada pravo da sudi pojedinoj krivicnoj stvari. U procesnom smislu, sud je organ (vijece i sudija ojedinac) koji je ovlascen da raspravlja pojedinu krivicnu stvar. Krivicni sud je sastavni dio sudova opste i specijalizovane nadleznosti, zbog toga sto se krivicno pravosude vrsi u okviru jedinstvene pravosudne funkcije. To znaci da krivicni sud nije poseban sud, vec poseban sastav suda opste i specijalizovane nadleznosti, koji je nadlezan da rasvijetli i rijesi krivicnu stvar.Ukupno posmatrano, uredenje i organizacija sudova u BiH zasnivaju se na sljedecrm nacelima:(a) nacelo izbornosti i razrjesivosti sudija, (b) nacelo zbornosti u vrsenju sudijske funkcije, (c) nacelo visestepenog odlucivanja i (d) nacelo samostalnosti i nezavisnosti sudovaVrste krivicnih sudova uopsteUobicajeno je da se sudovi, u pogledu ovlascenja koja imaju u odnosu na sudenje, dijele na redovne i vanredne. Redovni su oni sudovi ciji su organizacija I postupak redovni, jer se zasnivaju na opsteusvojenim pravnim standardima. Redovni sudovi mogu biti sudovi opste nadleznosti i specijalizovani sudovi. Sudovi opste nadleznosti sude, po pravilu, za sva krivicna djela i za sve optuzene, sem onih iz nadleznosti specijalizovanih sudova. Specijalizovani sudovi sude samo za odredena krivicna djela ili samo za krivicna djela odredenih ucinilaca (ratione materiae ili intuitu personae). Takvi su ranije bili vojni sudovi. Vanredni sudovi (koji se osnivaju kao privremeni ili stalni), u sudenju za odredene krivicne predmete ili u pogledu organizacije, odstupaju od redovnih sudova.Pored toga, sudovi mogu biti pozivni (bez gradana), mjesoviti (u kojima gradam sude ravnopravno sa pozivnim sudijama) i porotni (gdje gradani odlucuju o cinjenicnim, a pozivne sudije o pravnim pitanjima). Krivicni sudovi u BiH su pozivni.

Znacajna je i podjela sudova prema rangu i stepenu, odnosno instanci. Sudovi kojiirurfe povjereno sudenje sa drustvenog gledista znacajnijih i tezih krivicnih djela su sudovi viseg ranga, a sudovi kojima je povjereno sudenje sa drustvenog gledista laksih i manje znacajnih krivicnih djela su sudovi nizeg ranga (rang je vezan za prvostepenu stvarnu nadleznost). Sud vise instance je onaj koji ispituje (podvrgava svojoj ocjeni) odluku drugog suda radi eventualne izmjene. Sud viseg stepena je, u isto vrijeme, i sud viseg ranga prema sudu nizeg stepena. Sud najni/e (prve) instance je prvostepeni sud, a sudovi vise instance su sudovi pravnih lijekova.

S obzirom na funkcionalnu nadleznost, od znacaja je i podjela sudova na istrazne i presudne. Istrazni sudovi su oni koji vode prethodni postupak, a presudni sudovi odlucuju o krivicnoj stvari u meritumu. Vrste krivicnih sudova u BIHSudovi se osnivaju i ukidaju zakononm.Parlamentarna skupstina BiH je usvojila pomenuti zakon u istovjetnom tekstu, koji je kasnije mijenjan i dopunjavan.Osnivanjem Suda BiH omoguceno je pruzanje sudske zastite u stvarima koje spadaju u nadleznost drzave BiH, sto prema utavu BiH predstavlja preduslov za uspostavljanje vladavine prava u BiH. Sud ima svoju stvarnu nadleznost i u krivicnopravnoj oblasti, cije je izvoriste u clanu Ill/lg) . -a BiH koji odreduje da je nadleznost institucija BiH provodenje medunarodnih i mstluentitetskih propisa, ukljucujuci i odnose sa Interpolom. Znacenje te ustavne odredbe se svodi na primjenu i koordinaciju medunarodnih i meduentitetskih krivicnopravnih propisa u situacijama kada medunarodni kriminalitet prelazi granice odnosno kada entitetski kriminalitet prelazi granice entiteta, a u sve. to su ukljuceni i odnosi sa Interpolom.Opstinski sudovi u FBiH (koji se u RS nazivaju osnovni sudovi) su nadlezni sprovode samo prvostepeni krivicni postupak za krivicna djela odredene tezine ii izlaganja o stvarnoj nadleznosti). Ovi sudovi se osnivaju za podrucje jedne ili opstina u kantonu (u FBiH), odnosno za podrucje jedne ili vise opstina (u RS). Sudije opstinskog (osnovnog) suda bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH. Sredstva za rad opstinskih sudova obezbjeduju kantoni, a za osnovne sudove – budzet RS.Osnovni sud BDBiH je nadlezan da u prvom stepenu rjesava sve krivicne imete.Ukoliko posebne okolnosti nalazu, a sam sud ustanovi da je to u interesu isnosti i ekonomicnosti postupka, Osnovni sud BDBiH i Apelacioni sud BDBiH mogu zasjedati van sjedista suda, i to na nekom drugom mjestu u Brcko distriktu. iije Osnovnog suda BDBiH bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, a sredstva i rad ovog suda obezbjeduju se u budzetu BDBiH.Kantonalni sudovi (koji se u RS nazivaju okruzni sudovi) sude u prvom stepenu za krivicna djela iz svoje stvarne nedleznosti i u drugom stepenu po zalbama stranaka protiv presuda opstinskog (osnovnog) suda. Kantonalni (okruzni) sudovi vrse i druge zakonom odredene poslove u obavljanju krivicne sudske funkcije (vidjeti izlaganja o stvarnoj nadleznosti). Kantonalni sudovi se osnivaju za podrucje jednog kantona, a okruzni za podrucje dva ili vise osnovnih sudova. Sudije kantonalnog lokruznog) suda bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH. Uslove za rad kantonalnih sudova obezbjeduju kantoni, a okruznih sudova - budzet RS.Apelacioni sud BDBiH je sud drugog stepena u odnosu na Osnovni sud BDBiH. Sudije Apelacionog suda BDBiH bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, a sredstva za rad ovog suda obezbjeduju se u budzetu BDBiH.Vrhovni sud FBiH (sa sjedistem u Sarajevu) i Vrhovni sud RS (sa sjedistem u Banjoj Luci) su sudovi trece instance, tj. odlucuju o zalbama protiv drugostepenih odluka kantonalnih (okruznih) sudova, kad je takva zalba izuzetno dozvoljena i obavljaju druge poslove odredene

zakonom. Sudije vrhovnih sudova bira Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, a sredstva za njihov rad obezbjeduju se u budzetu FBiH, odnosno budzetu RS.Odjeljenja van sjedista suda se osnivaju i ukidaju zakonom i trajno su smjestena u mjestu koje se nalazi na podrucju suda, ali van njegovog sjedista. U odjeljenju van sjedista suda, sud, u pravilu, obavlja sve poslove iz svoje nadleznosti za podrucje za koje je odjeljenje osnovano, a njegovim radom rukovodi predsjednik suda. Predsjednik suda uputstvom utvrduje mjesto vodenja postupka i nacin formiranja sudskih vijeca u predmetima u kojima broj sudija rasporedenih u odjeljenju van sjedista suda nije dovoljan za postupanje po pravilima sudskog postupka, s tim da pri donosenju ovog uputstva predsjednik suda vodi racuna o efikasnosti rada suda i ekonomicnosti sudskog postupka. Sudska uprava postoji u svim sudovima, pocev od opstinskih (osnovnih), do vrhovnih sudova, odnosno Suda BiH i Apelacionog suda BDBiH. Na celu sudske uprave je predsjednik suda, koji je odgovoran za rukovodenje cjelokupnim sudom i sudskom upravom. On predstavlja sud pred drugim organima i organizacijama, moze pojedine svoje nadleznosti prenijeti na sudije ili radnike suda i odreduje sudiju koji ce vrsiti duznost predsjednika suda u njegovom odsustvu.12. NEZAVISNOST SUDA I SUDIJANacelo nezavisnosti suda i sudije znaci da su sudovi, a time i sudije u svome radu nezavisni, tj. da na njihov rad ne moze niko uticati.To je nezavisnost prema predstavnicima legislative i egzekutive, kao i prema svakom drugom uticaju. Sudska nezavisnost moze biti shvacena kao stvarna ili supstancijalna ivilnost (koja treba da obezbijedi nezavisno vrsenje sudske funkcije, tj. :injenost sudije zakonu), licna nezavisnost (koja stiti sudiju od kontrole i uticaja sne vlasti i obezbjeduje njegovu podobnost da se odupre svakom drugom uticaju), kolektivna nezavisnost (suda kao drzavnog organa), interna nezavisnost (koja treba da eliminise uticaj drugih sudija, viseg autoriteta ili viseg ranga na sudiju koji postupa i odredenom slucaju). Licna nezavisnost sudije zavisi od nacina, uslova i postupka imenovanja i razrjesenja, odgovornosti i unapredenja, materijalne sigurnosti i si. Od posebnog je znacaja ustanova stalnosti sudske funkcije, uvedena i u Ustav FBiH, s ciljem da se obezbijedi nezavisan polozaj suda i sudija Nezavisnost sudije treba da se obezbijedi i garantovanjem da on nece biti kaznjavan premjestanjem iz jednog suda u drugi, sto se postize ustanovom nepokretnosti (nepremjestivosti) sudije. Odluku o privremenom upucivanju sudije na rad u drugi sud donosi Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH, i to na zahtjev predsjednika suda koji zeli da se sudija privremeno uputi u sud ciji je on predsjednik. Obaveza je Visokog sudskog i tuzilackog vijeca BiH da obavi konsultacije s predsjednikom suda koji je podnio kao i sasudijom koji je planiran za privremeno upucivanje, te sa predsjednikom suda u kojem sudija redovno vrsi sudijsku duznost.Inkompatibilnost sudijske funkcije sa obavljanjem drugih funkcija, poslova i aktivnosti predvida ZVSTV, kao jednu od garancija sudske nezavisnost Nezavisnost sudija obezbjeduje se i raznim mjerama koje sprecavaju medusobni uticaj sudija u istom sudu. Tako, na primjer, ova nezavisnost se kod donosenja sudskih odluka u vijecima obezbeduje tako da predsjednik vijeca glasa posljednji.Sudska nezavisnost obezbjeduje se i odvajanjem sudske od drugih vlasti, pri cemu je posebno znacajno da se odvoji sudska od izvrsne vlasti. Ovu nezavisnost suda garantuje vec spomenuti ustavni princip podjele vlasti. U praksi, ta nezavisnost. prije svega, zavisi od toga kako je rijeseno pitanje nadzora nad radom pravosudne uprave i finansiranja rada sudova.13. Brojni sastav suda

Kao organ u postupku, sud moze biti sastavljen od jednog sudije (sudija pojedinac) ili od vise sudija (vijece). Brojni av suda je zakonom odreden na sljedeci nacin:1) U prvom stepenu sudovi sude u vijecima sastavljenim od trojice sudija za icna djela za koja se po zakonu moze izreci kazna zatvora od pet godina ili teza kazna2) Sudija pojedinac u prvostepenom sudu sudi krivicna djela za koja je jisana kao glavna novcana kazna ili kazna zatvora do pet. Ovaj sudija sprovodi i postupak za izdavanje kaznenog naloga. Sudija pojedinac, kao sudija za maloljetnike, sprovodi pripremni postupak i vrsi druge duznosti3) U drugom stepenu sudovi sude u vijecima sastavljenim od trojice sudija4) U trecem stepenu sudovi sude u vijecima sastavljenim od pet sudija. Sudenje u trecem stepenu dato je Vrhovnom sudu FBiH, odnosno vrhovnom sudu RS.5) U vijecu sastavljenom od trojica sudije sud odlucuje o zalbama protiv kada je to odredeno zakonom i donosi odluke van glavnog pretresa (tzv. vanraspravno vijece). U sudovima u kojima se, zbog nedovoljnog broja sudija, ne moze obrazovati to vijece, a koji sude samo u prvom stepenu, resavanje ovih stvari prelazi u nadleznost takvog vijeca neposredno viseg suda, ako zakonom nije drukcije odredeno.6) Osim sudije pojedinca koji sudi odredena krivicna djela, u prvostepenim sudovima postoje i druge sudije koje ne sude, vec kao pojedinci donose druge odluke, odnosno obavljaju druge radnje u postupku. To su: sudija za prethodni postupak, ijudija za prethodno saslusanje, predsjednik suda i predsjednik vijeca. 7) U vijecu sastavljenom od trojice sudija, sud odlucuje i o zahtjevu za ponavljanje postupka14. Subjektivna sposobnost sudijeSubjektivna sposobnost sudije javlja se u dva vida: kao apstraktna (opsta) sposobnost za ucestvovanje u bilo kom procesu i kao konkretna (relativna) sposobnost, tj. sposobnost jednog apstraktno sposobnog sudije da ucestvuje u postupku po odredenoj krivicnoj stvari. Da bi neko lice bilo sudija i da bi moglo ucestvovati u sudenju, mora biti imenovano za sudiju, u skladu sa zakonom, I uvedeno u sudijsku duznost kod suda ukojem je sudija.Imenovanje sudijaNacelno, sudije je potrebno birati, odnosno razrjesavati na nacin kojim se obezbjeduje sposobnost za vrsenje sudijske funkcije i nezavisnost izabranih sudija. Da bi jedno lice steklo svojstvo sudije mora da ispunjava sljedece opste uslove:a)da je drzavljanin BiH;b) da je intelektualno i fizicki sposobno da obavlja sudijsku duznost;c)da ima diplomu pravnog fakulteta iz BiH ili SFRJ ili nekog drugog pravnog fakulteta, pod uslovom da je diploma koju je izdao taj pravni fakultet nostrificirana u skladu sa zakonomd) da ima polozen pravosudni ispit u BiH ili u SFRJ;e) izuzetno, da ima polozen pravosudni ispit u periodu od 6. aprila 1992. do 31. marta 2004. godine u nekoj od drzava koje su ranije bile dio SFRJ i da je vrsilo duznost sudije ili tuzioca u BiH u periodu od 6. aprila 1992. do 31. marta 2004. godine;f) da se odlikuje profesionalnom nepristrasnoscu, visokim moralnim kvalitetima i ookazanim strucnim sposobnostima, kao i da ima odgovarajucu obuku i strucnu spremuOsim ovih opstih uslova, kao poseban uslov predvideno je i radno iskustvo na slovima pravne struke, koje je razlicito i zavisno je od suda za koji se sudija bira. Prema tome, za sudiju opstinskog (osnovnog) suda moze biti izabrano lice koje, pored uslova, ima najmanje tri godine radnog iskustva na pravnim poslovima nakon polozenog pravosudnog ispita. Za sudiju kantonalnog (okruznog) suda poseban uslov radno iskustvo od najmanje

pet godina (kao sudija, tuzilac, advokat), a za sudije vrhovnih sudova FBiH i RS i Apelacionog suda BDBiH - najmanje osam godina.15. Konkretna sposobnost sudijeApstraktno sposoban sudija mora biti I konkretno sposoban da bi ucestvovao u postupku po jednoj krivicnoj stvari. Konkretna sposobnost sudije obezbjeduje se raznim oblicima izuzeca. 1-Pojam i vrste izuzecaIzuzece sudije je ustanova krivicnog procesnog prava putem koje se iz krivicnog postupka odstranjuje sudija u slucaju kada postoje razlozi koji ga cine nepodobnim za vrsenje sudijske funkcije ili pobuduju sumnju u njihovu nepristrasnost i na taj nacin se istovremeno doprinosi objektivnom i nepristrasnom ostvarivanju krivicnoprocesnog zadatka. Zadatak ove krivicnoprocesne ustanove je da iz vrsenja sudijske funkcije odstrani sudiju koji se javlja kao nepodoban za sudenje u konkretnoj krivicnoj stvari. lzuzece je odstranjivanje sudije iz postupka zbog sumnje u njegovu nepristrasnost, koju izaziva odredena veza izmedu sudije i predmeta sudenja ili pojedinih ucesnika u postupku U nekim slucajevima, do izuzeca moze doci i na zahtjev samog sudije, ako postoji neki od osnova za iskljucenje ili odstranjenje,I tada se radi o uzdrzanju2-Osnovi izuzecaU zakonu su pojedinacno navedeni konkretizovani razlozi za obavezno izuzece (iskljucenje) sudije: 1) Kada je ostecen krivicnim djelom koje je predmet postupka2) Kada mu je osumnjiceni, odnosno optuzeni, njegov branilac, tuzilac, osteceni, njegov zakonski zastupnik ili punomocnik, bracni, odnosno vanbracni drug ili srodnik po krvi u pravoj liniji do bilo kog stepena, u pobocnoj liniji do cetvrtog stepena, a po tazbini do drugog stepena3) Kada je sa osumnjicenim, odnosno optuzenim, njegovim braniocem, tuziocem ili ostecenim u odnosu staraoca, staranika, usvojioca, usvojenika, hranioca ili hranjenika 4) Kada je u istom krivicnom predmetu ucestvovao kao sudija za prethodni 1 ? , sudija za prethodno saslusanje ili je postupao kao branilac, zakonski zastupnik il punomocnik ostecenog, odnosno tuzioca ili je saslusan kao svjedok ili kao vjestak 5) Kada je u istom predmetu ucestvovao u donosenju odluke koja se pobija zalbom6) Ako postoje druge okolnosti koje izazivaju razumnu sumnju u njegovu nepristrasnost3-Postupak izuzecaZahtjev za izuzece mogu podnijeti i stranke i branilac. Izuzece je u javnom interesu i zato ga moze traziti bilo koja stranka. lzuzece se ne moze postaviti tako da se trazi izuzimanje cijelog suda ili cijelog vijeca. Zahtjev za odstranjenje sudije stranka i branilac mogu podnijeti do pocetka glavnog pretresa. Zahtjev za iskljucenje sudije moze biti podnijet u svim stadijumima i fazama postupka, ali poslije pocetka glavnog pretresa, ako je osnov iskljucenja stranka kasnije saznala i zahtjev podnijela odmah po saznanju, najdalje do zavrsetka glavnog pretresa O zahtjevu se odlucuje u formi rjesenja, a zahtjev se moze odbacjti, odbiti ili usvojiti. Zahtjev se odbacuje bez ulazenja u ispitivanje po sustini:1) ako je izjavljen od neovlascenog lica2) ako je neblagovremen3) ako stranka nije trazila poimenicno izuzece sudije ili ako nisu navedeni razlozi zbog kojih se trazi izuzece ili su navedeni razlozi koji su vec bili odbijeni 4) Zahtjev se odbija ako se utvrdi da razlozi navedeni u njemu nisu osnovani. Odbijanjem zahtjeva prestaje suspenzija sudije4-Druga izuzeca

Odredbe o izuzecu sudije shodno se primjenjuju i na izuzece tuzilaca i lica koja su na osnovu zakona ovlascena da tuzioca zastupaju u postupku, zapisnicare. sudske tumace, strucna lica, kao i na vjestake - ako za njih nije sta drugo odredeno. Postoji mogucnost izuzeca ovlascenih sluzbenih lica kada u slucajevima predvidenim u zakonu preduzimaju pojedine istrazne radnje. Tuzilac je nadlezan da odlucuje o izuzecu svih onih lica koja su ovlascena da ga zamjenjuju, kao i o izuzecu ovlascenih sluzbenih lica, a o izuzecu tuzioca odlucuje kolegij tuzilastva. Svjedok je, po prirodi stvari, nezamjenjiv, pa njegovog izuzeca nema. O izuzecu zapisnicara. tumaca, strucnog lica i vjestaka odlucuje sudija, predsjednik vijeca ili vijece. zavisno od faze i forme postupka.16. Redovne nadleznosti1-Stvarna nadleznostStvarna nadleznost uopste pravo je i duznost jednog suda prvog stepena da sudi odredeno krivicno djelo zbog njegove prirode, drugih njegovih osobina i svojstava njegovog izvrsioca Prvostepena sudenja za krivicna djela pripadaju sudovima opste nadleznosti (Sud BiH, opstinski, odnosno osnovni i kantonalni, odnosno okruzni sudovi)Sud BiH je stvarno nadlezan: 1) da sudi u prvom stepenu u krivicnim stvarima u granicama svoje stvarne nadleznosti odredene zakonom 2) da odlucuje o zalbama protiv odluka donesenih u prvom stepenu; 3) da odlucuje o ponavljanju krivicnog postupka u slucajevima propisanim ovim zakonom;4) da rjesava sukob nadleznosti u krivicnim stvarima izmedu sudova FBiH i RS, kao i sudova entiteta i sudova BDBiH;5) da odlucuje o pitanjima koja se ticu provodenja medunarodnih i meduentitetskih krivicnih propisa, ukljucujuci i odnose s Interpolom i drugim medunarodnim policijskim organima, kao i o transferu osudenih lica, izrucenju i predaji lica po zahtjevu bilo kojeg organa na teritoriji BiH, druge drzave, odnosno medunarodnog suda ili tribunala;6)a obavlja i druge poslove propisane zakonom Opstinski, odnosno osnovni sud je nadlezan u krivicnim predmetima:da u prvom stepenu sudi za krivicna djela za koja je zakonom predvidena kao glavna novcana kazna ili kazna zatvora do 10 godina, ako posebnim zakonom nije odredena nadleznost drugog suda, zatim za krivicna djela za koja je Sud BiH prenio nadleznost na opstinski, odnosno osnovni sud i u svim krivicnim postupcima prema maloljetnicimada postupa tokom istrage i nakon podizanja optuznice u skladu sa zakonom;da odlucuje o vanrednim pravnim lijekovima kad je to zakonom predvidenoKantonalni, odnosno okruzni sudovi su u prvom stepenu nadlezni:da sude za krivicna djela za koja je zakonom predvidena kazna zatvora preko 10 godina ili dugotrajni zatvor, ako posebnim zakonom nije odredena nadleznost drugog suda;da postupaju tokom istrage i nakon podizanja optuznice u skladu sa zakonomda sude za krivicna djela za koja je Sud BiH prenio nadleznost na okruzni sudZakoni o sudovima su odredili polozaj Vrhovnog suda FBiH i Vrhovnog suda RS kao najviseg suda. Vrhovni sud, kada je rijec o krivicnim predmetima, nadlezan je da odlucuje: o redovnim pravnim lijekovima protiv odluka ntonalnih, odnosno okruznih sudova, ako je to zakonom predvideno;o vanrednim pravnim lijekovima protiv pravnosnaznih odluka sudova, ukoliko je to zakonom odredeno o pravnim lijekovima protiv odluka svog vijeca, ako zakonom onikcije nije odredenoda rjesava sukobe nadleznosti izmedu sudova, ako zakonom nije drukcije odredeno

da odlucuje o prenosenju mjesne nadleznosti s jednog suda na drugi, kad je to odredeno zakonomda obavlja druge poslove odredene zakonom2-Mjesna (teritorijalna) nadleznostMjesna nadleznost je pravo i duznost stvarno nadleznog suda da presudi krivicno djelo zbog teritorijalnog odnosa koji postoji izmedu suda i krivicnog djela, odnosno njegovog izvrsioca. Mjesna nadleznost krivicnog suda je u potpunosti regulisana zakonom o krivicnom postupku.1) Mjesna nadleznost po mjestu izvrsenja krivicnog djela (forum delicti i). Pravilo za odredivanje mjesne nadleznosti kazuje daje to sud na cijem je podrucju krivicno djelo izvrseno ili pokusano. U torn pogledu moze se razlikovati vise situacija po kojima je djelo izvrseno kako u mjestu gdje je ucinilac radio ili je bio duzan da radi, tako i u mjestu gdje je posljedica nastupila. Slicno je i sa odredivanjem mjesta u kome je izvrseno pripremanje i pokusaj krivicnog djela. Obje radnje smatraju se izvrsenim kako u mjestu gdje je ucinilac radio, tako i u mjestu gdje je po njegovom umisljaju posljedica trebala ili je mogla da nastupi (teorija ubikviteta).Kod krivicnih djela koja su izvrsena ili pokusana na podrucijima raznih sudova ill na granici tih podrucja ili je neizvjesno na kom su podrucju izvrsena, odnosno pokusana, nadlezan je onaj sud koji je prvi potvrdio optuznicu, a ako optuznica nije potvrdena - onda sud koji je prvi primio optuznicu na potvrdivanje. U ovom slucaju radi se o nadleznosti po redu prvenstva (forum praeventionis). Mjesna nadleznost po prebivalistu ili boravistu osumnjicenog, odnosno optuzenog (forum domicilii), kao pomocni kriterijum, dolazi u obzir u dva slucaja od kojih je prvi uspostavljen iz faktickih, a drugi iz pravnih razloga. Ovakvo odredivanje nadleznosti predstavlja izuzetak od opsteg pravila da se mjesna nadleznost suda odreduje prema mjestu izvrsenja krivicnog djela. Fakticki razlozi koji dovode do toga da se kao mjesno nadlezan pojavi sud prebivalista ili boravista osumnjicenog, odnosno optuzenog jesu: ako nije poznato mjesto izvrsenja krivicnog djela ili ako je to mjesto van teritorije FBiH, odnosno RS. Pravni razlog za mjesnu nadleznost krivicnog suda na cijem podrucju osumnjiceni, odnosno optuzeni ima prebivaliste ili boraviste postoji ako je ovaj sud vec zapoceo krivicni postupak.Prebivaliste je opstina ili distrikt u kome se drzavljanin rustanio s namjerom da tamo stalno zivi, a boraviste - opstina ili distrikt u kome se drzavljanin nastanio s namjerom da tamo privremeno zivi.Mjesna nadleznost po mjestu gdje je osumnjiceni, odnosno optuzeni uhvaccn ili se sam prijavio (forum deprehensionis) dolazi u obzir kada se ne zna mjesto izvrsenja krivicnog djela ili je ono u inostranstvu, a osumnjiceni, odnosno optuzeni u FBiH, odnosnc RS nema prebivaliste i boraviste. U torn slucaju dolazi u obzir mjesna nadleznost suda na cijem je podrucju osumnjiceni, odnosno optuzeni i uhvacen ili se sam prijavio.3-Funkcionalna nadleznostFunkcionalna (poslovna) nadleznost je pravo I duznost jednog suda, odnosno sudskog organa da obavi dio krivicnog postupka, dok drugi dio postupka u istoj stvari treba da above drugi sudovi Hi drugi sudski organi u sastavu istog suda. To je raspodjela poslova u postupku na vise razlicitih sudskih organa, odnosno sudova. Cjelokupni krivicni postupak dijeli se na vise dijelova (faze, stadijumi i instance), koji imaju razlicitu sadrzinu i procesne ciljeve. Prvostepeni krivicni postupak spada u funkcionalnu nadleznost prvostepenog suda, a postupak pred sudom pravnog lijeka - u funkcionalnu nadleznost visih sudova (drugog i treceg stepena). Ovlascenja sudije za prethodni postupak protezu se, prije svega, na istragu i

odnose se na zastitu osnovnih ljudskih prava i sloboda i sudsko obezbjedenje dokaza. Sudiji za prethodni postupak dostavljaju se i dokazi radi obavjestavanja branioca i on odobrava naredbu za prinudno dovodenje svjedoka, koju je izdao tuzilac, te donosi rjesenje o izricanju novcane kazne do 5.000 KM ili izdaje naredbu za prinudno dovodenje svjedoka u slucaju njegovog neodazivanja na uredno dostavljeni poziv U toku glavnog pretresa sud realizuje funkciju sudenja u inokosnom i zbornoln sastavu. Tako, predsjednik vijeca: odlucuje o izuzecu zapisnicara, sudskog tumaca, strucnog lica i vjestaka; postavlja branioca zbog slabog imovnog stanja; rukovodi vijecanjem i glasanjem i glasa posljednji; odlucuje o povracaju u predasnje stanje; donosi rjesenje o jemstvu i o njegovom ukidanju, poucava optuzenog i ostecenog o pravu na zalbu, kao i o pravu na odgovor na zalbu; odreduje da se izvide cinjenice i pribave dokazi prilikom ponavljanja postupka.17. Vanredne nadleznost iRedovne nadleznosti vrijede za sva krivicna djela odredene kategorije, vanredne nadleznosti su: nadleznost po medusobnoj vezi krivicnih djela, prenesena (delegirana) nadleznost i naredena nadleznostNadleznost po medusobnoj vezi krivicnih djelaU slucaju kada postoji veza izmedu vise krivicnih predmeta (koneksitet), moguce je njihovo spajanje i sudenje u jedinstvenom postupku pred istim sudom. Ta veza krivicnih stvari moze biti subjektivna (kada jedan osumnjiceni, odnosno optuzeni odgovara za vise krivicnih djela), objektivna (kada vise osumnjicenih, odnosno optuzenih odgovaraju za jedno zajednicko krivicno djelo) ili mjesovita (kada postoji objektivni koneksitet, a jedan od osumnjicenih, odnosno optuzenih odgovara za najmanje jedno svoje samostalno krivicno djelo). Mjesoviti (subjektivno-objektivni) koneksitet postoji u slucajevima kada je vise lica optuzeno za izvrsenje jednog ili vise krivicnih djela (objektivni koneksitet), a neko od tih lica je optuzeno samo i za jos neko drugo krivicno djelo (subjektivni koneksitet).U slucaju subjektivnog koneksiteta, ako neka krivicna djela spadaju u stvarnu nadleznost nizeg (opstinskog, odnosno osnovnog), a druga u stvarnu nadleznost viseg (kantonalnog, odnosno okruznog) suda, jedinstven krivicni postupak sprovesce sud stvarno nadlezan za najteze krivicno djelo, tj. visi (kantonalni, odnosno okruzni) sud. Mjesna nadleznost kod subjektivnog koneksiteta (kada osumnjiceni, odnosno optuzeni odgovara za vise krivicnih djela spojenih u jedinstveni postupak, koja bi inace trebalo da sudi vise sudova iste vrste) odreduje se prema prvenstvu potvrdivanja optuznice, a ako optuznice nisu potvrdene - sudu koji je prviprimio optuznicu na potvrdivanje.Prenesena (delegirana) nadleinostPrenosenje (delegiranje) nadleznosti postoji kada se iz razloga odredenih u zakonu oduzima postupanje po jednom odredenom krivicnom predmetu od mjesno nadleznog suda i predaje drugom, inace mjesno nenadleznom sudu. Rijec je, zapravo, o jednoj vrsti vanredne mjesne nadleznosti, kojom se ne moze mijenjati stvarna nadleznost suda. Prema razlogu za prenosenje mjesne nadleznosti, postoje dvije vrste prenosenja:Nuzno prenosenje, koje se vrsi kada je mjesno nadlezni sud sprijecen iz pravnih ili stvarnih razloga da postupa u pojedinom slucaju. To mogu biti, na primjer, situacije kada u sudu nema dovoljan broj sudija za obrazovanje vijeca (zbog izuzeca) i zbog sprijecenosti sudije da prisustvuje sudenju, iz faktickih razloga (bolest, epidemija, poplava, zemljotres i si). Prenosenje se vrsi samo s obzirom na konkretnu krivicnu stvaf.Prenosenje ako postoje vazni razlozi. Ovi razlozi nisu navedeni u zakonu, ali se podrazumijeva da ovdje nisu ukljuceni razlozi za nuzno delegiranje. Razlog za ovo delegiranje mjesne nadleznosti moze da bude u opasnosti od nereda i nemira za vrijeme

postupka pred nadleznim sudom ili u teskocama da se obezbijedi nepristrasno i objektivno sudenje zbog prevelikog uzbudenja mjesnog stanovnistva ili nekog drugog uzroka koji stvara nepovoljnu atmosferu za normalno sudenje (npr. ako se postupak vodi protiv sudije toga suda ili njegovog bliskog srodnika) i si. Ovdje nadlezni sud nije sprijecen da postupa, ali je cjelishodnije da postupa neki drugi stvarno nadlezni sud.Postupak prenosenja zbog pravne ili stvarne sprijecenosti moze pokrenuti samo sud kod koga se taj razlog pojavio, s tim da odlucuje neposredno visi sud, koji, po saslusanju stranaka i branioca, moze odrediti drugi stvarno nadlezan sud na svom podrucju da sprovede postupak. Protiv rjesenja o prenosenju nadleznosti zalba nije dozvoljena.Prenosenje na drugi sud iz vaznih razloga vrsi sud odreden zakonom ili Vrhovni sud FBiH za vodenje postupka na podrucju drugog kantona, odnosno Vrhovni sud RS. Rjesenje o prenosenju, protiv koga nije dozvoljena zalba, moze se donijeti na prijedlog sudije za prethodni postupak, sudije za prethodno saslusanje, sudije ili predsjednika vijeca ili na prijedlog jedne od stranaka ili braniocaNaredena nadleznostOvdje je rijec o naredenoj nadleznosti (ordinacija nadleznosti), kada se nadleznost ne moze odrediti ni po kojem drugom kriteriju. Naime, moguce je, mada su ti slucajevi rijetki (ne zna se tacno mjesto izvrsenja krivicnog djela ili je krivicno djelo izvrseno u inostranstvu, osumnjiceni, odnosno optuzeni u BiH nema boraviste i prebivaliste ili na njenoj drzavnoj teritoriji nije uhvacen i si.), da se prema odredbama zakona ne moze ustanoviti koji je sud mjesno nadlezan. Tada ce Vrhovni sud FBiH, odnosno Vrhovni sud RS odrediti jedan od stvarno nadleznih sudova pred kojim ce se sprovesti postupak, vodeci racuna o slicnim vec pomenutim "vaznim razlozima”.18. Sukob nadleznostiSukob nadleznosti je slucaj u kojem se misljenja vise drzavnih organa, odnosno sudova koji nastupaju u krivicnom postupku razilaze oko pitanja koji od njih treba rjesavati konkretni krivicni predmet.Sukob nadleznosti (stvarne ili mjesne) moze nastati izmedu samih sudova ili izmedu sudova i drugih drzavnih organa. Kada su u pitanju sudovi, sukob nadleznosti nije moguc izmedu unutrasnjih organizacionih jedinica istog suda. Rjesavanje sukoba nadleznosti izmedu sudova i drugih drzavnih organa nije regulisano ni u krivicnom, ni u drugim postupcima. Pretpostavka za sukob nadleznosti je jednovremenost i istovjetnost krivicnog djela, tj. njegovih cinjenicnih elemenata.U povodu sukoba nadleznosti mora se provesti poseban postupak za rjesavanje sukoba nadleznosti, predviden za slucajeve negativnog sukoba nadleznosti. Sud koji se smatra nenadleznim oglasice se rjesenjem nenadleznim, dostavice rjesenje strankama i braniocu i po pravnosnaznosti tog rjesenja ustupice predmet nadleznom sudu. Protiv tog rjesenja stranke mogu izjaviti zalbu, u kom slucaju ce drugostepeni sud svojim rjesenjem utvrditi nadleznost odgovarajuceg suda, pod uslovom da je drugostepeni sud u isto vrijeme i sud nadlezan da rjesava sukob nadleznosti izmedu tih sudova. Ako zalbe nije bilo, sud kome je predmet ustupljen, ako smatra sebe nenadleznim, nece donositi rjesenje o tome, vec ce pokrenuti postupak za rjesavanje sukoba nadleznosti. U ovom slucaju radi se o negativnom sukobu nadleznosti, koji, dakle, postoji kada se vise sudova oglase nenadleznim. Moguc je, medutim, iako rijetko, i pozitivan sukob nadleznosti, koji postoji kada vise sudova sebe smatraju nadleznim, odbijajuci ustupanje predmeta na trazenje drugog suda.Sukob nadleznosti izmedu sudova rjesava zajednicki neposredno visi sud.

Svaki od sudova koji se spore o nadleznosti duzan je, dok se sukob ne rijesi, preduzimati radnje za koje postoji opasnost od odlaganja. Protiv rjesenja kojim se odlucuje o sukobu nadleznosti zalba nije dozvoljena.19. PRAVNA POMOCMedusobni odnosi sudova, kao i sudova i drugih drzavnih organa, manifestuju se i kroz institut pravne pomoci. Procesne radnje krivicnog postupka svaki sud preduzima u okviru svoje nadleznosti i na svome podrucju. Dogada se, medutim, da je za potrebe suda potrebno obaviti neke radnje za koje su nadlezni drugi drzavni organi, kao i obaviti procesne radnje izvan podrucja teritorijalne nadleznosti toga suda (na podrucju drugog suda). Obavljanje ovakvih radnji, sudovi i drugi drzavni organi vrse putem pravne pomoci koja moze biti unutrasnja (domacem sudu pruzaju pomoc domaci sudovi ili drugi drzavni organi) i medunarodna (domacem sudu pomoc ukazuju strani sudovi ili strani drzavni organi). Unutrasnja pravna pomoc moze biti u uzem smislu (uzajamna pomoc jednog suda drugom u obavljanju krivicnoprocesnih radnji) i u sirem smislu (pomoc sudovima od drugih drzavnih organa u obavljanju drugih pravnih radnji i tehnickih i drugih strucnih poslova).Ukazivanje pravne pomoci se, po pravilu, vrsi dostavljanjem pismene molbe sudu ill organu od kojeg se pomoc trazi. Ako je to neophodno, uz zamolnicu se salju i spisi. Zamoljeni organ obavlja pravnu pomoc po propisima koji vaze za postupak koji se pred njim vodi i on moze odbiti pruzanje pomoci ako ocijeni da bi to bilo nezakonito ili da nije nadlezan (ne moze se upustati u cjelishodnost radnje za koju se moli). Zamoljeni organ, u slucaju potrebe, vrsi i druge radnje koje su sa njom u vezi.Ostvarivanje pravne pomoci i sluzbena saradnja u krivicnim procesima uredena je Zakonom o pravnoj pomoci i sluzbenoj saradnji u krivicnim stvarima izmedu FBiH, RS i BDBiH, kojim se priznaju, na uzajamnoj osnovi, odluke svih sudova na teritoriji BiH i organi za sprovodenje zakona u tim stvarima. Pod pojmom "pravna pomoc" u smislu ovog zakona smatra se uzajamna pomoc sudova, a pod pojmom "sluzbena saradnja" - uzajamna saradnja organa za provodenje zakona, saradnja izmedu sudova i organa za provodenje zakona, te saradnja izmedu sudova, odnosno organa za provodenje zakona i drugih organa vlasti. 20. STRANACKA I PROCESNA SPOSOBNOSTStranacka sposobnost je apstraktna procesnopravna mogucnost da se bude tuzilac ili osumnjiceni, odnosno optuzeni u postupku. Tuzilac ima sposobnost kao stranka u postupku samim tim sto je drzavni organ. On je izabran u posebnom postupku i pod uslovima koji garantuju da samostalno obavlja krivicnoprocesne radnje. Ako iz nekog razloga naknadno tu sposobnost izgubi, o tome ce se rjesavati izvan krivicnog postupka (u postupku razrjesenja od tuzilacke funkcije).Svako lice prema kome se, po odredbama materijalnog krivicnog prava, mogu primijeniti krivicne sankcije, ima stranacku sposobnost osumnjicenog, odnosno optuzenog u postupku. Tu sposobnost imaju fizicko i pravno lice, all osumnjiceni. odnosno optuzeni ne moze biti svaki izvrsilac krivicnog djela. Tako, na primjer, prema maloljetnom lieu ispod 14 godina (dijete) ne mogu se primijeniti nikakve sankcijePROCESNA SPOSOBNOSTProcesna sposobnost je mogucnost tuzioca ili osumnjicenog, odnosno optuzenog koji ima stranacku sposobnost, da obavlja radnje u procesu. Procesna sposobnost se ne mora uvijek podudarati sa stranackom sposobnoscu.Tuzilac, kao nosilac funkcije u drzavnom organu, uvijek ima procesnu sposoonost za preduzimanje procesnih radnji. Razlog je u tome jer je u drzavnu sluzbu imenovan prema zakonskim uslovima koji jemce pravilno preduzimanje tih radnji.

Osumnjiceni, odnosno optuzeni koji je sposoban da bude stranka u postupku, po pravilu, sposoban je i da vrsi radnje u postupku. Ako je osumnjiceni, odnosno optuzeni fakticki nesposoban da vrsi procesne radnje (gluv, slijep, umobolan itd), obezbjeduje mu se obavezna odbrana (preko branioca). U krivicnom postupku iskljuceno je zastupanje osumnjicenog, odnosno optuzenog, jer on odgovara licno. Pravna lica u krivicnom postupku nastupaju preko svojih zastupnika i branilaca.Uracunljivost osumnjicenog, odnosno optuzenog cijeni se u momentu izvrsenja krivicnog djela, a ne u momentu sudenja. Ako dusevno oboljenje nastupi poslije izvrsenja krivicnog djela, to ne utice na krivicnu odgovornost osumnjicenog, odnosno optuzenog, ali ima uticaj na tok krivicnog postupka21. PROCESNA NACELA O STRANKAMA 1-Nacelo kontradiktornost iNacelo kontradiktornosti (raspravnosti), koje nije posebno formulisano u zakonu, vec izlazi iz procesnog polozaja koji je dat tuziocu i osumnjicenom, odnosno optuzenom, propisivanjem njihovih ovlascenja u postupku, sastoji se u pruzanju mogucnosti svakoj stranki da tokom postupka iznese sopstveni stav o pitanjima koja ulaze u predmet raspravljanja Ovim nacelom se svakoj od stranaka pruza mogucnost da se izjasni u pogledu procesnih dejstava druge stranke (da im protivrijeci) prije nego bude donesena odluka suda Kontradiktorno raspravljanje postize se omogucavanjem prava strankama da stavljaju svoje prijedloge (koji mogu bid specificni ill opsti), da postavljaju pitanja i iznose svoje misljenje, te da izvode svoje dokaze. Da bi se ta prava vrsila, zakon garantuje fizicko prisustvo stranaka (koje se obezbjeduje pozivanjem, zabranom sudenja u odsustvu stranaka, privremenim podmirivanjem troskova iz sredstava budzeta, tako da troskovi putovanja ne sprecavaju dolazak stranaka pred sud i dr). blagovremeno upoznavanje stranaka sa materijalom postupka i vremenom preduzimanja procesnih radnji, kao i mogucnost davanja izjava i prijedloga. U fazi postupka optuzivanja izjavu o krivnji optuzeni daje sudiji za prethodno saslusanje u prisustvu tuzioca i branioca. Pored toga, osumnjiceni, odnosno optuzeni i njegov branilac mogu pregovarati s tuziocem o uslovima priznavanja krivnje za djelo za koje se osumnjiceni, odnosno optuzeni tereti. Kod prethodnih prigovora na optuznicu nacelo kontradiktornosti je izrazeno u manjoj mjeri, jer se prigovor, uglavnom, moze odnositi na formalna, a ne na sustinska pitanja. Jedino u slucaju kada se prethodnim prigovorima osporava zakonitost dokaza ili dobijenog priznanja, sud moze, odlucujuci po takvom prigovoru, prigovor uvaziti, pa, na primjer, utvrditi da je dokaz na kome se zasniva optuznica nezakonit.Nacelo kontradiktornosti dolazi u cijelosti do izrazaja na glavnom pretresu u kojem stranke i branilac imaju pravo pozivati svjedoke i izvoditi dokaze. U toj fazi postupka stranke i branilac postavljaju pitanja svjedocima i vjestacima, a u slucaju vise optuzenih oni mogu postavljati pitanja jedni drugima 2-Nacelo ne bis in idemOvdje se radi o nacelu neponovljivosti svojstva procesnih subjekata u istoj krivicnoj stvari. Nacelo znaci da se isto lice u istoj krivicnoj stvari ne moze pojaviti (istovremeno ili sukcesivno) dva ili vise puta u svojstvu tuzioca ili osumnjicenog, odnosno optuzenog, kako onda kada je stvar pravnosnazno presudena (to je dejstvo res iudicata koje nastupa kao posljedica materijalne pravnosnaznosti sudskih odluka), tako i onda kada bi po istoj stvari, koja jos nije pravnosnazno raspravljena, trebalo da se vodi istovremeno, izmedu istih stranaka, vise procesa, tj. nacelo se dakle tice ne samo pravnosnazno presudene stvari, nego i postupka

u toku (litispendentio). Princip neponovljivosti krivicnog procesnog subjekta dolazi do izrazaja, po pravilu, upotrebom prigovora presudene stvari (res iudicata). Nacelo ne bis in idem (ne ponovo o istom) u sustini predstavlja zabranu ponovnog sudenja u istoj krivicnoj stvari. Pravo da se ne bude dva puta suden ili kaznjen u istoj krivicnoj stvari predvidaju, prije svega, medunarodni dokumenti (MPGPP I EKLJP).

Nacelo ne bis in idem obuhvata dva kumulativna uslova (da bi se moglo primijeniti ovo nacelo, oba uslova moraju biti ostvarena): a) da je krivicni postupak voden protiv odredenog lica za odredeno krivicno djelo ("niko ne moze biti vo suden za krivicno djelo za koje je vec bio suden") b) da je donesena pravnosnazna sudska odluka u torn krivicnom predmetu. 22. KRIVICNA TUZBAPojam kr iv icne tuzbeKrivicna tuzba je procesna aktivnost ovlascenog subjekta (tuzioca), kojom se od suda trazi da otvori krivicni postupak i utvrdi postojanje krivicnopravnog zahtjeva u konkretnom slucaju i izrekne optuzenom odgovarajuca zakonska sankcija. Krivicna tuzba nije samo optuzni akt (optuznica - tuzba u formalnom smislu), vec i svaka druga radnja ovlascenog tuzioca kojoj je cilj otvaranje i odrzavanje u toku krivicnog postupka (tuzba u materijalnom smislu). Zadatak je krivicne tuzbe da otvori krivicni postupak i ogranici predmet sudenja u konkretnom slucaju i oba zadatka su posljedica optuznog nacela krivicnog postupka.Organizovanje krivicne tuzbeKrivicna tuzba se organizuje na taj nacin sto se odreduje organ ili lice koje ce predstavljati tuzilacku stranu kao procesni subjekt, pokretati postupak i podnositi zahtjev o kome sud treba da odluci. Bez tog organa, odnosno lica ne moze se pokrenuti krivicni postupak: sud ne vodi krivicni postupak po sluzbenoj duznosti (ne eat index ex officio), nego samo na zahtjev ovlascenog tuzioca (nemo index sine actore). Krivicni postupak moze zapoceti samo na zahtjev ovlascenog tuzioca i ne moze se nastaviti ako ovlasceni tuzilac odustane od toga zahtjeva.Organizovanje krivicne tuzbe zavisi od tipa krivicnog postupka. Ako je postupak postavljen na istraznom nacelu, funkciju sudenja i odbrane vrsi sud i, samim tim, ne postoji krivicna tuzba kao samostalna funkcija procesnog subiekta. U optuznom postupku, krivicnu tuzbu vrsi tuzilac kao posebni procesni subjekat.Krivicna tuzba se danas u svijetu organizuje, po pravilu, kao javna tuzba, koju u javnom interesu vrse posebni drzavni organi (tuzilastva). To je posljedica shvatanja da je krivicno djelo usmjereno ne samo protiv ostecenog pojedinca, vec i interesa drustvene zajednice u cjelini. Osnovna procesna naccla koja seodnosena kr iv icnu tuzbuNacelo oficijelnostiNacelo oficijelnosti krivicnog progona (gonjenja) istorijski potice iz inkvizicionog krivicnog postupka. Ono se zasniva na pravilu da odredeni drzavni li zapocinju i sprovode krivicni postupak po sluzbenoj duznosti i to iskljucivo u venom interesu, bez ikakvog obzira na to da li to zeli lice koje je eventualno osteceno krivicnim djelom. Nacelo oficijelnosti utvrduje pravo nadleznog tuzioca da vodi postupak za ostvarivanje kaznenog zahtjeva drzave protiv izvrsioca krivicnog djela i to po svojoj inicijativi i u javnom interesu (ex officio), bez obzira na to da li to trazi osteceno lice. Suprotnost oficijelnom je neoficijelni

(dispozitivni) jiostupak, prema kojem se pravo krivicnog gonjenja prepusta nahodenju ostecenog.Ogranicenja nacela oficijelnosti javljaju se u obliku procesne ustanove prijedloga ostecenog za krivicno gonjenje.Nacelo legalitetaOvo nacelo znaci da tuzilac mora preduzeti krivicno gonjenje dim se steknu uslovi predvideni u zakonu, bez obzira na to da li postoje neki drugi razlozi koji bi mogli ukazivati da se gonjenje ne preduzme. Uslovi odredeni zakonom, koji obavezuju tuzioca na pokretanje krivicnog postupka, mogu biti pravne (ako krivicnom gonjenju nema pravnih smetnji) ili stvarne prirode (postojanje osnovane sumnje da je odredeno lice izvrsilo krivicno djelo). Zakon o krivicnom postupku prihvata nacelo legaliteta, ne iskljucujuci mogucnost da se, u izvjesnim slucajevima (za gonjenje nekih krivicnih odnosno njihovih ucinilaca) primijeni nacelo oportuniteta, kada je to izricito propisano zakonom. Izuzeci od principa legaliteta krivicnoggonjenjapropisani su za: - krivicna djela u kojima tuzilac daje imunitet svjedoku- krivicna djela za koja se goni po odobrenju- krivicna djela za koja su predvideni posebni uslovi za krivicno gonjenje- laksa krivicna djela ciji su pocinioci maloljetna lica- krivicna djela o kojima se raspravlja u postupku protiv pravnih lica- krivicna djela cije se krivicno gonjenje ustupiti stranoj drzavi- postupak ekstradicije Nacelo mutabilitetaNacela oficijelnosti i legaliteta ustanovljavaju pravo nadleznog tuzioca da raspolaze tuzbenim zahtjevom prije pokrenutog krivicnog postupka. Nacelom mutabiliteta, odnosno imutabiliteta rjesava se pitanje raspolaganja tuzbom u toku krivicnog postupka. Sustina je u tome da li tuzilac moze da u toku postupka mijenja svoj stav u pogledu krivicnog gonjenja ili je ta mogucnost iskljucena. U prvom slucaju, rijec je o principu mutabiliteta, koji ostavlja mogucnost pune slobode ovlascenom tuziocu da do zavrsetka glavnog pretresa moze odustati od krivicnog goojenja, ako zakljuci da ne postoje osnovi (stvarni i pravni) za dalje gonjenje. U drugom slucaju, radi se o principu imutabiliteta, koji onemogucuje ovlascenom tuziocu da, posto je pokrenuo postupak, odustane od gonjenja. Nacelo mutabiliteta usvojeno je u nasem zakonodavstvu o krivicnom postupku. Ovlasceni tuzilac ima pravo da u toku prvostepenog krivicnog postupka, pa i na pretresu pred drugostepenim sudom, odustane od krivicnog gonjenja izjavom koju u tom smislu da sudu, bez obaveze davanja razloga zbog kojih to cini.Tuzilac moze u svakom trenutku obustaviti istragu, i to naredbom o obustavi istrage, kada je duzan o tome obavijestiti ostecenog. Tuzilac ima mogucnost da ponovo otvori istragu u toi pravnoj stvari.23. TuzilacPojam, funkcije i pravna prirodaTuzilac je stranka u krivicnom postupku, ali i drzavni organ, sa zadatkom da goni pocinioce krivicnih djela. Ustanovljenje, djelokrug i unutrasnja organizacija tuzilastava u BiH propisani su zakonima o tuzilastu. Tuzilastva imaju pravo i duznost da, u okviru ostvarivanja svojih funkcija, na vlastitu inicijativu ili na zahtjev, izvjestavaju najvise drzavne organe o primjeni krivicnog zakona, kao i o svom radu.

U pogledu svoje pravne prirode, tuzilastvo se razlikuje od suda, jer ne vrsi sudsku funkciju i nije, kao sud, nezavisan organ. Tuzilastvo je nezavisno od sudstva I policije i nijedno lice niti organ nema pravo da nareduje ill utice na tuzilasto u vrsenju njegove funkcije. Prava i duznosti tuzioca Osnovno pravo i osnovna duznost tuzioca je otkrivanje i gonjenje ucinilaca rivicnih djela koja su u nadleznosti suda. Odgovornost tuzioca za otkrivanje krivicnih djela, a ne samo za njihovo gonjenje i procesuiranje, podrazumijeva obavezu njegovog angazovanja vec u ranoj fazi krivicnog postupka.Obaveze tuzioca su da:1-Odmah po saznanju da postoje osnovi sumnje daje ucinjeno krivicno djelo preeduzme potrebne mjere u cilju njegovog otkrivanja i sprovodenja istrage, pronalazenja osumnjicenog, rukovodenja i nadzora nad istragom, kao i radi upravljanja aktivnostima ovlascenih sluzbenih lica vezanim za pronalazenje injicenog i prikupljanje izjava i dokaz2-sprovede istragu u skladu sa zakonom3-daje imunitet u skladu sa zakonom4-zahtijeva dostavljanje informacije od strane drzavnih organa, preduzeca pravnih I fizickih lica5-izdaje pozive I naredbe I predlaze izdavanje poziva I naredbi u skladu sa zakonom6-naredi ovlastenom sluzbenom licu da izvrsi naredbu izdatu od strane suda u skladu sa zakonom7-predlaze izdavanje kaznenog naloga8-podize I zastupa optuznicu pred sudom9-podnosi pravne lijekove10-obavlja I duge poslove predvidene zakonomOrganizacija Tuzilastva u BIHOrganizacija tuzilastva u BIH postavljena je tako da postoje slijedeca tuzilastva:Tuzilastvo BIHFederalno tuzilastvo i kantonalna tuzilastva (u FBiH)Republicko tutilastvo i okruzna tuzilastva (u RS)Javno tuzilastvo BDBiHSvako tuzilastvo imajednog glavnog tuzioca i jednog ili vise zamjenika glavnog tuzioca i tuzioce. Glavni tuzilac predstavlja tuzilastvo i rukovodi njegovim radom. Zamjenici tuzioca i tuzioci vrse poslove i zadatke koji su im povjereni od strane glavnog tuzioca i u pogledu izvrsenja tih poslova odgovaraju glavnom tuziocu.Glavni tuzilac, zamjenici glavnog tuzioca i tuzioci ne mogu obavljati sluzbu ili posao koji su zakonom utvrdeni kao nespojivi s njihovom funkcijom, i to pod istim uslovima koji vaze za sudije.S obzirom na monokratski i hijerarhijski princip uredenja tuzilastva, imenovanje glavnih tuzilaca, zamjenika glavnog tuzioca i tuzilaca pobuduje poseban interes, jer su oni nosioci svih djelatnosti tuzilastva. Glavne tuzioce i njihove zamjenike i tuzioce imenuje i razrjesava Visoko sudsko i tuzilacko vijece BiH. ZVSTV propisuje iste uslove za imenovanje glavnih tuzilaca, zamjenika glavnog tuzioca i tuzilaca kao i za sudije (clan 21).Glavni tuzilac Tuzilastva BiH, glavni tuzilac FBiH, glavni tuzilac RS i zamjenici glavnog tuzioca Tuzilastva BiH, zamjenici glavnog tuzioca FBiH i zamjenici glavnog tuzioca RS moraju imati najmanje osam godina iskustva u radu kao sudije, tuzioci, advokati ili drugo relevantno pravno iskustvo nakon polozenog pravosudnog ispita, kao i

dokazane rukovodne i organizacijske sposobnosti bitne za rad tog tuzilastva. Oni se imenuju na mandat od sest godina i mogu biti ponovo imenovani.24. Osumnjiceni, odnosno optuzeniOsumnjiceni, odnosno optuzeni je procesni subjekt, i to fizicko (izuzetno i pravno) lice u odnosu na koje postoje osnovi sumnje da je izvrsilo krivicno djelo ili prema kome se vodi krivicni postupak zbog osnovane sumnje da je izvrsilo krivicno djelo, s ciljem da se utvrdi da li je to lice ucinilo krivicno djelo, da li je za to djelo krivicno odgovorno i, u slucaju ako su ti uslovi ispunjeni, da mu se izrekne odgovarajuca krivicna sankcija. Osumnjiceni je lice za koje postoje avi sumnje da je ucinilo krivicno djelo (clan Pojam optuzenog se odnosi na lice protiv kojeg je potvrdena jedna ili vise tacaka u optuznici Optuzeni je i lice protiv kojeg je u postupku za izdavanje kaznenog naloga potvrdena optuznica. Pojmom osudeni obuhvacen je i maloljetnik kojem je izrecena kazna maloljetnickog zatvora, ali ne i lice za koje je presudom utvrdeno da je izvrsilo djelo u stanju neuracunljivosti.Lica koja mogu imati svojstvo osumnjicenog, odnosno optuzenogOva sposobnost se odreduje po materijalnom krivicnom pravu i nju imaju i fizicka i pravna lica, odnosno lica koja su krivicno djelo izvrsila u stanju neuracunljivosti i lica koja su krivicno djelo izvrsila kao maloljetnici. Prema materijalnom krivicnom pravu, ne mogu ni sva fizicka lica biti osumnjiceni, odnosno optuzeni u krivicnom postupku, a tu dolaze1-lica koja su izuzeta od krivicnog gonjenja po ustavu, zakonu ili medunarodnem pravu (npr.diplomatski predstavnici stranih drzava ili medunarodnih organizacija2-lica koja su poslije izvrsenja krivicnog djela oboljela od kakvog trajnog dusevnog oboljenja3-djeca do 14 godina zivota koja se za izvrseno krivicno djelo ne mogu goniti i kazniti, vec predati na pojacano staranje roditeljima, starateljima ili kakvoj vaspitnoj ustanovi.Osumnjiceni, odnosno optuzeni kao subjekt krivicnog postupkaPolozaj osumnjicenog, odnosno optuzenog u krivicnom postupku, kao dio opsteg polozaja covjeka u drustvu, zavisi od tipa krivicnog postupka. U krivicnom postupku, zasnovanom na optuznom nacelu, osumnjiceni, odnosno optuzeni je procesni subjekt, a u inkvizitorskom postupku - objekat postupka. Polozaj osumnjicenog, odnosno optuzenog u zakonu zavisi od stadijuma procesa, s tim da je on uvijek subjekt i stranka u postupku. Najpovoljniju poziciju osumnjiceni, odnosno optuzeni i ima na glavnom pretresu, gdje je ravnopravan sa tuziocem i uzivapravo puno odbrane.Prema osumnjicenom, odnosno optuzenom dolaze u obzir mjere procesne prinude, ukljucjuci i lisenje slobode i pritvor.Upoznavanje licnosti osumnjicenog, odnosno optuzenogOtkrivanje i analiza licnosti ucinioca krivicnog djela jedna je od presudnih mogucnosti u poznavanju i tumacenju slozenih drustvenih i psiholoskih mehanizama koji izazivaju kriminalno ponasanje. Zbog toga se, da bi se moglo odluciti da li osumnjicenog, odnosno optuzenog kazniti ili izreci kakvu drugu mjeru, mora uvijek raspolagati sa dovoljno podataka o njegovoj licnosti. U vezi s tim, potrebno je rasvijetliti konkretne uslove i okolnosti, pobude i motive koji su uslovili izvrsenje krivicnog djela, razjasnivsi proslost ucinioca, njegove navike i obicaje, ponasanje u radnoj sredini i privatnom zivotu itd.Prava i duznosti osumnjicenog, odnosno optuzenogOsnovno pravo koje pripada osumnjicenom, odnosno optuzenom je pravo na odbranu, iz koga proisticu sva ostala njegova prava. Rijec je o pravu osumnjicenog, odnosno optuzenog, a ne i njegovoj duznosti. Pravo na materijalnu odbranu (pravo da se brani sam),

kao i o pravo na formalnu ill strucnu odbranu (da se brani uz pomoc branioca) sadrze ustavne odredbe.Pozitivno pravo odbrane predstavlja skup ovlascenja osumnjicenog, odnosno optuzenog da preduzima radnje u postupku i druge aktivnosti koje mu omogucuju da se brani od optuzbe. Radi se o sljedecim pravima:Pravo da bude ispitan u prisustvu branioca koga sam izabere. Rijec je o pravu koje osumnjicem moze ostvarvati i prije nego sto je donijeta naredba o sprovodenju istrage, s obzirom na to da ovlascena sluzbena lica obavljaju ispitivanje osumnjicenog moraju da ga pouce da moze uzeti branioca po svom izboru koji moze biti prisutan njegovom ispitivanju, kao i da ima pravo na branioca bez naknade u slucajevima predvidenim zakonom.Pravo da vec na prvom ispitu bude obavijesten o djelu za koje se tereti osnovima sumnje protiv njega i da mu se omoguci da se izjasni o djelu koje mu se a na teret i iznese sve cinjenice i dokaze koji mu idu u korist. Pravo da uzme branioca koji ce mu pomagati u odbrani od optuzbe uopste i posebno u vrsenju pojedinih procesnih radnji.Pravo preduzimanja radnji u postupku koje sluze njegovoj odbrani. (Pregovaraju sa tuziocem o uslovima priznavanja krivnje za do za koje se osumnjiceni, odnosno optuzeni tereti , da podnesu prethodne prigovore na optuznicu)Pravo da u postupku uziva tretman dostojan covjeka, uz obavezu drzavnih organa koji ucestvuju u krivicnom postupku da to obezbijede25. ODBRANA OSUMNJICENOG, ODNOSNO OPTUZENOGPojam, opravdanje i vrste odbrane osumnjicenog, odnosno optuzenogOdbrana je procesna aktivnost kojom se vrsi potpuno ill djelimicno suprotstavljanje optuzbi. Ona je posljedica procesnog polozaja osumnjicenog, odnosno optuzenog, kome se stavlja na teret da je izvrsio krivicno djelo i da je krivicno odgovoran, pa mora imati mogucnost da se brani, isticuci okolnosti suprotne elementima optuzbe. Potreba za odbranom postoji i kada osumnjiceni, odnosno optuzeni nema sta istaci protiv optuzbe. 1-Materijalna odbrana osumnjicenog, odnosno optuzenog Odbrana koju vrsi osumnjiceni, odnosno optuzeni licno u vidu pobijanja optuzbe u cjelini ili u pojedinim dijelovima i obaveza drzavnih organa koji ucestvuju u postupku, formulisana u zakonu, cini materijalnu odbranu, koja je moguca i bez aktivnog drzanja osumnjicenog, odnosno optuzenog.Ako materijalnu odbranu vrsi sam osumnjiceni, odnosno optuzeni, onda je to licna odbrana.Ako materijalnu odbranu vrsi licno osumnjiceni, odnosno optuzeni, koji je najvise zainteresovan da se brani i pobija optuzbu, mogucnost za to pruza mu se vec u prvom saslusanju, kada mora biti obavijesten o djelu za koje se tereti i osnovima optuzbe. Osumnjicenom, odnosno optuzenom se mora omoguciti da se izjasni o svim cinjenicama i dokazima koji ga terete i da iznese sve cinjenice i dokaze koji mu idu u korist. Pored toga, mora mu se osigurati dovoljno vremena za spremanje odbrane.Pravo na vrsenje materijalne odbrane osumnjicenog, odnosno optuzenog zakon daje jos nekim srodnicima i zakonskim zastupnicima. Tako, na primjer, za osumnjicenog, odnosno optuzenog mogu branioca uzeti i njegov zakonski zastupnik, bracni odnosno vanbracni drug, krvni srodnik u pravoj liniji do bilo kog stepena, posvojilac, usvojenik, brat, sestra ili hranilac. 2-Formalna odbrana osumnjicenog, odnosno optuzenog

Formalna odbrana, koju osumnjicenii, odnosno optuzeni vrsi preko strucnog branioca, upotpunjava odbranu osumnjicenog, odnosno optuzenog, sluzi zastiti i ostvarivanju njegovih prava i, u krajnjoj liniji, boljem funkcionisanju pravosuda. Saradnja strucnog branioca u nekim slucajevima je samo dozvoljena (fakultativna formalna odbrana), a nekada se nalaze (obavezna formalna odbrana). Konacno, ako osumnjiceni, odnosno optuzeni ne moze sam uzeti branioca jer ne moze podmiriti njegove troskove, pod zakonskim uslovima moze mu se postaviti, na njegov zahtjev, branilac iz budzetskih sredstava, sto cini tzv. odbranu siromasnih.Vrste formalne odbraneZakon predvida tri vrste formalne odbrane: • obaveznu odbranu,• fakultativnu odbraim,• odbranu siromasnih.Obavezna odbrana. U tim slucajevima, ako osumnjiceni, odnosno optuzeni sam ne uzme branioca, postavice mu ga sud po sluzbenoj duznosti. To je obavezna formalna odbrana. Prema zakonu, slucajevi obavezne formalne odbrane su sljedeci;Ako je osumnjiceni nijem ili gluh ili akoje osumnjicen za krivicno djelo za koje se moze izreci kazna dugotrajnog zatvora. Branioca tada osumnjiceni mora imati vec prilikom prvog ispitivanja, tj. i prije formalno zapocetog postupka.Ako je osumnjicenom, odnosno optuzenom odreden pritvor. Osumnjiceni, odnosno optuzeni mora tada imati branioca odmah nakon sto mu je odreden pritvor, za vrijeme dok pritvor traje.Ako se krivicni postupak vodi zbog krivicnog djela zbog koga se po krivicnom zakonu maze izreci kazna od deset godina zatvora ili teza kazna. U ovom slucaju, osumnjiceni mora imati branioca poslije podignute cptuznice, tj. u vrijeme dostavljanja optuznice, tako da u toku istrage (do podizanja optuznice) odbrana nije obavezna. Branilac mora postojati u vrijeme dostavljanja optuznice, da bi mogao eventualno uloziti prethodni prigovor protiv optuznice i u njemu, pored ostalog, istaci povredu postupka u toku istrage, u kojoj on nije ucestvovao.Ako sud utvrdi da je to zbog slozenosti predmeta ili mentalnog stanja osumnjicenog, odnosno optuzenog u interesu pravde. Nesposobnost za odbranu u ovom slucaju jeste quaestio facti, sto utvrduje sud, a prema potrebi, provesce se psihijatrijsko vjestacenje. Da li postoje razlozi pravicnosti, odlucuje sud po diskrecionoj ocjeni. Ti razlozi su mnogo siri od ostalih koje zakon predvida za obaveznu odbranu, npr. slozenost cinjenicne osnovice inace lakog krivicnog djela.U postupku prema maloljetnicima. Maloljetnik mora imati branioca od pocetka pripremnog postupka.Ako je podignuta optuznica protiv osumnjicenog koji je izvrsio krivicno djelo u stanju neuracunljivosti. Branioca osumnjiceni mora imati poslije podnosenja prijedloga sudu u optuznici od strane tuzioca da se utvrdi da je osumnjceni izvrsio krivicno djelo u stanju neuracunljivostiFakultativna odbrana. Ako nije obavezna, odbrana osumnjicenog, odnosno optuzenog je fakultativna. Fakultativna je ona formalna odbrana koju osumnjiceni, odnosno optuzeni moze slobodno koristiti ako to zeli, sto mu zakon ne namece. Osumnjiceni, odnosno optuzeni moze imati branioca u toku cijelog krivicnog postuoka.Odbrana siromasnih. Kada ne postoje uslovi za obaveznu odbranu, a postupak se vodi za krivicno djelo za koje je propisana kazna zatvora tri godine ili teza kazna ili kada to

zahtijevaju interes pravicnosti bez obzira na propisanu kaznu, osumnjicenom, odnosno optuzenom ce se. na njegov zahtjev, postaviti branilac, ako prema svom imovnom stanju ne moze snositi troskove odbraneOrganizovanje formalne odbranea) Ko moze biti branilac. Za branioca se moze uzeti samo advokat. Branilac ne moze biti neko ko nije advokat, cak ni onda kada ima odgovarajucu strucnu spremu i u bliskom je odnosu sa osumnjicenim, odnosno optuzenim.Advokatsku djelatnost, kao profesionalnu, vrse advokati kao pojedinci, u zajednickoj advokatskoj kancelariji ili udruzeni u advokatska drustva. b) Ko ne moze biti branilac. Branilac osumnjicenog, odnosno optuzenog ne moze biti: psteceni, bracni odnosno vanbracni drug ostecenog ili tuzioca, njihov srodnik po krvi u pravoj liniji do bilo kog stepena, u pobocnoj liniji do cetvrtog stepena ili po tazbini do drugog lice koje treba da svjedoci u pogledu cinjenica koje su mu poznate u svojstvu braniooca ili je pozvano kao svjedok ako je u istom predmetu postupao kao sudija ili tuzilac, kao sto ni sudija ne moze biti lice koje je u istom krivicnom predmetu ucestvovalo kao branilac. Ne mogu se, osim toga, spojiti ni duznosti branioca i vjestaka, iako zakon o tome ne sadrzi odgovarajucu odredbu.c) Izbor branioca. Osim kod odbrane siromasnih, branioca potpuno slobodno bira osumnjiceni, odnosno optuzeni kako u slucaju fakultativne, tako i kod obavezne odbrane. Branilac koga je izabrao osumnjiceni, odnosno optuzeni slobodan je, takode da se primi odbrane ili da je odbije. Branioca osumnjicenom, odnosno optuzenom mogu uzeti i njegovi zakonski zastupnici, bracni odnosno vanbracni drug, srodnici po krvi u pravoj liniji do bilo kog stepena, usvojilac, usvojenik, brat, sestra i hranilac. Svako od ovih lica ima samostalno pravo da uzme branioca osumnjicenom, odnosno optuzenom, kako u slucaju obavezne, tako i kod fakultativne odbrane, bez obzira na to da li se osumnjiceni, odnosno optuzeni nalazi u pritvoru ili na slobodi i da li vec ima branioca. Osumnjiceni, odnosno optuzeni moze odbiti branioca koga su mu izabrala ova lica i uzeti drugog branioca ili ostati bez branioca. Uzimanje branioca vrsi se izdavanjem pismenog punomocja, koje branilac podnosi sudu. Izjava o uzimanju branioca moze biti data i u zapisnik pred organom koji vodi postupak.d) Postavljanje branioca. Pored branioca koga uzima sam osumnjiceni. odnosno optuzeni ili ovlascena lica, postoji i branilac postavljen po sluzbenoj duznosti. Za postavljanje branioca po sluzbenoj duznosti nije potrebna izjava osumnjicenog, odnosno optuzenog da ne zeli da uzme branioca. Dovoljno je da nema branioca u vrijeme kada bi obavezno morao da ga ima ili mu ga ne postave ovlastena lica.Ako osumnjiceni, odnosno optuzeni u slucajevima obavezne odbrane ne uzme sam branioca ili branioca ne angazuju ovlastena lica, branioca ce mu postaviti sudija za prethodni postupak, sudija za prethodno saslusanje, sudija, odnosno predsjednik vijeca za dalji tok krivicnog postupka do pravnosnaznosti presude, a ako je izrecena kazna dugotrajnog zatvora - i u postupku po pravnom lijeku. U slucaju postavljanja branioca, osumnjiceni, odnosno optuzeni ce se prvo pozvati da sam izabere branioca sa predocene liste.

d) Vrijeme nastupanja formalne odbrane. Osumnjiceni, odnosno optuzenimoze imati branioca u toku cijelog krivicnog postupka, tj. od njegovog pocetka do kraja. Osumnjiceni se na to opominje na pocetku ispitivanja. To se cini i u prvom pozivu koji se salje osumnjicenom. Isto tako, lice liseno slobode od strane policijskog organa se mora odmah pouciti o pravu da uzme branioca.Osumnjicenom se na pocetku ispitivanja postavlja pitanje da li ce se ovim pravom koristiti i odgovor unosi u zapisnik. Ako pouka da se moze imati branilac i da branilac moze prisustvovati ispitu nije data, odnosno ako pouka i odgovor osumnjicenog nisu unijeti u zapisnik, na iskazu osumnjicenog ne moze se zasnivati sudska odluka.e) Broj branilaca. Jedan osumnjiceni, odnosno optuzeni moze imati vise branilaca (visestruka formalna odbrana), a smatra se da je odbrana obezbijedena kada u postupku ucestvuje jedan od branilaca. U torn slucaju samo jedan od njih ce imati status glavnog branioca. Kada osumnjiceni, odnosno optuzeni ima vise branilaca, onda je svaki od njih ovlascen da samostalno preduzima sve radnje u korist odbrane osumnjicenog, odnosno optuzenog, na koje je ovlascen po zakonu. No, u takvom slucaju je potrebna saradnja branilaca kako ne bi doslo do kontradiktornih ili paralelnih prijedloga, odnosno do toga da se propusti neka radnja koja je neophodna. Vise osumnjicenih, odnosno optuzenih moze uzeti jednog branioca, osim ako branioca postavlja sud u slucaju obavezne odbrane po sluzbenoj duznosti i odbrane siromasnih (zajednicka formalna odbrana). f) Procesi polozaj branioca. Branilac ucestvuje u krivicnom postupku, ali nije subjekt tog postupka, jer obavlja svoju aktivnost u tudem procesnopravnom odnosu. On je pomagac osumnjicenog, odnosno optuzenog, a ne njegov punomocnik, jer specificnost krivicne odgovornosti iskljucuje zastupanje. U vrsenju svoje odbrane branilac je samostalan i u odnosu na sud i u odnosu na tuzioca, a, u odredenoj mjeri, i prema osumnjicenom, odnosno optuzenom. lako su odnosi branioca i osumnjicenog, odnosno optuzenog zasnovani na povjerenju, s tim da aktivnost branioca ne smije ici na stetu osumnjicenog, odnosno optuzenog, osumnjiceni, odnosno optuzeni moze odustati od nekih akata svoga branioca (npr. od zalbe), ali i branilac moze, protiv volje osumnjicenog, odnosno optuzenog preduzimati neke procesne radnje (npr. izjaviti zalbu u korist maloljetnika). g) Prestanak branilacke duznosti. Sporazum o formalnoj odbrani u krivicnom postupku osumnjicenog, odnosno optuzenog i branioca je, po svom sadrzaju vrsta gradanskopravnog ugovora o punomocstvu, iako branilac nije punomocnik osumnjicenog, odnosno optuzenog. I jedna i druga strana mogu istupiti iz toga odnosa prije zavrsetka krivicnog postupka, s tim da osumnjiceni, odnosno optuzeni moze opozvati punomocje, a branilac ga otkazati. Prava, duznosti i odgovornost braniocaU zakonu se govori samo o pravima branioca, ali su to, isto tako, i njegove duznosti. Prava branioca su, istovremeno, i njegove obaveze u interesu odbrane isumnjicenog, odnosno optuzenog.Duznosti branioca proizilaze i iz posebnih idredaba zakona o advokaturi. Neka od tih prava branioca koriste se samo u idredenoj fazi, druga u cijelom krivicnom postupku, a najvaznija su sljedeca:b) Da se dopisuje i razgovara sa osumnjicenim, odnosno optuzenim koji se nalazi u pritvoru. U pogledu razgovora branioca se pritvorenim osumnjicenim, odnosno optuzenim,

branilac ima pravo na povjerljiv razgovor s njim. Kontrola tog razgovora je dozvoljena, ali samo posmatranjem, ne i slusanjem. c) Da prisustvuje ispitu osumnjicenog, odnosno optuzenog. Ovo privo se ne moze ograniciti zakonom. Pravo se odnosi na svako ispitivanje osumnjicenog, odnosno optuzenog, ne samo prvo, nego i u daljem postupku (dokazni instupak i zavrsna rijec kao posljednji dio tog postupka).d) Da u svim fazama postupka preduzima sve neophodne radnje u cilju utvrdivanja cinjenica i prikupljanja dokaza, radi odbrane osumnjicenog, odnosno optuzenog. Pobijajuci optuzbu, branilac nije ogranicen samo dokazima koje je dala optuzba.e) Da prisustvuje glavnom pretresu, gdje je njegova aktivnost naividljivija. To posebno dolazi do izrazaja u dokaznom postupku i u zavrsnoj rijeci.f) Da u korist osumnjicenog, odnosno optuzenog podnosi pravne lijekove protiv odluka koje se donose u toku postupka ili kojima se zavrsava krivicni postupak.g) Da zahtijeva nagradu za svoj rad i naknadu troskova koje je u odbrani osumnjicenog, odnosno optuzenog imao.26.SPOREDNI PROCESNI SUBJEKTIJavljajuci se uz glavne procesne subjekte, u krivicnom upku sporedni procesni subjekti su: osteceni (na strani tuzioca), pravno ili fizicko lice (na strani osumnjicenog, odnosno optuzenog) i organ starateljstva (na strani suda). 1-OSTECENIPojam ostecenogTo je lice cije je licno ili imovinsko pravo krivicnim djelom povrijedeno ili ugrozeno. Ovo pravo ne mora biti imovinsko, nego moze biti i licno (cast, ugled, rak. ocinstvo i si.) i ne mora biti povrijedeno, vec je dovoljno samo da je ugrozeno Osteceni moze biti pravno i fizicko lice, ali se najcesce pod pojmom ostecenog podrazurmjevaju fizicka lica.Prava i duznosti ostecenogU prava i duznosti ostecenog spadaju:kaznjavanje novcanom kaznom zbog uvrede pitanje zapisnika dostavija mu se ovjeren prepis odluke kojom je odluceno o imovinskopravnom zahtjevu postavljanje imovinskopravnog zahtjeva (cl. 193 - 212);u slucaju nepostupanja tuzioca po prijavi o izvrsenom krivicnom djelu, slice pravo na ulaganje prituzbe uredu tuzioca obavjeslava se kad tuzilac obustavi istragu i tada ima pravo na ulaganje prituzbe uredu tuziocaobavjestava ga sud o rezultatima pregovaranja o krivnjiobavjestava se o povlacenju optuzniceda prisustvuje na glavnom pretresu, s tim da ukoliko se iskljuci javnost, to se ne odnosi na ostecenogukoliko je prisutan, podnosi imovinskopravni zahljev na glavnom pretresu da se obavijesti o vremenu i mjeslu ispilivanja svjedoka van sudnice i izvodenju rekonslrukcije da nakon zavrsetka dokaznog postupka na glavnom pretresu bude pozvan od strane sudije, odnosno predsjednika vijeca radi davanja svoje zavrsne rijeci i to poslije tuzioca da ga po objavljivanju presude sudija, odnosno predsjednik vijeca pouci o pravu na zalbu, kao i o pravu na odgovor na zalbu

da mu se dostavi ovjereni prepis presudepo zavrsenom pretresu i donijetoj presudi, osteceni ima pravo zalbe protiv presude i to samo na odluku o troskovima krivicnog postupka i o opravnom zahtjevu, ne i po drugim osnovima;obavjestava se od strane tuzioca da nije cjelishodno pokrenuti postupak prema maloljetniku poziva se na saslusanje radi utvrdivanja cinjenica koje se odnose na opozivanje uslovne osudeOsteceni kao svjedokU zakonu postoje cetiri takva slucaja: Kada se saslusava maloljetno lice a narocito ako je je osteceno krivicnim djelom, postupa se obazrivo Ostecenog krivicnim djelom nije dopusteno ispitivati o njegovom ranijem seksualnom zivotu prije izvrsenog krivicnog djela, a ako je takvo ispitivanje obavljeno takvom iskazu ne moze se zasnivati sudska odlukaU slucaju ako se radi o seksualnim deliklima, u postupku se ne mogu koristiti kao dokazi cinjenice koje se odnose na ranije seksualno ponasanje ostecene strane i njene seksualne predispozicije. Od ovog pravila postoji izuzetak koji se odnosi na potrebu diferencijacije odredenog dokaznog materijala, odnosno odredivanja porijekla odredenih tragova. U slucaju ako se radi o krivicnim djelima protiv covjecnosti i vrijednosti zasticenih medunarodnim pravom pristanak zrtve se ne moze upotrijebiti u prilog odbrane optuzenog. Kada su u pitanju dokazi koji se odnose na raniji seksualni zivot i seksualno ponasanje ostecene strane i njene seksualne predispozicije, te dokazivanje krivicnih djela protiv covjecnosti i vrijednosti zasticenih medunarodnim pravom, a u vezi s eventualnim pristankom zrtve, prije prihvatanja dokaza koji su s tim povezani, obavice se odgovarajuce saslusanje, s koga je iskljucena javnost 2-PRAVNO ILI FIZICKO LICEPravno ili fizicko lice, kao sporedni procesni subjekt na strani osumnjicenog, odnosno optuzenog, javlja se u slucajevima krivicnih djela kod kojih imovinska korist ostvarena izvrsenjem krivicnog djela ne pripada uciniocu krivicnog djela, vec nekom pravnom licu, najcesce preduzecu ili drugom organu ili organizaciji ucinioca ili licu na koje je imovinska korist prenesena, po pravilu njegovim srodnicima.Tada se imovinska korist ne moze oduzeti od osumnjicenog, odnosno optuzenog jer nije njegova, pa se pravno ili fizicko lice kome je imovinska korist iz krivicnog djela pripala mora ukljuciti u krivicni postupak da bi od osumnjicenog, odnosno optuzenog bila oduzeta imovinska korist koju je stekao na protivpravan nacin zbog veze sa osumnjicenim, odnosno optuzenim, ta lica se javljaju kao sporedni procesni subjekti na njegovoj strain.Prema odredbama zakona, kada dolazi u obzir oduzimanje imovinske koristi pribavljene krivicnim djelom, lice na koje je imovinska korist prenesena, kao i predstavnik pravnog lica pozvace se radi saslusanja na glavni pretres. U pozivu ce se upozoriti da ce se postupak sprovesti bez njihovog prisustva. Predstavnik pravnog lica saslusace se na glavnom pretresu poslije optuzenog. 3- ORGAN STARATELJSTVAOsnovna prava i duznosti organa starateljstva, kao sporednog procesnog subjekta na strani suda, utvrdena su u postupku na maloljetnicima. Pored toga, organ starateljstva pojavljuje se i kao pomocni organ suda, dostavljajuci sudu, na njegov zahtjev, izvjestaj o svim okolnostima koje se ticu licnosti maloljetnika, sredini i prilikama pod kojima maloljetnik

zivi, vrseci nadzor nad maloljetnikom u toku pripremnog postupka, dostavljajuci obavjestenje o izvrsenju vaspitnih mjera, davanjem izvjestaja sudu prije donosenja odluke. Kao sporedni procesni subjekt, organ starateljstva ima znacajan broj prava. Organ starateljstva uvijek se obavjestava o obustavi krivicnog postupka prema maloljetniku koji u vrijeme izvrsenja krivicnog djela nije imao 14 godina, da bi preduzeo mjere staranja. Organ starateljstva ima pravo da se upozna sa tokom postupka prema maloljetniku, da u toku postupka stavlja prijedloge i da ukazuje na cinjenice i dokaze koji su od vaznosti za donosenje pravilne odluke27. OSTALI UCESNICI U POSTUPKUU krivicni postupak ukljucena su i druga lica, sa pravima i duznostima drukcijim od procesnih subjekata Ta lica su subjekti opsteg pravnog poretka i po tom osnovu im pripadaju odredena prava i duznosti, ali nisu subjekti krivicnog procesnopravnog odnosaZASTUPNICI PROCESNIH SUBJEKATAZakonski zastupnici su lica koja u postupku preduzimaju procesne radnje u ime i za racun procesno nesposobne stranke koju zastupaju i sa dejstvom za tu stranku. Zakonski zastupnik ima prava i duznosti kao i zastupana stranka, a radnje koje obavi zastupnik imaju istu vaznost kao da ih je obavila sama stranka. Preko zakonskih zastupnika u krivicnom postupku rade procesno nesposobna lica koja se u procesu mogu javiti kao osteceni ili pravna lica. Osumnjiceni, odnosno optuzeni ne moze imati zakonskog zastupnika, jer je njegova odgovornost licna, s tim da mu se u slucaju nesposobnosti za obavljanje procesnih radnji obezbjeduje obavezna odbrana. Postupak koji zakonski zastupnik vodi nema nikakvog dejstva u odnosu na zakonskog zastupnika: ukoliko dode do kakve osude, osuduje se stranka, a ne zakonski zastupnik, a ako se nesto dosuduje, dosuduje se stranki, a ne zakonskom zastupnikuZakonski zastupnici imaju sljedeca prava i duznosti: mogu uzeti branioca osumnjicenom, odnosno optuzenom nuzni izdaci zakonskog zastunika ostecenog spadaju u troskove krivicnog postupkasnose troskove krivicnog postupka prouzrokavane svojom krivicom, kao i odogvarajuci dio pausalnog iznosana njih se ne odnose odredbe zakona o iskljucenju javnosti preko njih se vrsi pozivanje maloljetnika1 Procesni zamjenici (supstituti)Procesni zamjenici su lica koja po svojoj inicijativi i u svoje ime i za racun procesne stranke preduzimaju pojedine procesne radnje u interesu jednog procesnog subjekta, koji je i sam procesno sposoban. Ovlascenje za preduzimanje pojedinih procesnih radnji daje se procesnim zamjenicima zbog pravne veze koja postoji izmedu njih i procesnog subjekta u cijem interesu postupaju. Procesni zamjenici i lica u cijem interesu rade su uvijek u nekom bliskom odnosu, najcesce srodnickom, ali ih noze vezivati i procesni predmet, u kome imaju zajednicki interes. U nasem zakonu utvrdeno je nekoliko slucajeva procesne zamjene. Lica srodna ili bliska osumnjicenom, odnosno optuzenom (zakonski zastupnik, bracni odnosno vanbracni drug, srodnik po krvi u pravoj liniji do bilo kog stepena, usvojilac, usvojenik, brat, sestra ili hranilac) mogu osumnjicenom, odnosno optuzenom uzeti branioca. Zalbu na presudu u korist osumnjicenog, odnosno optuzenog mogu izjaviti zakonski zastupnik, bracni odnosno vanbracni drug optuzenog, roditelj ili dijete i usvojilac, odnosno usvojenik. Ista lica mogu

podnijeti i zahtjev za ponavljanje krivicnog postupka poslije smrti osudenog i to u korist osudenog.2 PunomocniciPunomocnik je lice koje je za vrsenje procesnih radnji ovlastila procesno sposobna stranka ili zakonski zastupnik procesno nesposobne stranke, koje u njih ime i za njihov racun obavlja te radnje, koje se po zakonu ne moraju obavljati licno. Punomocnik radi u ime i u interesu vlastodavca koji je jedini subjekt procesnog odnosa, da bi se vlastodavac oslobodio tereta licnog ucesca u krivicnom postupku ili da bi u tom postupku bio strucno predstavljen. Osumnjiceni, odnosno optuzeni moze imati samo branioca, koji mu pomaze, ali ne i punomocnika, koji bi, umjesto njega, radio u procesu.Punomocnik moze biti svako fizicko lice koje uziva poslovnu sposobnost i on ne mora imati strucnu pravnu spremu. Pored toga, ako punomocnik ima strucnu pravnu spremu, ne mora biti advokat. Organ pred kojim se punomocnik pojavljuje duzan je da po sluzbenoj duznosti ustanovi da li je punomocnik uredno ovlascen i da ako je to potrebno, naredi otklanjanje nedostataka.3 POMOCNICI (POMOCNI ORGANI) PROCESNIH SUBJEKATAPomocnici procesnih subjekata (suda, tuzioca i osumnjicenog, odnosno optuzenog) pomazu tim subjektima, na njihov poziv ili po naredbi, u vrsenju njihove procesne aktivnostiPomocnici sudaU ulozi pomocnika na strani suda mogu da se pojave:a) Strucno lice. Ono pomaze organu krivicnog postupka na osnovu svog posebnog strucnog znanja ili vjestine, i to na planu davanja savjeta, instrukcija ili drugih vidova pomoci u rjesavanju pojednih strucnih i tehnickih pitanja, ili na planu pruzanja strucno-tehnicke pomoci organu krivicnog postupka i krivicnoprocesnim strankama.Najbitnija i sustinska razlika izmedu vjestaka i strucnog lica je u sadrzini i prirodi njihove djelatnosti u krivicnom postupku. Naime, procesna djelatnost vjestaka uvijek je usmjerena na dobijanje novog dokaza, a rezultat njegove djelatnosti se materijalizuje kroz nalaz i misljenje, tj. kroz iskaz vjestaka koji je dokazno sredstvo.b) Zapisnicar. Zapisnicar u krivicnom postupku je lice koje procesne radnje pismeno utvrduje i ozvanicava. O svakoj radnji preduzetoj u toku krivicnog postupka sastavlja se zapisnik, a o radu na glavnom pretresu vodi se zapisnik o glavnom pretresu. Zapisnik pise zapisnicar, a samo kada se pretresanje stana ili lica ili se radnja preduzima van sluzbenih prostorija organa, a zapisnicar se ne moze obezbijediti, zapisnik moze pisati lice koje preduzima radnjec) Tumaci. Tumaci su lica koja, na zahtjev tuzioca ili suda, prevode izjave (pismeno ili usmeno) pojedinih ucesnika postupka na jezik u sluzbenoj upotrebi u sudu i obratno, kao i mimicke znakove kojima se prilikom davanja izjava sluze gluvi, nijemi i gluvonijemi ucesnici postupka. Tumac je pomagac tuziocu i sudu u obavljanju procesnih radnji i za razliku od vjestaka (koji je dokazno sredstvo, je: saopstava svoj nalaz i misljenje o cinjenicama koje su predmet dokaza) ne pruza nikakvo sopstveno misljenje o predmetu dokaza.d) Strucni saradnici i pripravnici. Pored sudija koji neposredno vrse sudijsku funkciju, u sudovima postoji potreban broj sudijskih pomocnika, tj. strucnih saradnika i sudijskih pripravnika. Broj strucnih saradnika i sudijskih pripravnika u sudu utvrduje se aktom unutrasnje organizacije i sistematizacije radnih mjesta. U siri krug sudijskih pomocnika,

osim strucnih saradnika i sudijskih pripravnika, spada i odreden broj radnika koji obavljaju administrativne, tehnicke i druge poslove u sudu.Strucni saradnik u sudu moze biti samo diplomirani pravnik sa polozenim pravosncmim ispitom. Posto ima polozen pravosudni ispit, predvideno je da strucni saradnik pomaze sudiji u vrsenju sudijske funkcije. Konkretnije, on vrsi analizu pravnih pitanja, priprema predmete za sudenje, te obavlja, samostalno ili pod nadzorom i po uputstvima sudije, druge strucne poslove predvidene zakonom ili pravilnikom. e) Organi starateljstva, o kojima je bilo rijeci u izlaganju o sporednim procesnim subjektima, kao pomocnim sudskim organima.f) OvIasceno sluzbeno lice je "lice koje ima odgovarajuca ovlascenja unutar policijskih organa u BiH, ukljucujuci Drzavnu agenciju za istrage i zastitu, Drzavnu granicnu sluzbu, sudsku i finansijsku policiju, kao i unutar carinskih organa, poreskih organa i organa vojne policije u BiH". Rijec je, dakle, o razlicitim organima koji funkcionisu na razlicitim nivoima, pocev od drzavnog, zatim entitetskih, pa do Brcko Distrikta. U pojedinim slucajevima pominje se iskljucivo policijski organ,a u nekim (naredba za dovodenje) pominje se iskljucivo sudska policija. Pomocnici procesnih subjekataPomocnici tuzioca su ovlascena sluzbena lica, organi starateljstva, drugi drzavni organi od kojih on moze traziti pravnu pomoc i strucni saradnici i pripravnici u tuzilastvu.Strucni pomagac osumnjicenog, odnosno optuzenog je branilac, cija aktivnost pedstavlja formalnu odbranu.

4 TRECA LICA U KRIVICNOM POSTUPKUOsim do sada pomenutih, u krivicnom postupku ucestvuju i treca lica (medu njima su najvazniji svjedoci i vjestaci) ili ona samo prisustvuju krivicnom postupku (publika, novinari, posmatraci nevladinih organizacija, domacih i medunarodnih). Za ishod postupka to su pravno nezainteresovana lica, ciji polozaj zakon odreduje propisujuci njihove obaveze, prava i ovlascenja. Oni sluze kao sredstva za utvrdivanje cinjenica vaznih za donosenje sudske odluke ili predstavljaju neku vrstu spontane ili organizovane javne kontrole sudskog rada i tome slicno.28. Pojam i vrste predmeta krivicnog postupkaPredmet krivicnog postupka je materija o kojoj se raspravlja u postupku i o kojoj sud treba da donese odluku. Svaki krivicni postupak mora imati makar jedan osnovni predmet, uz koji mogu da se jave i jedan ili vise sporednih (akcesornih. eventualnih) predmeta postupka.Osnovni predmet krivicnog postupka je raspravljanje jednog konkretnog krivicnopravnog odnosa nastalog izvrsenjem krivicnog djela izmedu drustvene zajednice predstavljene drzavom i osumnjicenog, odnosno optuzenog.Osnovni predmet krivicnog postupka je krivicna stvar (causa criminalis), odnosno ustanovljenje da li je izvrseno krivicno djelo, da li je optuzeni kriv i da li su ispunjeni zakonski uslovi za izricanje krivicne sankcije.Sporedni predmet krivicnog postupka pripada drugoj grani prava, a ne krivicnopravnoj, a u krivicnom postupku javlja se, eventualno, uz osnovni predmet postupka. U krivicnom postupku se o sporednom predmetu raspravlja i odlucuje zbog veze koja postoji izmedu sporednog i osnovnog predmeta krivicnog postupka, jer bi se o predmetima te vrste, inace, odlucivalo u drugim sudskim ili nesudskim postupcima. Ako bi krivicni postupak imao

neogranicen broj sporednih predmeta, to bi bilo od stete za sudenje osnovnih predmeta krivicnog postupka, koji se mogu suditi samo u krivicnom postupku. Zbog toga se mogucnost sudenja nekrivicnih stvari u krivicnom postupku svodi na manji broj najznacajnijih slucajeva.Predmet krivicnog postupka su samo krivicna djela, ne i prekrsaji, koji su regulisam zakonima o prekrsajima. Ne postoji mogucnost spajanja u jedan postupak i sudenja pred jednim organom za krivicno djelo i prekrsaj.

KONEKSITET PREDMETA KRIVICNOG POSTUPKAPojam koneksiteta odnosi se na uzajamnu vezu predmeta krivicnog postupka, sto moze imati vise osnovnih ili glavnih predmeta u odredenoj medusobnoj u krivicnom postupku moze se pojaviti jedan ili vise sporednih predmeta zbog njihove veze sa glavnim predmetom postupka. U ovim slucajevima medusobna veza sta krivicnog postupka proizvodi vise procesnopravnih posljedica, od kojih je najznacajnija mogucnost da se presude u jedinstvenom krivicnom postupku. Moguca je veza krivicnih stvari medusobno (homogeni koneksitet), ali i veza izmedu krivicnih stvari i stvari nekrivicne prirode (heterogeni koneksitet).29. Homogeni koneksitet (veza krivicnih stvari medusobno)Ovaj koneksitet postoji kada se u dva ili vise krivicnih slucajeva podudaraju njihovi subjektivni ili objektivni elementi, tj. u svakom od ovih slucajeva isti je osumnjiceni, odnosno optuzeni ili krivicno djelo. Prema vezi koja postoji izmedu vise krivivicnih djela, odnosno vise ucinilaca, ovaj koneksitet moze biti subjektivni, objektivni ili mjesoviti.1) Subjektivni (personalni) koneksitet (concursus delictorum) postoji kada jedno lice optuzeno za vise krivicnih djela. Koneksitet je subjektivan jer je veza izmedu predmeta postupka uspostavljena preko zajednicke licnosti izvrsioca, a izmedu samih krivicnih djela nikakve veze. Sa subjektivnim koneksitetom izjednacen je i slucaj kada je osteceni istovremeno izvrsio krivicno djelo prema osumnjicenom, odnosno optuzenom, gdje se kao osnov za spajanje postupka uzima prirodno jedinstvo dogadaja (forum reconventionis). Najvazniji razlog za spajanje je ovdje zajednica dokaza.2) Objektivni (realni) koneksitet (consursus plurium ad delictum) postoji kada je vise lica, koja su u medusobnoj vezi (saizvrsioci, podstrekaci ili pomagaci), optuzeno za zajednicko krivicno djelo. U ovom slucaju veza izmedu vise posebnih predmeta ostvaruje se preko zajednickog krivicnog djela. Ove odredbe imaju posebnu vaznost u slucaju pripadnika zlocinacke organizacije, ali takode i onda to u izvrsenju djela ucestvuje vise ucinilaca kao skupina ljudi, grupa ljudi, organizovana grupa ljudi i organizovana grupa kriminalaca.3) Mjesoviti koneksitet postoji kada je vise lica optuzeno za izvrsenje vise krivicnih djela, ali samo ako izmedu izvrsenih krivicnih djela postoji medusobna veza. Veza medu krivicnim djelima je stvarna, a ne pravna, i ona je quaestio facti.Procesni uticaj koneksiteta nastupa, po pravilu, po diskrecionoj ocjeni suda. Ukoliko do toga uticaja dode, on se manifestuje u spajanju krivicnih stvari u jedinstven postupak (sto moze dovesti do primjene posebnih pravila o vanrednoj nadleznosti i u izboru vrste postupka).

30. Imovinskopravni zahtjev

Krivicno djelo, osim krivicnopravnih, proizvodi i druge, najcesce gradanskopravne posljedice Prema pravnoj prirodi, to je i gradanski predmet za koji vrijede pravila gradanskog prava, uz posebne odredbe zakona o krivicnom postupku.Mogucnost ostvarivanja imovinskopravnog zahtjeva u krivicnom postupku ima visestruke prednosti. Prije svega, postupak je jeftiniji, jer umjesto dva odvojena postupka vodi se jedan jedinstven. Postupak ostvarivanja imovinskopravnog zahtjeva u krivicnom postupku je brzi i jednostavniji, bez slozenih podnesaka koji se traze u parnicnom postupku. Pored toga, spajanje je korisno i zbog manje mogucnosti pojave protivrjecnosti u odlukama o krivicnoj i gradanskoj stvari nego kada se postupak vodi odvojeno. Realizacija imovinskopravnog zahtjeva u krivicnom postupku ima, medutim. i stetnih efekata na sam krivicni postupak Zbog toga se propisuje niz ogranicenjaA)Imovinskopravni zahtjev koji je nastao usljed izvrsenja krivicnog djela raspravice se na prijedlog ovlascenog lica u krivicnom postupku ako se time ne bi znatno odugovlacio ovaj postupakb) O podnesenom imovinskopravnom zatjevu sud moze odluciti samo u presudi kojom se optuzeni oglasava krivim. Ako krivicni postupak zavrsi rjesenjem o obustavi postupka, oslobadajucom presudom ili presudom kojom se optuzba odbija, uputice se,osteceni da imovinskopravni zahtjev moze ostvarivati u parnici.c) Ako podaci krivicnog postupka ne pruzaju pouzdan osnov za potpuno ili djelimicno presudenje, sud ce ostecenog uputiti imovinskopravni zahtjev moze da ostvaruje u parnici.d) Sud neod lucuje o imovinskopravnom zahtjevu prema maloljetniku, osim ako nije prema njemu izrekao kaznu maloljetnickog zatvora.e) Odlucivanju o imovinskopravnom zahtjevu data je forma koja omogucava da se postupak pravnih jekova uprosti i iskljuci svaka zalba ostecenog protiv odluke o imovinskopravnom ihtjevu.f) Od svih mnogobrojnih imovinskopravnih potrazivanja, koja bi se u slucajevima izvrsenja krivicnih djela mogla postaviti u krivicnom postupku, dozvoljena su samo tri: za naknadu stete, povracaj stvari ili ponistaj odredenog pravnog posla. 1-Predmet imovinskopravnog zahtjeva u krivicnom postupkuPo zakonu dozvoljena su samo 3 imovinskopravna zahtjeva naknadu stete, povracaj stvari i ponistaj odredenog pravnog posla. A Povracaj stvariPovracaj stvari se odnosi na svojinu, drzavinu ili detenciju stvari oduzetih krivicnim djelom i predstavlja neposredan i najpotpuniji oblik obesteceni (obestecenje u naturi, umjesto obestecenja po vrijednosti). Povracaj stvari u korist ovlascenog lica moze se izreci samo ako je u krivicnom oostupku postavljen zahtjev u tom smislu, ne i po sluzbenoj duznosti.Povracaj stvari sud moze narediti samo ako utvrdi da je stvar prije izvrsenja bila kod ostecenog po nekom pravnom osnovu i da se u vrijeme dosudenja nalazi kod optuzenog ili kod nekog ucesnika na glavnom pretresu ili kod lica kome su je oni dali na cuvanje. U krivicnom postupku sud samo raspravlja a povracaju stvari koja se tice osumnjicenog, odnosno optuzenog i ostecenog. Spor o predmetu izmedu ostecenog i treceg lica ili izmedu trecih lica raspravlja se u parnicnom postupkuB Ponistaj odredenog pravnog poslaAko se imovinskopravni zahtjev odnosi na ponistaj odredenog pravnog posla. a sud nade da je zahtjev osnovan, izreci ce u presudi potpuni ili djelimicni ponistaj tog pravnog posla, s posljedicama koje otuda proisticu, ne dirajuci u prava trecih lica. Ponistaj pravnog posla u

krivicnom postupku moze se traziti samo ako je on imovinskopravni, a nastao je neposredno usljed izvrsenja krivicnog djela.Ponistaj pravnog posla moze se zahtijevati ako je zbog krivicnog djela nastao kakav posao imovinskopravnog karaktera (npr. optuzeni je silom naveo ostecenog na ije ugovora o prodaji kuce). Krivicni sud ne moze u krivicnom postupku ponistavati upravne akte zasnovane na krivicnim djelima. Povodom presude kojom je optuzeni oglasen krivim, akte ponistava nadlezni drzavni organ u odgovarajucem upravnom ili drugom postupku. Isto tako, u krivicnom postupku za krivicno djelo dvobracnosti ne moze se ponistiti brak, iako je i to pravni posao nastao izvrsenjem krivicnog djela, ali ne i pravni posao iz oblasti imovinskog prava.C Naknada stetelzvrsenjem krivicnog djela u svakom slucaju nastaje stetna posljedica. U nekim slucajevima ta steta pogada ne samo licnost, nego i imovinu ostecenog, sto daje pravo na njenu naknadu u krivicnom postupku. Prema Zakonu o obligacionim odnosima, steta je umanjenje drustvenih sredstava ili necije imovine (obicna steta) ili sprecavanje njihovog uvecanja koje se moglo osnovano ocekivati (izmakla dobit), kao i nanosenje drugome fizickog ili psihickog bola ili straha (nematerijalna steta). U pravnoj teoriji steta se definise kao negativna razlika izmedu iznosa imovine koju ima ostecenik i iznosa imovine koju bi imao da ta imovina nije smanjena stetnim dogadajem ili, jednostavno, kao umanjenje imovine. Osteceni krivicnim djelom ima pravo na naknadu svih ovih steta. Naknada neimovmske stete je specificna naknada koja se ne sastoji u uspostavljanju jednog ranijeg stanja, vec u davanju imovinske satisfakcije koja treba da pruzi ostecenom zadovoljenje koje ce kompenzirati trpljenja koja je imao ili koja jos traju. Ova naknada dosuduje se za pretrpljene fizicke bolove, za pretrpljene dusevne bolove, naruzetiosti, povrede ugleda, casti, slobode i prava licnosti, kao i za pretrpljeni strah2 Subjekti imovinskopravnog odnosaKada se u krivicnom postupku postavi imovinskopravni zahtjev, uz osnovni krivicnoprocesni odnos razvija se i poseban imovinski procesnopravni odnos izmedu lica ovlascenog na postavljanje imovinskopravnog zahtjeva i lica prema kome se zahtjev moze postaviti. Pitanje aktivne i pasivne legitimacije i procesne sposobnosti za raspravljanje imovinskopravnog zahtjeva mora prethodno da raspravi krivicni sud.Lice ovlasceno na podnosenje imovinskopravnog zahtjeva. Pravo postavljanja imovinskopravnog zahtjeva ima osteceni u tzv. adhezionom postupku koji se pridruzuje krivicnom postupku Osteceni se ne javlja sa ovim zahtjevom kada u smislu gradanskog prava nema osnov za takvo potrazivanje ili ga je prenio na drugog ili vec ostvario ili ga ostvaruje u parnicnom postupku. Umjesto ostecenog, u svojstvu ove stranke mogu se javiti nasljednici ostecenog ili druga lica na koja je osteceni za zivota svoje imovinskopravno potrazivanje prenio nekim pravnim poslom, ako je nasljedlvanje i ustupanje potrazivanja ove vrste moguce prema propisima obligacionog prava. U slucaju smrti nekog lica, sud moze dosuditi clanovima njegove uze porodice (bracni drug, djeca i roditelji) i braci i sestrama (ako je izmedu njih i umrlog postojala trajnija zajednica zivota) pravicnu naknadu za njihove dusevne bolove. U slucaju narocito teskog invaliditeta nekog lica, sud moze dosuditi ovu naknadu i njegovom bracnom drugu,djeci i roditeljima. Pored toga, lice koje je poginuli izdrzavao ili redovno pomagao, kao i ono koje je po zakonu imalo pravo zahtijevati izdrzavanje od poginulog, ima pravo na naknadu stele koju trpi gubitkom izdrzavanja, odnosno pomaganja.

) Lice prema kome se moze postaviti imovinskopravni zahtjev. Prema nasem zakonu, imovinskopravni zahtjev moze se postaviti samo prema osumnjicenom, odnosno optuzenom. 3) Stranacka i procesna sposobnost stranaka imovinskopravnog odnosa. U imovinskopravnom odnosu pripojenom krivicnom postupku, kao stranke mogu se pojaviti lice ovlasceno na postavljanje imovinskopravnog zahtjeva i osumnjiceni, odnosno optuzeni.3 Postupak za ostvarivanje imovinskopravnog zahtjevaKao i u drugim sudskim postupcima, imovinskopravni odnos nastao izvrsenjem krivicnog djela ne mora se raspraviti ni u krivicnom postupku. Strankama je ostavljena mogucnost da svoje imovinskopravne odnose uopste, pa i one proistekle iz krivicnog djela, rasprave sporazumno, bez ucesca suda. Ako se, ipak, stranke odluce da takve imovinskopravne odnose traze sudskim putem, to mogu uciniti zasnivanjem imovinskopravnog spora pred parnicnim sudom ili postavljanjem tog zahtjeva u krivicnom postupku, da bi on bio rijesen uz glavnu krivicnu stvar, ukoliko nije odredeno drukcije. Prijedlog za ostvarivanje imovinskopravnog zahtjeva u krivicnom postupku podnosi se sudu. Prijedlog se moze podnijeti najkasnije do zavrsetka glavnog pretresa, odnosno pretresa za izricanje krivicnopravne sankcije. Posto osteceni govori prije branioca i optuzenog, podrazumijeva se da bi se zahtjev morao postaviti prije tih govora. Propustanje ovog roka ima za posljedicu da se ostvarivanje imovinskopravnog zahtjeva moze traziti samo pred nadleznim parnicnim sudomO imovinskopravnom zahtjevu odlucuje sud. U presudi kojom optuzenog oglasava krivim sud moze ostecenom dosuditi imovinskopravni zahtjev u cjelini ili mu moze dosuditi imovinskopravni zahtjev djelimicno, a za ostatak ga uputiti na parnicu U slucaju presude kojom se optuzeni oslobada od optuzbe ili kojom se optuzba odbija ili kada se rjesenjem obustavi krivicni postupak, uputice ostecenog da imovinskopravni zahtjev moze ostvarivati u parnici.4 Postupak medijacijeSud moze predloziti ostecenom i optuzenom, odnosno braniocu sprovodenje postupka medijacije (engl. mediation) putem medijatora u skladu s zakonom, ako ocijeni da je imovinskopravni zahtjev takav da je svrsishodno da ga uputi na medijaciju. Prijedlog za upucivanje na medijaciju mogu dati i osteceni i optuzeni, odnosno branilac, i to do zavrsetka glavnog pretresa. U pitanju je jedan od oblika alternativnih formi rjesavanja sporova. Poslovi medijacije se posebnim zakonom prenose na udruzenja ili udruzenje, i to po proceduri utvrdenoj tim zakonom, a vodi ih medijator pojedinac, osim ako se stranke dogovore postupak vodi vise medijatora Postupak medijacije je dobrovoljan i povjerljiv i sprovodi se bez odugovlacenja, a pokrece se pismenim ugovorom koji potpisuju stranke u sporu i medijatorPostupak medijacije moze prekinuti bilo koja stranka i to u bilo kom trenutku postupka, a medijator - ako ocijeni da dalje vodenje postupka nije svrsishodno, odnosno ako postoje ili se u toku postupka pojave razlozi koji ga sprecavaju da bude neutralan i nepristrasan5 Obezbjedenje i izvrsenje imovinskopravnog zahtjevaObezbjedenje se odobrava na prijedlog lica ovlascenog da postavi imovinskopravni zahtjev. O tom zahtjevu rjesava sud. Zalba ne zadrzava izvrsenje rjesenja. Zahtjev za obezbjedenje imovinskopravnog zahtjeva postavlja se u parnicnom postupku ako se ostvaruje u tom postupku. Obezbjedenje vazi do donosenja pravnosnazne odluke krivicnog suda i djeli sudbinu te odluke. Ako se postupak obustavi ili izrekne oslobadajuca presuda ili presuda kojom se optuzba odbija, obezbjedenje prestaje. Osteceni tada moze traziti novo

obezbjedenje pred parnicnim sudom u parnicnom postupku. Ako se donese osudujuca presuda, obezbjedenje ostaje i sluzi izvrsenju presude. Obezbjedenje ostaje i ako se postupak prekine. Obezbjectenje moze prestati odricanjem od obezbjedenja ovlascenog lica, a obavezno prestaje ako ovlasceno lice odustane od ostvarivanja imovinskopravnog zahtijeva u krivicnom postupku ili se odrekne zahtjeva. Ako osteceni ima zahtjev prema trecem licu zbog toga sto se kod njega nalaze stvari pribavljene krivicnim djelom ili zbog toga sto je ono usljed krivicnog djela doslo do imovinske koristi, sud moze u krivicnom postupku, na prijedlog ovlascenog lica i po odredbama koje vaze za izvrsni postupak, odrediti privreme mjere obezbjedenja i prema tom trecem lieu6 Medusobni uticaj krivicnopravne i gradanskopravne stvariU nasem pravu, krivicni postupak i gradanska parnica koji poticu iz istog cinjenicnog stanja mogu se pokrenuti, teci i okoncati nezavisno jedno od drugog U parnicnom postupku sud je u pogledu postojanja krivicnog djel i krivicne odgovornosti ucinioca vezan za pravosnaznu presudu krivicnog suda kojom se optuzeni oglasava krivim. Ako presuda nije donesena, parnicni sud je slobodan da cijeni sva pitanja od znacaja njegovu odluku. Pored toga, ako je krivicni sud donio presudu kojom je optuzeni proglasen krivim, parnicni sud moze, ako to ima znacaja za pitanje postojanja stete i odgovornosti za stetu, utvrdivati postojanje okolnosti pod kojima je ucinjeno krivicno djelo. Ukoliko steta nije elemenat krivicnog djela, parnicni sud moze utvrditi, i pored presude krivicnog suda, da stete nema ili da je veca ili manja, a ako je steta elemenat krivicnog djela - ne moze ici ispod iznosa utvrdenog krivicnom presudom. Oslobadajuca presuda krivicnog suda ne vezuje parnicni sud, jer ta presuda ne mora uvijek znaciti i oslobadanje od gradanskopravne odgovornosti31. Prejudicijalna pitanjaDa bi neko pitanje bilo prejudicijalno, mora biti:1) pravno (postojanje braka, srodstva. drzavljanstva, svojstva radnika, saglasnosti pojedinih zakona i drugih propisa sa ustavom i podzakonskih akata sa zakonom itd.), a ne cinjenicno;2) takvo da se odnosi na materijalno krivicno pravo i da od njegovog prethodnog rjesavanja zavisi primjena materijalnog krivicnog prava, ne i krivicnog postupka3) podobno za samostalno rjesavanje u nekom drugom postupku, sto znaci da samostalno predstavlja cjelinu koja se moze rjesavati u tom postupku. Prejudicijalna pitanja odnose se na postojanje samog krivicnog djela ili krivicne odgovornosti ili na uslove za primjenu krivicnih sankcija. U stvari, prejudicijalna su pravna pitanja koja predstavljaju poseban elemenat u zakonskom opisu odredenog krivicnog djela ili su poseban uslov krivicne odgovornosti ili uslov za izricanje krivicne sankcije.Da li je jedno pitanje prejudicijalno za rjesavanje krivicne stvari, u svakom konkretnom slucaju procjenjuje sud, po sluzbenoj duznosti ili na prijedlog stranaka.Nas zakon se, u vezi sa ovim pitanjem, opredijelio za stav po kome krivicni sud ima ovlascenje da sam rijesi svako prejudicijalno pitanje koje nije rijesio sud u drugom postupku ili drugi drzavni organ, ali da nije obavezan da ga sam raspravi. Ako primjena krivicnog zakona zavisi od prethodne odluke o kakvom pravnom pitanju za cije odlucivanje je nadlezan sud u kom drugom postupku ili neki drugi organ, sud koji sudi u krivicnom predmetu moze sam rijesiti i to pitanje po odredbama koje vaze za dokazivanje u krivicnom postupku.32. Troskovi krivicnog postupka 1 Pojam i vrsteSvaki krivicni postupak izaziva odredene materijalne izdatke, koji su neophodni da bi procesni subjekti i druga lica mogli vrsiti radnje na koje su zakonom ovlascena.

Postupak kojim se odreduje iznos troskova postupka mora da se sagledava kao sastavni dio postupka u cjelini i, u skladu s tim, kao dio utvrdivanja gradanskih prava i obaveza. Navedena prava su direktno ugradena u zakon i koriste se pod uslovima predvidenim zakonom.Troskovi krivicnog postupka su izdaci ucinjenj povodom krivicnog postupka od njegovog pokretanja do zavrsetka. Troskovi krivicnog postupka ne obuhvataju troskove izvrsenja krivicnih sankcija i policijskih radnji. U troskove postupka ne ulaze ni opsti izdaci potrebni za funkcionisanje tuzilastva i suda i obavljanje pravosuda, bez obzira na pojedini predmet zakon je taksativno odredio sta spada u troskove krivicnog postupka: Troskovi za svjedoke, vjestake, tumace i strucna lica, kao i troskove uvidajaPodvozne troskove osumnjicenog, odnosno optuzenog3 Izdatke za dovodenje osumnjicenog, odnosno optuzenog ili lica lisenog slobode. Ove izdatke snosi osumnjiceni, odnosno optuzeni, ako ih je prouzrokovao svojom krivicom.4) Podvozne i putne troskove sluzbenih lica. U ove troskove spadaju troskovi sluzbemh lica ucinjeni radi obavljanja procesnih radnji izvan sudske zgrade5) jTroskove lijecenja osumnjicenog, odnosno optuzenog dok se nalazi u pritvoru, kao i troskove porodaja, osim troskova koji se isplacuju iz fonda za zdravstveno osiguranje.6) Troskove tehnickog pregleda vozila, analize krvi i prevoza lesa do mjesta obdukcije7) Pausalni iznos8) Nagradu i nuzne izdatke branioca9) Nuzne izdatke ostecenog i njegovog zakonskog zastupnika 2 Prethodno snosenje troskova i naknada ucinjenih troskovaDa bi se procesna radnja mogla uspjesno obaviti, bilo je nuzno zakonom propisati ko ce troskove postupka snositi privremeno i unaprijed, tj. u toku postupka (predujmljivanje troskova), te ko ce definitivno platiti ove troskove. Naknada troskova odreduje se na zahtjev lica koje ima pravo na naknadu zakon utvrduje da su troskove krivicnog postupka duzni da naknade:Optuzeni koji je oglasen krivim, bez obzira na to da li je osuden na kaznuBudietska sredstva, u slucaju kada se obustavi krivicni postupak ili kada se donese presuda kojom se optuzeni oslobada od optuzbe ili kojom se optuzba odbija3) Lice koje je svjesno podnijelo laznu prijavu 3 Odluka o troskovimaU svakoj presudi i rjesenju kojim se obustavlja krivicni postupak odlucice se ko ce snositi troskove postupka i koliko oni iznose Odluka o troskovima krivicnog postupka donosi po sluzbenoj duznosti ukoliko se radi o troskovima Ako se pitanje troskova ne moze raspraviti u presudi, ono se u cjelini rjesava posebnim rjesenjem. Ovo pitanje se ne moze djelimicno raspraviti u presudi, a ostli dio rjesavati posebnim rjesenjem. Ako bi prvostepeni sud, ipak, donio takvu odluka visi sud bi poslije zalbe ukinuo presudu zbog nepotpuno utvrdenog cinjenicnog stanja i onda oba pitanja raspravio rjesenjem. 4 Zalba na rjesenje i izvrsenje rjesenja o troskovimaAko je o troskovima krivicnog postupka rjesavano presudom, dozvoljena je zalba na presudu. Ako je o tome odluceno posebnim rjesenjem, o zalbi protiv tog rjesenja odlucuje vijece drugostepenog suda. Odluka se moze pobijati zbog povreda zakona, a moze se i osporavati visina troskova.lzvrsenje presude, odnosno rjesenja u pogledu troskova krivicnog postupka vrsi nadlezni sud po odredbama koje vaze za izvrsni postupak. Pri tome se odreduje i redosljed u naplati izmedu zainteresovamh i izmedu pojedinih vrsta troskova. Prinudna naplata troskova

krivicnog postupka u korist budzeta vrsi po sluzbgnoj duznosti, a troskovi prinudne naplate prethodno isplacuju iz budzetskih sredstava.33. O PROCESNIM RADNJAMA UOPSTEProcesne radnje su vrsta pravnih radnji zbog toga sto proizvode pravne posljedice i regulisane su pravom. Od drugih pravnih radnji one se razlikuju jer su procesnopravne - obavljaju se u procesu i, posredno ili neposredno, sluze ciljevima procesa. Prema tome, procesne radnje se preduzimaju na osnovu zakonom utvrdenih prava i duznosti procesnih subjekata, sto znaci da i za njihovo obavljanje vazi princip zakonitosti (kao garancija od eventualnih zloupotreba). Da bi imala procesnopravno dejstvo, procesna radnja mora da bude voljno drzanje procesnog subjekta da se ostvari ta radnja. Dovoljna je volja subjekta u odnosu na drzanje (cinjenje ili necinjenje), a bez znacaja je da li je postojala volja u odnosu na posljedicu (na procesno dejstvo radnje).U toku postupka mogu se pojaviti procesne cinjenice (npr. smrt ili dusevno oboljenje osumnjicenog, odnosno opuzenog), koje se razlikuju od procesnih radnji time sto nemaju karakter voljne djelatnosti procesnih subjekata, iako uticu na procesni odnos. Uzevsi u obzir procesne subjekte koji ih vrse, procesne radnje se dijele na radnje suda i radnje stranaka. Procesne radnje suda su:a) radnje dokazivanja,2) radnje procesne prinude,3) radnje odlucivanja,4)radnje rukovodenja postupkom.5) radnje dostavljanja,Procesne radnje stranaka su mnogobrojne i raznovrsne, a uobicajena je njihova podjela na radnje odbrane (koje vrsi osumnjiceni, odnosno opuzeni) i radnje optuzenja (koje vrsi tuzilac). U pogledu trecih lica, tzv. nepravih procesnih subjekata (svjedoka, vjestaka i si), koji nisu procesni subjekti, njihove radnje su procesne radnje subjekata koji ih pozivaju u postupak, a ne njihove. Polazeci od stadijuma preduzimanja, procesne radnje suda mogu biti istrazne (preduzimaju se u istrazi i postupku stavljanja pod optuzbu, u skladu sa zakonom) i sudece (obavljaju ih sudeci sudski organi u cilju donosenja sudske odluke). S tim u vezi, treba istaci da, izuzetno, procesne radnje mogu biti i policijske, preduzete u istrazi.34. OSNOVNA NACELA KRIVICNOG POSTUPKA KOJA SE ODNOSE NA FORMU PROCESNIH RADNJI. Osnovna nacela krivicnog postupka koja se odnose na formu procesnih radnji su:1) nacelo usmenosti i nacelo pismenosti,2) nacelo javnosti,3) nacelo neposrednosti,4) nacelo procesne ekonomije5) nacelo lojalnosti i postenja ucesnika u postupku i suzbijanja zloupotrebe njihovih procesnih prava 1 NACELO USMENOSTI I NACELO PISMENOSTlNacelo usmenosti postoji kada stranke i drugi ucesnici svoje izjave, prijedloge i dokaznu gradu daju usmeno sudu i pruza im se mogucnost da se o njoj usmeno izjasne. Po nacelu usmenosti, optuzba se mora na pretresu iznijeti usmeno (procitati), iako je podnesena u pismenom obliku. Sudska odluka moze se zasnivati samo na onome sto je usmeno izlozeno i pretreseno pred sudom. I obrnuto, osnovica sudske odluke ne moze se zasnivati na materijalu koji nije bio predmet usmenog pretresanja, cak ni onda kada se takav materijal nalazi u spisima.Nacelo pismenosti postoji kada stranke izjave i prijedloge pismeno podnose sudu, a dokazna grada za sudsku odluku zasniva se na spisima predmeta. Bez znacaja je ono cega

nema u spisima i stranke nemaju mogucnost da usmeno pred sudom pretresu i izloze svoje stavove u pogledu spisa. Nacelo usmenosti ne iskljucuje pisanu formu na glavnom pretresu, ali postavlja uslov da se odluka zasniva na usmeno izlozenom materijalu, cime usmenost sluzi kao uslov ostvarenja nacela javnosti i neposrednosti.Polazeci od iznesenog, moze se reci da se krivicni postupak BiH zasniva na nacelu usmenosti, ne iskljucujuci i primjenu nacela pismenosti. Nacelo usmenosti vrijedi narocito za glavni pretres i pretres pred drugostepenim sudom. 2 NACELO JAVNOSTIJavnost krivicnog postupka podrazumijeva prava gradana (stranaka i drugih) da mogu neposredno prisustvovati izvodenju procesnih radnji, kao i da o preduzimanju radnji budu obavijesteni preko sredstava javnog informisanja. Javnost, u uzem smislu (neposredna, fizicka), znaci prisustvovanje procesnim radnjama, a u sirem smislu (posredna, opsta, tehnicka), podrazumijeva mogucnost publiciteta i za lica koja su strana procesu. Neposredna javnost moze biti stranacka (pravo prisustvovanja procesnim radnjama ograniceno na stranke) i opsta (odnosi se i na treca lica - publiku). Obaveza javnog raspravljanja pred sudom obuhvata i mjere potrebne da bi zainteresovana lica mogla to pravo koristiti.Zahtjev medunarodnog prava da se postuje nacelo javnosti znaci da je postupak pred sudom dostupan javnosti, za sto je uslov da je on usmen i otvoren. Na taj nacin javna priroda postupka pomaze da se pravicnost sudenja osigura zastitom ucesnika u sporu od svojevoljnih odluka i omogucavanjem da drustvo kontrolise provodenje pravde. Kombinovana sa javnim objavljivanjem presude, javna priroda saslusanja sluzi da osigura da javnost bude blagovremeno i propisno informisana preko stampe, te da javnost moze pratiti javni proces. To ce doprinijeti osiguravanju povjerenja u provodenju pravde.Prisustvo publike i novinara moze se iskljuciti samo iz razloga morala, javnog reda ili nacionalne bezbjednosti u demokratskom drustvu, kada to zahtijevaju interesi maloljetnika ili zastite privatnog zivota stranaka ili u mjeri koja je, po misljenju suda, nuzno potrebna u posebnim okolnostima kada bi javnost mogla da naskodi interesima pravde. 3. NACELO NEPOSREDNOSTIOvo nacelo se u evropskim kontinentalnim zemljama pojavilo kao reakcija na inkvizitorski postupak u kojem je sudija onaj koji donosi odluku na osnovu zapisnika iz istrage koji imaju karakter vanrednog dokaznog sredstva. Razrada ovog nacela omogucena je u zakonu primjenom niza odredaba cija je sustina da stranke tokom krivicnog postupka imaju mogucnost da iznose svoje argumente i da se izjasnjavaju o onome sto izlaze suprotna stranka. Nacelo neposrednosti odnosi se na nacin na koji se sud i drugi procesni subjekti upoznaju sa procesnom sadrzinom. Smisao toga nacela je da se dokazi na glavnom pretresu i pri donosenju presude moraju, u nacelu, ocjenjivati u njihovom izvornom (primarnom) obliku, a ne posredno iz drugih izvora u sekundarnom obliku (svjedoci po cuvenju, citanje zapisnika umjesto neposrednog ispitivanja svjedoka). U uzem smislu, to nacelo odreduje da se dokazi moraju izvoditi pred sudom bez posredovanja drugog organa.Raspravni sud, dakle, mora uvijek u dokaznom postupku sam ostvariti kontakt s izvornim dokazom (tzv. formalna neposrednost ili nacelo neposrednosti u uzem smislu): ne smije izvodenje dokaza prepustiti nekom drugom organu i zatim citati zapisnik koji je on o tom dokazu sastavio. No, on ne smije ni zamijeniti jedan izvorni dokaz izvodenjem nekog drugog dokaza o njegovom sadrzaju nego mora uvijek nastojati da se pribavi i na pretresu

izvede taj izvorni dokaz (tzv. materijalna neposrednost ili nacelo neposrednosti u sirem smislu). U zakonu, nacelo neposrednosti dolazi do izrazaja u sljedecim procesnim ustanovama:a-Dokazi se na glavnom pretresu izvode, po pravilu, neposredno, b) Zabrana sudenja u odsustvu stranaka, posebno optuzenog, c) Nezamjenjivost sudija u toku glavnog pretresa i pri donosenju odluka. d) Kontinuitet i koncentracija procesnih radnji.4. NACELO PROCESNE EKONOMIJENacelo procesne ekonomije sastoji se u postavljanju krivicnog postupka tako da se sa sto manjim gubitkom vremena, sa sto manjim radom i sa sto manje troskova ostvari kako neposredni cilj svake procesne radnje, tako i konacni cilj dobijanja pravilne i pravicne presude. Ono se obezbjeduje i propisivanjem rokova u kojima sud mora donijeti odluku ili obaviti drugu procesnu radnju, najcesce u slucajevima kada je osumnjiceni, odnosno optuzeni u pritvoru, a nekada uopste.Pretpostavke za ostvarivanje procesne ekonomije obezbjeduju se, u prvom redu Zahtjev za sprovodenje ovog nacela mora se, medutim, dovesti u sklad sa drugim procesnim nacelima, narocito nacelom istine. 5 .NACELO LOJALNOSTI I POSTENJA UCESNIKA POSTUPKA I SUZBIJANJA ZLOUPOTREBE NJIHOVIH PROCESNIH PRAVA

Nacelo lojalnosti i postenja ucesnika postupka znaci da su stranke i njihovi zastupnici duzni da u vrsenju svojih procesnih aktivnosti postupaju ne samo ispravno, u skladu sa zakonom, nego i posteno, bez zloupotreba. Bez obzira na to sto, saobrazno svojim posebnim interesima, mogu imati i svoje posebne ciljeve koji se ne slazu sa ciljem postupka, stranke i drugi ucesnici, ukljucujuci i osumnjicenog, odnosno optuzenog, moraju prema postupku biti lojalni. Osumnjiceni, odnosno optuzeni moze da cuti i daje neistinit iskaz, ali ne moze da radi na stetu postupka, unistavajuci dokaze, ne odazivajuci se na poziv i sl. PO ZKP sud duzan da onemoguci svaku zloupotrebu prava koja pripadaju licima koja ucestvuju u postupku.35. FORMA PROCESNIH RADNJIForma procesne radnje odnosi se na odredivanje nacina i mjesta njenog obavljanja. Forma zavisi od procesne radnje na koju se odnosi i uvijek joj je prilagodena. Zakon nema normi o formi koje bi se odnosile na sve procesne radnje, vec posebne odredbe o formi za pojedine radnje (ispitivanje osumnjicenog, odnosno optuzenog, saslusanje svjedoka, pretresanje stana itd). U ovom slucaju, rijec je o posebnim pravilima o formi procesnih radnji (posebne procesne forme). Ako forma za neku procesnu radnju nije propisana, procesni subjekt vrsi radnju na nacin koji smatra najpogodnijim za postizanje cilja, u skladu sa opstim odredbama o formama procesnih radnji i u skladu sa osnovnim nacelima postupka i osnovnim nacelima pravnog poretka.Medutim, postoje i izvjesna opsta pravila, izvedena iz osnovnih nacela krivicnog postupka (javnost, usmenost, pismenost, neposrednost) i opstih procesnih ustanova o izvodenju procesnih radnji (jezik i pismo, zapisnici, spisi itd.), koja su opstevazeca za sve procesne radnje. U pitanju su opsta pravila o formi procesnih radnji (opste procesne forme). 1-PodnesciPodnesci su izjave i saopstenja koje stranke i drugi ucesnici u postupku upucuju organima pred kojima se vodi postupak. To su optuznice, prijedlozi, pravni lijekovi i druge izjave i saopstenja. Izjave i saopstenja podnose se pismeno ili se daju usmeno na zapisnik. U

slucaju kada pismena ili usmena forma nije u zakonu predvidena kao obavezna, stranke se slobodno opredjeljuju koju ce formu upotrijebiti. Pismeno sastavljeni podnesci predaju se organu ovlascenom za prijem, neposredno ili postom (slanjem obicne ili preporucene posiljke) ili nekim telekomunikacijskim sredstvom. Podnesci moraju biti razumljivi i sadrzavati sve sto je potrebno da bi se po njima moglo postupati. Ako u zakonu nije drukcije odredeno, sud ce podnosioca nerazumljivog i nepotpunog podneska pozvati da podnesak ispravi, odnosno dopuni, a ako ovaj to ne ucini u odredenom roku, sud ce podnesak odbaciti 2- ZapisniciZapisnik je pismena isprava koju sastavlja nadlezni drzavni organ radi ozvanicenja toka i sadrzine procesne radnje obavljene u postupku. Za razliku od podnesaka koji su pismeni sastavi procesnih ucesnika koji se podnose pismeno ili se daju usmeno na zapisnik sudu, zapisnici su pisani sastavi koji imaju znacenje javne isprave i sastavljaju se prilikom obavljanja procesnih radnji.Vodenje zapisnika cesto je povezano sa nacelom neposrednosti i potrebom da se sacuva autenticnost podataka o procesnim radnjama. Po svojoj pravnoj prirodi, zapisnik je javna isprava. Zapisnik se sastavlja o svakoj radnji preduzetoj u toku krivicnog postupka i to istovremeno kada se radnja vrsi, a ako to nije moguce, onda neposredno poslije toga.Zapisnik moze da posluzi i kao zamjena za podnesak stranke. Za sluzbene radnje koje nisu i procesne radnje, zapisnik moze biti zamijenjen sluzbenom biljeskom.Opste odredbe o zapisnicima. Zakon govori o odredenim zapisnicima kod pojedinih procesnih radnji ili grupa procesnih radnji. Posebne odredbe o specificnim vrstama zapisnika odnose se na zapisnik o vijecanju i glasanju, pretresanju stana i lica, ispitivanju osumnjicenog, snimanju audio-vizuelnim sredstvima, preduzetim istraznim radnjama, uvidaju, priznanju krivnje, glavnom pretresu, sjednici vijeca itd. 3- SpisiSpise postupka u jednom krivicnom predmetu cine podnesci stranaka, zapisnici o izvedenim procesnim radnjama, sudske odluke, pisani prilozi uz zapisnike i podneske i svi drugi pisani sastavi koji se odnose na predmet. Odredbe tehnickog karaktera o spisima (osnivanje i popis spisa, rukovanje, arhiviranje, cuvanje itd.) nalaze se u sudskom poslovniku. Zakon sadrzi odredbe o razmatranju spisa i razgledanju predmeta, pod kojim se podrazumijeva saznavanje njihove sadrzine (citanjem i razgledanjem).Zakon navodi vise oblika u kojima se mogu izraziti spisi i zabiljeske. To su: slova, rijeci, brojke ili njihov ekvivalent, bez obzira na koji su nacin ostavili trag u vanjskom svijetu. Nacini na koje pomenuti oblici mogu biti evidentirani su: rukopis, upotreba pisace masine, stampanje, fotokopiranje. fotografisanje, koriscenje magnetnih impulsa, odnosno mehanickih, elektronskih ill nekih drugih oblika sakupljanja podataka.36. VRIJEME PROCESNIH RADNJIDa bi procesne radnje bile uskladene, prije svega vremenski, obavljaju se svakog radnog dana, izuzetno i u neradne dane i praznikom U ovom kontekstu, najveci znacaj imaju rokovi i povracaj u predasnje stanje. 1-RokoviRok je vremenski period u kojem se odredena procesna radnja mora preduzeti ili se ne smije preduzeti ili je treba preduzeti. Odredivanjem rokova za preduzimanje procesnih radnji obezbjeduje se procesna disciplina i efikasnost krivicnog postupka, a time i prava osumnjicenog, odnosno optuzenog na sudenje bez nepotrebnog odugovlacenja i sudenje u

razumnom roku. Zajednicki cilj svih rokova u krivicnom postupku je stvaranje uslova za efikasnije vrsenje ovlascenja koja pripadaju strankama. U krajnjoj liniji, rokovi treba da omoguce brzi postupak i procesnu ekonomiju, te da obezbijede procesnu disciplinu. S obzirom na to da od postivanja rokova zavisi ostvarenje mnogih prava, kao i ispunjenje duznosti procesnih subjekata, zakon posebno regulise nacin racunanja rokova, pri cemu se mogu izdvojiti dva znacajna momenta, i to pocetak roka i posljednji dan njegovog trajanja, odnosno njegov zavrsetak. Zakonski su oni rokovi cije je trajanje neposredno odredeno u zakonu (npr. rokovi za podnosenje pravnih lijekova) i oni se ne mogu produziti, osim ako to zakon izricito dozvoljava. Suprotno tome, skracivanje rokova je dozvoljeno ukoliko to zahtijeva osumnjiceni, odnosno optuzeni, a u pitanju je rok koji je zakonom odreden radi zastite prava odbrane i drugih procesnih prava osumnjicenog, odnosno optuzenog. Rokovi, dalje, mogu biti peremptorni, dilatorni i instrukcioni. Razlikovanje se vrsi s obzirom na to da li je dejstvom roka procesna aktivnost zabranjena, obavezna ili dozvoljena. Dilatorni (suspenzivni, odlozni) rokovi sastoje se u razmaku u vremenu u kome je zabranjeno ostvarivanje odredene procesne radnje, koja je pravno moguca tek po proteku tog vremena (tako se optuzenom kojem je odreden novi branilac na nom pretresu i novom braniocu ostavlja rok za pripremu odbrane koji ne moze biti kraci od 15 dana, a glavni pretres mora biti odlozen i ne moze se nastaviti prije isteka navedenog roka). Peremptorni (finalni, prekluzivni) rokovi ogranicavaju period vremena u kome se moze obaviti odredena procesna aktivnost, pod prijetnjom prekluzije, kao procesne sankcije, koja sprecava naknadno preduzimanje procesne radnje (istekom ovih rokova gubi se npr. pravo na podnosenje prethodnih prigovora). 2- Racunanje i tok rokovaRokovi se racunaju na sate, dane, mjesece i godine. Zakonski rokovi se odreduju na sate, dane, mjesece i godine, dok se sudski rokovi najcesce odreduju na dane. Npr. rok za podnosenje zalbe protiv rjesenja o odredlvanju pritvora je 24 sata od prijema rjesenja; rok za podnosenje prethodnih prigovora je 15 dana od dana urucenja optuznice; rok za zavrsetak istrage je sest mjeseci od donosenja naredbe o sprovodenju istrage.Rok pocinje teci od dogadaja odredenog u zakonu i od momenta koji odredi sud, ako su u pitanju sudovi. Kod rokova na sate i dane, ako rok tece od dostavljanja ili saopstenja, odnosno nastupanja dogadaja, sat ili dan kada je dostavljanje ili saopstenje ucinjeno, odnosno u koji pada dogadaj od kada treba racunati trajanje roka, ne uracunava se u rok, vec se za pocetak roka uzima prvi naredni sat, odnosno dan. Ti rokovi se uvijek zavrsavaju u puni sat, odnosno u ponoc. Pri racunanju rokova, u jedan dan se racunaju 24 sata, a mjesec se racuna po kalendarskom vremenu, tzv. computatio civilis. 3- Povracaj u predasnje stanjePovracaj u predasnje stanje (restitutio in integrum) je pravno sredstvo kojim se odlukom suda otvara mogucnost obavljanja propustene procesne radnje ucesniku postupka kome je prekluzivni rok istekao bez njegove krivice. Da li postoji krivica ucesnika postupka usljed gubitka prava na vrsenje procesne radnje, fakticko je pitanje, koje cijeni sud. Ustanova povracaja u predasnje stanje nije opsta ustanova krivicnog procesnog prava vec izuzetna mjera, dozvoljena samo za tacno odredene procesne radnje i ucesnike postupka, a moze se traziti iskljucivo kod propustanja procesnih rokova. Cilj ovog sredstva je da se saniraju posljedice opravdanog propustanja nekih rokova za odredene subjekte postupka. Povracaj u predasnje stanje opravdava se razlozima pravicnosti, ali je i pogodno sredstvo za

odugovlacenje postupka i procesne zloupotrebe. Smatra se da je ustanova povracaja u predasnje stanje predvidena u krivicnom postupku zbog toga sto je data prednost utvrdivanju istine o jednoj krivicnoj stvari, kao i zahtjevima pravicnosti, jer bi, u protivnom. dolazilo do toga da ova okolnost utice na istinito i potpuno utvrdivanje cinjenica i dovodi do nepravicnosti prema licima koja su dosla u takvu situaciju bez svoje krivice.37. NEPRAVILNE PROCESNE RADNJEPropisujuci formu, vrijeme i sadrzinu procesnih radnji, zakon obavezuje procesne subjekte samo na radnje koje su izvrsene saobrazno zakonu (perfektne procesne radnje), tj. koje nisu manjkave (nepravilne procesne radnje).1-PREVENTIVNE MJERE I MJERE ZA OBEZBJEBENJE VJERODOSTOJNOSTI PROCESNIH RADNJITu spadaju:zakletva svjedoka, vjestaka i tumaca, svjedoci prisutni izvodenju procesne radnje, prepoznavanje lica i stvari,suocenjerekonstrukcija dogadaja 1-ZakletvaZakletva je svecana potvrda istinitosti (tacnije iskrenosti) iskaza ili obecanja da ce se dati takav iskaz, koji u postupku pred sudom u zakonom propisanoj formi daje lice koje treba da bude saslusano ili je vec saslusano. Cilj zakletve je da onemoguci lazni iskaz i da, koliko je to moguce, pojaca dokaznu snagu iskaza. Danas zakletvu polazu svjedok, vjestak i tumac.Zakletva moze biti data kao obecanje prije saslusanja da ce se iskaz dati isunito (obecavajuca, promisorna zakletva) ili kao potvrda da je istinit iskaz koji je vec dat (potvrdna, asertorna zakletva). Asertorna zakletva omogucava da se utvrdi tacan tekst iskaza prije zakletve, uz mogucnost da se bolje sagleda potreba nametanja zakletve. Pored toga, asertornom zakletvom izbjegava se da zakletvu polazu oni za koje se kasnije moze utvrditi da su iskljuceni kao svjedoci ill oslobodeni duznosti svjedocenja. Isto tako, dobra strana promisorne zakletve je sto onome koji je daje unaprijed ukazuje na znacaj izjave koju ce uciniti. Zakletva moze biti religiozna (sa pozivanjem na Boga i prizivanjem bozanske kazne i osvete za onoga koji je daje i njegove najblize, ako iskaz nije istinit) ili laicka (sapozivanjem na cast i gradansku savjest da ce se govoriti istina za one koji ne vjeruju). 2 Svjedoci prisutni procesnim radnjamaU zakonu je predvideno prisustvo dva svjedoka, kod procesnih radnji pretresanja lica, odnosno stana i ostalih prostorija i pri otvaranju zadrzanih postanskih posiljki upucenih osumnjicenom, odnosno optuzenom ili posiljki koje on upucuje drugom. Ako se pretresanje vrsi bez naredbe za pretresanje, ono je moguce (iure proprio) i bez prisustva svjedoka, pri izvrsenju naredbe o dovodenju, prilikom lisenja slobode, ako postoji sumnja da to lice posjeduje vatreno ili hladno oruzje ili ako postoji sumnja da ce sakriti, unistiti ili rijesiti se predmeta koji se trebaju od njega oduzeti i upotrijebiti kao dokaz u krivicnom postupku. Razlozi za pretresanje bez prisustva svjedoka moraju se naznaciti u zapisniku. Prisustvo ovih svjedoka je predvideno kao posebno procesno jemstvo, i to polazeci od medumarodnog prava o pravima covjeka. Tim pravom uredena je zastita privatnog i porodicnog zivota, stana i prepiske, odnosno zasticeno pravo na privatnost, postovanje porodicnog zivota i stana, kao i druga prava koja se s tim u vezi postavljaju. 3 Prepoznavanje lica i stvari

Prepoznavanje (recognitio) se sastoji u posmatranju lica ili predmeta u formi odredenoj zakonom, da bi se utvrdila njihova istovjetnost sa onim licima ill predmetima koji su ranije videni ill da bi se provjerio dati iskaz. Prepoznavanje se odnosi na lica ili predmete i moze se zahtijevati od svjedoka. Prepoznavanje lica i stvari razlikuje se od iskaza svjedoka (koji se odnosi na ranije zapazene cinjenice), jer se prepoznavanje odnosi na lica i predmete koji su pred svjedokom.Zakon govori o prepoznavanju kao o slozenoj istraznoj radnji u okviru radnje dokazivanja saslusanja svjedoka, koja ima elemente uvidaja i istrage. Ako je potrebno da se utvrdi da li svjedok poznaje lice ili predmete, trazice se od njega prvo da ih opise i da navede znakove po kojima se razlikuju, pa ce mu se oni tek poslije pokazati radi prepoznavanja i to zajedno sa drugim njemu nepoznatim licima, odnosno ako je to moguce - zajedno sa predmetima iste vrste. Jedina posebna forma koju je zakon propisao za prepoznavanje odnosi se na dobar kvalitet te radnje: objekt prepoznavanja, naime, smije se pokazati lieu koje ga treba prepoznati tek nakon sto ga ono prethodno opise, jer se jedino tako moze obezbijediti od pogresnog zakljucka da je neko lice prepoznalo ono sto je u odredenom trenutku naucilo, a ne ono sto mu je otprije bilo poznato 4. SuocenjeSuocenje (confrontatio) je procesna radnja koja se sastoji u neposrednoj raspravi dva lica, vec saslusana i ispitana, da bi se, u slucaju neslaganja njihovih iskaza u pogledu vaznih cinjenica i okolnosti, utvrdilo sta je istinito. Suocenje ne treba vrsiti zbog nevaznih cinjenica ili nekih beznacajnih detalja u njihovim iskazima. Suocenje treba da sprijeci pogresan ili lazan iskaz (u neposrednoj raspravi mogu biti otklonjena slucajna neslaganja ili izmijenjen neistinit iskaz) i da sudiji pruzi materijal za ocjenu vjerodostojnosti nesaglasnih iskaza. Ispitivanja i saslusanja vrse se pojedinacno, tako da nerijetko postoje neslaganja o vaznimokolnostima koje organ postupka prima na osnovu iskaza potrebno je tada da se nesaglasne izjave stave jedna drugoj nasuprot i pokusa da se pomocu tog suprotstavljanja izvuce istina, na taj nacin sto ce se neposrednim podsjecanjem na okolnosti slucaja, s jedne i druge strane, otkloniti slucajna neslaganja, odnosno sto ce se iskaz koji nije istinit izmijeniti pod neposrednim suprotnim tvrdenjem druge straneili, najzad, sto ce sud, cuvsi objasnjenja jedne i druge strane o uzrocima neslaganja njihovih iskaza, dobiti materijal za ocjenu vrijednosti tih iskaza. Lagati je, naime teze u prisustvu nekoga ko, takode, poznaje cinjenice o kojima se neko ispituje. 5 Rekonstrukcija dogadajaRekonstrukcija dogadaja ("sudski eksperiment") je metod provjeravanja izvedenih dokaza ili utvrdivanja cinjenica koje su od znacaja za razjasnjenje stvari. Ona se sastoji u vjestackom ponavljanju radnji ili situacija koje su predmet sudenja, pod uslovima pod kojima se, prema izvedenim dokazima, dogadaj dogodio u proslosti. Rijec je o simulaciji krivicnog dogadaja, koja mora biti pracena uslovima mjesta i vremena slicnim onima koji su vladali u vrijeme izvrsenja krivicnog dogadaja. Rekonstrukcija se moze obaviti da bi se provjerila sumnja koja se u vezi sa iskazom osumnjicenog, odnosno optuzenog ili svjedoka javlja u pogledu pravilnosti percepcije i pamcenja (provjera sposobnosti razlikovanja visine i boje zvuka, brzine kretanja, sposobnosti cula vida itd). Rekonstrukcija dogadaja omogucava organu postupka da dode i do neposrednog saznanja o dogadajima i nekada je sastavni dio uvidaja (tehnicko sredstvo), a nekada samostalna procesna radnja, odvojena od uvidaja. Postoje dvije vrste

rekonstrukcije: rekonstrukcija cjelokupnog krivicnog dogadaja ili potpuna rekonstrukcija i rekonstrukcija pojedinih dijelova krivicnog dogadaja ili djelimicna rekonstrukcija. 38. Dokazi i dokazivanje uopsteRadnje dokazivanja su one radnje koje sud vrsi da bi formirao svoje ubjedenje o postojanju ili nepostojanju cinjenica koje mogu biti od uticaja na njegovu odluku.Ovdje je rijec o dokazu u formalnom smislu, koji se poklapa sa dokaznim postupanjem. Dokaz u materijalnom smislu je svaki dokazni osnov ili razlog sadrzan u odredenom dokaznom sredstvu koji govori o istinitosti neke cinjenice vazne za postupak.Zadatak sudova je da rjesavaju pravne sporove, sto znaci utvrditi cinjenicno stanje i na tako utvrdeno stanje primijeniti materijalno pravo. Prvo znaci rjesavanje cinjenicnog, a drugo pravnog pitanja. Rjesavanje prvog pitanja predstavlja reprodukovanje izvjesnog fakta iz proslosti (dogadaja, ljudskog postupka, radnje, odnosa) i utvrdivanje da li taj fakt odgovara uslovima propisanim u odredenoj pravnoj normi.Djelatnost suda pri utvrdlvanju cinjenicnog stanja sastoji se u utvrdivanju odlucnih cinjenica, kako su se zaista odigrale u stvarnosti, odnosno kako postoje u stvarnosti (konkretno cinjenicno stanje) i u zakljucivanju da li se tako utvrdeno cinjenicno stanje podudara sa apstraktnim cinjenicnim stanjem opisanim u normi (apstraktno cinjenicno stanje). Pravna ocjena sastoji se u ocjeni da li na utvrdeno cinjenicno stanje treba primijeniti u normi sadrzanu sankciju. Utvrdivanje cinjenicne situacije postize se preduzimanjem radnji dokazivanja.Pravilno utvrdivanje cinjenica u krivicnom postupku je osnovni i najvazniji zadatak sudova, ali je tezi nego u drugim sudskim postupcima. Cinjenicno stanje je osnov svakog odlucivanja sudova, bilo da se radi o rjesavanju materijalnopravnih ili procesnopravnih pitanja ili o donosenju odluke o glavnoj stvari ili o sporednim, odnosno incidentnim pitanjima. Svaka sudska odluka zasnovana je na izvjesnim cinjenicama koje su se desile u stvarnom zivotu, a sud ih u postupku mora rekonstruisati i, saobrazno procesnim formama, iskoristiti da bi donio svoju odluku. Utvrdivanje cinjenica i njihovo podvodenje pod odredenu pravnu normu zahtijeva znatne napore upravo onda kada sudija ne raspolaze nespornom cinjenicnom podlogom, nego mora na bazi prikupljenih dokaza mukotrpno graditi prihvatljivu verziju spornog dogadaja o kojem se vodi postupak. Kako se cesto iznosi, slucajevi u kojima se postavljaju pitanja pronalazenja pravne norme ne cine toliko poteskoca koliko slucajevi u kojima se javljaju pitanja utvrdivanja cinjenicnog stanja. Od pravilnog utvrdivanja cinjenicnog stanja zavisi pravilna primjena prava, kao garancija zakonitosti sudskih odluka.39. Predmet dokazivanjaPredmet dokazivanja u krivicnom postupku su sve cinjenice od znacaja za sudsku odluku koje zahtijevaju dokazivanje. Predmet dokazivanja u odredenoj krivicnoj stvari su samo pravno relevantne (odlucne) cinjenice, tj. one koje su od znacaja za odlucivanje o toj stvari. Nazivaju se relevantnim cinjenicama, zato sto na ove cinjenice pravo nadovezuje odredene pravne posljedice. Kako se u krivicnom postupku primjenjuju krivicno materijalno i krivicno procesno pravo, na ove cinjenice se nadovezuju pravne posljedice ovih grana prava. Izuzetno, na cinjenice koje se utvrduju u krivicnom postupku mogu se nadovezivati posljedice i drugih grana prava, npr. gradanskog prava, u slucaju ako se cinjenice odnose na neko prejudicijalno pitanje iz ove grane prava ili na imovinskopravni zahtjev. Dokazuju se samo cinjenicna, ne i pravna pitanja (iura novit curia). Cinjenice koje se dokazuju mogu se odnositi na krivicno materijalno i krivicno procesno pravo. Cinjenice koje se ticu

materijalnog krivicnog prava (materijalno relevantne cinjenice) odnose se samo na krivicno djelo, krivicnu odgovornost i kaznjivost. To su cinjenice koje se odnose na djelo (objektivne) ili na licnost ucinioca djela (subjektivne). Objektivne cinjenice ticu se opstih obiljezja krivicnog djela, zajednickih za sva krivicna djela (radnja, predvidenost u zakonu, protivpravnost i krivica) ili posebnih obiljezja djela koje je predmet sudenja. Subjektivne cinjenice odnose se na odluke o krivicnoj odgovornosti i kaznjivost. Cinjenice materijalnog krivicnog prava odnose se i na kriminolosku licnost ucinioca i prognozu njegovog drzanja u buducnosti. Medu cinjenice koje se odnose na procesno pravo (procesno relevantne cinjenice) dolaze one koje su vazne za rjesavanje pitanja nadleznosti (mjesto izvrsenja djela, mjesto prebivalista ili boravista osumnjicenog, odnosno optuzenog itd), izuzece sudije, povracaj u predasnje stanje, priznavanje svojstva ostecenog itd. U krivicnom postupku se utvrduju sve cinjenice vazne za pravilno presudenje. Koje ce materijalnopravno relevantne cinjenice biti vazne za presudenje, zavisi od odgovarajuce norme materijalnog krivicnog prava, ali i od tvrdnji stranaka, prije svega tuzioca o postojanju takvih cinjenica. S druge strane, postojanje procesnopravno relevantnih cinjenica zavisi od odredene norme krivicnog procesnog prava. Krivicno procesno pravo, dakle, u pravilu, ne odreduje krug materijalnopravno relevantnih cinjenica koje sud mora utvrdivati. Medutim, neke cinjenice se u krivicnom postupku ne dokazuju, zbog toga sto je njihovo dokazivanje nepotrebno ili je, pak, zabranjeno. Ako bi se sve okolnosti procesa morale dokazivati, sudenje bi. prakticno, bilo onemoguceno, jer "cio zivot covjeka ne bi bio dovoljan da se rijesi najobicnija stvar".40. Dokazna sredstvaDokazna sredstva su izvori iz kojih se dobijaju dokazni osnovi, tj. izvori iz kojih se dobijaju cinjenice koje sluze kao podloga za izvodenje zakljucaka o istinitosti ili neistinitosti onoga sto je predmet dokaza. Postoje razni nacini za odredivanje sistema dokaznih sredstava, s tim da im je zajednicko obiljezje da stranke nemaju apsolutnu slobodu u izboru sta ce biti dokazno sredstvo. Dokazna sredstva, kojim stranke mogu da se sluze pri utvrdivanju cinjenica, mogu biti limitativno nabrojana u zakonu, tako da stranke ne mogu da upotrijebe druga dokazna sredstva, sem ovih. Sistem dokaznih sredstava odreduje se i tako sto se strankama prepusta sloboda da upotrijebe svako dokazno sredstvo podobno za utvrdivanje cinjenica, ako je to u skladu sa pravnim poretkom i osnovnim nacelima postupka. Nas zakon ne sadrzi odredbe o sistemu dokaznih sredstava i uslovima njihove primjene, nego samo odredbe o izvodenju dokaza pojedinim radnjama dokazivanja (ispitivanje osumnjicenog, odnosno optuzenog, saslusanje svjedoka, uvidaj i vjestacenje), s tim da se, osim ovih, mogu koristiti i druga dokazna sredstva (isprave, indicije itd). Pored toga, zakon sadrzi odredbe o zabrani koriscenja pojedinih dokaznih sredstava ili metoda za sticanje dokaza, ali to ne znaci da je dozvoljena upotreba ostalih dokaznih sredstava, koja zakonom nisu iskljucena, a suprotna su pravnom poretku i osnovnim nacelima postupka.Od pravila da se cinjenice u krivicnom postupku mogu dokazivati svim dozvoljehim dokaznim sredstvima, postoji nekoliko izuzetaka. Tako, na primjer, neke cinjenice koje predstavljaju osnov za ponavljanje krivicnog postupka zavrsenog pravnosnaznom presudom (npr. ako se dokaze da je presuda zasnovana na laznoj ispravi ili na laznom iskazu svjedoka, vjestaka ill tumaca ill ako se dokaze da je do presude doslo usljed krivicnog djela sudije ili lica koje je vrsilo istrazne radnje) moraju se dokazivati pravnosnaznom presudom o oglasavanju navedenih lica krivim za odnosna krivicna djela. Druga dokazna sredstva dolaze u obzir samo ako se postupak protiv ovih lica ne moze

sprovesti zbog toga sto su umrla ili sto postoje okolnosti koje iskljucuju krivicno gonjenje. Slicno, cinjenica da postoji sumnja da se ne radi o prirodnoj smrti, utvrditi ce se odredenim dokaznim sredstvom (pregledom i obdukcijom lesa) itd.41. Postupak sa dokazimaPostupak sa dokazima sastoji se iz nastupanja dokaza, izvodenja dokazaocjene dokazaNastupanje dokaza predstavlja izjavu volje nadleznog organa da odredeni dokaz treba izvesti u cilju utvrdivanja odredene cinjenice. Odluka da se dokaz izvede nije vremenski ogranicena, vezivanjem za rokove ili stadijume postupka. U zakonu su odredene faze postupka u kojima je najpogodnije da se dokaz predlozi i izvede, ali stranka koja namjerno ili slucajno propusti jednu fazu postupka, moze dokaze izvoditi u sljedecim fazama.O tome kojim ce se dokaznim sredstvima koristiti, odlucuju slobodno stranke. Za neke cinjenice odredeno je da se mogu dokazivati samo odredenim dokaznim sredstvima (mora se pravnosnaznom presudom dokazati da su navedena lica oglasena krivim za odnosna krivicna djela). U drugim slucajevima iz dokazivanja su iskljucena neka dokazna sredstva. Izvodenje dokaza predstavlja koriscenje, na nacin propisan zakonom, dokaznih sredstava, radi saznavanja cinjenica koje su predmet dokazivanja. Izvodenje dokaza odredeno je posebno za svako dokazno sredstvo (npr. dokaz svjedocima izvodi se saslusanjem svjedoka kao dokaznog sredstva). Izvodenje dokaza se, u pravilu, vrsi u vrijeme kada on treba da bude upotrebljen, zajedno sa drugim elementima potrebnim za odluku suda, ali je moguce i prije toga (da bi se obezbijedili za proces).Subjekt kome u postupku pripada izvodenje dokaza zavisi od tipa na kome je postavljen krivicni postupak. U cisto optuznom postupku dokaze izvode stranke, u prisustvu sudije. Svjedoka ispituje stranka koja ga je predlozila, a zatim suprotna stranka, a moze biti ispitan i od branioca optuzenog. Sudija koji odlucuje, u tome ne ucestvuje (moze samo zabraniti pitanje), jer se smatra da bi uzimanjem aktivne uloge povrijedio svoju nepristrasnost. Sasvim je suprotna situacija u istraznom postupku, gdje stranke nemaju nikakvog ucesca u izvodenju dokaza i izvodenje dokaza pripada samo sudu. Ocjena dokaza predstavlja posljednju, zavrsnu i najvazniju aktivnost suda kojom se postize krajnji cilj dokazivanja.Posto je cilj dokazivanja u krivicnom postupku utvrdivanje cinjenica vaznih za postupak, svaki izvedeni dokaz mora da se podvrgne ocjeni. Ocjenu o istinitosti ili neistinitosti cinjenice vrsi sud na glavnom pretresu i izlaze je u razlozima presude. Ocjenu dokaza sud vrsi i u drugim fazama postupka (odredivanje pritvora. potvrdivanje optuznice, itd), ali u druge svrhe. Ocjenu dokaza mogu da vrse i stranke: - tuzilac (prilikom donosenja naredbe o sprovodenju istrage i donosenja odluke o podizanju optuznice)- optuzeni (prilikom ulaganja prethodnih prigovora protiv optuznice i si.). Pri ocjeni dokaza sudija se sluzi logickim (metodom logicke dedukcije ili indukcije) i tehnickim ispitivanjem (primjenom naucnih i tehnickih metoda kojima se bavi kriminalistika i druge vanpravne nauke). Logicki i tehnicki metodi ocjene dokaza dopunjavaju se psiholoskom ocjenom, ako su u pitanju dokazi koji se odnose na iskaze lica, cime se bavi sudska psihologija.42. Procesna nacela koja se odnose na radnje dokazivanjaOnovna procesna nacela u vezi sa dokazivanjem su:nacelo zakonske ocjene dokaza i ocjene dokaza po slobodnom uvjerenju,

nacelo istinenacelo "in dubio pro reo1-Zakonska ocjena dokaza i ocjena dokaza po slobodnom uvjerenjuZakonska ocjena dokaza, karakteristicna za istrazni (inkvizicioni) krivicni postupak, postoji kada se ocjena izvedenih dokaza i utvrdivanje istinitosti cinjenica koje se njima dokazuju vrsi po pravilima propisanim u zakonu, u kojima je odredeno koja kolicina i kakvoca dokaza treba da se stekne da bi se cinjenice koje su predmet dokaza morale, odnosno mogle uzeti dokazanim. U prakticnoj primjeni zakona i ove ocjene, sudija je bio duzan da se strogo pridrzava zakona i da dokazima prizna onu vrijednost koja im je bila odredena zakonom, bez obzira na svoje licno ("intimno") uvjerenje o stvarnoj vrijednosti pojedinih dokaza. Zbog toga se smatra da je sudija, prema ovoj ocjeni, bio jedna vrsta tehnicara, koji je imao zadatak da utvrduje i kvantitet i kvalitet dokaza koji se traze za utvrdivanje cinjenica u krivicnoj stvari.Zakonska ocjena dokaza moze biti pozitivna i negativna.Prema pozitivnoj teoriji zakonskih dokaza, sud mora uzeti da je odredena odlucna cinjenica dokazana, prema tome i da je djelo izvrseno i da je optuzeni ucinilac, kada nastupi ona kolicina i kakvoca dokaza odredena zakonom. I obrnuto, sud mora uzeti da cinjenica nije dokazana ako zakonom propisanog kvantiteta i kvaliteta dokaza nema, pa ni onda kada bi njegovo uvjerenje, eventualno, bilo suprotno.Ocjena dokaza po slobodnom uvjerenju postoji kada sudija vrsi ocjenu izvedenih dokaza o postojanju cinjenica na osnovu sopstvene analize, ne po pravilima utvrdenim u zakonu. Svoje slobodno uvjerenje o vrijednosti izvedenih dokaza sud formira na osnovu logicke analize i psiholoske ocjene dokaznog materijala, ne vezan nikakvim zakonskim pravilima o ocjeni dokaza, jedino sa obavezom da o toj ocjeni polozi racun u obrazlozenju svoje odluke. Na ovakav nacin, dokazni materijali su, po pravilu, i potpuni i svestrani. Odsustvo vezanosti i ogranicenosti suda formalnim dokaznim pravilima podrazumijeva da se ne odreduje vrijednost pojedinog dokaza, niti se bilo kojem od njih daje prvenstvo, vec se ostavlja sudiji da to ucini po svome uvjerenju. 2- Nacelo istineCilj da niko nevin ne bude osuden, a da se uciniocu izrekne krivicnopravna sankcija pod uslovima propisanim u KZBiH i drugim zakonima BiH u kojima su propisana krivicna djela i u zakonom propisanom postupku iziskuje utvrdivanje niza cinjenica. Cinjenice, na kojima se zasniva sudska odluka, moraju biti utvrdene istinito, onako kako su se dogodile. Mora se pronaci pravi krivac i samo on kazniti, odnosno utvrditi puna i prava istina o krivicnom djelu i krivcu. Zbog toga u krivicnom postupku postoji opravdan zahtjev za dobijanje istine o cinjenicama u najpotpunijoj mogucoj mjeri. On predstavlja sadrzinu nacela istine.Nacelo istine propisuje da su sud, tuzilac i drugi organi koji ucestvuju u krivicnom postupku duzni da s jednakom paznjom ispituju i utvrduju kako cinjenice koje terete osumnjicenog, odnosno optuzenog, tako i one koje im idu u korist. Na ovaj nacin, u odnosu na same cinjenice koje se utvrduju u postupku, ovim zakonskim rjesenjem uvodi se standard "jednakog obzira" koji vazi u toku cijelog krivicnog postupka.Istina koja se utvrduje nije apsolutna istina koja bi podrazumiijevala potpunu podudarnost predstave suda o proslim dogadajima ili o sadasnjem stanju nekog predmeta sa stvarnoscu tog dogadaja, odnosno stanja i iskljucivala mogucnost suprotnog. Istina u krivicnom postupku je, istovremeno, i subjektivna, jer ista krivicna stvar ne mora dovesti do iste

odluke raznih sudova. Ona je relativna, jer su i svi elementi koji se koriste za njeno utvrdivanje relativni (zapazanje, reprodukovanje uocenog ltd.). Ako bi istina u krivicnom postupku bila apsolutna, za nju bi bio dovoljan samo jedan dokaz, dok relativna istina (za koju se uvijek daje vise dokaza u istom smislu - sticaj dokaza) ne iskljucuje drugu relativnu istinu. Relativnost istine postignute u krivicnom postupku potvrduje i cinjenica da se ne proglasava laznim i ne kaznjava svaka teza suprotna onoj koja je prihvacena kao istinita i cinjenica da se ogranicava broj visih instanci pred kojima se ispituje krivicna presuda, te da se razni sudovi ili u raznim vremenima ili na raznim podrucjima zadovoljavaju razlicitim kvantumom dokaza da bi jednu cinjenicu uzeli dokazanom. 3- Nacelo in dubio pro reoPrincip in dubio pro reo (u slucaju sumnje, u korist osumnjicenog, odnosno optuzenog), svodi se na to da se za cinjenice koje terete optuzenog, ako se ne uspiju dokazati (ne postigne se potpuna izvjesnost), smatra kao da ne postoje, dakle, kao daje u korist osumnjicenog, odnosno optuzenog u pogledu njih dokazano protivno. Pravilo nalaze da sudija, kada se u pogledu pitanja da li postoji cinjenica koja ide na stetu osumnjicenog, odnosno optuzenog nade u neotklonjivoj sumnji, mora uzeti da ona nije utvrdena i obrnuto, za slucaj sumnje u pogledu cinjenice koja ide u korist osumnjicenog, odnosno optuzenog, mora da uzme daje utvrdena. Radi se o pravilu koje je suprotno logici i opstem principu da cinjenice vazne za presudu moraju biti potpuno utvrdene. Nacelo je jedna od pogodnosti koja se priznaje osumnjicenom, odnosno optuzenom, da bi se popravila njegova pozicija u postupku. Skup tih pogodnosti oznacava se kao favor defensionis (prednost odbrane).Pravilo in dubio pro reo, znaci da se dilema oko postojanja svih cinjenica koje idu u korist optuzenog (npr. okolnost daje postupao u nuznoj odbrani, okolnost da je nakon izvrsenog krivicnog djela priskocio u pomoc ostecenom i spasio mu zivot) rjesava tako da se u presudi utvrduje njihovo postojanje, a dilema u pogledu cinjenica koje idu na stetu optuzenog (npr. okolnosti koje predstavljaju obiljezja pojedinih krivicnih djela, povrat) rjesava na nacin da se u presudi uzima njihovo nepostojanje.43. Pretresanje stana, prostorija i l icaPretresanje je materijalno istrazivanje nad licima ili stvarima u cilju pronalazenja tragova krivicnog djela ili predmeta vaznih za krivicni postupak (podrazumijevajuci tu i les) ili u cilju hvatanja osumnjicenog, odnosno optuzenog. Objekat pretresanja mogu biti lica (pretresanje lica) ili stan i druge prostorije (pretresanje stana). Pretresanje se moze odnositi na licnost i stan i druge prostorije osumnjicenog, odnosno optuzenog ili drugih lica, prostorije lica koja su zbog licnih odnosa sa osumnjicenim, odnosno optuzenim oslobodena duznosti svjedocenja, kao i na ta lica. Pretresanje se, po pravilu, vrsi u istrazi, ali je moguce i u daljim fazama postupka, ali je u kriminalistickom smislu najuspiesnije odmah nakon izvrsenog krivicnog djela.Pretresanje lica (licni pretres) predstavlja istrazivanje na tijelu ili u tijelu ili na odjeci, obuci i licnom prtljagu odredenog lica, kada je vjerovatno da je ta lice ucinilo krivicno djelo ili da ce se pretresanjem pronaci predmet ili tragovi krivicnog djela vazni za krivicni postupak. Pored ovih slucajeva, pretresanje lica se obavezno vrsi prilikom privodenja i lisenja slobode, ako postoji sumnja da lice ima pri sebi oruzje ili orude za napad ili ako postoji sumnja da ce odbaciti, sakriti ili unistiti predmete koje treba od njega oduzeti. Sredstva kojima se vrsi licni pretres su mnogobrojna i raznovrsna (pregled, ispitivanje tjelesnih supljina, rendgenoskopija itd). Licni pretres treba razlikovati od pregleda tijela

(kao dokaznog sredstva, tj. uvidaja), koji se odnosi na odredeno utvrdivanje, a ne oduzimanje predmeta koji mogu posluziti kao dokaz.Stanom se smatra svaka prostorija ili prostor u kome se boravi ili moze boraviti makar i privremeno.1- Uslovi za pretresanjeMaterijalni uslov za pretresanje razlikuje se s obzirom na to da li se vrsi pretresanje stana i ostalih prostorija ili lica. On mora uvijek postojati da bi se moglo sprovesti pretresanje.Pretresanje stana, ostalih prostorija i pokretnih stvari se moze odrediti samo onda ako ima dovoljno osnova za sumnju da ce se pri pretresanju:pronaci pretpostavljeni izvrsilac krivicnog djela ili njegov saucesnikotkriti tragovi krivicnog djelapronaci predmeti vazni za krivicni postupak.Kad postoji dovoljno osnova za sumnju, odreduje se prema okolnostima u svakom pojedinacnom primjeru izvrsenja krivicnog djela. Princip srazmjernosti se, dakle, uvijek ogleda u legitimnom cilju pretresanja. Formalni uslov za pretresanje je naredba suda, koja mora biti pismena i obrazlozena. Podrazumijeva se da sud mora prethodno utvrditi postojanje zakonskih uslova za pretresanje. Da bi se moglo preduzeti pretresanje, potreban je zahtjev tuzioca ili zahtjev ovlascenih sluzbenih lica, koja su za isticanje takvog zahtjeva dobila odobrenje od tuzioca.2- Pretresanje bez naredbeOvdje se radi o posebnom ovlascenju ovlascenih sluzbenih lica na preduzimanje hitnog pretresanja u stanu i drugim prostorijama ili pretresanja lica.Ovlascena sluzbena lica imaju posebno ovlascenje na ulazak u tudi stan i da, po potrebi, izvrse pretresanje stana ili drugih prostorija, bez sudske naredbe i bez sudskih svjedoka i to u sljedecim taksativno navedenim slucajevima:ako drzalac stana to zeli;ako neko zove u pomoc;ako je potrebno uhvatiti izvrsioca krivicnog djela koji je zatecen na djelu;radi sigurnosti ljudi i imovine;ako se u stanu ill drugoj prostoriji nalazi lice koja se odlukom suda treba pritvoriti;ako je u pitanju lice koje se mora prinudno dovestiako se u stanu ili drugoj prostoriji nalazi lice koje se tu sklonilo od gonjenja Pretresanje lica bez sudske naredbe za pretresanje i bez prisustva svjedoka moguce je ako je ispunjen jedan od zakonom utvrdenih alternativnih uslova:prilikom izvrsavanja naredbe o dovodenjuprilikom lisenja slobodeako postoji sumnja da to lice posjeduje vatreno ili hladno oruzje ako postoji sumnja da ce lice sakriti, unistiti ili rijesiti se predmeta koji od njega trebada se oduzmu kao dokaz u krivicnom postupku3- Naredba za pretresanjeU odnosu na formu, zahtjev za izdavanje naredbe za pretresanje moze se podnijeti u pisanom ili usmenom obliku, s tim sto je pravilo da se zahtjev podnosi u pisanom obliku, u skladu sa zakonskim uslovima.Zahtjev za izdavanje naredbe za pretresanje ima slijedece obavezne elemente:a) naziv suda, kao i ime i funkciju podnosioca zahtjeva

b) cinjenice koje ukazuju na vjerovatnost da ce se lica, odnosno tragovi i predmeti naci na oznacenom ili opisanom mjestu ili kod odredenog lica;c) zahtjev da sud izda naredbu za pretresanje radi pronalazenja lica ili oduzimanja predmeta.Tacka a) predstavlja uvodni dio, a tac. b) i c) centralni dio zahtjeva. Iz njih moraju proizilaziti razlozi za pretresanje, kao i objekat, vrsta i sadrzina pretresanjaObavezni sadrzaj naredbe za pretresanje koja sadrzi sljedece elemente:naziv suda koji izdaje naredbu, osim kada se naredba za pretresanje odobrava na osnovu usmenog zahtjeva i potpis sudije za prethodni postupak koji izdaje naredbu;ako se naredba za pretresanje odobrava na osnovu usmenog zahtjeva, to ce se navesti, uz naznacenje imena sudije za prethodni postupak koji izdaje naredbu i vremena imjesta izdavanja;ime, odjel ili rang ovlascenog lica na koje se naredba odnosi;svrha pretresanjapopis lica koje treba pronaci ili opis stvari koje su predmet pretresanja;odredivanje ili opis mjesta, prostorija ili lica koja se traze, s navodenjem adrese svojine, imena ili slicnog za sigurno utvrdivanje identiteta,uputstvo da se naredba ima izvrsiti izmedu 6 casova i 21 cas ili ovlascenje da se naredba moze izvrsiti u bilo koje vrijeme ako to sud izricito odredi;ovlascenje izvrsiocu naredbe da moze bez prethodne najave uci u prostorije koje se imaju pretresti ako to sud izricito odredi;uputstvo da se naredba i oduzete stvari donesu u sud bez odlaganja;pouku da osumnjiceni ima pravo obavijestiti branioca i da se pretresanje moze izvrsiti i bez prisustva branioca ako to zahtijevaju izuzetne okolnosti4- Izvrsenje naredbe o pretresanjuPostupak pretresanja obuhvata pravila po kojima se vrsi pretresanje, kao i prava i duznosti ovlascenih sluzbenih lica i pasivnih aktera ove radnje dokazivanja (lica kod kojih se ili koja se pretresaju). Jedno od tih odnosi se na vrijeme izvrsenja naredbe za pretresanje. Naime, pretresanju se mora pristupiti, odnosno naredba za pretresanje izvrsiti najkasnije 15 dana od njenog izdavanja. Ukoliko se naredba ne izvrsi u torn roku, ona se mora ("bez odlaganja") vratiti sudu. Kao uslov za zakoniti pretres postavlja se pravilo njegovog preduzimanja u vremenskom periodu od 6 casova ujutro do 21 cas uvece. Odstupanje je dozvoljeno samo ako je u naredbi za pretresanje izricito dozvoljeno preduzimanje pretresanja "u bilo koje doba dana i noci." Takode, naredba za pretresanje se moze izvrsiti bilo kojeg dana u sedmici.Izvrsenje naredbe o pretresanju je pravo i duznost tuzioca. Medutim, tuzilac moze izvrsenje naredbe o pretresanju povjeriti ovlascenim sluzbenim licima, iako zakon u nekim svojim odredbama pominje samo ovlascena sluzbena lica. Nema sumnje da izvrsenje naredbe o pretresanju od strane ovlascenog sluzbenog lica ne sprecava tuzioca da prisustvuje pretresanju.Prije pocetka pretresanja ovlasceno sluzbeno lice mora onome kod koga ce se ili na kome ce se izvrsiti pretresanje dati obavjestenje o svojoj funkciji i razlogu dolaska i predati naredbu za pretresanje lieu kod kojeg ce se ili na kojem ce se izvrsiti pretresanje. Takode, prije pocetka pretresanja mora se lice kod kojeg ce se ili na kojem ce se izvrsiti pretresanje pouciti da ima pravo obavijestiti branioca o pretresanju i da se pretresanje moze izvrsiti i bez prisustva branioca ako to zahtijevaju izuzetne okolnosti. Ako je nakon toga

ovlascenom sluzbenom lieu pristup uskracen, ovlasceno sluzbeno lice moze upotrijebiti silu.5- Posebna pravila za pretresanjeU posebna pravila za pretresanje stana ili drugih prostorija, kojima se odstupa od redovnog postupka pretresanja, spadaju:1) Odstupanje od pravila obavjestavanja o funkciji aktivnog aktera pretresanja i razlozima za pretresanja. Naime, prilikom izvrsavanja naredbe za pretresanje kojom se odreduje pretresanje stana i drugih prostorija, ovlasceno sluzbeno lice nije duzno obavijestiti "bilo koga" o svojoj funkciji i razlozima pretresanja, vec moze odmah uci u stan ili druge prostorije ukoliko postoji neki od alternativno propisanih uslova:a) ako su stan ili druge prostorije prazne;b) ako ovlasceno sluzbeno lice opravdano smatra da su ove prostorije prazne;c) ako je ovlasceno sluzbeno lice naredbom o pretresanju izricito ovlasceno da ude bez prethodne najava Prva dva razloga su matenjalnog karaktera i svode se na odgovarajucu procjenu ovlascenog sluzbenog lica, dok je treci razlog cisto formalnog karaktera, jer se zasniva na postojanju odluke odgovarajuce sadrzine.2) Pretresanje u prisustvu korisnika stana i drugih prostorija, odnosno drugog lica odgovarajuceg svojstva, uz dozvoljavanje izuzetka. Radi osiguranja pravilnosti pretresanja stana i ostalih prostorija, njihov korisnik ce se pozvati da prisustvuje pretresanju, a ako je on odsutan - pozvace se njegov zastupnik ili neko od odraslih clanova domacinstva ili susjeda. Odbijanje ovih lica da prisustvuju pretresanju, ne sprecava da se izvrsi pretresarrje. Ukoliko lice kod kojeg se pretresanje ima izvrsiti nije prisutno, naredba se ostavlja u prostoriji u kojoj se vrsi pretresanje, a pretresanje se izvrsava i bez njegovog prisutva. Pod korisnikom stana, odnosno drugih prostorija treba podrazumijevati lice koje ima pravo drzavine na objektima pretresanja, bilo da se radi o vlasniku, bilo da pravo drzavine ostvaruje po nekom drugom pravnom osnovu.3) Pretresanje u sluzbenim prostorijama, kada se poziva njihov starjesina da bude prisutan tokom pretresanja. Odbijanje odgovornog lica da prisustvuje, ne sprecava da se obavi pretresanje u sluzbenim prostorijama.4) Pretresanje advokatske kancelarije. U slucaju pretresanja advokatske kancelarije primjenjuju se kao lex specialis propisi o advokaturi. U torn smislu, pretresanje arhive i advokatske kancelarije moze, pod uslovima propisanim zakonom, odrediti nadlezni sud, i to samo u pogledu spisa i predmeta koji su izricito navedeni u naredbi o pretresanje. Takode, o pretresanju se mora obavijestiti nadlezna regionalna komora (u FBiH), odnosno zbor advokata (u RS), a pretresanju se ne moze pristupiti ukoliko mu ne prisustvuje uredno i blagovremeno obavijesteni ovlasceni predstavnik te komore. Isto tako, prilikom pretresanja advokatske kancelarije ne smije se povrijediti tajnost isprava i predmeta. Najzad, uzima se da dokazi pribavljeni suprotno pomenutim odredbama ne mogu biti korisceni u sudskom postupku protiv advokata i od njih zastupanih stranaka.5) Pretresanje vojnog objekta. Tada se pismena naredba o pretresanju prethodno dostavlja vojnim vlastima, koje odreduju najmanje jedno vojno lice koje ce prisustvovati pretresanju. Pretresanje obavlja lice iz organa vojne policije.Postoji i posebno pravilo za pretresanja lica. Naime, pretresanje lica obavlja lice istog pola. Ova obaveza je predvidena bez obzira na to da li se pretresa lice muskog ili zenskog pola. Pretresanje lica ne dopusta tjelesne preglede. Za njih vaze posebni propisi.6- Zapisnik o pretresanju

Zapisnik o pretresanju stana, prostorija ili lica sastavlja se odmah po obavljenom pretresanju. Zapisnik potpisuje lice kod kojeg se ili na kojem se vrsi pretresanje i lice cije je prisustvo obavezno. Ako lice kod kojeg je ili na kojem je izvrseno pretresanje odbije potpisati zapisnik o pretresanju, to ce se zabiljeziti u zapisniku. U zapisnik ce se unijeti i tacno opisati predmeti i isprave koje se oduzimaju. Prilikom vrsenja pretresanja, oduzece se privremeno samo oni predmeti i isprave koji su u vezi sa svrhom pretresanja u konkretnom slucaju, dakle corpora delicti. O privremeno oduzetim predmetima, odnosno ispravama odmah se izdaje potvrda lieu od kojeg su predmeti i isprave oduzeti.Prilikom pretresanja stana, ostalih prostorija ili lica mogu se pronaci predmeti koji ukazuju na drugo krivicno djelo, a nisu u vezi s krivicnim djelom zbog koga je pretresanje naredeno. Lice koje vrsi pretresanje ovlasceno je da privremeno oduzme i takve predmete i oni ce se opisati u zapisniku o pretresanju, a o oduzimanju ce se odmah izdati potvrda. Takode, o privremenom oduzimanju predmeta odmah se obavjestava tuzilac - kako bi ustanovio da li ima osnova za pokretanje krivicnog postupka44. Privremeno oduzimanje predmeta i imovineFigurativno receno, privremeno oduzimanje predmeta i imovine je pritvor prema imovini, odnosno svojevrsni oblik ogranicavanja prava raspolaganja svojinom. Ova radnja dokazivanja specificna je za istragu, ali je njeno preduzimanje moguce i prije zapocinjanja istrage, kao hitne istrazne radnje.Sastoji se u privremenom oduzimanju predmeta:1) koji se po krivicnom zakonu imaju oduzeti ili2) mogu posluziti kao dokaz u krivicnom postupku (ovi predmeti se mogu oznacmi kao corpus delicti). Ovo je materijalni uslov za privremeno oduzimanje predmeta i imovine koji postoji ako se alternativno radi o dvije grupe predmeta. Takvi predmeti privremeno ce se oduzeti i na osnovu sudske odluke ce se obezbijediti njihovo cuvanje. Onaj ko drzi ovakve predmete duzan je da ih preda po naredbi suda (tzv. edicijska duznost). Zatim se, prema principu kaskadnosti, lice koje odbije da preda predmete, moze kazniti novcanom kaznom do 50.000 KM, a u slucaju daljeg odbijanja - moze se zatvoriti. Zatvor traje do predaje predmeta ili do zavrsetka krivicnog postupka, a najduze 90 dana.Odluka o izricanju novcane kazne, odnosno zatvaranju lica koje odbija predati predmete je u formi rjesenja, koje donosi samo sud. Posto je ovaj oblik zatvaranja u sustini vrsta lisenja slobode, u odnosu na njega postoji mogucnost ulaganja redovnog pravnog lijeka, odnosno zalbe. Zalba je moguca i u odnosu na novcanu kaznu. Protiv rjesenja o prinudnim mjerama dopustena je zalba vijecu od trojice sudija. Zalba protiv rjesenja o zatvaranju ne zadrzava izvrsenje rjesenja, a zalba na rjesenje o izricanju novcane kazne ima suspenzivno dejstvo.U odnosu na odredena lica nije moguce primijeniti navedene procesne mjere u slucaju da odbiju predaju predmeta koje od njih na osnovu sudske naredbe treba oduzeti. To su:1) osumnjiceni, odnosno optuzeni 2) lica koja su oslobodena duznosti svjedocenja45. Ispitivanje osumnjicenogIskaz osumnjicenog je izjava koju on daje u tom svojstvu o krivicnom djelu koje mu se stavlja na teret i drugim pitanjima krivicne stvari koja je predmet sudenja. Iskaz osumnjicenog je, prije svega, sredstvo odbrane osumnjicenog, ali moze da posluzi i kao dokazno sredstvo (koje se uzima u obzir prilikom utvrdivanja cinjenica. Vaznost ispitivanja osumnjicenog proizlazi i iz cinjenice da se na tu radnju neposredno ili posredno odnosi vise

odredaba Ustava BiH, kao i najvazniji izvori medunarodnog prava o ljudskim pravima (MPGPP i EKLJP).Iskaz osumnjicenog koristi se kao vazno sredstvo ne samo zbog toga sto u nekim slucajevima nikakvih drugih dokaza nema, vec i zbog toga sto moze korisno posluziti za provjeru vjerodostojnosti i istinitosti drugih dokaza. Krivicni postupak se ne moze odreci upotrebe iskaza osumnjicenog kao dokaznog sredstva, jer je osumnjicenom, kao neposrednom ucesniku dogadaja o kome se sudi, po pravilu, najbolje poznato da li je i kako djelo izvrseno. Drzava bi se mogla odreci iskaza osumnjicenog kao dokaznog sredstva u krivicnom postupku jedino ako bi tuzilac uvijek ili uglavnom raspolagao sa dovoljno drugih dokaza, pomocu kojih bi se sa sigurnoscu mogle utvrditi cinjenice koje se u krivicnom postupku utvrduju. U tom slucaju, osumnjiceni bi u krivicnom postupku imao polozaj isljucivo procesnog subjekta. Iskaz osumnjicenog moze biti dokazno sredstvo i kada ne sadrzi priznanje, jer se elementi dokaza obezbjeduju iz svih dijelova njegovog iskaza koji se odnose na cinjenice koje su predmet dokaza. Sve dokazne elemente iskaza osumnjicenog tuzilac je obavezan da provjerava drugim dokaznim sredstvima.U nasem krivicnom postupku osumnjiceni, odnosno optuzeni ne moze u krivicnoj stvari u kojoj odgovara imati svojstvo svjedoka, cak ni onda kada treba da pruzi obavjestenja o cinjenicama koje se odnose na treca lica. Jedno lice moze biti saslusano kao svjedok samo ako u toj krivicnoj stvari nema svojstvo osumnjicenog, odnosno optuzenog.Poseban znacaj ima priznanje (confessio) koje osumnjiceni moze dati u svom iskazu. Priznanje predstavlja izjavu kojom osumnjiceni tereti sebe za izvrsenje krivicnog djela, odnosno djelimicno ili potpuno prihvata navode optuzbe kojima se oznacava kao ucinilac. Priznanje je jedan od najspornijih dokaza u krivicnom postupku, prema kome u sudskoj praksi i nauci postoji dosta predrasuda i ekstremnih tumacenja. Na jednoj strani, priznanje se nekada precjenjivalo, smatralo se idealnim dokazom, kraljicom dokaza (regina probationum) i svi napori su bili usmjereni ka njegovom dobijanju, sto se smatralo ciljem dokazivanja. Na drugoj strani, usljed sudskih zabluda koje su uslovljene neistinitim priznanjima, ono se potpuno omalovazavalo. Kao i obicno, istina je negdje na sredini.46. Pojam svjedoka i svjedockog iskazaSvjedocki iskaz je izjava lica koje nije glavni procesni subjekt, data sudiji u toku postupka o culnom opazanju neke cinjenice iz proslosti koja ima znacaja za konkretan predmet krivicnog postupka, u cilju dokazivanja te cinjenice. Cinjenice se mogu odnositi kako na izvrsenje krivicnog djela, tako i na licnost ucinioca i druge vazne okolnosti. Svjedok je lice koje u postupku, na poziv suda, daje takav iskaz. Predmet svjedockog iskaza su culna opazanja neke cinjenice iz proslosti, vazne za krivicni postupak. Sama obavjestenja mogu da poticu iz neposrednog (vlastitog) opazanja ili iz posrednog saznanja.. Moze se svjedociti i o onome sto se prica i govori. Iskaz svjedoka treba da bude dat u toku postupka, i to tuziocu, odnosno sudu. Saopstenja data drugim organima (ovlascenim sluzbenim licima, organima drzavne uprave ili drugim drzavnim organima), makar uzeta i u formi zapisnika, nisu iskazi svjedoka u smislu krivicnog postupka. Svjedok nije procesni subjekt i, po pravilu, nezainteresovan je za ishod postupka. koju sudi. Ako se dogodi da na glavnom pretresu sudija koji sudi mora biti saslusan kao svjedok, vrsi se zamjena sudije i tada pretres pocinje iznova. Kada je u pitanju tuzilac, zamjena je moguca, bez stete za sam postupak, na samom glavnom pretresu.47. Prava i duznosti svjedoka i sankcije za neizvrsavanje duznosti1 Prava svjedoka

Svjedok ima pravo na naknadu putnih troskova i na naknadu za izgubljenu zaradu (danguba). Ne pripada mu nikakva nagrada za svjedocenje Takode, ima pravo na zastitu od vrijedanja, prijetnji i napada. Tom pravu odgovara odgovarajuca duznost sudije, odnosno predsjednika vijeca koji ce upozoriti ili novcano kazniti ucesnika u postupku ili bilo koje drugo lice koja vrijeda, prijeti ili dovodi u opasnost bezbjednost svjedoka pred sudom. U slucaju novcanog kaznjavanja, primjenjuje i udaljenje iz sudnice.Duznosti svjedokaSvjedocenje je opsta duznost svih lica, domacih i stranih drzavljana, koja borave na teritoriji BiH, ukoliko zakonom nisu oslobodena te obaveze. Zakon ne postavlja bilo kakve uslove u pogledu psihickog ili fizickog stanja licnosti svjedoka. Granica starosti prakticno se nalazi na liniji mogucnosti zdravog rasudivanja i sposobnosti iskazivanja. Obavezi svjedocenja podlijezu i lica koja uzivaju imunitet, jer ih ovaj imunitet ne oslobada od te duznosti.Svjedok ima obavezu svjedocenja prema tuziocu, odnosno sudu, a duznost svjedocenja nastupa po odluci tuzioca, odnosno, suda.Svjedocenje obuhvata obavezu svjedoka da se odazove na poziv, zatim da obavijesti o krivicnom djelu, uciniocu i drugim vaznim okolnostima i da, ukoliko su za to ispunjeni uslovi - promisorno polozi zakletvu, odnosno da izjavu.2 Sankcije za nevrsenje svjedockih duznostiAko se svjedok ne odazove pozivu, niti svoj izostanak opravda, sud moze izreci novcanu kaznu do 5.000 KM ili narediti prinudno dovodenje. Obje sankcije su fakultativne, a mogu se odrediti alternativno ili zbirno. Novcana kazna se ne mora izreci, a umjesto privodenja, nedosavsem svjedoku se moze poslati novi poziv.Osim toga, svjedok je duzan da naknadi troskove svog dovodenja, odlaganja istrazne radnje ili glavnog pretresa i druge troskove postupka koje je prouzrokovao svojom krivicom.Rjesenje o novcanom kaznjavanju svjedoka i naredbu o njegovom privodenju u toku istrage donosi sudija za prethodni postupak. Izuzetno, naredbu moze izdati i tuzilac ukoliko uredno pozvani svjedok ne dode, a svoj izostanak ne opravda, s tim da ovu naredbu mora odobriti sudija za prethodni postupak u roku od 24 sata od izdavanja naredbe. Na glavnom pretresu rjesenje o kaznjavanju svjedoka i naredbu o njegovom privodenju donosi sudija, odnosno predsjednik vijeca. Naredbu za dovodenje svjedoka izvrsava sudska policija.48. Nesposobnost za svjedocenje i odbijanje svjedocenjaIskljucenje svjedoka zbog nesposobnostiPosto je prihvaceno nacelo ocjene dokaza po slobodnom uvjerenju suda, pravilo je da svako sposoban u krivicnom postupku moze biti svjedok.U nekim slucajevima, medutim, krivicno procesno pravo iskljucuje neka lica od svjedocenja, a to se zasniva na nesposobnosti odredenih lica da vrse svjedocku duznost u bilo kom procesu (apsolutno nesposobni svjedoci) ili na nesposobnosti da se kao svjedoci pojave u pojedinom krivicnom predmetu (relativno nesposobni svjedoci).Apsolutna nesposobnost za svjedocenjeSvjedok moze biti svako lice, bez obzira na uzrast, dusevno stanje, fizicke nedostatke ltd, kao sto su djeca, dusevno oboljela lica, starci, gluvi, gluvonijemi, pijani i si. Sud moze odbiti da saslusa ovakva lica kao svjedoke, ali ne po osnovu zakonske zabrane njihovog saslusavanja kao svjedoka, vec zbog cinjenice da se kao svjedoci saslusavaju samo ona lica za koja je vjerovatno da ce biti u stanju da pruze u postupku korisne podatke o predmetu sudenja.Relativna nesposobnost svjedoka

U ovom slucaju radi se o licima apsolutno sposobnim za svjedocenje, ali koja ne mogu biti saslusana u konkretnom krivicnom postupku, iako bi mogla dati korisna obavjestenja o krivicnom djelu, uciniocu i drugim relevantnim okolnostima slucaja. Relativno nesposobni svjedoci se, prema tome, ne mogu pojaviti kao svjedoci u konkretnom postupku, ali mogu u svim ostalim postupcima. Tu dolaze lica za koja se podrazumijeva da su relativno nesposobna kao svjedoci i lica koja su izricito zakonom iskljucena kao svjedoci.49. Postupak pri dokazivanju svjedocimaKao svjedoci pozivaju se lica za koja je vjerovatno da ce modi da daju obavjestenja o krivicnom djelu i uciniocu i o drugim vaznim okolnostima. Koji ce svjedoci biti pozvani u postupak i u kom broju, odlucuju stranke i sud. Opsta pravila o nastupanju dokaza vaze i za nastupanje dokaza svjedocima, ali se svjedok moze i sam javiti organu koii vodi postupak.Izvodenje dokaza svjedocimaIskaz svjedoka pribavlja se njegovim saslusanjen. Propisana je duznost svjedoka da odgovore daje usmeno, ali to nije moguce primijeniti na nijeme i gluhonijeme svjedoke, pa je propisan nacin saslusanja te kategorije svjedoka.Prije samog saslusanja svjedok se upozorava na svoju osnovnu duznost i neka svoja prava. On se prethodno opominje:1) da je duzan govoriti istinu,2) da ne smije nista precutati3) upozorava se da davanje laznog iskaza predstavlja krivicno djeloSva ova upozorenja moraju biti unesena u zapisnik, kako bi se naknadno u slucaju potrebe moglo provjeriti da li su data.Nakon sto je svjedok upoznat sa svojom osnovnom duznoscu i posljedicama njenog krsenja, od njega se uzimaju njegovi osnovni podaci, kao i podaci koji se odnose na prirodu i vrstu njegovog odnosa sa osumnjicenim, odnosno optuzenim. Svjedoku se prvo postavljaju pitanja ad personam, a onda ad rem.On se pita za ime i prezime, ime oca ili majke, zanimanje, boraviste, mjesto i godinu rodenja i njegov odnos s osumnjicenim, odnosno optuzenim i ostecenim. Sud ne moze povecati broj ovih pitanja, ali ih moze postaviti kasnije u toku saslusanja. Na opsta pitanja moraju dati odgovor i lica koja mogu odbiti svjedocenje. Svjedok ce se upozoriti da je duzan da o promjeni adrese ili boravista obavijestiti sud. Poslije opstih pitanja, svjedok se poziva da iznese sve sto mu je o predmetu poznato, a zatim ce mu se postavljati pitanja radi provjeravanja, dopune i razjasnjenja. Iskaz treba da je spontan i da se razvija slobodno, svjedoci treba da se saslusavaju, a ne ispituju. Postavljanje tih pitanja ima cilj da se iskaz upotpuni i da se otklone protivrjecnosti i nejasnoce u iskazu - ako ih ima.Prilikom saslusanja svjedoka nije dopusteno sluziti se obmanom niti postavljati takva pitanja u kojima je vec sadrzano kako bi trebalo odgovoriti (tzv. sugestivna pitanja). Za razliku od ovog nacina ispitivanja svjedoka koji se primjenjuje u toku istrage, njihovo ispitivanje na glavnom pretresu ima sve elemente kontradiktornosti.50. zasticeni svjedokPojam zasticenog svjedokaOdredbama koje se odnose na pravila o zasticenom svjedoku predvida se zastita lica pozvanih u krivicnom postupku u svojstvu svjedoka. Na potrebu ozakonjenja ovog instituta ukazala je praksa, s obzirom na to da su svjedoci cesto izlozeni prijetnjama, uvredama, pa i fizickim napadima. Medunarodne preporuke potenciraju dvije oblasti u kojima je

neophodna posebna zastita svjedoka:organizovani kriminalitet i posebno osjetljivi (ranjivi, ugrozeni) svjedoci. Posebno osjetljivi svjedoci su lica koja su posebno traumatizovana krivicnim djelom zbog svoje starosti, pola, zdravstvenog stanja, prirode izvrsenog krivicnog djela, njegovih posljedica, nacina i drugih okolnosti njegovog izvrsenj ili zbog drugih opravdanih razloga. Tu bi, primjera radi, spadala djeca, maloljetnici, zene, starci, dusevno oboljela lica i druga lica sa posebnim potrebama. S obzirom na prirodu krivicnog djela, izrazito ranjive bi bile zrtve seksualnog nasilja, nasilja u porodici i trgovine ljudima. Prema njima je potrebno primijeniti poseban nacin saslusanja kojim se stiti njihov identitet, pravo na privatnost i dostojanstvo, a koji moze sprijeciti sekundarau viktimizaciju. Svjedok pod prijetnjom je onaj svjedok cija je licna bezbjednost ili bezbjednost njegove porodice dovedena u opasnost zbog njegovog ucesca u krivicnom postupku, kao rezultat prijetnji, zastrasivanja ili slicnih radnji koje su vezane za njegovo svjedocenje ili svjedok koji smatra da postoji razuman osnov za bojazan da bi takva opasnost vjerovatno proistekla kao posljedica njegovog svjedocenja. Ugrozeni svjedok je onaj svjedok koji je ozbiljno fizicki ili psihicki traumatizovan okolnostima pod kojima je izvrseno krivicno delo ili koji pati od ozbiljnih psihickih poremecaja koji ga cine izuzetno osjetljivim, kao i dijete i maloljetnikZasticeni svjedok je onaj svjedok koji se saslusava prema odredbama Zakona o zastiti svjedoka. Prema zakonskoj formulaciji, u izuzetnim okolnostima kada postoji ocigledna opasnost za licnu bezbjednost svjedoka ili njegove porodice, koja je tako ozbiljna da postoje opravdani razlozi za vjerovanje da nije moguce da se ta opasnost umanji nakon sto je svjedok dao iskaz ili je vjerovatno da ce se opasnost povecati zbog davanja iskaza, sud moze izuzetno saslusati i zasticenog svjedoka. 51. Uvidaj i rekonstrukcijaUvidaj je neposredno i u zakonskoj formi preduzeto culno opazanje organa koji vodi postupak, o cinjenicama vaznim za rjesenje konkretnog krivicnopravnog slucaja i naknadu stete. Cilj uvidaja je otkrivanje i prikupljanje materijalnih dokaza ili indicija o postojanju i vrsti krivicnog djela, koje mogu posluziti pronalazenju i identifikaciji ucinilaca djela ili o tome da se te cinjenice razjasne ili da se utvrde tragovi i posljedice krivicnog djela ili provjeri istinitost drugih dokaza. Predmet uvidaja mogu biti stvari (pokretne i nepokretne, gdje spada i pregled lesa), lica (tijelo osumnjicenog, odnosno optuzenog i drugih lica) i mjesta (ne samo mjesto izvrsenja krivicnog djela, nego i druga mjesta na kojim se mogu pronaci predmeti i tragovi krivicnog djela). Uvidaj stvari moze se odnositi na pokretne i nepokretne stvari osumnjicenog, odnosno optuzenog i trecih lica. Pokretne predmete duzan je onaj koji ih ima izdati na zahtjev suda. Medutim, uvidaj na pokretnim stvarima moze se vrsiti i na lieu mjesta, ako je te stvari tesko donijeti u zgradu organa koji vodi postupak ili je posebno vazno da se razmotre bas na mjestu na kome se nalaze. Ako vlasnik ili drzalac nepokretnosti ne dozvoli vrsenje uvidaja, uvidaj ce se provesti prinudno. za razjasnjenje stvari koja se vrsi tako sto ce se ponoviti radnje ili situacije u uslovima pod kojima se prema izvedenim dokazima dogadaj odigrao. Rekonstrukcija se, po pravilu, vrsi na mjestu gdje se dogadaj zbio, a obavlja se tako da se, po mogucnosti, izvede cijeli dogadaj onako kako slijedi iz saslusanja osumnjicenog, odnosno optuzenog, iskaza svjedoka i vjestaka i drugih dokaza (uvidajne dokumentacije skica i fotografija), kao i cinjenica koje je organ utvrdio vlastitim opazanjem. Pri tome se upotrebljavaju ista ili (ako je to nemoguce) slicna materijalna sredstva koja su upotrebljena kod stvarnog dogadaja i

obezbjeduje ucesce subjekata koji su opazili krivicni dogadaj ili ucestvovali u njemu. Rekonstrukciju odreduje organ koji vodi postupak. Sama po sebi, rekonstrukcija nije dokazno sredstvo, vec metod provjere dokaza koji se vrse preko uvidaja. Ona zbog toga ima vise veze sa ocjenom dokaza nego sa pitanjem dokaznih sredstava. Priroda uvidaja i ciljevi koji se zele njime postici diktirali su da zakon ne sadrzi neka posebna pravila o organizovanju uvidaja. Radi se o neposrednom culnom opazanju i primjeni tehnickih sredstava i postupaka koji se odvijaju po odgovarajucim pravilima i zakonitostima odredene nauke, struke i vjestine. Umjesto oslonca u zakonu,organ koji vodi postupak pri uvidaju koristi pomoc strucnjaka, koji mu, prema potrebi, pomazu u pronalazenju, osiguravanju i opisivanju tragova, obavljaju potrebna mjerenja i snimanja, prave skice ili prikupljaju druge podatke. Kao procesna radnja, uvidaj se mora izvrsiti uz uvazavanje zakonom propisanih forrnalnosti.52. Iskaz vjestakaPojam vjestaka i njegovog iskazaIskaz vjestaka je izjava procesno nezainteresovanih lica, koje stranke i sud uzimaju da na osnovu strucne spreme ili vjestine (lege artis) stecene vrsenjem poziva opaze izvjesne cinjenice, okolnosti ili pojave ili da o njima daju svoje misljenje, jer za to strucna pravna sprema i opste obrazovanje sudija nisu dovoljni. Uglavnom se uzima da postoje tri grupe razloga za vjestacenje:a) saopstavanje opstih stavova nauke i umijeca,b) konkretne procesne cinjenice ic) posebno poznavanje stvari. Vjestak, kao posebna vrsta svjedoka, nije potreban ako stranke i sud mogu razumjeti i vrednovati dokaze bez pomoci lica koja imaju specijalizovano razumijevanje i znanje o nekom predmetu. Polazeci od odredbe prema kojoj se "vjestacenje odreduje kad za utvrdivanje ili ocjenu neke vazne cinjenice treba pribaviti nalaz i misljenje lica koja raspolazu potrebnim strucnim znanjem" (ovo je materijalni uslov za odredivanje vjestacenja koji se sastoji u potrebi da se takvom radnjom prikupe odredene dokazne informacije), moze se zakljuciti da se zakonodavac ne bavi striktnim odredivanjem pojma vjestacenja, vec daje samo njegove elemente. To je ocito prepusteno naukama krivicnog procesnog prava i kriminalistike.Odredbe o vjestacenju vaze za sve slucajeve u krivicnom postupku kada se odreduju vjestak i vjestacenje.Vjestake obicno pozivaju tuzilac ili branilac osumnjicenog, odnosno optuzenog. U posebnim okolnostima, ako sudija i nakon svjedocenja vjestaka stranaka ne razumije cinjenice ill dokaze, sud moze osigurati svoje vlastite vjestake.Vjestacenje je djelatnost vjestaka na prikupljanju nalaza i misljenja. 1 Sposobnost vjestakaVjestak treba da raspolaze strucnom (tehnickom) i pravnom sposobnoscu za vjestacenje. U pogledu strucne sposobnosti, podrazumijeva se odredeno potrebno znanje (strucna sprema), koje ce mu omoguciti da zapazi odredene cinjenice i da o njima da svoj sud. Zato se, u pogledu pravne sposobnosti, smatra da su pravno nesposobna da vrse duznost vjestaka:1) lica koja ne mogu biti saslusana kao svjedoci2) lica koja mogu odbiti svjedocenje 3) lice prema kome je krivicno djelo ucinjenoPored toga, za vjestaka se ne moze odrediti Ijekar koji je lijecio umrlog. Medutim, prilikom obdukcije lesa, a radi davanja razjasnjenja o toku i okolnostima bolesti umrlog, Ijekar koji je lijecio umrlog moze se saslusati kao svjedok

2 Prava i duznosti vjestakaVjestak ima pravo:1) da ostvari uvid u predmet vjestacenja, da bi mogao da ga razmotri2) da, kada je to potrebno. dobije odredenu materiju radi analize3) da dobije razjasnjenja i da mu se dopusti razgledanje spisa4) predloziti da se izvedu dokazi i pribave predmeti i podaci koji su od vaznosti za davanje nalaza i misljenja 5) predloziti da se (ako prisustvuje uvidaju, rekonstrukciji ili drugoj istraznoj radnji) razjasne pojedine okolnosti ili da se lieu koje se saslusava postave pojedina pitanja6) pravo na nagradu i naknadu troskova i izgubljene zarade (posto nije duzan da besplatno vrsi svoju duznost).Vjestak je duzan:1) da tuziocu, odnosno sudu dostavi svoj izvjestaj koji sadrzi sljedece: dokaze koje je pregledao, obavljene testove, nalaz i misljenje do kojeg je dosao i sve druge relevantne podatke koje vjestak smatra potrebnim za pravednu i objektivnu analizu2) dostaviti nalaz i misljenje, kao i radni materijal, skice i zabiljeske organu koji ga je odredio3) detaljno obrazloziti kako je dosao do odredenog misljenja4) brizljivo razmotriti predmet vjestacenja5) da se odazove pozivu, da podnese nalaz i misljenje i da polozi zakletvu 3 Postupak vjestacenjaProcesno regulisanje vjestacenja odnosi se na spoljnu stranu vjestacenja, tj. na postupak vjestacenja, a unutrasnja, sadrzajna strana vjestacenja tece po pravilima odnosne nauke ili vjestine i ne spada uopste u pravno regulisanje. Za razliku od drugih, dokazna radnja vjestacenja je u izvjesnom smislu specificna po tome sto je za njeno izvodenje, osim sto podlijeze krivicnoprocesnim pravilima, nuzno i da se odvija lege artis, odnosno istovremeno i po pravilima posebne strucne oblasti, cijim znanjima vjestak vlada i primjenjuje ih u krivicnom postupku. Medutim, upravo iz tog razloga, organizevanje i postupak vjestacenja imaju poseban znacaj.53. IspraveIsprava je predmet na kome su ljudskom djelatnoscu graficki, figurativno, slikom ili zvucno utisnuti podaci o cinjenicama koje su vazne za pravne odnose i pravni saobracaj. Isprave nisu samostalno dokazano sredstvo po svom sadrzaju, jer sadrze uvijek neko drugo postojece dokazno sredstvo (svjedodzbu, vjestacenje, priznanje ill indicije), tj. specijalni su oblik (graficki, figurativni ili zvucni) u kome se javljaju ostala dokazna sredstva ili su corpora delicti i tada predmet uvidaja, tako da se samo po svojoj formi javljaju kao posebno dokazno sredstvo. Za ostale isprave se kaze da nisu samostalno dokazno sredstvo ni u pogledu sadrzine ni u pogledu forme. lsprave su pismeni oblik u kome se javljaju ostala dokazna sredstva.Isprava moze biti sacinjena na materijalu bilo koje vrste (hartija, kamen, drvo, metal, filmska traka i dr), a njena sadrzina izrazena bilo kojim sredstvom izrazavanja (rukopis, stampa, fotografija, zvucni ili vidio zapis, crtez itd). Medu isprave ubrajamo, ponajprije, najrazlicitija pismena, koja mogu korisno posluziti kao dokazno sredstvo u krivicnom postupku. Da bi takav zapis mogao posluziti kao dokazno sredstvo u krivicnom postupku, nije potrebno, naravno, da je ucinjen bas za svrhe krivicnog postupka.Pojam isprave ili dokumenta definise KZBiH, navodeci da je to svaki predmet koji je podoban ili odreden da sluzi kao dokaz kakve cinjenice koja je od znacaja za pravne

odnose. Dato je znacenje izraza "fotografija", "original", "kopija" i "telekomunikacijska adresa", cija je dokazna vrijednost u krivicnom postupku veoma znacajna. Fotografije su fotografski, digitalni i rendgenski snimci, video trake i filmovi. Fotografije koje se sacine za vrijeme vrsenja uvidaja predstavljaju tzv. tehnicko registrovanje cinjenica. Za potrebe krivicnog postupka original predstavlja spis, snimak ili slican ekvivalent kojim se ostvaruje isto dejstvo od strane lica koje ga pise, snima ili izdaje ovim pojmom), zakonodavac nastoji da prati razvoj novih tehnologija i da raznovrsnim pojmovima to i obuhvati.54. IndicijeIndicije ili osnovi podozrenja su cinjenice koje same nisu predmet dokaza, cija je istinitost utvrdena, a iz kojih se moze zakljuciti, tj. posredno utvrditi da je jedna druga cinjenica koja je predmet dokaza, odnosno koja treba da se dokaze, takode istinita, jer ona prva stoji s njom u tijesnoj logickoj vezi.Da bi jedna cinjenica bila indicija, ona mora biti nesporno utvrdena i mora biti u neposrednoj vezi sa cinjenicom koja je predmet dokazivanja. Mora se ispitati koliko se zakljucak koji proizilazi iz osnova podozrenja slaze sa ostalim dokazima i, ako se ne slaze, kojim dokazima treba pokloniti vjeru (npr. ako je utvrdeno da je blagajnik u vrijeme izvrsenja djela bio na sastanku u skupstini opstine, ostaje sumnja da je nekome mogao dati kljuceve za to vrijeme).Za organe krivicnog postupka indicije predstavljaju izvor saznanja o pravno relevantnim cinjenicama. One su posredni dokazi, jer se njima direktno ne utvrduje nista sto je predmet dokaza. Zato se ti dokazi zovu i kritickim i posrednim dokazma, dokazima rezonovanja ili sastavnim dokazima, jer se, po pravilu, trazi vise osnova podozrenja da bi se formirao pun dokaz ili da osnovi podozrenja pojacavaju neki drugi dokaz.Dokazivanje indicijama i dokazna snaga indicijaPri ocjeni dokaza po slobodnom uvjerenju, dokazna snaga osnova podozrenja cijeni se kao i dokazna snaga svakog drugog dokaza, sto znaci "svaki dokaz pojedinacno i u vezi sa ostalim dokazima". Posto jedna indicija obicno pruza samo odredenu vjerovatnocu da neka pravno znacajna cinjenica postoji ili ne postoji, a da bi to bilo sigurnije potrebno je, redovno, postojanje vise indicija koje treba medusobno da se podudaraju. U nekim izuzetnim slucajevima dovoljna je i samo jedna indicija. O tome koliko je indicija potrebno da bi se dobio puni dokaz, zakon ne govori, niti je to mogao uredivati, jer se radi o faktickom pitanju. Jedna indicija dovoljna je samo u slucaju ako za donosenje odluke suda zakon trazi samo sumnju ili vjerovatnocu. 55. Posebne istrazne radnjeKoriscenje savremenih naucnih i tehnoloskih dostignuca u sprecavanju i suzbijanju kriminaliteta, pogotovo u segmentu njegovog otkrivanja i obezbjedenja dokaza, smatra se imperativom u savremenim uslovima. U torn procesu, realizacijom pojedinih operativnih mjera i radnji, uz neophodno koriscenje tehnickih sredstava i metoda, moze doci i dolazi do zadiranja u pojedina ljudska prava i slobode. U javnosti se to cesto tumaci kao izraz nedemokraticnosti drustva i drzave, koja zloupotrebljava svoja ovlascenja u uspostavljanju kontrole nad privatnim zivotom svojih gradana. Pri tome se, najcesce, gubi iz vida cinjenica da svako krivicno djelo predstavlja ugrozavanje pojedinih prava i sloboda covjeka, a savremeni kriminalitet, pogotovo organizovani, podriva same osnove drustva, a samim tim i sva osnovna ljudska prava i slobode. Prema tome, nema dileme da li drzavni organi, posebno organi otkrivanja i gonjenja, a prvenstveno policijski organi, treba da koriste savremena tehnoloska dostignuca u suzbijanju kriminaliteta.

Isto tako, ne bi smjelo da bude dileme da se pomenuta tehnicka sredstva i metode mogu koristiti ne samo u cilju obezbjedenja dokaza, vec i u cilju sprecavanja kriminaliteta, obezbjedenjem blagovremenih i kvalitetnih informacija o planiranju i pripremanju krivicnih djela. Ipak, analizirajuci uslove za njihovu primjenu, moze se zakljuciti da se te mjere mogu relativno siroko primjenjivati. Taj zakljucak temeljimo najprije na odredbi po kojoj se posebne istrazne radnje mogu odrediti "ako se na drugi nacin ne mogu pribaviti dokazi ili bi njihovo pribavljanje bilo skopcano sa nesrazmjernim teskocama." Nije tesko zakljuciti da ce upravo zbog vrste krivicnih djela povodom kojih se odreduju, te teskoce u praksi bid najcesce jednostavno utvrditi i obrazloziti postojanje zakonskih uslova za primjenu tih radnji. Zatim, uprkos mogucnosti primjene posebnih istraznih radnji iskljucivo povodom najtezih krivicnih djela, za njihovu je primjenu dovoljno postojanje osnova sumnje o izvrsenju takvog djela od odredenog lica.1 Vrste posebnih istraznih radnjipropisana je mogucnost odredivanja sedam posebnih, prikrivenih istraznih radnji kojima se privremeno ogranicavaju ustavna prava gradana, koje na zahtjev tuzioca moze odrediti sudija za prethodni postupak protiv lica za koje postoje "osnove sumnje" da je samo izvrsilo ili s drugim licima ucestvovalo u tacno odredenim krivicnim djelima. Tih sedam posebnih istraznih radnji:1) nadzor i tehnicko snimanje telekomunikacija,2) pristup kompjuterskim sistemima i kompjutersko sravnjenje podataka,3) nadzor i tehnicko snimanje prostorija,4) tajno pracenje i tehnicko snimanje lica i predmeta,5) prikriveni istrazitelj i informator,6) simulirani otkup predmeta i simulirano davanje potkupnine7) nadzirani prevoz i isporuka predmeta krivicnog djela, mozemo razvrstati na: mjere tajne opservacije (nadzor i tehnicko snimanje telekomunikacija, pristup kompjuterskim sistemima i kompjutersko sravnjenje podataka, nadzor i tehnicko snimanje prostorija, tajno pracenje i tehnicko snimanje lica i predmeta, nadzirani prevoz i isporuka predmeta krivicnog djela) i mjere prodora u kriminalne grupe (upotreba prikrivenih istrazitelj a i informatora i simulirani otkup predmeta i simulirano davanje potkupnine). Ova istrazna radnja sastoji se u tajnom nadzoru (prisluskivanju) i snimanjurazgovora koji se vode sredstvima komunikacije na daljinu, i to njihovim "presretanjem".Tehnickim putem registrovana komunikacija izmedu nadziranih lica, nakon prepisa u izvornik, moze posluziti, prema slobodnom sudijskom uvjerenju, kao dokaz o izvrsenju odredenih krivicnih djela od nadziranih lica.Tom mjerom obuhvacen je nadzor i tehnicko snimanje svih sredstava za tehnicko komuniciranje na daljinu, npr. teleksa, telefaksa, elektronske poste i slicnih uredaja.U tehnickom pogledu taj nadzor se odnosi na sva tehnicka sredstva u bilo kojem obliku (stacioniranom, mobilnom, analognom, digitalnom, tonskom, slikovnom, integrisanom i dr.) koja korisnici upotrebljavaju - bilo preko postanskih (npr. privatni telefonski prikljucci, javne govornice i si.), bilo preko drugih organizacija (npr. telekomunikacije u prometu i si.), a na koja se proteze ustavopravna i krivicnopravna zastita.56. Mjere za obezbjedenje prisustva osumnjicenog, odnosno optuzenog i uspjesno vodenje krivicnog postupka

Radnje procesne prinude prema licima sastoje se, u vecoj ill manjoj mjeri, u ogranicenju licne slobode osumnjicenog, odnosno optuzenog, sto ne znaci uvijek lisenje slobode Te mjere su raznovrsne i, pod odredenim uslovima, mogu biti primijenjene u svim razama postupka. Te mjere su:1) poziv,2) dovodenje,3) zabrana napustanja boravista,4) jemstvo i5) pritvor1 PozivanjePoziv je prva i najblaza mjera za obezbjedenje prisustva osumnjicenog, odnosno optuzenog i drugih subjekata u krivicnom postupku. To je pismena naredba tuzioca, odnosno suda kojom se nalaze odredenom lieu da dode u odredeni dan i sat na odredeno mjesto radi preduzimanja odredene procesne radnje, pod prijetnjom zakonske sankcije u slucaju nedolaska. Poziv kao mjeru za obezbjedenje prisustva osumnjicenog u istrazi, po pravilu, moze da uputi samo tuzilac, a samo izuzetno i ovlasceno sluzbeno lice.Pozivanje se vrsi pismenom naredbom tuzioca (do podizanja optuznica), odnosno suda (poziv, citation), izuzetno i usmeno (ako se lice koje se jpoziva nalazi pred tuziocem, odnosno sudom, uz pouku o posljedicama nedolaska). Pozivanje izvrseno usmeno (citation verbalis) zabiljezice se u zapisniku koji ce pozvano lice potpisati, osim ako je to pozivanje zabiljezeno u zapisniku o glavnom pretresu i smatra se da je time izvrseno punovazno dostavljanje. Protiv poziva, kao i protiv svake naredbe u postupku, zalba nije dopustena, ali ako je poziv bio nepravilan, neodazivanje pozivu ne moze povuci stetne posljedice. Poziv sadrzi prinudu jer predstavlja zapovijest koja ogranicava slobodu pozvanog da po svom izboru odlucuje gdje ce se u odredeno vrijeme nalaziti. Sankcija za neopravdano neodazivanje pozivu sastoji se u primjeni mjera koje sadrze veci stepen prinude (dovodenje, novcano kaznjavanje i pritvor). 2 DovodjenjeNaredbu da se osumnjiceni, odnosno optuzeni dovede moze izdati sud:1) ako je donijeto rjesenje o pritvoru,2) ako uredno pozvani osumnjiceni, odnosno optuzeni ne dode, a svoj izostanak ne opravda i3) ako se nije moglo izvrsiti uredno dostavljanje poziva, a iz okolnosti ocigledno proizilazi da osumnjiceni, odnosno optuzeni izbjegava prijem pozivaU svim ostalim slucajevima, izdavanje naredbe za dovodenje je samo mogucnost, umjesto koje moze da uslijedi (ponovno) pozivanje. Naredba za dovodenje optuzenog se izuzetno moze izdati i bez prethodnog pozivanja, samo u slucaju kada je protiv njega odreden pritvor. Treba imati u vidu da pozvano lice moze naknadno da opravda izostanak, pa tada objektivno nema osnova za donosenje naredbe za dovodenje, a ako je ona vec donijeta, onda je treba staviti van snage (opozvati).Izuzetno, u hitnim slucajevima, naredbu za dovodenje moze izdati i tuzilac ukoliko uredno pozvan osumnjiceni ne dode a svoj izostanak ne opravda, s tim sto ovu naredbu mora odobriti sudija za prethodni postupak u roku od 24 casa od izdavanja naredbe. Lice kojem je povjereno izvrsenje naredbe, predaje naredbu optuzenom i poziva ga da pode s njim. Ako osumnjiceni, odnosno optuzeni to odbije, dovesce se prinudno. Troskove sprovodenja isplacuje unaprijed organ koji je izdao naredbu iz budzetskih sredstava. Troskovi se kasnije naplacuju od lica koje je po zakonu duzno da ih snosi. Ovlasceno sluzbeno lice koje izvrsava naredbu o dovodenju je ovlasceno da i bez posebne naredbe ude u tudi stan ili drugu prostoriju u kojoj se optuzeni nalazi i da po potrebi izvrsi pretresanje.3 Zabrana napustanja boravista

U pitanju je mjera koja stoji na sredini izmedu potpune slobode i pritvora. Prinuda koju sadrzi se sastoji u ogranicenju slobode kretanja optuzenog bez lisenja slobode. Ta zabrana je relativnog karaktera, s obzirom na to da se mjesto boravista moze napustiti, ali samo ukoliko to odobri sud. Prosto obavjestavanje suda da ce se napustiti boraviste, nije dovoljno. Mjera je iskljucena ako je odreden pritvor, ali bi jse mogla javiti dao dopuna jemstva. Ona se moze odrediti umjesto ranije odredene stroze mjere (jemstvo i pritvor), kad se ova ukida zbog toga sto su prestali uslovi za njeno odrzavanje, i obrnuto, moze se u toku postupka zamijeniti strozom mjerom, ako se za strozu mjeru ispune uslovi ili ako zabrana bude prekrsena.Mjera zabrane napustanja boravista je fakultativnog karaktera i moze se odrediti obrazlozenim rjesenjem suda ukoliko postoje okolnosti koje alternativno ukazuju na to da bi osumnjiceni, odnosno optuzeni mogao: 1) pobjeci,2) sakriti se ili3) otici u nepoznato mjesto ili inostranstvoKao i kod pritvora, sud mora da cijeni one okolnosti koje ukazuju na opasnost od bjekstva, ali, isto tako, moze i mora da cijeni i one okolnosti koje ukazuju na to da ne postoji, odnosno da nece postojati opasnost od bjekstva. Postojanje opasnosti od bjekstva (koje se procesno manifestuje u tri modaliteta:1) bjekstvo,2) skrivanje, odnosno3) odlazak u nepoznato mjesto ili inostranstvo)predstavlja materijalni uslov za zabranu napustanja boravista. To se, u praksi, kao i drugi materijalni uslovi, svodi na odredenu procjenu suda u odgovarajucem funkcionalom sastavu.57. JemstvoTakva mjera obezbjedenja prisustva osumnjicenog, odnosno optuzenog, koja predstavlja zamjenu za pritvor, jeste jemstvo (cautio). Jemstvo ne sluzi samo kao garancija prisustva osumnjicenog, odnosno optuzenog na glavnom pretresu ili u nekom drugom stadijumu krivicnog postupka, vec kao garancija njegovog prisustva do kraja krivicnog postupka, a to znaci do njegovog pravnosnaznog okoncanja. Osumnjiceni, odnosno optuzeni kojem se pritvor ima odrediti ili mu je pritvor vec odreden samo zbog bojazni da ce pobjeci, moze se ostaviti na slobodi, odnosno moze se pustiti na slobodu ako on licno ili ko drugi za njega pruzi jemstvo da do kraja krivicnog postupka nece pobjeci, a sam osumnjiceni, odnosno optuzeni obeca da se nece kriti i da bez odobrenja nece napustiti svoje boraviste. Samo jemstvo sastoji se u polaganju, odnosno obecanju isplate odredenog novcanog iznosa osumnjicenog, odnosno optuzenog ili drugog lica kao zaloge da osumnjiceni, odnosno optuzeni do kraja krivicnog postupka nece pobjeci.Sustinski cilj jemstva u zakonu jeste da se obezbijedi prisustvo osumnjicenog, odnosno optuzenog tokom trajanja krivicnog postupka. Cilj je da se izbjegne pritvor odreden, zbog opasnosti od bjekstva, prema osumnjicenom, odnosno optuzenom koji je na slobodi ili da se ukine pritvor prema osumnjicenom, odnosno optuzenom koji je po tom osnovu odreden. Zbog toga se jemstvom moze zamijeniti samo fakultativni pritvor koji je odreden ili ga treba odrediti zbog opasnosti od bjekstva osumnjicenog, odnosno optuzenog. Opasnost od bjekstva se moze manifestovati na razne nacine, sto predstavlja quaestio facti, zavisno kako od svih obiljezja konkretnog slucaja tako i od licnosti osumnjicenog, odnosno optuzenog. Sud svojom slobodnom procjenom sagledava da li postoji opasnost od bjekstva, pa ukoliko nade da takva bojazan zaista postoji, on rjesava i pitanje njenog otklanjanja, sto se moze uciniti na dva nacina: odredivanjem pritvora ili donosenjem rjesenja o jemstvu. Jemstvom se ne moze zamijeniti pritvor odreden po drugom osnovu. Medutim, i kada u slucaju opasnosti od bjekstva jemstvo dolazi u obzir, ono nije obavezno, vec ga, zavisno od

svoje ocjene, odreduje sud. U svakom slucaju, jemstvo zavisi od osnova za pritvor: ako takvog osnova nema, ne moze se odrediti jemstvo. Uz to, jemstvo se ne moze traziti ako se pritvor ukida zbog zakonske obaveze.Jemstvo je mjera slicna zabrani napustanja boravista, jer predstavlja djelimicno ogranicenje slobode. Medutim, zamjena pritvora ovom mjerom nije uvijek moguca. U vezi sa jemstvom sud donosi odluke, uglavnom, u formi rjesenja, a izuzetno u obliku naredbe.Rjesenja o jemstvu su sljedeca:1) rjesenje kojim se odbacuje zahtjev za primjenu jemstva,2) rjesenje kojim se odbija zahtjev za primjenu jemstva,3) rjesenje kojim se odreduje (prihvata) jemstvo,4) rjesenje kojim se jemstvo ukida,5) rjesenje kojim se jemstvo proglasava propalim (tj. kojim se iznos jemstva unosi u budzet) i6) rjesenje kojim se odlucuje o zalbi izjavljenoj protiv nekog od rjesenja pod rednim brojem.58. PritvorPritvor je preventivno lisenje slobode lica za koje postoji osnovana sumnja da je izvrsilo krivicno djelo koje odreduje sud, na tacno predvideno vrijeme, kada se ispune zakonom propisani uslovi, a radi postizanja odredenih procesnih i vanprocesnih ciljeva. On predstavlja jednu od mjera za obezbedenje prisustva osumnjicenog, odnosno optuzenog i uspjesno vodenje krivicnog postupka i, istovremeno, najtezu od predvidenih prinudnih mjera. Zakonom predvidena opsta pravila o pritvoru su sljedeca:1) Pritvor se moze odrediti samo pod uslovima odredenim zakonom, 2) Pritvor je mjera obezbjedenja prisustva osumnjicenog, odnosno optuzenog koju sud odreduje prema zakonom propisanim uslovima prema licu koje je osnovano sumnjivo da je ucinilo krivicno djelo, a sastoji se u lisenju slobode tog lica., 4) Postupci u kojima je odreden pritvor vode se posebno hitno, uz stalno preispitivanje razloga zbog kojih je pritvor odreden i zakonskih uslova njegove primjene5) Zakon sadrzi odgovarajuca rjesenja i u odredbama koje se odnose na postupak sa pritvorenicima. Saglasno medunarodnim normama koje tretiraju ovu materiju, precizirana su ogranicenja prava pritvorenika1 Slucajevi lisenja slobode, osim pritvoraOd pritvora treba razlikovati druge slucajeve lisenja slobode osumnjicenog, odnosno optuzenog da je izvrsio krivicno djelo, ali bez ucesca suda, bez zatvaranja i bez rjesenja. Ti slucajevi su sljedeci:1) Lisenje slobode i zadrzavanje. lako zakon vise nema odredaba koje ovlascuju nesudske organe da odrede pritvor, dato je ovlascenje policijskom organu da lisi slobode neko lice i to najduze do 24 sata2) Opste pravo zadrzavanja. Zadrzati lice koje je zateceno na izvrsenju krivicnog djela (citizen's arrest) moze i svaki gradanin. Zadrzano lice mora se odmah predati sudu, tuziocu ili najblizem policijskom organu, a ako se to ne moze uciniti - mora se odmah obavijestiti jedan od tih organa3) Zadrzavanje na mjestu izvrsenja krivicnog djela. Zadrzavanje je mjera ogranicenja slobode kretanja prinudnim boravkom u odredenom prostoru. 4) Lisenje slobode stranca. U postupku ekstradicije, u hitnim slucajevima, kada postoji opasnost da ce stranac pobjeci ili da ce se sakriti, a strana drzava je zatrazila privremeno pritvaranje stranca, nadlezni policijski organ moze stranca lisiti slobode radi privodenja sudiji za prethodni postupak i to na osnovu molbe nadleznog inostranog organa, bez obzira na to kako je molba upucena59.POJAM VRSTE I STRUKTURA SUDSKE ODLUKE

Sudske odluke oznacavaju sve oblike odlucivanja sudskih organa u krivicnom postupku. Njima se, u stvari, izrazava volja suda o primjeni zakona na konkretan slucaj koji je predmet odlucivanja Prema svojoj formi, sudske odluke donijete u krivicnom postupku mogu imati oblik (formu) presude, rjesenja i naredbe. 1 Presuda. Presuda je najvaznija odluka u krivicnom postupku. To je takva sudska odluka kojom se konkretni krivicnoprocesni odnos, koji je predmet postupka, raspravlja za tu instancu. U vecini slucajeva presudom se raspravlja i sama krivicna stvar i to tako sto se optuzeni oglasava krivim ili oslobada od optuzbe (materijalne presude). Moguce je, isto tako, da se, zbog procesnih smetnji, presudom okonca procesni odnos i bez rjesavanja same krivicne stvari i to donosenjem presude kojom se optuzba odbija (formalne ili procesualne presude). Drugi drzavni organi ne mogu nikada donositi presudu, ali presuda nije posljednja odluka koja se moze donijeti u postupku. Naime, poslije prvostepene presude, moguca je i presuda suda drugog stepena, a nekada i suda treceg stepena. Presuda postaje konacna samo onda kada se vise ne moze pobijati redovnim pravnim lijekovima.2) Rjesenje. To je odluka kojom se, po pravilu, ne raspravlja glavni predmet postupka, nego rjesavaju pojedina procesna pitanja u toku ili, eventualno, po zavrsetku postupka. lako sluze donosenju presude, postoje i neka rjesenja kojima se (kao i presudom) krivicna stvar definitivno razrjesava i postupak okoncava. Takav znacaj ima, na primjer, rjesenje o obustavi postupka u slucaju ako tuzilac povuce optuznicu.Glavni pretres se okoncava rjesenjem:- ako optuzeni umre - ako se maloljetniku izrekne vaspitna mjera - ako vijece za maloljetnike obustavi postupak prema maloljetniku. Osim toga, glavni pretres se prekida rjesenjem ako optuzeni nakon izvrsenog krivicnog djela dusevno oboli.Procesne situacije u kojima se u zakonu odlucuje rjesenjem, mnogobrojne su i raznovrsne (primjera radi, o izuzecu sudije, odredivanju jemstva, odredivanju pritvora, odlaganju glavnog pretresa i kaznjavanju za odbijanje svjedocenja). Forma i sadrzaj rjesenja u zakonu su odredeni izricito samo za odredene slucajeve (npr. rjesenje oodredivanju pritvora, rjesenje o sudskoj opomeni i rjesenje kojim se maloljetniku izrice vaspitna mjera). Protiv rjesenja je zalba uvijek dozvoljena, ukoliko zakonom nije drukcije odredeno.3 Naredba je svaka druga odluka koja u zakonu nije oznacena kao presuda ill rjesenje.To su obicno odluke kojima se odreduje primjena nekog sredstva procesne prinude, adresirana na organe drzavne izvrsne vlasti (npr. naredba za pretresanje i naredba o dovodenju). Naredbe najcesce izdaje tuzilac, odnosno sudija pojedinac (sudija za prethodni postupak, sudija za prethodno saslusanje, sudija, odnosno predsjednik vijeca, a nekada i vijece). Njima se upravlja tokom krivicnog postupka ili odlucuje o preduzimanju pojedinih procesnih radnji. To su operativne odluke tuzioca, odnosno suda, upucene ne samo ucesnicima u postupku i licima van tuzilastva, odnosno suda, vec i zaposlenim u tuzilastvu,

odnosno sudu. Ako se odnose na zaposlene u tuzilastvu, odnosno sudu, tada su internog karaktera, sto dozvoljava upotrebu skracenih formulacija i pojednostavljenja, ali ne tako da naredba postane nerazumljiva. 60. Postupak odlucivanjaKod odlucivanja treba razlikovati tri faze:1) izricanje (donosenje, formiranje) odluke,2) saopstavanje izrecene odluke i3) pismena izrada odluke.1 Izricanje odlukaIzricanje (ili donosenje) odluka podrazumijeva postupak njihovog nastanka i formiranja i on zavisi od toga da li odluku donosi sudija pojedinac ili vijece. Postupak donosenja odluke sudije pojedinca je unutrasnji psihicko - logicki proces sudije, koji nije potrebno a niti moguce regulisati pravilima postupka. Zakon, stoga, sadrzi samo odredbe o izricanju odluka vijeca , pri kojem uvijek postoji potreba da da se usklade razlicita misljenja njegovih clanova i tako izrekne jedna (od nekoliko mogucih) odluka.Odluka vijeca donosi se poslije vijecanja i glasanja. U donosenju odluke ucestvuju samo sudije, ne i zapisnicar, iako on ulazi u sastav vijeca. Vijecanje je diskusija (savjetovanje) i izmjena misljenja izmedu clanova vijeca o tome kakvu odluku donijeti u predmetu koji se raspravlja. Da bi se odluka donijela u vijecu, u tome mora da ucestvuje svaki clan vijeca. Glasanje je izjasnjavanje i definitivno opredjeljenje svakog clana vijeca za odredenu odluku (od vise mogucih) o pojedinom pitanju o kome se odlucuje. Ako se radi o presudi, vijecanje i glasanje mora se nastaviti neposredno poslije glavnog pretresa. Pravila o vijecanju i glasanju, koja sadrzi zakon, vaze za sve odluke. Pored toga, postoje i posebna pravila o vijecanju i glasanju u slucaju donosenja presude.Vijecanjem i glasanjem rukovodi predsjednik vijeca, koji glasa posljednji i duzan je da se stara da se sva pitanja svestrano i potpuno razmotre. Zadatak je predsjednika vijeca da odredi pitanja o kojima ce se glasati i utvrdi rezultat glasanja. Redosljed pitanja o kojima se glasa u vijecu odreden je zakonom. 2 Saopstavanje odlukeSaopstavanje odluke je upoznavanje sa njenom sadrzinom lica koja treba da budu upoznata i imaju interes da je saznaju. Odluke se saopstavaju objavljivanjem ili dostavljanjem ili i objavljivanjem i dostavljanjem. Objavljivanje odluke je njeno usmeno saopstavanje prisutnim zainteresovanim licima. Dostavljanje se sastoji u predaji ovjerenog prepisa odluke zainteresovanim licima kojima se ona po zakonu mora saopstiti. Presude se saopstavaju i objavljivanjem i dostavljanjem, a druge sudske odluke samo objavljivanjem ili samo dostavljanjem. U zakonu je postavljeno kao opste pravilo da se odluke usmeno objavljuju prisutnim, a dostavljaju u ovjerenom prepisu zainteresovanim licima odsutnim pri objavljivanju, i to pravilo vazi ukoliko nije zakonom drukcije odredeno. Tako, na primjer, rjesenje o pritvoru predaje se lieu na koje se odnosi, naredba o pretresanju predaje se lieu kod koga ce se ili na kome ce se pretresanje izvrsiti (odluke sudije, odnosno predsjednika vijeca se uvijek objavljuju i sa kratkim obrazlozenjem razmatranih cinjenica unose u zapisnik o glavnom pretresu itd. Ukoliko se odluka usmeno saopstava, organ koji vrsi saopstavanje naznacuje to u zapisniku i u spisu, a lice kome je saopstenje ucinjeno - to potvrduje svojim potpisom (sa naznacenjem datuma, a, po potrebi, i sata saopstenja, ako je to od znacaja za postupak - npr. kod saopstenja rjesenja o pritvoru). Ako zainteresovano lice izjavi da se nece zaliti, ovjereni prepis usmeno saopstene odluke nece mu se dostaviti, ako zakonom nije drukcije odredeno. Prema tome, lieu kome je

odluka usmeno saopstena, izdace se ovjeren prepis odluke jedino ako ono protiv odluke moze izjaviti posebnu zalbu. 3 Pismena izrada sudskih odlukaPoslije izricanja, odluka se sastavlja napismeno, po pravilu, odmah poslije objavljivanja. Time odluka dobija oblik sluzbenog akta i snagu javne isprave, pruzajuci autentican dokaz o svom postojanju i sadrzini i omogucavajuci kontrolu svoje zakonitosti i ispitivanje pravilnosti u daljem stepenu (u postupku po pravnim lijekovima).Sa takvog - tehnickog stanovista, svaka pismena odluka, bez obzira na to kako se vrsi njeno umnozavanje, uvijek ima svoj prvi pismeno izradeni primjerak (izvornik) i ostale primjerke (prepise, otiske, odnosno otpravke). Presuda koja je objavljena, mora se pismeno izraditi u roku od 15 dana po objavljivanju, a uslozenijim stvarima izuzetno u roku od 30 dana. Ako presuda nije izradena u tim rokovima, sudija, odnosno predsjednik vijeca je duzan da obavijesti predsjednika suda zbog cega to nije ucinjeno. Predsjednik suda ima obavezu da, po potrebi, preduzima mjere da se presuda sto prije izradi. U postupku za izdavanje kaznenog naloga zakon ne propisuje poseban rok, sto znaci da bi u tom postupku koji se odvija za laksa krivicna djela rok za pismenu izradu presude morao biti 15 dana bez izuzetka.U postupku prema maloljetniku, presuda kojom se izrice maloljetnicki zatvor mora se izraditi u roku od osam dana, a u posebnim slozenim slucajevima taj rok moze iznositi 15 dana od dana objavljivanja presude. 61. Vrste presudaKrivicnom presudom rjesavaju se tri osnovna pitanja. Prije svega, u svakoj krivicnoj stvari mora se utvrditi da li su ispunjeni uslovi za vodenje postupka, odnosno postoje li smetnje za njegovo vodenje. Ako tih uslova nema ili se smetnje ne mogu otkloniti, sud ce, bez upustanja u sustinu krivicnopravnog zahtjeva, donijeti presudu kojom se optuzba odbija. Presuda kojom se optuzba odbija je formalna (procesualna), jer se njome konstatuje da nisu ispunjene pretpostavke da bi se odlucivalo o samoj stvari.Sljedece pitanje na koje sud mora odgovoriti, ako je prethodno pozitivno rijesio, jeste da li je optuzeni ucinio krivicno djelo i da li je krivicno odgovoran. Ako na jedno od ovih pitanja odgovori negativno, sud donosi oslobadajucu presudu. Oslobadajucom presudom i presudom kojom se optuzeni oglasava krivim rjesava se predmet sudenja u sustini i utvrduje postojanje ili nepostojanje prava drzave na kaznjavanje optuzenog. Te se presude nazivaju sustinskim (materijalnim, supstancijalnim, meritornim).1 Presuda kojom se optuzba odbijaPresudom kojom se optuzba odbija sud se ne upusta u meritorno raspravljanje stvari koja je predmet sudenja, nego samo utvrduje da postoje odredene pravne smetnje da se o toj stvari sudi ili da taj sud o toj stvari sudi. O ovim procesnim smetnjama sud vodi racuna po sluzbenoj duznosti. Zakonski uslovi za donosenje presude kojom se optuzba odbija odgovaraju procesnim smetnjama zbog kojih se ne donosi naredba o sprovodenju istrage ili se istraga obustavlja, ili tuzilac povlaci optuznicu.Obrazlozenje ove presude ogranicava se samo na razloge za odbijanje optuzbe. Ako se donese presuda kojom se optuzba odbija, troskovi krivicnog postupka padaju na teret budzetskih sredstava, a u pogledu imovinskopravnog zahtjeva osteceni se upucuje u parnicni postupak. Isto tako, sud mora odmah po donosenju presude kojom se optuzba odbija donijeti rjesenje o ukidanju pritvora.

Zatim, sudija za maloljetnike ce rjesenjem obustaviti postupak u slucajevima kad sud donosi presudu kojom se optuzba odbija. 2 Presuda kojom se optuzeni oglasava krivimPresuda kojom se optuzeni oglasava krivim (kondemnatorna presuda) izrice se kada sud nade da je osnovan krivicni zahtjev tuzioca, uz odredivanje sankcije koja odgovara odgovornosti optuzenog ili bez toga. Presuda kojom se optuzeni oglasava krivim ne mora uvijek glasiti na kaznu, kao sto je slucaj kod osudujuce presude, koja je jedna vrsta presude kojom se optuzeni oglasava krivim. Moguca je presuda kojom se utvrduje kazna bez njenog izvrsenja - uslovna osuda ili se izrecena kazna zatvora zamjenjuje radom za opste dobro na slobodi. Presuda kojom se optuzeni oglasava krivim moze sadrzavati i samo konstataciju o utvrdenoj krivicnoj odgovornosti za izvrseno krivicno djelo, sa oslobadanjem od kazne. Takva mogucnost, medutim, treba da je utvrdena krivicnim zakonom (npr. kod prekoracenja nuzne odbrane usljed jake razdrazenosti ili straha izazvanog napadom, prekoracenja krajnje nuzde pod osobito olaksavajucim okolnostima, nepodobnog pokusaja, dobrovoljnog odustanka, pravne zablude itd). Sud moze donijeti i presudu kojom se izdaje kazneni nalog. U postupku protiv pravnih lica, presuda pravnom lieu mora sadrzavati i podatke iz clana 385. U postupku prema maloljetniku, presuda kojom se izrice kazna maloljetnickog zatvora donosi se, takode, u obliku iz clana 285 (clan 368 stav 4).3 Presuda kojom se optuzeni oslobada od optuzbe (oslobadajuca presuda)Oslobadajucom (liberatornom) presudom sud porice osnovanost krivicnog zahtjeva tuzioca koji je predmet optuzbe i zbog toga utvrduje da nema mjesta izricanju presude kojom se optuzeni oglasava krivim. Ako je potrebno oduzeti predmete koji se po KZBiH moraju oduzeti, jer to zahtijevaju interesi opste sigurnosti, uz oslobadajucu presudu donosi se posebno rjesenje. Razlozi zbog kojih sud moze osloboditi optuzenog od optuzbe nabrojani su u clanu 284. Van ovih zakonskih razloga nije moguce u nekom drugom slucaju donijeti oslobadajucu presudu. Radi se o sljedecim slucajevima:1) Ako djelo za koje se optuzeni optuzuje nije zakonom propisano kao krivicno djelo. Djelo za koje se optuzeni optuzuje nije po zakonu krivicno djelo ako kao takvo nije predvideno krivicnim zakonom ili mu nedostaje neki od drugih opstih elemenata predvidenih krivicnim zakonom (djelo covjeka, tj. posljedice prouzrokovane ljudskom radnjom, protivpravnost; odredenost djela u zakonu i drustvena opasnost)Djelo nije krivicno ni onda kada sadrzi sva opsta obiljezja jednog konkretnog krivicnog djela, ali kada postoji neki zakonom utvrdeni osnov iskljucenja protivpravnosti (nuzna odbrana i krajnja nuzda) ili je ono malog znacaja. U posebne osnove koji iskljucuju krivicno djelo spadaju:a) pristanak povrijedenog,b) samopovreda,c) vrsenje svoje duznosti id) pravo disciplinskog i vaspitnog kaznjavanjaZa neprijavljivanje krivicnog djela ili izvrsioca i pomoc izvrsiocu poslije izvrsenog krivicnog djela nece se kazniti lice koje se nalazi u posebnim licnim ili srodnickim vezama sa izvrsiocem odredenog krivicnog djela ili je rijec o braniocu, Ijekaru ili vjerskom ispovjedniku izvrsioca.Postupak se vodi zbog djela (dogadaja) koje je predmet optuzbe, ne o pravnoj kvalifikaciji koju je dao tuzilac, koja ne veze sud. Zbog toga se nece izreci oslobadajuca presuda ako se

cinjenicni opis u optuznici pokaze tacan, a njegovo podvodenje pod zakon zastupljeno u optuzbi pogresno (pogresna pravnakvalifikacija). U ovom slucaju sud ce izreci presudu kojom se optuzeni oglasava krivim za pravilnu kvalifikaciju. Ali, ako se cinjenicno stanje dato u optuznici pokaze drukcijim, tako da ukazuje na bice drugog krivicnog djela, a tuzilac u tom smislu ne izmijeni svoju optuzbu, sud ce izreci oslobadajucu presudu, bez obzira na to sto iz utvrdenog cinjenicnog stanja na glavnom pretresu proizilazi drugo krivicno djelo optuzenog. Ako sud nade da krivicno djelo nije izvrseno u obimu oznacenom u optuznom aktu, izreci ce samo osudujucu presudu u obimu koji je utvrden, a u razlozima izloziti da izvrsenje u vecem obimu nije dokazano. To vrijedi i za kolektivno i produzeno krivicno djelo, ako pojedina djela koja ulaze u njihov sastav i obuhvacena su optuznicom ne budu dokazana na glavnom pretresu. Drukcije se postupa ako nema produzenog krivicnog djela, vec je u pitanju vise krivicnih djela u realnom sticaju. Tada ce se optuzenom za utvrdena krivicna djela izreci jedinstvena kazna, a za nedokazana djela - oslobodice se optuzbe.2) Ako postoje okolnosti koje iskljucuju krivicnu odgovornost optuzenog. Po ovom osnovu, oslobadajuca presuda se moze izreci samo ako je utvrdeno izvrsenje krivicnog djela i to da je optuzeni ucinilac. Okolnosti koje prema KZRS iskljucuju krivicnu odgovornost jesu: neuracunljivost, stvarna zabluda, materijalnopravni imunitet zastupnika, odnosno poslanika za izrazeno misljenje i dati glas u parlamentu, kao i svi drugi slucajevi u kojima krivicni zakon propisuje da izvrsilac krivicnog djela nije krivicno odgovoran62. Odnos presude i optuzbeOptuzba se odnosi na odredeno lice i odredeno krivicno djelo, koji su predmet optuzbe. Oni su cinjenicna osnovica optuzbe, za razliku od pravne osnovice optuzbe, u kojoj tuzilac daje svoje misljenje o pravnoj kvalifikaciji krivicnog djela koje je izvrsio optuzeni. Presuda mora rijesiti optuzbu, tako da izmedu predmeta optuzbe i predmeta presude mora da postoji podudarnost (identitet ili istovjetnost), i to kako u pogledu obima, tako i u pogledu sadrzine. Presuda se ne moze upustati u sustinsko raspravljanje stvari ako dode do izmjena cinjenicne osnovice optuzbe na glavnom pretresu u pogledu djela, a te izmjene ne budu obuhvacene izmijenjenom optuzbom. Isto tako, ne moze se presudom osuditi lice koje nije optuzeno, pa i ako sud na glavnom pretresu nesumnjivo utvrdi daje drugo lice, a ne optuzeni, ucinilo krivicno djelo.Zahtjev podudarnosti predmeta optuzbe i presude vazan je iz vise razloga. Prije svega, to proizilazi iz postupka koji je zasnovan na optuznom nacelu, u kome se sudi samo na zahtjev ovlascenog tuzioca i o onome sto je sadrzina tog zahtjeva. Prema tome, predmet spora odreduje tuzilac, a ne sud i sud moze samo tuzbu prihvatiti ili odbiti. Sudenje o onome sto nije obuhvaceno optuzbom je gonjenje bez tuzioca, a takvog gonjenja u optuznom postupku ne moze biti, ako za pojedine slucajeve u zakonu ne bi bilo odredeno drukcije. Obuhvatanje novog cinjenicnog stanja, bez izmjene optuzbe, s jedne strane, znaci sudenje bez optuzbe (u pogledu onog sto je novo), a, s druge strane, neiscrpljivanje optuzbe (u pogledu onog sto je obuhvaceno optuzbom koja nije izmijenjena). Identitet predmeta optuzbe i presude zahtijevaju i vazni prakticni razlozi. Bez formulisanja optuzbe i njenog predocavanja optuzenom prije glavnog pretresa, optuzeni ne bi mogao koristiti svoje pravo na odbranu. Pod takvim uslovima ne bi bilo moguce organizovati ni kontradiktorno

raspravljanje, jer optuzeni ne zna od cega treba da se brani, niti na kojoj ce se cinjenicnoj konstrukciji zadrzati sud.Pri razmatranju ovog pitanja mora se stalno imati u vidu interes optuzbe i odbrane, ali i potreba da sud ne bude bezuslovno vezan samim optuznim aktom. S tim u vezi, ne postoji, niti je neophodna formalna podudarnost izmedu optuzbe i presude, koja bi znacila obavezu suda da po svakoj optuznici donese posebnu presudu, jos manje da se za svako krivicno djelo i svakog optuzenog, obuhvacene jednom optuznicom, mora donijeti posebna presuda. Isto tako, sud nije vezan optuznim aktom koji se odnosi na tuziocevu ocjenu nadleznosti. Sud se moze oglasiti stvarno nenadleznim uvijek (na glavnom pretresu presudom kojom se optuzba odbija), a mjesno - do potvrdivanja optuznice. Medutim, presuda se mora podudarati sa optuzbom u pogledu cinjenicnog stanja (ne i u pogledu pravne kvalifikacije djela optuzenog). Sud prilikom donosenja presude nije vezan tuziocevim podvodenjem cinjenicne osnovice pod zakon i moze tu osnovicu pravno kvalifikovati drukcije (blaze ili stroze). Sto se tice pravne ocjene djela, zakon ne veze sud za stav tuzioca iz razloga sto sud mora poznavati pravnu normu sadrzanu u pravnim propisima i primijeniti je na konkretnu krivicnu stvar. Na osnovu istog cinjenicnog stanja moguce je da tuzilac i sud dodu do razlicitih zakljucaka, jer ocjena tuzioca moze biti pogresna ili sud ima drukciji stav o pravnoj ocjeni djela. Razumljivo je da ce do promjene pravne ocjene djela doci i zato sto odredena cinjenica iz opisa djela u optuznici ostane nedokazana ili se utvrdi da ne postoji. Sud, takode, nije vezan prijedlozima tuzioca o odmjeravanju kazne.Prema tome, mora postojati identitet cinjenicne osnovice optuzbe i presude i to kako subjektivni (u pogledu optuzenog), tako i objektivni identitet (u pogledu njegovog djela). Ovaj identitet znaci da sud svoju presudu moze izreci samo prema onom lieu i samo za ono djelo koji su navedeni u optuzbi tuzioca. Sud, dakle, ne moze presudom obuhvatiti drugo lice ili drugo djelo koje nije obuhvaceno optuzbom, osim ako tuzilac, pod zakonom odredenim uslovima, izmijeni svoju optuzbu u pogledu djela. Sud zasniva presudu samo na cinjenicama i dokazima koji su izneseni na glavnom pretresu. Cinjenicni identitet ili identitet djela sacinjava odredenje djela i lica kojem se sudi. Identitet u sirem smislu obuhvata, osim identiteta djela, i pravni identitet, odnosno krivicno djelo, dakle ukljucuje i pravnu kvalifikaciju krivicnog djela.