10.sinif 3. Ünİte ders notlari

8/3/2019 10.SINIF 3. NTE DERS NOTLARI

1/17

DOAL SSTEMLER

3.BLM- DOADAK UNSUR SU , TOPRAK , BTKSU

Su, bilinen tm yaam formlar iin gerekli olan tatsz ve kokusuz bir madde. Su, canllarn yaamas iin hayati bir neme sahiptir.Kk miktarlarda plak gzle bakldnda renksizdir. Dnyazerinde farkl ekillerde bol miktarda bulunur.

Suyun kimyasal forml H2O'dur. Bunun anlam bir sumoleklnn iki hidrojen ve bir oksijen atomundan olutuudur.

Saf su, kokusuz, tatsz, renksizdir; fakat havadaki karbondioksit

kalntlar ile karbonik asit zeltileri oluturmaya balad andanitibaren tad bozulur ve tehlikeli bir hal alr.

su scaklk iindeki ani deiimleri engelleyerek Dnya'nniklimini dzenlemesine olanak verir.

Su yerkrede deiik hallerde bulunur: su buhar, (bulutlar), su(denizler, gller,akarsular), buz (kar, dolu, buzullar) gibi. Su srekliolarak su dngs olarak bilinen dng iinde deiik fiziksel hallerednr.

Su evriminin (su dngs ) ok ksa bir zetiSu evriminin balama noktas yoktur ama, okyanuslardan balayaraksu dngsn anlatalm. Ksacas yeryzndeki tm su kaynaklarnda(gller ,denizler ,akarsular, yer alt sular buzullar) ve bnyesinde subulunan (agalar ,bitkiler ,toprak ) tm ortamlardaki suyun zelliklegne enerjisine bal olrak buharlaarak ykselmesi, sonrasndasouyup youarak yeryzne kar ve yamur eklinde tekrar inmesive yine bu yalarn yer alt sularn buzullar akarsular ve gllerioluturmas deniz ve okyanuslar beslemesi olayna denir.buna gre sudoada hibir zaman tamamen yok olmaz zaman iinde hal ve mekandeitirir.

Dnyadaki suyun dalmDnyadaki suyun nerelerde olduunun detayl izah iin, aadakigrafie ve veri tablosuna bakn. Dnyadaki toplam suyun yaklak 1386 milyon kilometre kp (332,5 milyon mil kp)nn yani %96dan fazlasnn tuzlu su olduuna dikkat edin. Btn tatl sukaynaklarnn % 68inden fazlas buz ve buzullarn iindehapsedilmitir. Tatl suyun dier % 30u ise yer altndadr. Nehirler,gller gibi yzeysel tatl su kaynaklar, dnyadaki toplam suyun

yaklak % 1inin 1/700 olan 93 100 kilometre kp (22 300 mil kp)noluturur. Bununla birlikte insanlarn her gn kulland su kaynannounu nehirler ve gller tekil etmektedir.

Harita 1:Dnyada kii bana den tatl su miktar dalm haritasYeryzndeki su kaynaklar dengeli bir dal gstermemektedir bunun ennemli sebebi yeryznde iklim zelliklerinin farkl olmas,yerekilleri,corafi konum ve ykselti artlarnn farkl olmasdr.

Yeryznde tatl su kaynaklarnn tkenmesi beklenemez ancak insanlarn

ar ve bilinsizce tketimi bu kaynaklarn azalmasna neden olacaktr ve birgre gre dnyada savalarn kma nedeni ileride su kaynaklar olacaktrKstl su kaynaklarna ramen, ne yazk ki dnyadaki su tketimi son 50

ylda arpc bir ekilde artmtr. 1940 ylnda dnyadaki toplam su tketimiylda yaklak 1 000 km3 iken, bu miktar 1960 ylnda ikiye katlanm, 1990ylnda 4 130 km3e ulamtr.

Tatl su kaynaklar bu akilde azalrken teknolojinin ilerlemesi tuzlusuyun artlarak kullanlabilir hale gelmesini salamakta ancak buda olduka pahal olmaktadr bu gn srail Dubai Avustralya, Ortadou, spanya,ngiltere, ABD, Hindistan ve in gibi lkeler deniz suyunu artarak ime vekullanma suyu olarak deerlendirmektedir.lkemizde bodrumdaki bazotellerde ve iletmelerde bu ilemle su elde edilirken yine yakn gelecektedestanbul iin byle projelerin hayata geirilmesi beklenmektedir

Doal Hayat Koruma Vakf verilerine gre Arabistan Yarmadas, temizsu ihtiyacnn % 60n denizsuyunu arndrarak salyor. spanya ise tarmsalsulamasnn %20sini bu yolla elde ediyor.

Su Tketiminin Sektrel Dalm

Dnyadaki toplam su tketiminin, eitli kaynaklara gre deise de,yaklak % 70i tarm sektrnde sulama, % 22si sanayi ve % 8i ime vekullanma suyu amal olarak kullanlmaktadr. Avrupada sektrler itibariylesu kullanm % 33 sulama, % 51 sanayi, % 16 ime ve kullanma amaldr.

Temiz ve Tatl Su Kaynaklarnn Sektrel Kullanm (%)

SEKTRDnya

Gelimi

lkeler G

elimekte

Olan

lkele

r AzGelimi

lkeler

Avrupa

Trkiye

Tarm 67-70 39 52 86 33 72-75Sanayi 22-23 46 38 7 51 10-12meve kullanma 8-10 15 10 7 16 15-16

Genellikle, bir insann biyolojik ihtiyalarn karlamas ve yaamnsrdrebilmesi iin, gnde en az 25 litre su tketmesi gerektii kabul edilir.Ancak, ada bir insann salkl bir biimde yaamas iin gereken ime,yemek piirme, ykanma, amar gibi amalarla kullanlacak su dikkatealndnda, kii bana gnlk ortalama kentsel su tketim standard 150litre olarak kabul edilmektedir. Dnya genelinde blgelere gre kii bana

su tketim miktarlar sanayilemi lkelerde 266 litre iken Afrikada 67,Asyada 143, Arap lkelerinde 158, Latin Amerikada 184 litredir.Trkiye'de ise kii bana gnlk su tketimi ortalama 111 litredir.

Bir lkenin su zengini saylabilmesi iin, kii bana den yllk su miktaren az 8000- 10.000 m3 arasnda olmaldr. Kii bana den yllk 1430m3lk kullanlabilir su miktaryla Trkiye, sanld gibi su zengini bir lkedeildir.


2/17

lke- Kta Ortalamas Kii Bana Den Kullanlabilir Su Miktar (yllk)

SURYE 1.200 m3LBNAN 1.300 m3TRKYE 1.430 m3IRAK 2.020 m3ASYA ORTALAMASI 3.000 m3BATI AVRUPA ORT. 5.000 m3AFRKA ORT. 7.000 m3

GNEY AMERKA ORT. 23.000m3DNYA ORT. 7.600 m3

Tablo 1:Kii Bana Den Kullanlabilir Su Miktar (yllk)

Ramsar Sulak Alanlar Szlemesi Nedir?

Ramsar Szlemesi; Hazar Denizinin gney sahillerinde yer alan birran kenti olan Ramsarda, 2 ubat 1971de yaplan hkmetler arasbir anlamadr. Ramsar Sulak Alanlar Szlemesinin amac yerel,blgesel ve ulusal faaliyetler ve uluslararas ibirlii yoluyla dnyaapnda srdrlebilir kalknmaya ulama hedeflerine katkda bulunmak amacyla tm sulak alanlarn korunmas ve aklckullanmdr. Trkiye, 1994 ylnda Uluslararas RamsarSzlemesine taraf olmu ve halihazrda 12 sulak alan Ramsar Alan

olarak ilan etmitir.

Su kaynaklar1.denizler ve okyanuslar2.gller ve bataklklar3.akarsular yer alt sular(kaynaklar)4. buzullar

1.DENZLER VE OKYANUSLARDnyamza baktmzda yzeyinde hem byk su ktlelerini hem dekara paralarn grrz. Btn dnya yzeyinin %71 ini denizler,%29 unu karalar oluturur. Ancak bu oran kuzey ve gneyyarmkrede deiir. nk buralarda kara ve denizlerin oranfarkldr. Kuzey yarmkrede karalar %39, denizler %61 orannda yertutar. Gney yarmkrede ise karalar %19, denizler %81 yer kaplar.Grdnz gibi karalarn kaplad alan kuzey yarm krede dahagenitir. Asya, Avrupa, Kuzey Amerika, Afrika'nn byk bir ksmkuzey de kalr. Gney Amerika, Afrika'nn gneyi, Okyanusya veAntartika ise gney de kalr.

Bu farkl dalm bir ok zellii etkiler.

- ncelikle iklimi etkiler. Kuzey yarmkre daha karasal bir iklimesahiptir. Bu durum kuzey de ortalama scakln 2 derece kadar fazlaolmasn salar.- Nfusun byk ounluu kuzeydedir. Bu ekonomik geliimi olumluynde etkiler.- Karalar zerindeki doal zenginlikler, ormanlar ve yeraltzenginlikleri kuzey de daha oktur.

- Ulam olanaklar ve lkeler aras iletiim kuzey de daha gelimitir.

KITALAR

Kendine bal olan adalarla ,etraf denizlerle ve okyanuslarla evriliolan byk kara paralarna kta denir. Dnya yzeyinde 7 kta vardr.Bunlar Asya, Avrupa, Afrika, Kuzey Amerika, Gney Amerika,

Okyanusya ve Antartika dr.Asya, Avrupa ve Afrika ktalarna 'eski dnyakaralar'ad verilir. Eski dnya ktalarnn ve dier ktalarn en by Asyadr. Hemen yannda bir uzants gibi duran Avrupa bulunur. Bu nedenle buiki ktaya "Avrasya" ad verilir.

Trkiye bu eski dnya karalarnn birbirine en ok yaklat yerdebulunur. Anadolu yarmadas Asya nn Avrupa ya en ok yaklat yerde yeralr. Trakya ise Avrupa topraklarmz oluturur.

Ktalar birbirlerinden boazlar ya da okyanuslarla ayrlmlardr. Asyaktas, Kuzey Amerika'ya Bering boaz ile, Kuzey Amerika-GneyAmerika'ya Panama kanal ile,Avrupa ktas Afrika ya Cebelitark boazile,Afrika ktas Asya ya Svey kanal ile balanr. Asya y Avrupa dan

ayran snr ise Ural dalarnn bats, Kafkaslarn kuzeyi ve stanbul-anakkale boazlarnn kuzeyinden geer.

Harita 2:Dnya Ktalar ve Okyanuslar HaritasOKYANUSLAR

Ktalar arasndaki byk ukurlarda kalan geni ve derin su ktlelerineokyanus denir. Deniz ise karalar arasna veya kenarna sokulmu kollardr. deniz karalarn ok fazla ilerine sokulmu kollardr. Ktalarn kenarndabulunan, okyanuslarla ok daha geni alanlarda balanan denizlere kenardeniz ad verilir.

Harita 3:Dnya Okyanuslar ve Denizler HaritasOkyanuslar denizlere gre ok daha geni ve derindir. Dnya zerinde byk okyanus vardr. Bunlar Amerika ktalar ile Asya ve Okyanusyaarasnda bulunan Byk okyanus,Amerika ktalar ile Avrupa ve Afrikaarasnda bulunan Atlas okyanusu, Asya nn gneyi, Afrika ve Okyanusyaarasnda ise Hint okyanusu yer alr. Bu okyanuslar gney yarm kredeAntartika evresinde birleerek tek bir su ktlesi olutururlar.Dnyada ilk on okyanus ve denizler unlardr:1.Pasifik Okyanusu2.Atlantik Okyanusu3.Hint Okyanusu4.Arktik Okyanus5.Gney in Denizi6.Caribbeen Denizi7.Akdeniz8.Bering Denizi9.Ohotsk Denizi

10.Meksika Krfezi

2. GLLER VE BATAKLIKLARDnyadaki yerkabuu zerindeki tatl su kaynaklarnn yaklak % 11 nibataklklar % 87sini ise gller oluturur.

BATAKLIKLAR


3/17

Bataklk.zerine basnca ken, nemli, amur haline gelmi , geni batak alanlarna verilen ad. Bataklklar evresine gre ukur olanyerlerde su geirmez tabakalarn (kil gibi) yzeyde bulunduuyerlerde, yamur ve kaynak atalarnn birikmesi ve uzun zamankalmas ile meydana gelir.Durgun ve amurlu su alanlar olanbataklklar birer hastalk kayna olduundan (zellikle stma) bu gibiyerlerin kurutulmas gerekir. Bu da, ya su geirir tabakaya kadar bataklk alannn yer yer delinmesi ile ya da bataklk sularnnyaknlarnda bulunan bir akarsuya almas ile olur. Bunlardan bakabataklklar kurutmann bir ekli de, okalipts gibi suyu ok ekenaalarn bu alanlara dikilmesi iledir.

GLLER

Dnyadaki balca byk gller

GLLLER VE OLUUMLARIKaralar zerindeki ukurlarda birikmi durgun sulara gl denir.Bulunduklar blgenin iklim jeolojik ve jeomorfolojik yapsna balolarak farkllk gsteren dnyann hemen her tarafna dalm iriliufakl bir ok gl bulunur. Dnyann en byk gl Asya ktasndaHazar ve en derin gl de yine bu ktada Baykal gldr. Glleryalarla gle dklen akarsularla ve kaynaklarla beslenirler. Eer birgle buharlama yoluyla kaybettiinden daha fazla su gelirse gl sularykselir. Gln fazla sular gl anann en alak yerinde bir derehalinde dar akmaya balar. Buna gideen yada gl aya ad verilir.

Sularn okyanuslara ve denizlere ulatran gllerin sulartatl,ulatramayanlarn ise tuzludur. rnein:Tuz ve Van gl Dnyazerinde knt glleri en fazla Dou Afrika graben sahas zerindeyer almaktadr. Dnyada en fazla gllerin bulunduu sahalar DouAfrika, Finlandiya ve ABD'de gller yresidir.

Gl Sularnn Kimyasal zelliklerine Bal Olarak GllerinSnflandrlmas1.TATLI2.TUZLU3.ACILI4.SODALI

Gl Sularnn Kimyasal zelliini Etkileyen Faktrler

1. Gln bykl ve derinlii:Byklk ve derinlik arttka tuzlulukazalr.2. Gln gideeninin olup olmamas: Gl sularn bir gideen ileboaltabiliyorsa sular tatl olur.3. klim: Nemli iklim blgelerinde gllerin tuzluluu daha azdr.Genelde tatl suludurlar.4. Gl anan oluturan kayalarn zellii (R:Van gln besleyenakarsular volkanik feldspat tr araziden geerek Van glnnsularnn sodal olmasna neden olmutur)

Harita 4: Dnya Gl Dalm Haritas

OLUUMLARINA GRE GLLER

A.DOAL GLLER:

1. Tektonik Gller: Yerkabuunun kntye uram yerlerindeoluan gllerdir. Dou Afrika glleri,Lut gl,Baykal gl,GneyMarmara glleri,Gller yresi glleri

2. Volkanik Gller:Volkanik patlamalar sonucu oluan ukurluklara sularndolmas ile meydana gelen gllerdir.Volkan konisinin aznda meydanagelen gllere krater glleri denir. Dnyann en nemli volkan kraterigollerinin banda, ABDde bulunan, Crater Gldr. rn:Nemrut gl gibi.Patlama ukurluklarnda oluan gllere ise maar glleri denir. Dnyann ennemli maar gllerine Almanya-Eifel Blgesinde ve Fransa gneyi-MasifSantral blgesinde rastlanr lkemizde ise Meke Tuzlas rnek verilebilir

3. Buzul Glleri:Buzullarn oyduklar alanlar zamanla sularn doldurmasile oluan gllerdir.Kuzey Avrupa'daki gller,K.Amerika'daki byk gllerve yksek dalardaki sirk glleri bu trdendir. Alp Dalarnn kuzeyinde

bulunan, Boden, Zrih ve Drt Kanton glleri ile gney yamalarda bulunanGarda, Como ve Maggiore glleri rnek verilebilir

4. Karstik Gller :kolay eriyebilen kayalarn (kalker,jips vb) bulunduuyerlerde oluan polye erime ukurluklar ierisinde su birikmesi neticesindeoluan gllerdir

5-Set Glleri

1. Heyelan Set Glleri : bir akarsuyun nnn heyalan sonucukapanmasyla oluan gllerdir.

2. Lav Set Gl : akarsuyun volkanik faaliyetler neticesinde kan lav veproklastik maddelerle nnn kesilmesi neticesinde oluan gllerdir

3. Alvyal Set Gl:yatak eiminin ok olduu yerlerde fazla miktardatanan malzemeler akarsuyun hznn azald noktada birikmeye balartanamayan bu malzeme akarsuyun nn zamanla keserek burada glolumasna neden olur

4. Ky Set Gl :Akarsularn andrarak deniz kysna kadar tadklarmalzemeler burada dalgalar yardmyla ky kordanlarnn olumasna neden

olur zamanla bu kordon bir koyun nn kapatarak denizden ayrlm gllerioluuturur , bunlara ky set gl denir.ayn zamanda lagn veya deniz kulaolarak ta bilinir. nemli Lagn glleri Baltk Denizi gneyinde Frisches veKuriscches Lagnleri, Nil Deltasnda Menzele ve Brullus glleri

5. Moren set gl: buzullarn etkili olduu blgelerde da yamalarndan buzullarla anrak tanan malzemeler(moren) kar erimeleri neticesindeoluan kk derelerin nn keserek gl oluumuna neden olurlar bunlaramoren set gl denir. nemli moren set glleri Avusturyada bulunanAmmer, Starnberg ve Atter glleri, Finlandiya ve Norvein gneyindebulunan Vetter ve Vener glleri, ABDde bulunan Superior, Michigan,Huron, Erie, Ontario (ABD- Kanada).

B. YAPAY GLLER

Bunlar zellikle beeri faaliyetlere bal olrak ve insanlarn temelihtiyalarn ( ime suyu,elektrik, sulama suyu,kullanma suyu gibi)karlamak iin akarsularn nnn yapay setlerle bentlerle kapatlmasneticesinde oluan baraj glleri ve gletlerdir.

YERYZNDE BALICA GL BLGELER

1. AVRUPA: Finlandiya, Britanya Adalar, Kuzey Almanya ve Alp dalarzengin gllere sahiptir. Bu gllerin byk blm buzullarn etkisiyleolumutur. Dou Avrupann kuzeyinde Ladoga, Onega glleri, sveteVener, Vetter, Melar glleri byk oranda tektonik gllerdir.Finlandiya(Gller lkesi) birbirine kk akarsularla bal olan binlerceglle kapldr.

2.ASYA: Dnyann en byk gl olan Hazar(Hazer)gl. Aral gl,

Karaboaz gl. Hazar ve Aral glleri daha nce birleik bir gldurumundayken oluan tortulanma alanlar sonucunda ayrlmlardr. Baykalgl(Da gl),Balka gl, Isk gl(Scak gl),Lob-Nor gl(Bataklkdurumundadr),Lut gl, Urmiye ve Van gl dier nemli gllerdir.

3.KUZEY AMERKA: Kuzey Amerika Byk Gller Blgesi: Superiyr,Huron, Erie, , Ontario,(Bu gllerin bir ksm Kanadada yer alr)


4/17

Michigan(Tamam Amerika Birleik Devletleri snrlar iindedir.)Bugller s eiklerle birbirlerinden ayrlmlardr. Birbirine boaz vekanallarla bal durumdadrlar. Kuzey Amerikann kuzeydousuksmlarnda, Byk Ay, Kle ve Vinnipeg glleri yer almaktadr.Bunlardan Byk Ay ve Kle glleri yln byk blmnde buzlarlakapldrlar. Vinnipeg buzul alanlarnda bulunan s bir set gldr.Great Salt Lake (Byk Tuz Gl)gl Kuzey Amerikada bulunanda ak bulunmayan bir gldr.

4.ORTA VE GNEY AMERKA: Nikaraguada Nikaragua veManagua glleri knt alanlar iinde olumulardr. Titicaca

3812metre yksekliinde bulunur. Poopo gl ve Arjantinde bulunanMar chiguita gl dier nemli gllerdir.

5.AFRKA: Gllerin byk blm krlmalar ile oluan kntalanlarnda ya da i blgelerdeki geni anaklar ierisinde meydanagelmilerdir. Victoria, Kiopa, Rudolf, Nyassa, Tanganika, Kivu,Edwart, Albert, Kioga, Ngami ve ad glleri balca gllerdir.

6.AVUSTRALYA: Balca gl olan Eyre gl tuzlu bir bataklkdurumundadr.

Gller hakknda

1.Asya Ktasnda bulunan Hazar Gl dnyann en byk gldr.2.Kuzey Amerika Ktasnda bulunan (ABD-Kanada snr),Superior

Gl dnyann ikinci byk gldr.3.Baz gllerin alanlar mevsime bal olarak byk deimelergsterir. Afrika Ktasnda bulunan ad Gl (10.00026.000km2) veyurdumuzda Tuz Gl bunlarn banda gelir.4.Dnyann en derin gl Baykal Gldr.(1741 m)5.Dnyann en yksek gl, Tibette bulunan Pu-Mo Tso Gldr.(5025m)6.Baz gller deniz seviyesinin altnda bulunmaktadr.(Lut(394m),Taberiye(210m),Haitide bulunan EnriguilloGl(48m),Msrda bulunan Harun Gl(44m),Hazar (28m)7.Tuzluluk oran ok yksek olan gllerin balcas ABDde BykTuz Gldr. Bu gln tuzluluk oran binde 230 civarndadr.8.nemli meteorit glleri, Baltk Denizinde Kaalijarv, Arjantindebulunan Laguna Negra ve Kanadada bulunan Ungava glleridir.

9.Relikt Gller: Bunlar gemi jeolojik devirlerde oluan eski idenizler ve byk su ktlelerinden gnmze kalm olan gllerdir.Asya Ktasnda Hazar ve Aral glleri

Gllerde Yaanan Seviye Deiiklerinin Temel Nedenleri

Ykselten Sebepler:Yalar, akarsular, seyelan, yeralt sular vekaynaklar.

Dren Sebepler: Buharlama, terleme, Gidegenler ve szmalar.

GLLERDEN YARARLANMA

1.Ulam ve tamaclkta faydalanlr.

2.Tarmsal alanlarn sulanmasnda ve ime suyu olarak yararlanlr.3.Kurumu olan eski gl alanlar verimli tarm alanlar meydana getirir 4.Gl ve gl evresi turizm ve dinlenme asndan nemli imknlaroluturur5.Tatl su balkl yaplmasna imkn verir.6.Elektrik retilmesine imkn verir.7.Soda, tuz elde edilir. Tuz, Meke veTuzla gllerinden tuz eldeedilmektedir.

Not gller zerinde ulam ve tamaclk yaplabilmesi iin ncelikleo gln derinliinin yeterli olmas gerekir

AKARSULAR

AKARSU: Belli bir yatak ierisinde srekli ya da yln belli

dnemlerinde akan su ktlelerine akarsu denir.

POTAMOLOJ: Akarsular inceleyen bilim daldr.

SEYELAN: Yamur, kar veya buzullarn erimesiyle oluan ve belirlibir yataa bal olmadan, arazi yzeyini kaplayacak ekilde akansulara seyelan denir.

AKARSU HAVZASI: Akarsuyun btn kollarn ve su toplad alanaakarsuyun havzas denir.Sularn denize ulatrabilen akarsularn oluturduuhavzaya ak havza, sularn denize ulatramayan akarsularn oluturduuhavzalara kapal havza denir.

Akarsu havzasnn genilii: Ana akarsuyun boyuna, iklim artlarna, lkegeniliine ve yzey ekillerine baldr.

Kapal Havzalarmz: Tuz Gl evresi, Van Gl evresi, Afyon Akaray,Akehir, Eber, Karmuk, avulu Gl, Gller Yresinde Burdur ve Acgl

kapal havzalardr.SU BLM ZGS: Akarsu havzalarn birbirinden ayran snra sublm izgisi denir.

Akarsu az: Akarsuyun herhangi bir denize veya gle dkldyerdir.Akarsuyun denize dkld bu blmne aa r akarsyunkaynan ald blmne ise yukar r denir.

Akarsu yata: Kaynakla az arasnda uzanan, akarsuyun iinden aktukurluktur.

Akarsu vadisi: Akarsularn, iinde aktklar yata andrmalaryla ortayakan ukurluktur.TABAN SEVYES: Akarsuyun dkld deniz veya okyanus yzeyinetaban seviyesi denir. Akarsu andrmas bu seviyeye kadar devam eder veson bulur.

AKARSUYUN DEBS(AKIM):Bir akarsuyun belli bir alanndan birsaniyede geen su miktarna akarsuyun akm(debisi)denir.(m3/sn)

AKARSU REJM: Bir akarsuyun, yl ierisinde gsterdii akmdeiikliine ya da su seviyesindeki deiimlere rejim denir.

AKARSU REJMN VE AKIMINI ETKLEYEN FAKTRLER

1.klim2.Yer ekilleri3.Zeminin yaps

4.Bitki rts5.Yeralt sular6.Gller7.Beeri faktrler(nsan)

Harita 5:Dnya Byk akarsular Haritas

Akarsular birbirinden farkl krterlere gre eitli ekilde snflandrabilirizbunlar:1.Rejimlerine gre: yl ierisinde akarsuyun tad su miktarnda nemlideiiklikler grlyor ise buradaki akarsularn rejimi dzensizdir.Tamtersine yl boyunca akarsuyun tad su miktarnda nemli deiiklikler

grlmyor ise akarsuyun rejimi dzenlidir denir.zellikle ekvatoral iklimdeve okyanusal iklimde bu tr akarsulara rastlanr (Amazon,Kongo nehirleri)Karasal iklimde ,Akdeniz ikliminde ,l ,tundra ikliminde ve sup ropikaliklimlerde ise akarsu rejimleri dzensizdir


5/17

2.Beslneme kaynaklarna gre: akarsularn balca beslenmekaynaklar gl ,yamur ,kar ve buz, yer alt sular ( kaynak) dr.okuzun mesafeleri kat eden akarsular birden fazla kaynaktan beslendikleri iin karma rejimli akarsular olarak anlrlar.r: Nil(msr) Frat, Dicle( Trkiye)

3.Dkld yere gre akarsular: Akarsular Su toplamahavzalarndan topladklar suyu deniz ve okyanuslara kadarulatrabiliyor ise bu akarsulara ak havzal akarsu denir,tad suyudeniz ve okyanuslara deilde gl bataklk vb yerlere ulatrabiliyorsayada ulatramadan kuruyor ise kapal havzal akarsular denir

Ktalara gre akarsularn dalm

ASYA:

Balca rmaklar, Yangtze (5500 km Asyann en uzun, dnyann

drdnc uzun rmadr.), Yenisey (kayna Byk Yenisey rmaolarak kabul edildiinde 4000 km, Selegna Irma olarak kabuledildiinde 5500 km uzunluundadr.), Obi (3680 km, rti Irmaylabirlikte 5569 km), Sar (4700 km), rti (4441 km), Lena (4400 km),Amur (4352 km), Mekkong (4200 km), Brahmaputra (2900 km), ndus(2900 km), Frat (2700 km), Amuderya (2539 km), Ganj (2506 km),Saluen (2415 km), Siriderya (2204 km), Irravadi (2090 km), Dicle(1900 km) ve Yamuna (1385 km).

AVRUPA:

Balca rmaklar, Volga (3689 km), Tuna (2848 km), Dinyeper (2250km), Don (1900 km), Ren (1320 km), Elbe (1165 km), Loire (1020

km), Oder (912 km) ve Po (652 km)dur. En byk glleri, Ladoga (17678 km2), Onega (9720 km2) ve Vanern (5584 km2)dir. En bykadas Byk Britanya (229 885 km2), en geni yarmadasskandinavya, (800 000 km2), en yksek alayan FranszPirenelerindeki Gavarnie (421 m), en uzun demir yolu tneli ManTneli (50,5 km)dir.

AMERIKA:

Kuzey Amerika:Balca rmaklar; Arkansas, Brazos, Colorado, Columbia, Mackenzie,Mississippi, Missouri, Nelson, Rio Grande, St. Lawrence, Yukon'dur.

Gney Amerika:

Amazon Nehri

AFRKA:

Balca rmaklar; Nil (6648 km ile yalnzca Afrikann deil,dnyann en uzun rmadr), Benue (1400 km), Kongo (4700 km),Kasai (2153 km), Limpopo (1770 km), Lualaba (645 km), Nijer (4183km), Orange (2090 km), Senegal (1633 km), Chari (949 km),Oubaungi (2250 km), Zambezidir (2735 km).

ANTARKTKA:

OKYANUSYA:Balca akarsular, Murray, Darling ve Murrumbidgee

YERALTI SULARI ve KAYNAKLAR

Tanm : Ya olarak yeryzne den sularla, kar ve buzsularnn bir blm yeraltna szar. eitli derinliklerde eitliekillerde bulunan bu sulara yer alt suyu denir. Yeralt sularnn

oluabilmesi iin gerekli olan en nemli olay yzeysel sularn yeraltnaszmasdr.sularn szmas her yerde ayn deildir. Yeralt sularnn miktarnve beslenmesini etkileyen etkenler unlardr ;

a) Ya Miktar : Ya miktarnn fazla olmas yeralt sularnn miktarnolumlu ynde etkilemektedir. ya artna bal olarak yeralt sularnnmiktar artmaktadr.

b) Yzeyin Eimi : Eimli yzeylerde yzeysel sular ak halinde olacaiin yeraltna szmalarda azalmalar olur.

c) Doal Bitki rts : Bitki rtsnn gr olduu yerlerde sular bitkikkleri tarafndan tutulaca iin sularda bir azalma grlr.

d) Zeminin geirimlilik zellii : Zeminde geirimli kayalarn yaygnolmas yeraltna szmay kolaylatraca iin yeralt sularnn miktarndaartma olmasna neden olur. Kum, kumta , akl, konglomera ,,volkan tfgibi talar zerindeki sular emerek bir alttaki tabakaya geirirler. Sularkolay geirebilen kayalardan oluan tabakalara geirimli tabakalar ismiverilir.Kilta, milta , ist ve kmr gibi gzenekleri kk dokulu talarsuyu bnyelerinden geirmezler. Suyu bnyesine geirmeyen talardanoluan tabakalara geirimsiz tabakalar ad verilir.

Yer alt sularnn zellikleri ise o yerdeki tabaka yada kayalarn cinsine ,suyun bulunduu yerin derinliklerine ve arazinin jeolojik yapsna gredeiir.

Yeralt sular, yeraltnda depolanma yerine gre gruba ayrlr.

A) Taban Sular :Geirimli tabakalardan szan sularn altta geirimsiz birtabakada birikmesiyle olumaktadr. Taban suyunun seviyesi beslenmekoullarna ve geirimli tabakalarn kalnlna gre deiir. Trkiye tabansuyu bakmndan olduka zengindir.

B) Artezyen Sular : ki geirimsiz tabaka arasnda birikin sulardr. anaktabannda alan bir kuyudan sular yeryzne fkrarak kmaktadr.:Beslenme durumlarna gre fkrmaya devam ederler.

C) Karstik sular : Karstik yrelerde kaln kalker tabakalar arasnda birikenyeralt sulardr. sularn depoland boluklarn birbirine balanmasylageni bir yeralt su ebekesi olumaktadr. Akdeniz blgesinde bu tr yeraltsular yaygndr.

KAYNAKLAR (GZE-BULAK-MEMBA-EME-PINAR)

Tanm : yeralt sularnn kendiliinden yeryzne kt yerlere kaynakad verilir. Yeralt sularn insanlar tarafndan yeryzne karld yerlere

ise kuyu ad verilir.Kaynaklar yeralt sularnn bulunu biimine , yzeyekt yere ve yeralt sularnn scaklna gre gruplandrlmaktadr.

.

B) Vadi Kaynaklar :Yeralt sularnn akarsu vadileri boyunca yeryznekt yerlerdir.Genellikle sular akarsu vadisinin iki yakas boyuncakmaktadr.


6/17

C) Artezyen Kaynaklar : nsanlar tarafndan anak tabanlarndaalan kuyulardan yeralt sularnn karlmasyla oluur.

D) Tabaka Kaynaklar : Yeralt sularnn biriktii tabakalarnkesintiye urad da yamalarnda oluan sulardr.

E) Karstik (Voklz) Kaynaklar : Karstik sahalarda yeraltnda birikenyeralt sulardr. Bu kaynaklarn en nemli zelliklerinden biri dekarstlamann etkisiyle sularn bnyesinde bolca kire bulunmasdr.

NOT: Yukarda anlatlan tm kaynak sularnn sular souktur ,beslendikleri ve depolandklar alanlar yeryzne yakndr.NOT:souk su kaynaklarnn genel zellikleri*Sularn yalarla yeryznden alrlar.*Sularnn scakl ve akmlar yl boyunca deiir.

NOT: scak su kaynaklarnn genel zellikleri*Sularn mamaya yakn alanlardan alrlar.*Sular geldii derinlie gre scak veya lktr.*Sularnn scakl yl boyunca ayndr.*Akm deiiklii olmaz.*Bol miktarda eriyik madde ierir.

F) Fay Kaynaklar :Yerkabuundaki krk hatlar boyunca meydanagelen kaynaklardr. Fay oluumu srasnda tabakalar yer deitirerekgeirimli tabakalarn nleri geirimsiz tabakalarca kesilir.Bylecegeirimli tabaka ierisinde biriken sular krk hatlar boyuncayeryzne kar. Fay kaynaklarnn sular yerin derinliklerindengeldii iin genellikle scaktr. Ancak su yzeye yakn tabakalardankyorsa sular souktur. Fay kaynaklarnda kan scak sularakaplca,lca,ermik ve imece gibi isimlerde verilir. Trkiye kaplcaasndan ok zengin bir lkedir.Fay kaynaklar boyunca kansulardan biri de maden sulardr. Maden sular ,insanlara yararl birok

minerali zlm olarak tadklarndan salk asndan faydaldr.

G) Gayzer Kaynaklar : Volkanik blgelerde , yerin derinliklerindeki

scak gazlarn etkisiyle yeryzne byk bir basnla su ve buharhalinde kan kaynaklardr. Gayzer kaynaklar ok farkl amalarakullanlmaktadr. Kentlerin stlmasnda , fabrikalarn su ihtiyalarnnkarlanmasnda ve seraclk faaliyetlerinde kullanlmaktadr.

TOPRAK

TOPRAK: Toprak talarn paralanmas ve ayrmasyla meydana gelen, ierisindeeitli canl kalntlar, hava ve su bulunan, ierdii organik madde ve minerallerlebitkilere besin kayna olan gevek yer rtsdr. Topra oluturan balca unsurlar,kum, kil, kalker, organik maddeler, su ve havadr.

HUMUS: Organik kalntlar ve zellikle bunlar rmesiyle meydana gelen,mikroorganizmalar asndan zengin olan, organik maddedir.

HORZON: Topra meydana getiren katmanlara horizon ad verilir.

TALARIN PARALANMASIKAYA(KAYA, TA): Bir veya birden fazlamineralin birlemesiyle oluan maddelere kaya (kaya, ta) ad verilir. Yerkrenintemel malzemesini talar meydana getirir.

1.Kimyasal zlme:

zellikle scak ve nemli iklim blgelerinde meydana gelir. Genel olarak talarn sutarafndan eritilmesidir. Bunun sonucunda talarn kimyasal bileimlerinde deimemeydana gelir. Kimyasal zlmede temel etkenler, nem miktar ve scaklktr. Yamiktar ve scakln artmas kimyasal zlmeyi arttrr. Bu nedenlerle en fazlaekvatoral, muson ve okyanusal iklim alanlarnda meydana gelir. Kolay znenkalker, jips, dolomit ve kaya tuzu gibi karstik talarn fazla olduu alanlarda kimyasalznme daha fazla ve hzl gerekleir.

2.Fiziksel (Mekanik ) zlme:

Talarn kimyasal yaplarnda herhangi bir deime meydana gelmeden, balarnnzayflamas paralara ayrlarak ufalanmasdr. En nemli etken, scaklk farklardr.Scaklk farknn artmas mekanik zlmeyi arttrr. zellikle, l ikliminin egemenolduu alanlarda ve scaklk farknn fazla olduu karasal iklim blgelerinde etkiliolmaktadr. Donma ve zlme, buz, tuz ve kk atlamas, snma ve kuruma, talarnbzp genlemesi mekanik zlmeyi oluturan balca faktrlerdir.

3.Biyolojik zlme:

Canl organizmalarn salgladklar salglar, organik asitler ve bitki kklerinin taaralarndaki atlaklara girerek bymeleri ve sonuta ta paralamalar ile meydanagelir. zellikle bitki rtsnn, ormanlarn zengin olduu scak ve nemli sahalardaetkili olur.

TOPRAK OLUUMUNU ETKLEYEN FAKTRLER1.klim: Scaklk ve ya toprak oluumunu etkiler. Scaklk talarn ufalanma vehumus oluum srecini belirler. Nem, toprak ykanmasn ve kimyasal zlmesrecini etkiler. Topraktaki tuz ve kire miktarn etkiler.

2.Bitki rts: Kkleri ve organik asitler sayesinde ayrma srecini hzlandrr,toprakta organik madde oluumunu salar, humus bakmndan zenginleme imknverir, topraklarn zemine tutunmasn salayarak erozyona uramasn engeller.

3.Yer ekilleri: Eim, ykselti ve bak toprak oluumunu etkiler. Eimli arazilerdetoprak oluumu daha yavatr. Yamalarda topraklar erozyon gibi sebeplerden dolaydaha incedir. Ykselti iklim elemanlarnn zelliklerini belirleyerek toprakoluumunda etkili olur. Bak, gnelenme sresini ve scakl etkileyerek toprannemliliini ve dolaysyla oluumunu etkiler.

4.Talarn zellii(Ana kaya): Topra meydana getiren ana kaya, paralanmasrecini, topran rengini, organik bakmdan zenginliini ve su geirimlilik orannetkiler.Bakalam talardan oluan topraklar daha su geirimlilii fazla olan kumlutopraklar oluturur. Kil ve kire oran yksek olan ana kayalar, koyu renkli geirimlitopraklar meydana getirir.

5.Zaman: Toprak ok uzun srelerde oluumunu tamamlamaktadr. Tam bir toprakoluumu binlerce ylda gereklemektedir. Oluum sresi kalnl etkiler.


7/17

Harita 6:Dnya Toprak Haritas

TOPRAI OLUTURAN KATMANLAR (HORZON)Toprak kesitinde A, B, C ve D olmak zere drt katman (horizon)bulunur.

A Horizonu: En stte yer alr. Organik maddeler bakmndan zengin vegenellikle koyu renklidir. Su ve besin maddelerinin en fazla bulunduu,bitkilerin yetitii ve kklerinin en fazla yayld katmandr.

B Horizonu: A kat ile birlikte asl toprak katn meydana getirir. stte ykanan

tuz ve kil gibi maddelerin biriktii kattr. Bu nedenle bu katmana birikimkatman ad da verilir

C Horizonu: Ayrmann tam olara gereklemedii, ana kayann zelliklerinitayan byk paralardan meydana gelir.

D Horizonu: Ana kayann yer ald blmdr.

TOPRAK ETLER

1960 ylnda yaynlanan toprak snflandrma sistemine gre topraklar anagruba ayrlr

A.TAINMI TOPRAKLAR (AZONAL): Topraklarn, eimli sahalarda,

olutuu ana kaya zerinden, akarsu, rzgr, buzullar ve dier d kuvvetlerinetkisiyle tanarak, eimin azald yerlerde birikmesiyle oluur. Alvyon, ls,moren, kolvyal, litosoller ve regoseller tanm topraklardr. Tanmtopraklar, organik ve mineraller bakmndan zengin topraklardr.

Alvyon: Eimli sahalardan akarsu ve sel sularnn andrarak tad incemalzemelerin akarsularn eiminin ve tama gcnn azald alanlardabirikmesiyle meydana gelirler. Mineral bakmndan zengin topraklardr. Genitabanl vadilerde, deltalarda ve ova tabanlarnda yaygn olarak bulunurlar.Tarmsal deeri byktr. Yurdumuzun en verimli tarm alanlar alvyonlarnbulunduu alanlardr.

Ls: Rzgrlarn tadklar kurak ve yar kurak blgelerde bulunantopraklardr.

Moren: Buzullarn tad topraklardr. Yksek dalk alanlarda ve kutup

blgelerinde bulunan topraklardr. En az bulunan toprak eididir.

Kolvyal Topraklar: Dalk alanlarda ayran materyalin da eteklerindebirikmelerine bal olarak oluan topraklardr.

Litosol: Kolvyal alanlarda ince malzemelerin tanmasyla geriye kalan taltopraklardr.Regosol: Volkanik arazilerde kolvyal depolar zerinde oluan kumlutopraklardr.

B.YERL TOPRAKLARI (ZONAL): Eimin az olduu, dz alanlarda,olutuu yerde bulunan topraklardr. Olutuu alana ait tm zellikleri tarlar.klim, bitki rts, organizmalar, ana kayann yaps ve yer ekillerine balolarak oluurlar. Bu topraklarn oluabilmesi iin yer ekillerinin sade veyahafif engebeli olmas iyi bir drenaj sisteminin olmas gerekir. Bunlara Klimatiktopraklar ad da verilir.

Yerli topraklar ikiye ayrlrlar:

1.NEML BLGE TOPRAKLARI: Ya miktarnn fazla, bitki rtsnnzengin olduu alanlarda grlr. Verimli topraklardr. Humus bakmndanzengin fakat ykanmann fazla olmas nedeniyle mineral bakmndan fakirtopraklardr.

Laterit Topraklar: Ekvator ve dnenceler arasndaki scak ve nemli iklimblgelerinde oluurlar. Fazla ykanma nedeniyle humus miktar az verim dktr.

Tundra Topra: Kutup alt blgelerinde grlr. Byk oranda donmu haldedir.Yaz mevsiminde erimelere bal olarak bataklk halini alr, tarma elverili topraklardeildirler.

Podzol Topra: Tundra kuann gneyinde, souk ve nemli blgelerde ineyaprakl ormanlarn yaygn olduu alanlarda olumulardr. Ar ykanmaya balolarak besin bakmndan fakir, verim deeri dk olan topraklardr.

Kahverengi Orman Topra: Orta kuan nemli, lman ve geni yapraklormanlarla kapl sahalarnda olumu topraklardr. Humusa zengin, verimli

topraklardr.

Terra-Rossa Topraklar: Akdeniz ikliminin etkili olduu blgelerde, kalkerli arazilerzerinde oluan topraklardr. Kalkerin ierdii demir oksit nedeniyle krmzrenklidirler.

2.KURAK VE YARI KURAK BLGE TOPRAKLARI: Yalarn az, bitkirtsnn zayf ve buharlamann fazla olduu kurak blgelerde oluan topraklardr.Ya azlna bal olarak toprakta ykanma azdr. Bu nedenle tuz ve kire oranfazladr. Yar nemli blgelerde oluan topraklar bitki rtsnn(stepler) rmesinedeniyle humus bakmndan zengin verimli topraklardr.

ernozyomlar (Kara Topraklar): Orta kuakta, yar nemli step sahalarnda grlr.Esmer renkli, humus bakmndan zengin ok verimli topraklardr.

Kestane ve Kahve Renkli Step Topraklar: Orta kuakta karalarn i kesimlerinde,

az ya alan step sahalarnda oluur. Humus birikimi az, verimi dktr. zellikletahl tarm iin uygundur.

l Topraklar: Humus bakmndan fakir topraklardr. Kuraklk ve buharlamanedeniyle tuz ve kire toprak yzeyini kaplamtr. Verimsiz topraklardr.

C.NTRAZONAL(ANA KAYANIN ETKL OLDUU TOPRAKLAR):

Bu topraklarn oluumunda zellikle yer ekilleri ve ana materyal etkili olmaktadr. Butopraklarda ounlukla sadece A ve C horizonlar bulunmaktadr.

Kalsimorfik topraklar:

Vertisoller: Killi ve kireli, ilenmesi zor ve su tutma kapasitesi yksek olantopraklardr.Rendzina: Kire bakmndan zengin, koyu renkli ve ilenmesi kolay olan

topraklardr.

Kumlu Topraklar: Volkanik, bakalam veya gevek kum talarnn bulunduualanlarda oluan topraklardr. Su tutma kapasiteleri dktr.Tuzlu(Halomorfik) Topraklar: Kurak ve yar kurak blgelerde yeralt sularndaeriyik halde gelen tuz ve karbonatlarn, suyun buharlamas sonucunda birikmesiyleoluan toraklardr. Yzeylerinde tuzun meydana getirdii beyaz bir kabuk bulunur.

Bataklk (Hidromorfik)Topraklar: Su aknn olmad bataklk ve sazlkalanlarnda toprak srekli olarak su altnda kalr. Su altnda hidrojen ve iyonyounluu arttndan topraklarda asitleme meydana gelir.

DNYAYI KAPLAYAN RT: BTKLERYertznde Bitki rtsnn Daln Etkileyen Faktrler1.klim:Bitki Trlerinin ortaya kmasnda ve dalnda en ok etkili olan faktriklimdir.Bir bitkinin geliimi iin gerekli olan scaklk ve su gibi iki nemli kaynan

belirleyicisi olmas iklimi bitki trlerinin dalnda stn klmtr.Bir bitkinin en iyigeliecei ortam artlarna bizler optmm artlar deriz ancak srekli deiimierisindeki dnyamzda bitki bu artlara yaad heryerde sahip olamaz.Her bitkitrnn scaklk ve su ihtiyac farkllk gsterebilir.mmkn olduunca bu isteklerininmevcut olduu sahalara doru bitki rtsnn dal gerekleir.

Harita 7:Dnya Bitki rts dal haritas


8/17

Genel manada scakln yeterli ve yan bol olduu sahalarda gr bir bitkirts oluurken scakln yetersiz veya ar olduu ve yan yetersizolduu sahalarda lz bir bitki rts oluur.

Zaman ierisinde ortam artlarnda yetiebilen veya bu artlara uyumsalayabilen bitkiler o sahann doal bitki rtsn oluturur.rnein llerdekurakla dayanabilen bitkiler yayl gsterir.Bitki trlerinin bir blgede saysnn ve eitliliinin fazla olmasda yine o

sahadaki iklim eitliliine baldr. iklim eitlilii ne kadar fazla ise o denlidoal bitki rts eitliliine rastlanr

zellikle scaklk ve ya bitki trlerinin yatay ve dikey dalmndabelirleyicidir.

a.Yatay dalm :Ekvatordan kutuplara doru zellikle scaklk ve yandalndaki farkllk bitki rtsnnde de ekvatordan kutuplara doru genelmanada farkl kuaklar olumasna neden olmutur.Bu kuaklar dier zelkonum artlarnn etkisiyle yer yer kesintiye urar ve dzenli bir dalsegileyemez.

b.Dikey dalm: zellikle orta kuakta yerden ykseldike scaklk ve yazelliklerinin farkllk gstermesine bal olarak bir da yamac boyunca bitkirtsde farkl kuaklar oluturur.Yamacn alt ksmlarnda nem ve scaklkistei fazla olan geni yaprakl aalar biraz yukarsnda scaklk istei daha azolan ine yaprakl aalarla birlikte geni yaprakllarnda yer ald karmaormanlar,scakln dahada azald st ksmlarda tamamen gne yapraklormanlar yer alr belirli bir ykseltiden sonra scakln yetersiz olmas dalarnyksek kesimlerinde aa yerine alpin ayrlar gibi ot topluluklarnnyetimesine izin vermitir

2.yerekilleri:Bitki tr ve topluluklarnn dalnda yerekilleininde etkisi vardr. Arazinin zellii ,iklim artlarnda ,su kaynaklarnn dalnda ,rzgarn esi yn ve iddetinde, toprakkalnlnda ve veriminde belirleyicidir. Dolaysyla bitki rtsnn dalnda daetkilidir.Da sralar, bunlarn uzan dorultusu ,bak,eim, ve ykselti yaratm olduklar

farkllklarla bu dalta nemli rol oynamaktadrlar.Kuzey Anadolu dalarnn Karadenize bakan ve nemli rzgarlara ack yamalar buhava ktlelerinin yama boyunca ykselerek soumasna ve bol miktarda ororafik(yama) yana sebep olmaktadr bylece kydan itibaren nemim yeterli olmasndantr bu yamalar gr orman rtsyle kapldr.dier yamaca kuru bir hava ktlesiolarak geer ve bu yamata ok daha farkl bitki trlerinin olumasna neden olur.Ykselteninde da yamac boyunca deimesi dolaysyla scaklk ve ya miktarnda etkiler buda dikey dalmda farkl bitki kuaklarn oluturur.

3.Toprak:Bitkinin zerinde yaamna olanak salayan ve temel ihtiyaalarnkarlayan toprak doal olarak bitki trlerinin dalnda da etkilidir.bitkinin optimumyetime ortamn oluturan etkenlerden biride topraktr her bitki trnn topraktanalmaya ihtiya duyduu mineraller ve oranlar farkldr o nedenle bir bitki trnn heriklimde yetiememesi nasl doal ise her toprakta yetiememesi de o derece doalkarlanmaldr.Topragn dokusunun farkl olmas (sk veya gevek),yapsnn farklolmas (kalkerli ,killi ,kumlu) ieriindeki fosfat ,azot,nitrat, demir ve dierminarelerin farkl olmas farkl tr bitkilerin farkl sahalara yaylmasna nedenolmutur.

4.Beeri Faktrler:Ekolojik ortamda everyi oluturan bireylerden insan olu doalolarak etkileim ierisinde olduu ortama ou zaman zarar vermitir.bu etkileimdenen fazla etkilenen doal ortam unsuru bitkiler olmuturHi bitmeyecekmi ve herzaman tekrardan kendiliinden ortaya ckaakm inancyla hoyrata savalarla ,yenitarm alanlar amak iin,yakaak ihtiyacn karlamak iin ,orman yangnlar

nedeniyle ,hayvanlarn otlatlatmak iin,ormanlk alanlar yerlemeye amak iin, yolyapm ve sanayileme gibi nedenlerle ormanlarmz tahrip edilmitir.nsanlarn bu tutumlar doal bitki rtsnn daln ve geliimini olumsuz ynde

etkilemitir.nsanlarnn nfusunun ounun yaad orta kuakta orman alanlargiderek daralrken nsanlarn ok youn bir ekilde bulunmad ekvator gibi yerlerdegr ve doal bitki rts varln hala srdrmektedir gelimi lkelerin abalar bazsahalarda doal bitki rtsn korumaya ynelik olsa bile yaptklar bir takmalmalar kimi sahada da doal bitki rtsn tehdit etmektedir rnein sanayinin yolat kirlenme neticesinde oluan asit yamurlar gibi.

BTK FORMASYONLARI

1.AA FORMASYONU:Aa:Boyu en az 5 metre , ap da 10 cm'den aa olmayan, dal srgn veyapraklarnn oluturduu tepe tacn tek bir gvde zerinde tayan, her yl ap artmyaparak kalnlaan, srgn vererek boylanan, hcrelerinin byk blm odunlamolan, uzun mrl bitkilere AA denir.Ya scaklk ve toprak artlarnn elverili yetime devresinin uzun olduu heryerde

aa yetiirAncak yan azl ve yetersizlii,iddetli buharlama aa yetimesineengel olur.Ormanlarn temel unsuru aatr.Aalarn oluturduu topluluklara ormandenir.Orman: "Belirli yetime ortamlarnda var olan ve gelien, ana eleman aa veaak olmak zere, dier bitkisel, hayvansal ve mineral elemanlardan oluan, buelemanlar arasnda karlkl etkileri ve kendine zg yaam birlii olan bir doavarl, topluma orman rnleri ile dier foknsiyon ve hizmetler salayan ulusal birservet.."A) Ekvatoral Yamur ormanlar:Her mevsimi yal ve ok nemli olan Ekvatoraliklimin etkili olduu alanlarda 40-50 m boyunda olan,yapraklar geni aalardanoluan ormanlara yamur ormanlar denir.Bu ormanlarn grld yerlerde yllkya miktar 2000 mm.nin stndedir.Burada bulunan bitkiler yl boyunca yeilkalabilir(scakln yksek olmasndan dolay).Gney Amerika da Amazonhavzas,Afrikada Kongo havzasnda yamur ormanlar bulunur.Ekvatoral klim: Ekvator evresinde, 0 -10 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda

grlr. Yllk ortalama s-caklk 25C dolayndadr. Yllk scaklk fark 2 - 3Cyigemez. Yllk ya miktar 2000 mm den fazladr. Her mevsim yal olmaklabirlikte, ekinoks tarihlerinde ya maksimum dzeye eriir. Tabii bitki rts oldukagr ve geni yaprakl ormanlardr.


9/17

-50

50

150

250

O M N M H T A E E K A 0

5

10

15

20

Ya mm Scaklk C

Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo havzalarnn byk bir kesiminde, GineKrfezi kylarna yakn blgelerde, Endonezya ve Malezya'nn byk birblmnde etkili olmaktadr.

B) Muson ormanlar:Bu ormanlarn grld yerlerde yllk ya miktar2000 mm. civarndadr.Ancak yalarn tamamna yakn yazn dtiin,aalar k aylarnda yapraklarn dkerler.Ekvatoral blge ormanlar kadargr olmalarna ramen,tr bakmndan ok zengin deildir.En yaygn olarakGneydou Asyada Muson iklimin etkili olduu alanlarda(Hindistan,Japonya,in,Vietnam,Kamboya) grlr.Muson klimi: Muson rzgarlarnn etki alanlarnda grlr. Yllk ortalamascaklk 15 - 20C dir. Yllk scaklk fark 10C civarndadr. Yllk ortalamaya 2000 mm dolayndadr. Yllk yalarn % 85'i yaz aylarnda der. Kmevsimi kurak gemektedir. Tabii bitki rts kn yapran dken, yaznyeillenen ormanlardr. Yalarn azald yerlerde ise savanlar grlr.

0100

200

300

400

O M N M H T A E E K A

05

1015202530

Ya mm Scaklk C

Muson iklimi, Gney Hindistan, Gney in, Gneydou Asya, Japonya veManurya gibi blgelerde etkili olmaktadr.

C) Orta Kuan Yamur ormanlar:Ya miktarnn 1000 mm. Nilzerinde olduu okyanusal iklimin doal bitki rtsdr.Genelde aalar ineve geni yaprakl aalardan oluur.Boylar ekvatoral blge ormanlar kadaruzun deildir.lkemizde Karadeniz kylarnda grlr.Orta kuak karalarnnbat kylarnda grlr.

Okyanusal klim Genel olarak, 30 - 60 enlemleri arasnda, karalarn batkylarnda grlr. Yazlar fazla scak, klar da fazla souk olmaz. Yllkscaklk ortalamas 15C dir. Yllk scaklk fark 10C yi bulmaktadr.

050

100

150200250


0510

152025

Ya mm Scaklk C

Yllk ya ortalamas 1500 mm. dir. En fazla ya sonbaharda grlr. Tabii bitkirts yayvan ve ine yaprakl aalardan oluan ormanlardr. Ormanlarn tahripedildii yerlerde ayrlar bulunur.

Okyanusal iklim, Bat Avrupa, Kuzey Amerika'nn kuzeybats, Gney ili,Avustralya'nn kuzeydousu ve Yeni Zelanda'da etkili olmaktadr.

D) Tayga Ormanlar:Sert Karasal iklimin nemli blgelerinde (60 C enlemlerinde )grlr. Scakln dk olmasndan dolay ine yaprakl aalardan oluur.Buormanlarn grld yllk ya miktar 500 mm. civarndadr.Kanada,Norve,Rusyagibi lkelerde grlr.Karasal klim: Genel olarak, 30 - 65 enlemleri arasnda, karalarn deniz etkisindenuzak i ksmlarnda ve ktalarn dou kylarnda grlmektedir. Klar ok soukgeer ve uzun srer. Yazlar ise scaktr. Yllk scaklk ortalamas 0 - 10C arasndadeiir. Yllk scaklk fark 20 - 40Cdir. Yllk ya miktar 500 -600 mmdolayndadr.

050

100150200250300


-20-15-10

-50510152025

Ya mm Scaklk C

En fazla ya yazn, en az ya kn der. K yalar daha ok kar eklindedir.Tabii bitki rts ine yaprakl ormanlardr. Yan azald kesimlerde de bozkrlar(step) grlr. Sibirya ve Kanada da ine yaprakl ormanlara tayga ormanlar adverilir. Taygalar, Dnya ormanlarnn % 15'ini olutururlar.

Karasal iklim, Sibirya, Kanada ve Dou Avrupa'dageni bir yayl sahasna sahiptir.

E) Galeri ormanlar: Afrika, Gney Amerika ve Anadolu'nun yamurca fakir,kurak mntkalarnda nehirler boyunca, dar veya geni eritler halinde olduka kuvvetlibyyen ormanlar meydana gelir ki, bunlara galeri ormanlar denir.

F) Bataklk ormanlar: Tropik blgelerin geni, srekli su altnda kalan, bataklkblgelerinde rastlanr. Florida'nn bataklk servisi ormanlar bu ormanlara rnek olarakgsterilebilir.

2.ALI FORMASYONU:

al ve Aack: mrleri ka yl olursa olsun, boylar hi bir zaman 5 m . ykseklieulaamayan Sandal, Kocayemi, Akcakesme , Funda ve Karaal gibi odunsu bitkilerap ve boylarna gre al veya Aack olarak anlmaktadr . allar ok yllkodunsu bitkiler olup aalardan boyunun ksal ve uzamay temin eden bir ortasrgnn olmay ile ayrlr.


10/17

Ormanlarn tahrip edildii yerlerde ortaya kan ksa boylu aaklardr.Ennemlileri unlardr:A)-Makiler:Akdeniz iklim blgesinde ormanlarn tahrip edilmesiyleolumulardr.Ksa boyludur ve yl boyunca yeil kalabilirler.Scakladayankl olduklar kadar soua dayankl deillerdir. Zeytin, kocayemi,keiboynuzu, zakkum balca trleridir.

B) Garig: frigana da denen bir bitki topluluudur. akdeniz iklim (bkz: akdeniziklimi) blgelerinde maki ve kzlamlarn tahrip edildii sahalarda ve terkedilen tarlalarda oluurlar. bunlar genelde diz boyunu gemeyen ksa boyluallklardr. garigleri oluturan bitkilerin tohumlar rzgarla kolaycatanabildii iin kolayca yaylrlar. garig kapsamnda saylabilecek bitkitopluluklarnn balcalar abdest bozan, diken als, laden, nane, funda ve sar

iekli yasemindir. trkiye'de gariglerin yaygn olduu baz sahalar ; akdenizblgesindeki mut havzas, ege'de eme dolaylar, karaburun yarmadasnn bat blm, izmir'de yamanlar da, dumanlda evresi, bodrum ve bergamadolaylardr.

C)-Psdomaki:Akdeniz ikliminin zelliklerini tayan maki trleri ileKaradeniz iklimini yanstan nemlilii seven,kn yapraklarn dken aalarnbir arada bulunduu bitki topluluklarna psdomaki denir. Fndk, Mumula,brtlen, erguvan,sandal tannm rnekleridir.

Akdeniz klimi: Genel olarak, 30 - 40 enlemleri arasnda grlr. Yazlarscak ve kurak klar lk ve yaldr. Yllk ortalama scaklk 15 - 20C dir.Yllk scaklk fark ise 18C kadardr. Yllk ya miktar 600 -1000 mmarasnda deiir. En fazla ya kn, en az ya yazn grlr.

04080

120160

200


05101520

25

Ya mm Scaklk C

Karakteristik bitki rts, kzlam ormanlarnn tahrip edilmesiyle ortaya kanmakilerdir. Makiler, srekli yeil kalabilen, ksa boylu, sert yaprakl, kurakladayanabilen, alms bodur bitkilerdir. Mersin, defne, kocayemi, zeytin,sprge als, bodur, ard gibi bitkiler balca maki trleridir. Akdenizikliminde yan az ok yeterli olduu orta ykseklikteki yamalarda ineyaprakl aalardan oluan ormanlar (Kzlam, saram, karaam ormanlargibi) yer alr.

Akdeniz iklimi en belirgin olarak Akdeniz evresinde grlmekle birlikte,Gney Portekiz, Afrika'nn gneyinde Kap Blgesi, Avustralya'nn gneybatsve gneydousu, Orta ili ve ABD'nin Kaliforniya eyaletinde de etkili

olmaktadr.

3.OT FORMASYONU:klim toprak ve yerekilleri gibi artlarn aa yetimesine imkan vermediiyerlerde belirli zamanlarda yaan yaa veya tamam topran derinliklerineszmayan suya bal olarak yetien ot cinsinden bitkilerin oluturduutopluluktur.En nemlileri

A)-Savan:Tropikal kuakta yazlar yal,iklim blgelerinde grlen uzun boylu bitkilerdir.Bu otlar yaz aylarnda yeerip,k aylarnn da kurakgemesinden dolay sararan otlardr.Boylar 2 m. Bulur.Bu ot topluluklarnnarasnda kmeler eklinde aa topluluklar grlr.Sudan,ad,Nijerya gibilkelerde grlr.Tropikal klim (Subtropikal - Savan):10 - 20 Kuzey ve Gney enlemleriarasnda ve 0 - 10 enlemle-rinde 1000 mden sonra grlr. Ekvatoral kuakile ller arasnda bir gei iklimidir. Yllk ortalama scaklk 20C

dolayndadr. Yllk scaklk fark 4 - 5C-dir. Yllk ya miktar 1000 - 2000mm. arasndadr. Gne nlarnn dik geldii yaz aylar yal, klar kuraktr.Tabii bitki rts yksek boylu ve gr bitki topluluklar olan savanlardr.

0

100

200

300

400


0

5

10

15

20

25

Ya mm Scaklk C

Tropikal iklim, Sudan, Cad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela,Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi lkelerde etkili olmaktadr.

B)-Step(Bozkr):lkbahar yalaryla yeeren yaz kurakl ile sararp kuruyanotlardr.Yllk ya miktarnn 250-500 mm arasnda olduu lman karasal iklimingrld yerlerin doal bitki rtsdr.Asya,Avrupa ve Amerika ktasnn ikesimlerinde grlr.lkemizde Anadolu,Gneydou Anadolu Blgesi ve DouAnadolunun alak ovalarnda grlr.Step klimi (Yarkurak klim):Step iklimi, bir gei iklimi zellii gsterir. gru-ba ayrlr;

a. Tropikal Step klimi:Savan ikliminden l iklimine gei alanlarnda grlr.b. Subtropikal Step klimi: l ikliminden Akdeniz iklimine gei alanlarnda

grlr.c. Orta Kuak Step klimi: 30 - 50 nlemlerindeki ller etrafnda ve Akdeniz

ikliminden karasal iklime gei alanlarnda grlr

04080

120160200


-10-50510152025

Ya mm Scaklk C

Step iklimlerinde yllk scaklk fark 15 - 30Cdir. Yllk ya miktar 300 - 500mmdir. Step iklimlerinde en fazla ya ilkbaharda ve yazn dmektedir. Tabi bitkirts yal mevsimde yeeren, kurak mevsimde sararan step (bozkr)tir.nsanlar tarafndan aa kesilerek, yaklarak ormanlarn ortadan kaldrlmas

sonucunda oluan bozkrlara antropojen bozkr denir. Bu tr bozkrlar, ormanlarntahrip edilmesi sonucunda ortaya ktndan yer yer orman aac topluluklarnarastlanr.

C)-ayr:Savana gre daha ksa bozkra gre daha uzun boylu olan ayrlar sertkarasal iklimin doal bitki rtsdr.Yaz yalar sayesinde yeilliini koruyanotlardr.Orman st snrndan sonra grlenlere Alpin veya da ayrlardenir.lkemizde Karadeniz ve Akdeniz kylarnda ormanlardan sonra ve Erzurum-Kars platosunda grlr.

D)-Tundra:Soua dayankl otsu bitkilere Tundra denir.Kutup evrelerinde veyksek dalarda grlen otlardr.Tundralarn bulunduu yerlerde scaklk aayetimesine olanak vermediinden ormanlar grlmez.Avrupa,Asya ve Kanadannkuzeyinde grlr.Tundra klimi (Kutupalt klimi):Genel olarak, 65 -80 Kuzey enlemleri arasndagrlr. Scakln ok dk olduu bir iklim tipidir. Bu iklimde en scak aynortalamas dahi 10C yi gemez. Kn deerler -30C ile -40C ye iner. Yllk scaklkfarknn 65C yi bulduu yerler vardr. Yalar ortalama 200 - 250 mm kadardr. Enfazla ya yaz aylarnda grlr. Tabii bitki rts al, yosun ve yazn yeerenkurakl otlardan oluan tundralardr.


11/17

04080

120160200


-30-25-20-15-10-5051015

Ya mm Scaklk C

Tundra iklimi, Avrupa'nn kuzey kylar, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada,Grnland Adas kylar ve Orta kuaktaki yksek dalardaetkili olmaktadr.

E)-l Bitkisi:Yan 200 mm.nin altnda olduu, kum rtlerinin geni yerkaplad llerde grlen kakts,al ve kurakl otlardr.ok seyrek birekilde yaylmlardr.L KLM (SICAK VE KURAK KLM): Dnenceler civarnda, Asya veKuzey Amerika'da karalarn i ksmlarnda ve Gney Amerika'nn gneyindegrlr. Bu iklim tipini, yalarn yok denecek kadar az olmas belirler.llerdeki nem yetersizlii, gnlk scaklk farknn bymesine zeminhazrlamtrGnlk scaklk farknn 50C yi bulduu zamanlar olmaktadr. Yllk yamiktar 100 mmnin altndadr. Yalar daha ok saanak yamurlareklindedir. Tabii bitki rts baz kurakl otlar ve kakts bitkileridir.

0

50

100

150

200


0

51015202530

Ya mm Scaklk C

Afrika'da Byk Sahra, Ortadou'da Necef, Asya'da Gobi, Taklamakan, DetiKebir, Avustralya'da Gobbon ve Gibson, Gney Afrika'da Kalahari ve Namib,Gney Amerika'da Patagonya, Atacama ve Peru ile ABD'nin gneybatsyeryzndeki balca l alanlardr.

NALLIHAN FETTAH GNGR ANADOLU TEKNK ,TEKNK VEENDSTR MESLEK LSES

VOLKAN AYDODU


12/17


13/17


14/17


15/17


16/17


17/17

10.sinif 3. Ünİte ders notlari

Documents