10497

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri (XII. Yzyln Sonlar ve XIII. Yzyln

Balarnda) Independence Movements of the Local Byzantine Governors in the Western Anatolia (during the last period of the 12th century

and the first decade of the 13th century)

Yusuf A YN*

z

XII. yzyln sonlar ve XIII. yzyln balarnda Bizans merkez otoritesinin kmesi sonucu Bat ve Kuzeybat Anadolu'da Alaehir, Menderes havzas, Sampson ve Papllagonia gibi nemli merkezlerde Bizans ynetiminden bamsz bir idare kurmak isteyen eitli yerel hkimler ortaya kmtr.

Bu yar bamsz idarecilerden en nemlileri arasnda Matuel Mavrozones, Theodoros Makaphas ve Sabbas Asedenos'u sayabiliriz.. Hkim olduklar blgelerde bamsz bir idare kurmak isteyen bu isyanclar, Seluklularn ve yerel halkn destei ile Bizans ynetimini uzun sre ratrmlarclr. Nihayet iznik imparatoru I. Theodoros Laskaris zorlu bir mcadelenin ardndan bu yerel hkimleri itaat altna almay baarmtr.

Anahtar Kelimeler: Bizans imparatorluu, I. Theodoros Laskaris, Manuel Mavrozones, Theodoros Makaphas, Sabbas Asedenos.

Abstract

During the last period of the 12,h century and the first decade of the 13'h

century the various semi-independent governors of important locations in the wester and north-\vestern Anatolia sucl as Philadelphia, the Meandric platea,

* Aratrma Grevlisi Dr. Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm

142 Yusuf Ay

Sampson and Papllagonia, cotsidered themselves absolved from loyalty to the Byzatine Emperor, since central adninistratio had collapsed (especially after the ojficial capital had passed into Frankish hands).

Most important of these seni-independent governors were Matuel Mavrozones, Theodore Mangaphas and Sabhas Asedenos. These pretenders caused troble for central government for a long time by supporting the Seljuks and tative inhabitants of Anatolia. Eventually Emperor Theodore 1 Lascaris maraged to subdue these pretenders after the forceful strggle.

Key Words: Byzantine Empire, Theodore I. Lascaris, Manel Mavrozones, Theodore Mangaphas, Sabbas Asedenos.

Giri

XI. yzyln sonlarnda Komnenos hanedannn iktidara gelmesiyle yeniden toparlanmaya balayan Bizans imparatorluu, XII. yzyln sonlarnda her alanda byk bir k yaamtr. Bu d, I. Manuel Komnenos'un (1 143-1180) 1 176 ylnda Myriokephalon'da II. Kl Arslan karsnda urad hezimet ile balar. Nitekim Malazgirt'in ardndan Dou eyaletlerini Trklere kaptran Bizans, Myriokephalon'un ardndan Orta ve Bat Anadolu'daki eyaletler zerindeki denetimini byk lde kaybetmitir1.

XII. yzyln son eyrei, Bizans imparatorluunda nemli gelimelerin yaand bir dnemdir. I. Manuel Komnenos'un 1180 ylnda lmnden sonra eyaletlerdeki durum her geen gn daha da ktye gitti. Bakentte yaanan karklklar eyaletlerdeki istikrar da ortadan kaldrd. 1183 ylnda Bizans tahtna oturan I. Andronikos Komnenos'un (1183-1 185), aristokrat snfn imtiyzlarn ellerinden alarak gcn krmak, ekonomideki yabanc hakimiyetine son vermek ve eyaletlerdeki karklklar engellemek amacyla ald etkili tedbirler imparatorluu kntden kurtarmaya yetmemi ve iki yl sren iktidar kanl bir darbe ile sona ermiti2. Komnenos hanedannn bu son temsilcisinin ardndan iktidara gelen Angelos hanedan imparatorlar II. Isaakios Angelos (1185-1195/1203-1204) ve III. Aleksios Angelos'un

1 Myriokephalon savann nemi hakknda bkz., Ebru Altan. "Myriokcphalon (Karamkbeli) Sava'nn Anadolu Trk Tarihindeki Yeri", Trkler, C.VI. Ankara 2002, s.630-634. 2 Nicetas Choiates, O City of Byzantium, Anuls of Niketas Choniates, Translated by Harry J. Magoulias, Detroit 1984, s. 188 vd.; Trke ev.. In Demirkcnt, Niketas Khoniates'in H ist oha 's (1180-1195), stanbul 2006, s.135 vd.; Sryani Kei Mikhail Vekayinmesi, Trke ev., H. D. Andreasya (Trk Tarih Kurumu'nda Baslmam nsha), s.266-267; ayrca bkz., Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Ilta, 3. bask, Ankara 1991, s.370-371.

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri 143

( 1 1 9 5 - 1 2 0 3 ) i h m a l l e r i , B i z a n s ' n A n a d o l u eya l e t l e r i z e r i n d e k i hkimiyetinin ksa sre iinde tamamen ortadan kalkmasna yol at3 .

Trkmen aknlar ve Seluklu ynetiminin destekledii Bizansl yerel hk imle r in faal iyet ler i kar s nda merkez idarenin e tk is iz ka lmas eyaletlerdeki Bizans halknn honutsuzluunu arttrd4 . s tanbul 'dan midini kesen Anadolu 'daki ahali yaadklar blgelerde istikrarn salanmas iin, merkez idareye kar bakaldran yerel hkimleri kendi liderleri olarak benimsedi ve onlar destekledi. Bizans ' n iinde bulunduu bu buhran 1204 Nisan 'nda Hal ordularnn stanbul'u igalleri ile doruk noktasna ulat5 .

s tanbul 'un dmesinin ardndan imparatorluk, her biri farkl blgelerde kurulan kk devletikler tarafndan temsil edilmeye baland6 . Uzun tarihi boyunca B izans ' n kaderini etki leyecek pek ok nemli olay meydana gelmitir. Bizans tarihindeki bu dnm noktalarndan birisi ve belki de en nemlis i dokuz yzyl boyunca Hr is t iyanl n merkezi konumundak i imparatorluk bakentinin Latinler tarafndan ele geirilmesidir. Unutmamak gerekir ki 1204 tarihi, Post-Bizans dneminin ve Bizans ' n imparatorluktan

3 Ostrogorsky, c.g.e., s.371 vd. 4 Charles Diehl. Bizans mparatorluu'nn Tarihi. Trke ev., A. Gke Bozkurt, stanbul 2006, s. 124-125; Aleksios G. C. Savvides, "Byzantium's Oriental Front in the First Part of the Thirteenth Century: The Empires of Nicaea and Trapezous (Trebizond) in view of the Scljuk and Mogol Menace", Vyzantino Torkika Meletemata, Atina 1999, s.51. 5 Steven Runciman, Hal Seferleri, C.lll, Trke ev., Fikret Iltan, 2. Bask, Ankara 1992. s.108 vd.; n Demirkent, Hal Seferleri, stanbul 1997, s.176-179; Diehl, "The Fourth Crusade and the Latin Empire", CMH, C.IV, Cambridge 1923, s.415 vd. 11 Bizans'n devamn salayan bu devletler hakknda ayrntl bilgi iin bkz., D.M. Nicol. The Despolate of Epiros (1204-1267), Oxford 1957; ayn yazar, "The Fourth Crusade and the Greek and Latin Empires, 1204-1261", CMH, IV, (1966), s.275-330; ayn yazar, "Apo te Alse s ten Anaktese tes Knstantinoupolles (1204-1261", HHelE, C.9, Atina 1980, s.76-106; Michael Angold, A Byzantine Government in Exile Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975; Alice Gardner, The Lascarids of Nicaea The Slory of an Empire in Exile, Amsterdam 1964; Helen Glykatzi Ahrvveiller, "L'Expcriece Nicene", DOP, 29, (1975), s.23-40; ayn yazar, "He Aftokratoria tes Trapezountos", HHelE, C.9. Atina 1980, s.325-331; Jacob Philipp Fallmerayer, Geshichte des Kaisertums von Trapezunt, Mnih 1827/ Hildeheim 1964; Anthony Bryer, The Empire of Trebizond and the Pontos, London 1980; William Miller, "The Empire of Nicaea and the Recovery of Constantinople", CMH, C.IV, Cambridge 1923, s.478-516; ayn yazar, Trebizond, The Last Greek Empire of the Byzantine Era 1204-1461, Chicago 1969; A.A. Vasiliev, "The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222)", Spectum, XI (1936). s.3-57; Tryf Evangelides, Historia tes Trapezountos apo ton Arkhaiotatn Khronon mekhri ton Kathemas, Odessos 1898; Edward Gibbon, The Hislory of he Decline ad Fail of the Roman Empire. C.VI, London 1913, s.420 vd.; O. D., Lampsides, "Peri ten drysin tou Kratous ton Megaln Komnenn" AP. 31 (1971-1972), s.3-18; ayn yazar, "Apopseis epi tou Kratous ton Megaln Komnenn" AP, 24 (1961), s. 14-34; Khrestos Samouelides, Historia tou Pontiakou Hellenismou, 3. bask, Atina 2002, s.64 vd.; A.A. Papadopoulos, "Aleksios 1 Komnenos", MEE, C. 14, s.782; Savvides. "Trapezounta Aftokratoria (1204-1461)", MGE, C.51, Atina 1988,s.175-177.

Yusuf Ay

blgesel neme sahip kk bir devletik haline geldii tarihin balangc olarak kabul edilmektedir7.

Bu makalede stanbul'un dmesi ncesinde ve hemen sonrasnda ortaya kan otorite boluundan faydalanarak Bat Anadolu blgesindeki nemli merkezlerde bamszlklarn iln eden, Menderes vadisindeki blgelerin hkimi Manuel Mavrozomes, Milet yaknndaki Sampson'un* hkimi Sabbas Asidenos ve XII. yzyln sonlarndan itibaren Alaehir (Philadelphia) ve evresindeki blgeleri denetimi altna alan Theodoros Mankaphas'm faaliyetleri zerinde duracaz9.

a- Manuel Mavrozomes

Manuel Mavrozomes'in mensubu olduu Mavrozomes ailesi, Pelopones kkenli aristokrat bir ailedir. Bizans saraynda itibarl bir konuma sahip olan bu ailenin fertleri nemli grevlerde bulunmulardr. Nitekim XII. yzyl sonlarnda Angelos hanedan dneminde memleketleri Pelopones ve Bat Anadolu blgesinde idar grevlerde bulunduklar bilinmektedir. Aile yelerinden Ioannes Mavrozomes, 1185 ylnda I. Androikos Komnenos'un emri ile Normanlara kar Selanik'i savunmak zere ordusuyla birlikte Pelopones'ten Selanik'e gitmiti. Yine bu ailenin dier bir mensubu Theodoros Mavrozomes, Komnenos hanedannn son mparator'u dneminde yaklak bir yl boyunca imparatorluk sekreteri olarak grev yapmt10.

Manuel Mavrozomes'in ilk olarak tarih sahnesine k XIII. yzyln hemen balarnda olmutur. Onun bu dnemde Bizans'n Phrygia blgesi"

1 Bu konu ile ilgili ayrntl bir deerlendirme iin bkz., Karsten Flcdelius, "Byzantium and the West 1204-1996 a European Perspective", Byzantium, Iclentity, Inage, Itfluence, Majr Papers, XIX International Congress of Byzattine Stulies University of Copenhagen, 18-24 August, 1996, Copenhagen 1996, s.373-389. K Sampsn'un yeri ile ilgili olarak bkz., G.de Jerphanion "Sampson et Amisos Une Ville a Deplacer de Neuf Cents Kilometres", OCP, I (1935), s.257-267; Paul Orgels, "Sabas Asidenos Dynaste de Sampson", Byzantion, X (1935), s 67 vd.; Bilge Umar, Trkiye'deki Tarihsel Adlar, stanbul 1993, s.702. 9 Gergios Akropolites, Khronike Syngrafe, yay., Antnios D. Panagiotou, Atina 2003. s.33-35; Niketas, s.219-220, 231, 331, 343, 350; Trke ev., Demirkent 2006, s.202 vd., 210; Demirkent, Niketas Khoniates'in Historia's (1195-1206), stanbul 2004, s. 184, 210-211, 226; ayrca bkz., Savvides, Vyzantina Stasiastika kai Aftonomistika Kinemata sta Dodekanesa kai ste Mikra Asia 1189-1240, Atina 1987, s.173-190, 231-245. 246-251; ayn yazar. Byzantium in the Near East: its relations with the Seljk sultaute of Rum in Asia Minr, le Armenians ofCilicia aul the Mongols, A.D. c. 1192-1237, Selanik 1981, s.59 vd.; Orgels, a.g.m., s.67-80; 1. Kordatos, Historia tes Vyz.alines Aftokratorias, (1204-1453), ( II. Atna 1960, s.40; C.M. Brand, "Theodore Mankaphas", ODB, C.2, New York-Oxford 1991, s.1286-1287; ayn yazar, "Asidenos, Sabbas", ODB, C.l, s.207; Alexander Kazhdan "Mavrozomes", ODB, C.2, s.1319-1320. 10 Savvides, Kinemata, s.231. " Ankara ilinin gneybat blmn; Eskiehir, Ktahya, Afyon illerinin tmn; Denizli ilinin kuzey yarmn ve hatta Konya ilinin kuzey parasn kapsyordu. Bkz., Umar, a.g.e., s.663.


idarecisi olduunu grmekteyiz12. bn Bibi'nin "Byk Rum Kayserlerinin soyundan Melik Mavromes" olarak bahsettii13 Manuel Mavrozones, 1. Gyaseddin Keyhsrev'in hayatnda ok nemli bir yere sahiptir.

1203 Temmuz'unda Hallar tarafndan tahttan indirilen III. Aleksios Angelos, imparatorluk hazinesi ile birlikte bakenti terk ederek Trakya'ya geerken, uzun sredir Bizans bakentinde srgn olarak bulunan 1. Gyaseddin Keyhiisrev de karklk ierisindeki bakentten ayrlp Manuel Mavrozomes'in yanna snd14. I. Gyaseddin Keyhiisrev ile Manuel Mavrozones arasndaki dostluun ne zaman baladna dair kaynaklarda ak bir ifade bulunmamaktadr. bn Bibi, Keyhsrev'in mparator'un huzurunda kendisine kstahlk eden Frenk valyesini bir delloda ldrdkten sonra, mparator'un, stanbul'da kalabalk sayda bulunan Frenklerin bu olayn intikamn almak isteyeceklerinden korktuunu ve ortalk sakinleinceye kadar Sultan'a Mavrozomes'in yanna gitmesini sylediini ve Sultan'n bu olay zerine stanbul 'dan ayrlarak Mavrozomes'in adasna15 gittiini ifade etmektedir"'. Ancak I. Gyaseddin Keyhsrev, Manuel Mavrozomes'in yanma hamisi durumunda olan III. Aleksios'un tahttan indirilmesinden sonra gitmi olmaldr17. Keyhsrev uzun sre kald stanbul'da muhtemelen bu mehur Bizans beyi ile tanm ve zamanla dostluklar ilerlemiti.

Konya'da ikinci defa Seluklu tahtna oturuncaya kadar Mavrozomes'in yannda kalan Keyhsrev bu arada Manuel Mavrozomes'in kzyla evlendi11". Bylece aralarnda akrabalk ba kurulan Keyhsrev ve Mavrozomes'in bundan sonra kader birlii yaptklar grlr.

12 Savvides. Kinematc, s.232; Angold, Laskarids, s.13, 61, 100. 13 bn Bibi, El Evamir'l-Ala'iye Fi'l-Umri'l-Ala'iye, yay.. A. Sadk Erzi, Ankara 1956. s.57; Trke ev., Mrscl ztrk, C.l. Ankara 1996. s.76. 14 Tucer Baykara. /. Gyaseddin Keyhiisrev (1164-1211), Gazi-elit, Ankara 1997. s.25; Selim Kaya. 1. Grseddi Keyhsrev ve II. Sleynanah Dnemi Seluklu Tcrili (1192-1211), Ankara 2006, s. 112. 15 Mavrozomes'in bulunduu yer hakknda kaynaklarda farkl bilgiler verilmektedir. bn'l-Esir ve Ab'l-Farae burasnn bir kale olduunu sylerken (bn'l-Esir, e/ Kmil f't-Trih, C.X1I yay., Carolus Johannes Tornbeg, Beyrut 1386/1966. s.200; Trke ev., Abdlkerim zayd, C.XI1 stanbul 1987. s. 169" Gregory Ab'l-Farac bn'l-br (G. Barhebraeus), Ab'l-Fcrcc Tarihi, ngilizce'den Trkeye ev. . R. Dorul, C.II, 2. Bask, Ankara 1987, s.474) Aksarayi ve Kad Ahed bu yerin bir ada olduu grndedirler (Aksaray!, Miismeret'l-Ahbr ve MiisayeretU'l-Ahvr, yay. O. Turan. Ankara 1943, s.31; Trke ev., Mrsel ztrk, Ankara 2000. s.24;" Nideli Kad Ahed, el-Veled'-efik, Fatih Ktphanesi, No: 4519, v,148b). Tucer Baykara ise bu yerin stanbul yaknlarnda, hatta Marmara Deizi'nin gney taraflarnda olduu grndedir. Bkz., Baykara. a.g.e., s.25; Bu konu ile ilgi grler hakknda ayrca bkz.. Osman Turan. Seluklular Zamannda Trkiye. 4. bask stanbul 1996, s.270-271. dipnot 6. "' lm Bibi. s.57-58; Trke ev., I, s.76. 17 Turan, a.g.e., s.270. 18 Niketas, s.343; Trke ev., Demirkent 2004, s.210; bn Bibi, s.80; Trke ev., C.l, s.101; ayrca bkz.. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler. Trke ev.. Yldz Moran, stanbul 1979, s.126.

146 Yusuf Ayii

IV. Hal seferi ordularnn 1204 Nisan'tnda stanbul'u ele geirmeleri sonucu merkez ynetimin ortadan kalkmas, imparatorluun eitli blgelerindeki birok yerel hkim gibi Mavrozomes'e de bulunduu blgede bamsz bir idare kurma frsatn verdi19. ok gemeden II. Rkneddin Siileymanah'n lmnn ardndan Keyhsrev'i Seluklu tahtna geirmek isteyen Seluklu beylerinin Hacib Zekeriya araclyla kaynpederinin yannda bulunan Keyhsrev'i tahta oturmas iin Konya'ya davet etmeleri zerine Mavrozomes, sahip olduu tm kuvvetlerle damadna kendisinin yannda olduunu syledi20. Mavrozomes, hi phesiz damadnn Seluklu tahtna oturmas halinde Phrigya blgesindeki hkimiyetinin gvence altna alnacann ve Seluklularn destei ile rakiplerine kar stnlk salayabileceinin farknda idi21. Gerekten de Anadolu'daki konumu ile I. Theodoros Laskaris'in Komneos kardelerden sonraki en byk rakibi olan Mavrozomes, I. Gyaseddin Keyhsrev'in Seluklu tahtna oturmasndan sonra Phrygia blgesindeki hkimiyetini daha da kuvvetlendirdi. Bundan sonra emrindeki Trkmenler ve damadnn kendisine gnderdii Seluklu birlikleri ile Menderes havzasndaki Bizans ehirleri zerine aknlar dzenledi22.

1205 yl balarnda Bithynia blgesindeki2 , Hristiyan ahaliye hkimiyetini kabul ettiren Laskaris, her geen gn daha da tehlikeli hale gelen Mavrozomes'in faaliyetlerine son vermek iin harekete gemeye karar verdi. Bu nedenle o, 1205 yl sonunda Mavrozomes meselesine kesin bir zm getirmek iin David Komneos ile Paphlagonia24 ve Bithynia blgesindeki mcadelesine ara verdi. Taraflar arasnda meydana gelen iddetli savata Laskaris'in kuvvetleri galip geldi. Mavrozomes kamay baarrken emrindeki Trk kuvvetlerinden ou kltan geirilmi ve ilerinde nemli beylerin bulunduu pek ou da esir edilmiti2". Ancak ok gemeden znik imparatoru, Seluklu sultan ile anlamak zorunda kaldndan istemeyerek de olsa Manuel Mavrozomes'in Phrygia blgesi ve evresindeki hkimiyetini yeniden tand26. Laskaris'in tavrndaki bu deiiklik, znik hkmdarnn bu esnada daha ciddi sorunlarla uramak

,lJ Savvidcs, Kinemata, s.232. 211m Bibi, 80; Trke ev., C.I, s. 101 21 Miller, a.g.e., s.16. 22 Niketas, s.343; Trke ev., Dcmirkent 2004, s.210; ayrca bkz., Turan, a.g.e., s.281. 23 Anadolu'nun kuzeybat yannda, yaklak olarak bugnk Bursa, Bilecik, Bolu. Sakarya, Kocaeli illerini. stanbul ilinin Anadolu'daki parasn, Zonguldak ilinin bat yarmn kapsayan blgenin ad. Bkz., Umar, a.g.e., s.167. 24 Anadolu'nun Karadeniz blgesinde, batsndaki Bithynia'dan Filyos ay ile. dousundaki Potos'tan Kzlrmak ile ayrlan, gneyindeki Phrygia ile doal snr olmayan blgenin ad. Bkz., Umar, a.g.e., s.636. 25 Niketas, s.343; Trke ev., s.211; Savvides Byzantium in the Near East, s.6l; ayn yazar, Kinemata, s.233-234; Paris Gounarides, "Theodoros I Komneos Laskaris", EEE. C.4. Atina 1985. s.62. 2fl Savvidcs, Byzantium in the Near East. s.62; Gounarides. "Theodoros 1", EEE, s.62.


zorunda olmasndan kaynaklanyordu. Zira bir taraftan David Komnenos'un Paphlagonia blgesindeki faaliyetleri dier taraftan stanbul'daki Latinlerin, hkimiyet sahasna doru yaylma abalan znik imparatorluu asndan daha byk bir tehdit oluturmaktayd. Bu sebeple I. Theodoros Laskaris, 1206 yl balarnda Denizli, Honaz ve Menderes nehrinin dolanp sularn denize dkt blgeye kadar olan arazileri Mavrozones'e brakt27. Laskaris'in Seluklu sultannn kaynpederine terk etmek zorunda kald Bat Anadolu'daki bu iki nemli merkez, Manuel Mavrozomes'in 1230 ylnda lmnn ardndan Seluklu topraklarna katld28.

Manuel Mavrozomes'in 1206-1207 tarihinden sonraki faaliyetleri hakknda Bizans kaynaklarnda bilgi bulunmamaktadr. Bununla birlikte bn Bibi'nin eserinde I. Gyaseddin Keyhisrev ve ondan sonra tahta oturan oullar I. zzeddin Keykavus ve I. Aleddin Keykubad dneminde Seluklu Devleti hkmet mekanizmasnda st dzey grevlerde bulunan ve kendisinden "Mafrozom" ya da "Emir Komnenos" olarak bahsedilen Manuel Mavrozomes'in sonraki faaliyetleri hakknda bir takm ayrntlar bulunmaktadr29.

b- Theodoros Makaphas

Bu dnemde Bat Anadolu'da Bizans'a sorun kartan ve Seluklular tarafndan desteklenen yerel hkimlerden bir dieri Theodoros Mankaphas'tr. Anadolu kkenli olduu dnlen Theodoros Mankaphas'n faaliyetleri XII. yzyln sonlarndan itibaren takip edilmekte olup, ailenin daha nceki tarihi hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir30. Yunanl tarihi Aleksios G.C. Savvides, "Mankaphas" isminin Yunanca bir kelime olmayp, Tiirkede kullanlan "Mankafa/Mankafallk" teriminin

: Nikelas, s.350; Trke ev., Demirkent 2004, s.226; ayrca bkz., Warrc Treadgold, .4 Hisory of the Byzantine State and Society, Stanford, Califoria, 1997, s .714. * Nikelas, s.350; Trke ev., Demirkent 2004, s.226; ayrca bkz.. Cahcn, Anadolu'da Trkler, s.126; ayn yazar, "Kaykhusravv 1". El2, C.IV., Lcidcn 1978. s.816; Kazhdan, "Mavrozones", s.1320; . Melikoff, "Denizli". El2, C.ll, Leiden-London 1965, s.204-205.

1223 ylnda bata Seyfeddin Ayaba olmak zere kendisine rakip olarak grd nemli Seluklu beylerini ortadan kaldran Aleddin Keykubad, Ayaba'nm yerine Beylerbeylii makamna Mavrozomes'i getirmiti. Yine Aleddin Keykubad, 1225 ylnda Ermeni Kral Leon zerine Mbrizddin avl ve Manuel Mavrozones komutasnda bir ordu sevk etmiti. bn Bibi, s. 266 vd., 305. 334 vd.; Trke ev., I, s.284 vd.. .320, 345 vd.; ayrca bkz., Mehmet Ersa, "I. Aleddin Keykubad'm ukurova Siyaseti", XIV CIEPO (14th. Symposim of the Coe International d'Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes) Uluslar aras Trk ncelemeleri Kongresi, zmir 18-22 Eyll 2000, Ankara 2004, s.166-168; ayn yazar, "Seluklu Ermeni likileri", Trkler, C.VI. Ankara 2002, s.640; Emine Uyumaz, Sultan I. Aleddin Keykubad Devri Tiirki\e Seluklu Devleti Siyas Tarihi (1220-1237), Ankara 2003, s.32.

Nikctas, Theodoros Mankaphas Alaehir'de mparator'a kar ilk olarak ayaklandnda (1188/1189) "balangta babasnn ehrindeki sradan halk onu destekledi" ifadesini kullanmaktadr. Bu ifadeden Theodoros'un ailesinin Akehirli olduu ya da kendisinden nce babasnn Alaehir'de idareci olduu anlalmaktadr. Bkz.. Niketas, s.219; Trke ev., Demirkent 2006, s.203.

148 Yusuf Ay

Yunancalatrlm hali olduunu belirtmektedir. Gerekten de Niketas ve Akropolites'in eserlerinde "MoroTheodoros" (M6ros=aptal, ahmak) eklinde gemektedir". Savvides, Mankaphas ' n hizmetindeki Trk paral askerlerinin Yunancadaki "MoroTheodoros" terimini kendi dillerine Mankafa Theodoros olarak evirdiklerini ve daha sonra Bizans yazarlarnn bunu Mankaphas eklinde Yunancalatrdklar grndedir ve bu ismin, Theodoros Mankaphas'n 1205 ylnda isyannn bastrlmasnn ardndan bir daha Bizans kaynaklarnda gemediini ifade etmektedir32.

Bat Anadolu Blgesindeki nemli ticaret merkezlerinden birisi olan Alaehir'deki Bizans idarecisi olan Theodoros Mankaphas'n, Bizans ynetimine kar ilk hareketi 1189/90 ylnda mparator II. Isaakios Angelos'a kar Alaehir'de bamszln ilan etmesiyle balar. Theodoros Mankaphas'n Bizans idaresine kar balatt isyan hareketi iki aamal olarak 1189/90-1205 yllar arasnda yaklak 16 yl boyunca devam etmitir. 1189/90 ylndan 1196/97 ylma kadar devam eden ilk ayaklanma srasnda II. Isaakios Angelos ve III. Aleksios Angelos'a kar mcadele eden Mankaphas, 1204-1205 tarihlerindeki ikinci ayaklanmasnda znik hkimi I. Theodoros Laskaris ve stanbul'daki Latinlere kar mcadele etmitir.

1189/90'da Alaehir halkndan ballk yeminini alan Theodoros Mankaphas, daha sonra Lidya halkn isyana tevik etmiti. Bundan sonra evre eyaletleri kontrol altna almak iin harekete geen Mankaphas, bu arada zerinde kendi tasvirinin bulunduu gm paralar da bastrmt". Savvides, Mankaphas'n bu giriimleri srasnda Troas blgesinde ve Menderes havzasnda bulunan ve hemen hemen her dnem Bizans'a kar dmanlk duygular besleyen Ermeni kolonilerinden destek ve asker yardm saladn ifade etmektedir34. Zira Mankaphas'n isyan onlara byk kin besledikleri Ortodoks egemenliine kar harekete geme imkn vermekteydi.

Theodoros Mankaphas'n bu faaliyetlerinden haberdar olan mparator II. Isaakios, derhal Alaehir zerine yryerek ehri kuatt. Ancak uzun sren kuatmaya ramen ehri teslim olmaya ikna edemedi. Bundan sonra taraflar arasnda balayan bar grmeleri srasnda mparator, Mankaphas'n imparatorluk iddiasndan vazgeerek tekrar sradan bir vatanda konumuna dnmesini ve ehir halknn da kendisine sadakat yemini

31 Akropolites, s.33; Niketas, Theodoros'u baarsz olmasndan sonra herkesin onu bu lakapla andn ifade etmektedir. (Niketas, s.219-220; Trke ev.. Demirkent 2006. s.203). 3 2 Savvides, Kinemata, s.173; k.. Michael F. Hendy. "Byzantium. 1081-1204: The Economy revisted, Tvvety Years On", Tle Economy, Fiscal Aclministration and Coinage of Byzantium, Northampto: Variorum Reprints. 1989, III, s.33 ve dipnot 115. 33 Niketas, s.219; Trke ev., Demirkent 2006, s.203; ayrca bkz., Hendy, Coiuge and money in the Byzantie Empire, 1081-1261, Washington D.C. 1969, s.149. 3 4 Savvides, Kinemata, s.174-175.


etmesini istedi. Bylece ehirdekiler ile anlamaya varan mparator, bu antlama kurallarna uyulmasn kesin olarak salamak amacyla ehir halknn ocuklarn rehin alarak bakente geri dnd". Niketas Khoniates, mparator'un bakente dnmesinden sonra Thrakesion themas Duks'u (komutam) Dukas Vatatzes'in Mankaphas'a sadakat yemini etmi olan adamlarn para ile kendi tarafnda ekmeyi baardn ve Mankaphas' Alaehir'i terk etmek zorunda braktn yazmaktadr36.

Theodoros Mankaphas'n 1190 ylnda Alaehir'i terk etmesinden 1192 ylnda Seluklu sultan I. Gyaseddin Keyhsrev'in yanna gelmesine kadar geen iki yl boyunca neler yapt bilinmemektedir. Mankaphas, 1192 ylnda Keyhsrev'in yanma gelerek kendisinden yardmc kuvvetler istedi. Onun bu istei Seluklu sultan tarafndan kabul edilmemi ancak kendisine Uc blgelerinde faaliyetlerde bulunan Trkmenler arasndan asker toplamasna msaade edilmiti. Mankaphas, Trkmenler arasndan toplad kuvvetlerle Denizli ve Honaz taraflarn yamaladktan sonra babasnn lmnden sonra Seluklu tahtna geen I. Gyaseddin Keyhsrev'in yanna dnd. 1195-96'daki bu aknlar srasnda Honaz'daki Aziz Mikhail kilisesindeki mehur altar ve mozaikler de tahrip edilmiti37. Ayrca bu aknlar srasnda esir edilen ahali, Mankaphas ile birlikte hareket eden Trkmenler tarafndan Anadolu'nun i blgelerine gtrlmt. Niketas'm ifadelerinden38 Mankaphas'n Keyhsrev'in babasnn lmnn ardndan Seluklu tahtna oturmasndan hemen sonra Konya'ya geldiine baklrsa bu asi Bizans valisinin Trkmenlerden salad kuvvetlerle Bizans' uzun sre uratrd anlalmaktadr.

Theodoros Mankaphas, Bat Anadolu'daki Bizans merkezlerine kar giritii bu harektn ardndan tekrar Konya'ya, Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev'in yanma dnd. Onun Konya'ya dndn duyan mparator, kendisine para ile birlikte eliler yollad Sultan'dan byle ktlklere destek vermemesini istedi. Bu ekilde dncelerini ifade eden mparator, Mankaphas' teslim ettii takdirde onu ldrmeyeceini, hatta ikence dahi yaptrmayacam ve yalnzca uzun sre hapiste tutacan bildirip bu konuda garantiler verdi. mparator'un teklifine olumlu yant veren Keyhsrev, Mankaphas' Bizans'a teslim etti. Ancak I. Gyaseddin Keyhsrev'in bu davran, dier kardelerinin tepkisini ekti. Niketas'n belirttiine baklrsa dier Seluklu ehzadeleri kendi rzasyla ona snan birisini adil olmayan bir kazanca karlk Bizans imparatoruna teslim etmesinden dolay silaha

35 Niketas, s.220; Trke ev., Demirkcnt 2006. s.203. 3"Niketas, s.220; Trke ev., Demirkcnt 2006, s.203-204. 3 7 Niketas, s.220; Trke ev., Dcmirkent 2006, s.204-205; ayrca bkz., Speros Vryois, The Decline of Medieval Helenism in Asta Minr and the Process of Islmization from Eleventh through tlte Fifteenth Century, Berkeley, 1971. s.128; Savvidcs, Kinemata, s.176; ay yazar, Byzantium in the Near East, s.62; Turan, a.g.e., s.238. 38 Niketas, s.220; Trke ev., Demirkcnt 2006, s.204.

150 Yusuf Ay

sarlmaya hazrlanmlard. Bununla birlikte beklenen olmam ve Sultan yapt aklama ile kardelerini ikna etmiti39. Bu tarihten ikinci kez harekete getii 1204'e kadar Mankaphas'n faaliyetleri hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.

1204 ylnda stanbul'un Latinler tarafndan igal edilmesinin ardndan Theodoros Mankaphas'n Anadolu'da yeniden ortaya ktn grmekteyiz. Bu ikinci teebbs srasnda da yine Trkmenlerden yardm ald anlalyor. Mankaphas bu defa yalnzca I. Theodoros Laskaris ile deil, ayn zamanda stanbul'daki Latinlerle de mcadele etmitir. Nitekim Mankaphas, 19 Mart 1205'de Edremit yaknlarnda Henri de Flandre ile yapt savata kuvvetlerinin byk bir ksmn kaybettikten sonra glkle kamay baarmt'"1. Bu yenilgiden sonra kaynaklarda bir daha ismi gemeyen Mankaphas'n akbeti bilinmemektedir.

c- Sabbas Asidenos

Bat Anadolu blgesinde merkez idareye kar isyan eden yerel hkimlerden son olarak zerinde duracamz kii Sampsn ve evresindeki blgelerin denetimini ele geiren Sabbas Asidenos'tur. Bizans kaynaklarnda Asidenos ailesi ile ilgili bilgiler snrl olduundan bu ailenin dier fertlerinin faaliyetleri hakknda bir ey bilinmemektedir. stanbul'un Latinlerin eline gemesinden hemen sonra harekete geen Sabbas Asidenos'un, Sampson'daki bamszl 1204 yl ortalarndan 1206 yl sonlarna kadar yaklak iki yl boyunca devam etti. Bu sre boyunca aa Menderes vadisindeki verimli topraklar zerinde tam anlamyla hkimiyet kurduu grlen Asidenos'un I. Theodoros Laskaris'e kar ciddi bir rakip olduu anlalmaktadr. Ancak o da dier yerel hkimler gibi znik imparatorluuna kar bamszln koruyamam ve Laskaris'in hkimiyetini tanmak zorunda kalmt41.

1213-14'de Sabbas Asidenos'un Bizans sarayndan bir prenses ile evlenmesinin ardndan "Sebastokratoras" unvann aldn grmekteyiz. Sabbas Asidenos'un bundan sonraki faaliyetleri ve hangi tarihte ld hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir. 1214 ylndan sonraki bir tarihte lm olmas gereken Asidenos'un III. Ioannes Vatatzes dneminde hayatta olup olmad bilinmemektedir42.

39 Niketas, s.220; Trke ev.. Demirkent 2006, s.205-206; Kaya, a.g.e., s.23; Savvides 1. Gyaseddin Keyhsrev'in Mankaphas' 1205 ylnda I. Theodoros Laskaris'e teslim ettiini ifade etmektedir. Ancak Niketas bu olayn Sultann ilk saltanat dneminde olduunu aka ifade etmektedir. (Savvides, Kinemata, s.174. 178-179). 4 0 Savvides, Kinemata, s.177-178; Brand.. "Mankaphas, Theodore", ODB, C.l, s. 1286. 41 Savvides, Kinemata. s.247. 4 2 Savvides, Kinemata, s.247-248; Brand, "Asidenos, Sabbas", ODB, C.l, s.207.


Sonu olarak tarih boyunca tm corafyalarda merkez otoritenin ortadan kalkt dnemlerde bulunduklar blgelerde bamsz idare kurmak isteyen ahslar ortaya kmtr. XII. yzyln sonlarndan itibaren Bizans idaresinde ortaya kan zaaf ve nihayet 1204 ylnda stanbul'un Hallar tarafndan igal edilmesi sonucu devlet yapsnn tamamen zlmesinin ardndan imparatorluun arazisi zerinde Latinler ve Bizansl unsurlar tarafndan kurulan irili ufakl pek ok devlet ortaya kmtr. Epir despotluu, Trabzon imparatorluu ve znik imparatorluu gibi Bizans hanedan mensuplarnn kurduklar ve Bizans'n devamn salayan devletler dnda stanbul'daki Bizans idaresinin sona ermesinin ardndan ortaya kan bu siyas teekkllere balanmak yerine bulunduklar blgelerde bamsz bir idare kurmak isteyen pek ok yerel hkim Seluklularn ve Anadolu'daki yerel ahalinin desteini alarak bamszlklarn ilan etmilerdir. mparatorluun tm kurumlarn znik'e naklederek burada bir devlet kuran ve Bizans'n meru varisi olan I. Theodoros Laskaris, iktidarnn ilk yllarnda Trabzon'daki Komnenler, stanbul'daki Latinler ve Seluklular ile mcadele ederken, merkez devlet anlayna zarar veren bu yerel hkimlerin faaliyetlerine de son vermeye almtr. Eserlerini ok daha sonralar kaleme alan Bizans tarihileri bile onlarn mantksz olarak yorumladklar bu hareketlerinin imparatorluun otoritesinin ortadan kalkmasna ve Anadolu Hellenizminin mahkm edilmesine katkda bulunduunu ifade etmilerdir43. Ancak burada unu da belirtmek gerekir ki, znik imparatorluu dneminde yalnzca d tehditler ortadan kaldrlmakla kalmayp ieride de tam anlamyla bir hkimiyet kurulmutu. Bizans'n Bat Anadolu'daki varlnn kesin olarak sona ermeye balamas 1261'den sonra bakentin yeniden stanbul'a tanmasnn ardndan meydana gelen gelimeler ile ilgilidir.

Kaynaka

Ab' l -Farac, Gregory bn'l-br (G. Barhebraeus), Ab'l-Farac Tarihi, ngilizce'den Trkeye ev. . R. Dorul, C.II, 2. Bask, Ankara 1987.

Ahrvveiller, Helen Glykatzi, "L'Experience Nicene", Dumbarton Oaks Papers, 29, (1975), s.23-40.

Akropolites, Gergios, Khroike Syngrafe, yay., Antnios D. Paagitou, Atina 2003.

Aksaray, Kermiiddin Mahmud, Msmeretii'l-Ahbr ve Miisayeret'l-Ahyr, yay. O. Turan, Ankara 1943; Trke ev., Mrsel ztiirk, Ankara 2000.

Altan, Ebru, "Myriokephalon (Karamkbeli) Sava'nn Anadolu Trk Tarihindeki Yeri", Trkler, C.VI. Ankara 2002, s.630-634.

4 3 Savvides, Byzantium in the Near East, s.63.

152 Yusuf Ay

Angolcl, Michael, A Byzantine Govenmet in Exile Government and Society nder the Laskarids ofNicaea (1204-1261), Oxford 1975.

Baykara, Tuncer, I. Gyaseddin Keyhsrev (1164-1211), Gazi-ehit, Ankara 1997.

Brand, C.M., "Asidenos, Sabbas", The Oxford Dictionary of Byzantium, C.l , New York-Oxford 1991, s.207.

, "Theodore Mankaphas", The Oxford Dictionary of Byzantium, C.2, New

York-Oxford 1991, s.1286-1287.

Bryer, Anthony, The Empire of Trebizond and the Pontos, London 1980.

Cahen, Claude, "Kaykhusraw I", El2, C.IV., Leiden 1978, s.816.

, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, Trke ev., Yldz Moran, stanbul 1979.

Choniates, Nicetas, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Translated by Harry J. Magoulias, Detroit 1984; Trke ev., In Demirkent, Niketas Khoniates'i Historia's (1195-1206), stanbul 2004; Niketas Khoiates'in Historia's (1180-1195), stanbul 2006.

Demirkent, In, Hal Seferleri, stanbul 1997.

Diehl, Charles, "The Fourth Crusade and the Latin Empire", The Cambridge Medieval Ilistory, C.IV, Cambridge 1923, s.415-431.

, Bizans mparatorluunun Tarihi, Trke ev., A. Gke Bozkurt, stanbul 2006.

Ersan, Mehmet, "Seluklu Ermeni likileri", Trkler, C.VI, Ankara 2002, s.635-644.

, "I. Aleddin Keykubad'n ukurova Siyaseti", XIV CIEPO (14th. Symposium of the Conite International d'Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes) Uluslar aras Tiirk ncelemeleri Kongresi, zmir 18-22 Eyll 2000, Ankara 2004, s.161-169.

Evangelides, Tryfn, Historia tes Trapezountos apo ton Arklaiotatn Khronon mekhri ton Kathemas, Odessos 1898.

Fallmerayer, Jacob Philipp, Geshichte des Kaiertums vo Trapezunt, Mnih 1827/ Hildeheim 1964.

Gardner, Alice, The Lascarids of Nicaea The Story of an Empire in Exile, Amsterdam 1964.

Gibbon, Edward, The History of the Decline and Fail of the Roman Empire, C.VI, London 1913.

Gounarides, Paris, "Theodoros I Komnenos Laskaris", Ekpaidevtike Hellenike Enkyklopaideia, C.4, Atina 1985, s.62.


Hendy, Michael F., Coituge and money in the Byzantine Empire, 1081-1261, Washington D.C. 1969.

"Byzantium, 1081-1204: The Economy revisted, Twenty Years On", The Economy, Fiscal Administration and Coinage of Byzantium, Northampton: Variorum Reprints. 1989, III, s.1-48.

bn Bibi, El Evamir'l-Ala'iye Fi'l-Umuri'l-Ala'iye, yay., A. Sadk Erzi, Ankara 1956; Trke ev., MUrsel ztrk, C.I, Ankara 1996.

bn'l-Esir, el Kmil f't-Trih, C.XI1 yay., Carols Johannes Torberg, Beyrut 1386/1966; Trke ev.. Abdlkerim zaydn, C.XII stanbul 1987.

Jerphanion, G.de, "Sampson et Amisos Une Ville Deplacer de Neuf Cents Klometres", Orientalia Christiana Periodica, I (1935), s.257-267.

Kaya, Selim, I. Gtyseddin Keyliisrev ve 11. Siileymanah Dnemi Seluklu Tarihi (1192-1211), Ankara 2006.

Karsten, Fledelus, "Byzantium and the West 1204-1996 a European Perspective", Byzantium, Identity, Image, lnfluence, Majr Papers, XIX International Congress of Byzantine Studies University of Copenhagen, 18-24 August, 1996, Copenhagen 1996, s.373-389.

Kazhdan, Alexander, "Mavrozomes", The Oxford Dictionary of Byzantium, C.2, s.1319-1320.

Kordatos, I., Historia tes Vyzatines Aftokratorias, (1204-1453), C.II, Atina 1960.

Lampsides, O.D., "Apopseis epi tou Kratous ton Megaln Komnenn", Arkheion Pontou, 24 (1961), s. 14-34.

"Peri ten drysin tou Kratous ton Megaln Komnenn" Arkheion Pontou, 31 (1971-1972), s.3-18.

Melikoff, "Denizli", El2, C.II, Leide-London 1965, s.204-205.

Miller, William, "The Empire of Nicaea and the Recovery of Constantinople", The Cambridge Medieval History, C.IV, Cambridge 1923, s.478-516.

, Trebizond, The Last Greek Empire of the Byzantine Era 1204-1461,

Chicago 1969.

Nicol, Donald M., The Despotate ofEpiros (1204-1267), Oxford 1957.

"The Fourth Crusade and the Greek and Latin Empires, 1204-1261", The Cambridge Medieval History, IV, (1966), s.275-330.

, "He Aftokratoria tes Trapezountos", He Historia tou Hellenikou Ethous, C.9, Atina 1980, s.325-331.

154 Yusuf Ayii

"Apo ten Alse s ten Anaktese tes Knstantinoupolles (1204-1261",

He Historia tou Hcllenikou Ethous, C.9, Atina 1980, s.76-106.

Nideli Kad khme,el-Veled'-efk,ah. Ktphanesi, No: 4519.

Orgels, Paul, "Sabas Asidenos Dynaste de Sampsn",Byzantion,X (1935), s.67-80. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Iltan, 3. bask,

Ankara 1991.

Papadopoulos, A.A., "Aleksios I Komnenos". Megale Ellenike Enkyklopaideia, C.14, s.782.

Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, C.111, Trke ev., Fikret Iltan, 2. bask, Ankara 1992.

Samouelides, Khrestos, Historia tou Pontiakou Hellenismou, 3. bask, Atina 2002.

Savvides, Aleksios G.C., Byzantim in the Near East : its relatios with the Seljk sultaate of Rm in Asia Mior, the Armenians of Cilicia and the Mongols, A.D.c. 1192-1237, Selanik 1981.

, Vyzantina Stasiastikc kai Aftoomistika Kinemata stc Dodekanesa kai ste Mikra Asia 1189-1240, Atina 1987.

. "Trapezounta Aftokratoria (1204-1461)" , Megale Getike Enkyklopaicleia, C.51, Atina 1988, s.175-177.

, "Byzantium's Oriental Front in the First Part of the Thirteenth Centuy: The Empies of Nicaea and Trapezous (Trebizond) in view of the Sel jk and Mongol Menace", VyzantinoTtmrkika Meletemata, Atina 1999, s.49-69.

Sryani Kei Mikhail Vekayimesi, Trke ev.. H. D. Andreasyan (Tiirk Tarih Kurm'nda Baslmam nsha).

Treadgold, Warren, A History of the ByZntine State and Society, Stanford, California, 1997

Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, 4. bask stanbul 1996.

Umar, Bilge, Trkiye 'deki Tarihsel Adlar, stanbul 1993.

Uyumaz, Emine, Sultan I. Aleddn Keyktbad Devri Trkiye Seluklu Devleti Siyas Tarihi (1220-1237), Ankara 2003.

Vasiliev, A.A., "The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222)". Speculum, XI (1936), s.3-57;

Vryonis, Speros, The Decline of Medieval Helenisrn in Asia Minr and the Prucess of Islmizationfrom Eleventh tlrough the Fifteentl Centuy, Berkeley, 1971.

10497

Documents