....

FAHREDDif\1 RAZi'NiN A • ..,.. J • •

"MEFATIH'UL-GAYB" TEFSIRi ÜZERiN·E BAZI MULAHAZALAR

Dr.Yasin CEYLAN

Ortadoğu Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi

Dr. Yasin CEYLAN

1950 yılında Şanlıurfa'da doğdu. 1969 yılında Diyarbakır lmam-Hatip Usesini bitirdi. Erzurum Yüksek islam EnsUtüsü'nü .1973, A.Ü. Edebiyat Fak. IngilizDili ve Edebiyatı bölümünü 1974 yı- .· lında bitirdi. 1975 yı~nda dok1ora yapmak üzere Ingiltere'ye gitti. 1977'de Edinburgh U niversitesi'nin Arapça ve Islami Araştırmalar Bölümüne kabul edildi. 7heology and Tafsirin the Major Worksof Fakhr al-Din af· Razi" adlı teziyle dok1or oldu. Ingiltere dönüşü çe­şiUi Yüksek Okul ve Fakültelerde okulmanlık yaptı. Islam Kültürü ve FelseJı:%alanında araştırmatarı bulunan Yasin CEYLAN, halen ODTU ~ancı Diller Yüksek Okulu Modern Diller Bölümünde öğ· retim göre\•lisl olarak çal.ışm~ktadır.. . . . .

SOME NOTES ON FAKHR AL~DIN

AL~RAZI'S MAFATIH AL-GAYB

This paper is merely a preliminary outline for the study of Fakhr ad·Din ar-Razı ... s Tafsir.

Bu araştırma Fahreddin Razi'nin tefsiri ve önemli

görüşlerini özP.tlem~k amacıyla kaleme alınmıştır.

The problem of whether the verses of the Qur'an should be interpreted or not was first discussed by

the early muslimsafter the death of the Prophet, who

had during his life answered any question in connec­

tion with meaning of the Qur'an.

As the vast majority of the early muslims spoke

pure Arabic and since the Qur'an was revealed in

their language, the need for further interpretation

was not due to the literal r:neaning and the usage of

the words.w.hich ıater non-Arabs did not find easy. Although there are few. expressions in the Our'an

with which the companions were unfamiliar, they

islami Ara.ştırnialar Sayı: 3 Ocak-1987

~'Kur' an ayetleri tefsir edilmeli mi, edilmemeli mi?"

sorusu peygamberin ölümünden sonra tartışılmıştır.

Peygamber hayattaykan ayetleri e ~lgili açıklamalan

bizzat yaptığından, tefsir ve te'ville ilgili bir müşkil

mevcut değildi.

Kur'an'ın Arap diliyle vahyedilmesi ve ilk müslü­

maniann fasih arapça konuştukları gerçeği gözö­

nünde tutulunca, ayetleri tefsir gereğinin lugat an­

lamları ve kelime kullanışlarından kaynaklanmadığı

anlaşılır, Bu husus d.aha ziyade daha sonraları müs­

lüman olan Arap olmayan kimseler için bir güçlük

teşkil etmiştir. Her ne kadar sahabenin de yabancı

47

were by no means serious abstanetes to their under­standing of the Qur'an. The case of ambiguous

verses is an exception. For, the ambiguity of their meaning was recognized eve n in the time of the Pro­phet, without further efforts to comprehend them.

The main reason for emer~ence of the later voı\.1-minous commenta_ries is probably the attempt by th-~

human lntellect to find enswers in the Sacred Book to the problems of the different ages and different places. This seems even more probable when the his~orical account of different times are given due consideration in respect to contents of the commen­

taries written in those times. Thus, in the fırst two centuries of Islam when linguistic studies were pop­

ular, the commentaries written at the Se times usually · Aeal with the analysis of the grammatical structure of . J.he Qur'an, whereas in the lcı,ter centuries due to the · "development of theology and jurisprudeııce the ,.,_ .

.' :(;çımmentators .have tried to taekle theological and Judical issues in their b~oks. The interest and the specific field of the commentatar is anather factor in modifying his commentary. Thus, some philologists Ilke al-jassas, ai-Wahidi and AbCı Hayyan have tried

to interpret the text of the Qu r'an only from a linguis­tic point of view. Some other commentaries, Ilke thçıse of Tha'Jabi and • Ala'l ad-Din al Baghdadi are fuil of second-hand biblical stories. The sufıs j,~~.e in_terpreted the meaning of the Qur'an to their ~ste to the ex~end that they regard and expressian o.f-a concrete entity asa metaphor for a hidc!en ab­

. ~~ract. Same other commentators Ilke ai-Ourtubi has emphasized judicial aspect of the Qur'an and neglected other aspects.

The commentaries on the Qur'an have alsa been roughly devided into two. 1) Traditional commenta­ries, 2) Ratio~ai commentaries. The traditional com­mentaries interpret the verses of the Qu~an in the light of the hadith s and the oç:casions of revelations. They usualiy do not deal with current problems. The commentaries of at at-Tabari and Ib n ai-Kathir can be given as examples fo( this branch of cohımenta­ries. The rational commentaries on the other hand

try to fınd out ~e relation of the canteri ts of the Scrip­ture to the events and the problems of their times. In

this pro~ess of interpretation th~ ratian al approach is given" the priority. ıraditions were alsa used öy ad~

48

F.Razi'nln Tefslrl Ozerlne/Dr.Yasln CEYLAN

olduklan bazı ifadeler Kur'an'da geçmişse de bun­lar, Kur'an'ı anlarnalarına ciddi bir engel değildi. Ta­

bii müteşabih ayetler bundan müstesnadır. Çünkü bu ayetlerdeki mübhemlik Peygamber zamanında

da kabul edilmiş ve daha iyi anlamak için detaylı açık­lamalardan kaçınılmıştı.

Kur'an tefsiri alanında müşclhade edilen büyük inkişafın başlıca sebebi muhtemelen insan aklının değişik yer ve zamanlarda ortaya çıkan meselele re ilahi kitapta cevap aramasıdır. Bu husus, muhtelif

asırlarda yazılan tefsir kitaplarının muhtevalarıyla,

muasır tarihi vakalar mukayese edildiğinde daha da

iyi anlaşıl ır. Nitekim ilk asırda yazılan tefsirkitaplann­da gramer ve tilolajik bilgilere daha fazla yer veril­

miştir. Daha sonralan kelam ve fıkıh ile ilgili mesele­ler fazla önem kazandıkları ndan, bu devirde yazılan

tefsirlerde bu meselelere ağırlık verilmiştir. Müfessi­rin bilgi alanı ve ilgi duyduğu kon~lar tatsirinin şekil­

lenmesinde başka bir faktördür. Cassas, Wahidi, Eb Cı Hayyan gibi bilginler Kur'an tefsirinde dil kural­

ları, kelime menşe'leri gibi hususlara önem vermiş­lerdir. Sa'labi ve .Alauddin ei-Bağdadi'nin tefsirleri ikinci elden ·israiliyyatla doludur. Süfi müfessirler, ayetleri kendi görüş açılarından açıklamış ve çoğu zaman_ batı ni ve mecazimanalar uğruna zahiri ma­nal an feda etmişlerdir. Kurtubi gibi müfessirler de ayetlerin fıkhi yönlerine ağırlık vermişlerdir.

Kur'an üzerinde yazılmış tatsirler kabaca ikiye 1

ayrılır: 1. Nakl e dayanan tefsirler,ll. Akla dayanan tef-sirler. Nakli (Rivayet) tefsirler ~yetlerin açıklamasin­da hadis ve vahiy anındaki olayları (Esbab~ı Nuzül) kullanırlar. Taberi ve ibn Kesir tefsirleri buna örnek verilebilir. Akli (Dirayet) tefsirler, Kur'an ayetleri ile yaşadıklan hadiseler arasında bir ilgi bulmaya çalı­şır ve bunu akli temellere dayandırırlar. Bu tür tefsir­

·Jerde hadis ler e de yer verilmiş, ancak bu sadece ak li biryaklaşı-mı desteklemek için yapılmıştır.

Fahr~ddin Razfnin retsir-i Kebir'i, M.efatihu'I­

Gayb akli tefsirin en iyi örneğidir. Tefsir, tüm islami ilimierin doru k no'l<taya çıktığı h leri 6. asrın sonların­da yazılmıştır. Ehl-i Sünnet ile Mu'tezile arasındaki ihtilaflaryol ayrımı noktasına varmış, mutekillimün ile felasife arasındaki münakaşalar Gazali'yle sonuç- . lanmıŞtır. Bu ihtilaf ve münakaşalarda Ehl-1 Sünnet

···---- .. --·- - - -..--. .

islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987

F.Razi'nln Tefsirl Üzerine/Dr.Yasln CEYLAN

herenis of the rational:approach, but only to confirm ..:_ttı.ıu:.aJ!QDgL~rı<}!yşjs_ot_ the. corıımentator.

Fakhr ad-Din ar·Razl's commentary ..,....ı~ ~u. · ·Mafatih ai·Ghayb- isa good example of

the second category. lt is written at the end of the sixth century of the Hijra when almost all the branches of the lslamic s€iences had reached their cliinax. By that time the theological dispotes be­tween the Sunnites and the Muctazilities and espe­cially the conflicts betwe:n the philosophers and_ the theologians had reached a stage where the Sunnite arguments seemed to have almost won the day. Fakhr ad-Din ar-Razi has been considered by many authorities as the last and the greatest scholar to represent the scientific achievements of this period. He excelled his contemporary scholars asa philoso­pher, theologian, historian, mathematician; astron­omer, physician and exegetists. ~mong his works, ai·Muhassal, Arba· 'in fi i.Jş'ul ad-Din and Mebahlth ai·Mashriqiyya were taught in the Madrassas all over the Muslim World for centu'ries<1>. His commen­tary ..,....;JI 1:7"\i.. ıs the best interpretation of the Qur'an from a rational point of view.' His belief that the Qur'an comprises every kin d of knowledJı.e caused him to put many things_of various scienceQ-?n his book. In the preface of the book he states that once he claimed that" ten thousand branches of knowledge could be deduced from Surat al-Fatiha, but so me le ss cultured people found this impossible. Therefore he commencad this long introduction which is one volum e out of thirty to prove that w hat he

. claimed was plausible<2l. The enormous size of his comm~ntary has drawn severe critisizms from var­ious scholars. The philologist and exegitisi Abu Hayyan allaged that ar-Razi put irrelevan! things in his bo ok. Furthermore so me scholars lik e Ib n Taym· iyya have undervalued the book, and the fatter said of it: as·Subki re­garded such critism as being unfair and answered it saying: !3l.

görüşü itibar görmüştür. Fahruddin Muhammed b. U mar er-Razi birçok otoritt:itarafından bu devrin bi­lim ve felsefe alanında en büyük temsilcisi kabul e dil· miştir. R~i, filozof, mütekellim, tarihçi, matematikçi, astronomi bilgini, h~kim_ve müfessir olarak çağdaş­larını geçmiştir. Eserleri arasında ei-Muhassal, Er­

ba'i~ fi Usul/'d-Din, Mebfıhisu'I-Meşrikiyye tüm is­lam Aleminde· asırlarca medreseler~e okutulmuş­tur.ııı. Tefsiri, Mefatihu'I-Gayb(Gaybın Anahtarları) aklitefsirin en güzel ömeğidir. Kur'an'da.her şeyin mevcut olduğuna dair inancı, O'nun, Mefatihu'I­

Gaibe her türlü bilgiyi sok~asına sebe~ olmuştur. Tefsir' inin girişinde şöyle bir hadiseden sözeöer: Bir

· defasın~a Razi, Fatiha süresinden onbin çeşit bilim dalınırr çıkartılabileceğini iddia eder, ancak dar gö­rüştü biri bunun imkansız olduğunu söyler. Bunun üzerine Razi otuz cildlik eserin bir cildini teşkil eden girişi yazmaya koyulmuştur.<2> Razi'nin Tatsirinin bü­yük hacimli oluşu birçok al_imin tenkidine sebeb ol­muştur. Dil bilgini ve Müfessir Ebu Hayyan, Razi'nin tefsirine gereksizşeyleri koyduğunu söyler. ibn Tey· mi yy e daha acımasız bir değerlendirme yaparak"

_;...;d'JI •.r JS" oy "der. Ancak Su b ki bu değerlendirmeyi bir haksızlık olarak mutala'a eder ve " ,r---<:!1_, •..r y oy " cevabını verir3l'

Razi .aleyhinde başka bir iddia da, Razi'nin mu­haliflerin ve özellikle Mu'tei:ili görüşleri uzun ·ve de­taylı bir şekilde ari:etmesi, ancak cevapla rcı gelince bunları az ve öz bir şekilde sunması ve'~'u seb.eble Ehl-i Sünnet pozisyonunuri zayıflamasına sebeb ol­masıdır. Belki de Razi'nin Mu'tezileye k~rşı bu dav­~anışı; lbn Teymiyye'yi, ·o~i.ın. Mu't~zileye ·mensub olduğunu ve ilahi sıfatıara inanma~ığı zehabıria sü­rüklemiştir. Zehebi daha ileri giderek Razi'nin dinin esasları üzerinde şüpheleri olduğunu ileri sürmüş,

Onu zayıf raviler arasında zikretmiştir. Ancak Subki bunu reddederek, Razi'nin bir muliaddis olmadığı ve

Zehebi'nin bu konuda dikkatsiz davrandığını söyle­miştir.

Başkabirithamdayazdığı" r • ..,...:!ı _ı'., .. ı.) r_p:..!ı '.:­.. adlı kitabından dolayı, Razi'nin sihri savun-

(1) Tarikh, p.291, Miftahvoıı. p.45: waıayat, vol.l.p.600; Walivol.4 p.248; Uyun. voı.ıı pp.28·29; Tabaqat, voı.ıv p.33; Lisanvoı.ıv p.426. (2) Matatihvoı.ı, p.2: (3) Wafivoı.ıv, p.254.

islami AraŞt1rtnalar Sayı: 3 Ocak-1987 49

Anather allegation is that ar-Razi gave short and unsatisfactory answers to the elaborately related views of his opponents, especially the Mu'tazilities,

and by so doing he weekened the po~ition of the Sunnites. Presumably it was.ar-Razi's treatment of the Mu'tazilities that made lbn Taymlyya to accuse ·him of be ing a Mu'tazilite and having no belief in the

attributes of God. Dhahabi has gone further and said that ar-Raziwas sceptical about the fundamen­tals of Islam. He en~murates ar-Razi among weak muhaddiths. as-Subki rejects such an accusation simply by saying that ar-Razi w as not a muhaddlth and it was the irresponsible of ad·Dhahabi to put · him among the muhaddlths.

Anather allegation has arisen because one of his

book calfed which was regarded as a favourable exposition of magic. as-Subki denies the existence of such a book by ar· Jlazi, but recent researches have proved that this book was actually written by ar-Razi. However the

.~bntent of the book has not confirmed the alleg-ations of the critics. Moreover, if his views on magic in Ml!fatlh are closely examined, it woutd be under­stood that ar-Razi is not permitting the kin d of magic which is forbidden by lslam14l.

These allegations, especially those cariceming his commentary have be en m ade probably because of two basic reasons. One is the difficulty the reader meets in grasping the interpreter's own explanations '!f the verses, after going through the long discus­sions which -folfow each verse. The second is-the problem created by his linking together varied.ele­ments from many different sources as explanations to the verses. This was not the case with the existing commentaries up to ar-Razi's time. Although az· Zamakhshari and Ab u Muslim-al- lsfahani had put many theological discussions into their commen ta-· ries, wh~ch are among the. sources ar-Razi used, they were by no means as verse~:tile and voluminous as Mafatih.ln order to give an encyclopedic ch arac­ter to his work, ar-R.azi recorded many theologicaJ and philosophical disputes from different soCırces. The titles of these sources ar~ usually given but sametimes omitted . .

F.Razi'nln Tefslrl Üzerlne/Or.Yasln CEYLAN

duğuna·dairdir. Subki böyle bir kitabın varlığını inkar eder, ancak son yıllardaki araştırmalar Razi'nin böy­le bir kitabı gerçekten yazdığını göstermektedir. Ma­mafih kitabın muhtevası iddiaları doğrular mahiyette değildir. Razi'nin, Mefatilıu'I-Gayb'teki sihlr ili ilgili görüşleri tetkik edilirse, O'nun Islam'ın menettiği si h­ri tecviz edemediği görülür.14 l

Razi'nin tefsiri ile ilgili tenkitler muhtemelen iki se­bebten kaynaklanmaktadır. Birincisi; okuyucunun, her ayetten sonra gelen uzun açıklamalardan (çeşitli dini ve felsefi ekallerin görüşleri v.s.) sonra, yazann bizzat kendisinin görüşlerini kavramakta zorluk çek­mesi. ikincisi; bu uzun açıklamalarda, çok değişik kaynaklardan malumatların nakledilmesi ve yazarın bunlar arasında bir ortak yön bulmaya çalışması. Daha önceki tefsirlerde böyle bir durum mevcut de­

ğildi. Gerçi Zemahşeri ve Ebu Muslim eı-lsfehani, tefsirlerinde kelam ile ilgili .münakaşalara yer ver­mişler1Razi de bu kaynakları kullanmıştır. Fakat bu tefsirler Mefatihgibi çok yönlü ve hacimli değillerdi. Tefsirine ansiklopedik bir karakter verrnek Için, Razi değişik kaynaklardan kelami ve felsefi i h tilatları kay­detmiştir. Bu kaynakların isimleri bazan verilmiş ba­zan da ihmal edilmiştir.

Razi'nin, muhaliflerin görüşlerini uzun ve detaylı arzedip kısaca cevaplarla yetinmesi iddiasına gelin­ce; bunun sebebi, karşı görüşlerin uzunca takdim edilmesinden sonra hissedilen psikolojik yorgunluk­tur<5ı. Ayrıca belli bir yerde Ehl-i Sünnet görüşlerini etraflıca sunmuşsa, başka bir yerde aynı mevzuyu tekrar işieyecek olursa, bu görüşleri yeniden sırala­mak yerine, okuyycuya daha önce iş!ediği aynı ko­nuyu hatırlatır ve oraya müracaat etmesi gerektiğini söyler.

Razi'nin kendine has tefsir metodu vardır. Bu me­todun özelliklerinden birisi, birbirinden kopuk gibi görünen ayetleri bağdaştırmaktır. Bunu, ya tek bir ifadeden değişik muhtemel anlamlarçıkartarak veya ayetler arasında gizli olan bir ilişkiyi ortaya çıkartarak gerçekleştirir. Mesela 21189 ayetini tefsir ederken: "Ey Muhammed, sana hilathalindeki aylan sorarlar.

De ki: "Onlar insaniann ve hac vakitlerinin ölçüsüdür. Evlere arkalarından girmeniz iyi değildir; iyi kimse kötülükten sakınan kimsedir. Evlere kapılarından gi­rin. Allah'dan sakının ki muradınıza eresiniz".

( 4 l Tabagıitv?ı: V P:36; Kaw~atvoi.~JII. p.46; Ma'şu~i,M.S: "Fakhr at·pin al-Razi an His Criticsi~ı~-:rıic s·ı;;ie~ v~; vıt967 p~ ~~~.;;~ Munazaratp.32, Dr.Zarkan M.Sallh, Fakhr al-Dm al· Razi wa-Ara uh ai-Kalamiyya wa+Falsafiyya p 52 Ca i ro 1963

(5) Mi~'ıitvoı. VIII p.542; U san voı.rv p.428, Wafivoı.ıv p.25t; Tarajim p.68. · • ·

so islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987

l 1

1 ,

The-accusation thal he gave unsatisfactory and short answers to the elebora te opinions of his oppo-

--nents~ ıs probatı1y6e.causeas rawrı has su9gested, he felt tired psycologically after the long· presenta­tion bf opposing views<5>. To this can be added the tacı that after answering his opponEmts elaborately and extensively ata given time he simply gives brief referances to that answer when the same questions of the opponents are raised.

ar-Razi has got his owrı approach to the interpre­tation of the Qur'an. He is famous particularly for his ski ll in reconciling the isolated verses in the Qur'an. This is usually done by drawing different possible meaning from a single expression, or discovering some implicit links between the isolated verse. Thus, in his interpretation of the verse 2/189 which runs as:

"They ask the O Mu hammad of New Moons. Say; they are fixed seasons for man ki nd and for the pil­

gimrage .. lt is not rightousness to go to houses by the backs thereof (as do the idolaters at certain sea­sons), but the rightous man is he who wardeth of (evil). So go to house s by the gates thereof.and ob­serve your duty to Allah that we ~ay be success~~·

To reconcile the second part of this verse which seems to be out of relation to the first part, ar-Razi goes into metaphorical interpretation, \Vhereas al­most all of the commentators have referred to the old arab customs. ar-Razi's solution is that the belie­vers could not appreciate the hidden motives'in the variations in the Moon concerning its light, so they were suspicious of its benefits. In dciing so they fol­lowed a wrong approach for, the correct a~proach is to move from the known to the unknown, that is to compare the actions of God the benefits of which are not clear, with those actions whose partical benefits are obvious. Moreover, since all the actions of God are free from futility and ignorance, the variations in the Moon should be attached to God's wisdom with­out full acquantance of practical advantages. There­fare in ar-Razi's opinion the phrase "entering the houses from their back" is "the error of wrong rea­soiıing", and has not to be un derstood at its face va­lue<6>.

(6) Matatih vol.ll p.147. (7) Nih8yat a/·§azpp.&-12; Matatih vol. p.225.

F.Razi'nln Tefsiri üzerine/Or. Yasin CEYLAN

Birbiriyle ilgisi yokmuş gibi görünen ayetin birinci bölümü ileikinci bölümünü ıtzlaştırmak için kendisin­den önceki müfessirler, eski arap adetlerine başvur­muşkan Razi bazı mecaz i te'villere geçer: Mü'minler Ay'ın değişik pozisyonlarda bulunmasıyle meydana gelen gizli hikmetleri takdir edememişler ve bu se­beble doğacak faydalardan şüphe etmişlerdir. Bunu yap~rken yanlış yolu seçtiler. Çünkü doğru yol, bili­nenden bilinmeyene geçmektir. Başka bir deyişle fay­

daları belli veaçık olan Allah'ın fiillerini, faydaları gizli olan Allah'ın fillerineesas yapıp inukayese etmektir. Ayrıca tüm !lahifiiller gereksizlik ve bilmezlikten uzak olduğundan, Ay' ın hareketindeki amaçlar da -bunun

·pratik taydalarına vakıf olmasak da- ilahi hikmete at­fedilmelidir. Binaenaleyh Razi'ye göre ayetteki "ev­lere arka tarafından girmek" ifadesi "yanlış akıl -yü­rütmek" şeklinde aniaşıimalı ve ifadedeki zahiri an­lam terkedilmelidir.<6l

Razi, tefsirinde Kur'an üslübunun mucizevi özel­liği üzerinde önemli açıklamalarda bulunur. Ona gö­re bağımsız kelimeler arasında üstünluk sözkonusu · değildir. Kelimeler, bir anlamı ifı:ıç!e etmek için cümle içerisinde kullanıldıkları iaman üsiünlük mukayese-

. si yapılabilir<7ı. Ayrıca fesahat vebelağata sebeb olan husus kelimelerin zahiri anlşmı değil, bu. zahiri an­lam la herhangi bir surette ilgisi olan ikinci dere c e de (ima edilen) anlamlardır.Bu görüşünde Razi, Abdul­kadir ei-Curcani ile Zemahşeri'den etkilenmiştir. " jl>;.s-) ' ' "'.ı• J jl.>:-.! ~ı <ı~ "adlı eseri eı-Curcani'nin " jt.,.s.~ı y~. · "ile" ~")\,lı } .,-i:

" adlı eserlerinin bir hulasasıdır. · eserlerinin bir hulasasıdır.

Kur:'an-ı Kerimdeki nasih ve men su h ayetler ·ko-nusunda, Mu'tezm, mufessir Ebu Muslim El-lsfeha­

ni'den etkilenmiştir. Hernekadar Istehani'nin 'nes­holayı, Kur'an ın Tevrat ve incilin yerine kaim olması­dir' tezini reddediyorsa da mensüh ayetleri n sayısını aziatmada onun delillerini kullanmıştır. Bu konuda Ebu Ali ei-Cubbai'nin görüşlerine de başvurmuş­tur<8>.

Razi, Şafii olmasına rağmen, mezhep kurucusu­nun, Kur'an ayetleri hadisle neshedilmez görüşüne katılmamaktadır<9J.

Muteşabih ayetler konusunda Razi, yeni ve tutarlı bir yaklaşım içerisindedir.Bu ayetleri n zahiri anlam­larının bırakılıp te'vile gidilmesinde ısrar eder. Bu h~-

(8) Malatih voı.ıv pp,380·383; . (9) Malatih vol. ı p.446; vol.l p.349; c.f. Aı·Shiifl'l Muhammed ldrls, AI·Risala ~.106 Cairo, 1940; Aı·Jassiıs Ahmed b. All Ahklim al·

Ouran. voı.ı p.445 Cairo, 1928.

Islami Araşıırm·aıar Sayı : 3 Ocak-1987, 51

ar-Razi's commentary is alsa remarkable for

showing the mi~aculous features çıf the Qur'an. Ac­

cording to him there is no superiority between sing-le,

independant words.lt is only after putting a word into

certain contextual relationships that the question of superiority of a word to anather emorges<7l: Secon-

dly, this question do es not involve the immidiale im­plications of the words, but rathe the secondary

or implicit implications which are related in one way

or anather to the direct meanings of the words. In this

field ar-Razi seems to be influenced by 'Abdu'l·

Qahir ai-Djurdjani and az-Zamakhshari. His book

called is in fact

a revised form of the works of ai-Djurdjani's

and

In this treatment of the abrogated and abrogating

verses, ar-Raziwas mainly influenced by the Mu'­

tatilite commentatar Abu _Muslim al-lsfahani. Al­

ıtiaugh he attacks al-lsfahfı!1i's vi e w that abrogation .

is lhe replacement of ttie_ Old and New Testamenis

t>9·~fhe Qur'an, ar-Razi In his efforts .to reduce the

· nUriıber of the _abrogated verses always advances

the prooıs ·oı al-lsfahanito support his views.ln this·

respect he alsa reters to the views of Abu 'Ali al_·

ojubba'i(8>.

Althqugh a Stıafi'ite ~cholar ar-Razi is critica! of

as-Shafi'i with regard to the latter's view that the verses of the Qur'an can not be abrogated by the ıra-

F.Razi'nin Tefsiri üzerine/Dr. Yasin CEYLAN

susta dayandığı ölçü akıldır. Ona göre, akli delil ile

nakli delil çelişirse akli delil tercih edilir10> • • {bk. Ib n

Ruşd'ün . aynı konudakigörüşleri, Faslu'T-Makal, s.15-17).Cenabı Hakkın zatı ile ilgili muteşabih ayet­

leri te'vil ederken Allah'ın felsefi tarifini (Vacibu'l V u·

cud) esas alır. Filozoflann, Yaratıcının yaratıklara

hiçbir şekilde benzemiyeceği ile ilgili kullandıklan

delilleriRazi de kullanmaktadır. Ayrıca Razi, Allah'ın

zatı ve el' ali ile ilgili müteşabih olmayan ayetleri, mü­

teşabihleri açıklamak için müracaat eder11l.Razi sırf

müteşabih ayetler konusunda" ..r...t..i.:lı ....-.-i. adlı birkitab yazmıştır.Bu kitapta Kerramilerin ve

Hanbelilerio görüşlerini çürütmeye çalışır.

Eş' ari mezhebine mensub olan Razi, tenkidlerini

Mu'tezile ve Kerramilere yöneltmiştir.- Bu devirde

Kerramiler güçlü durumda oldukları için Razi'ninşid­

detli tenkidleri halkın tepkisine yol açmıştır. Öyle ki

bir seferinde Razi devrin sultanının huzurunda Ker­

rami şeyhinin tezlerini çürütmüş ve hakaret etmiş, bu

sebeble Herat'ı terketmek zorunda bırakılmıştır12>._

Mu'tezile ile Ilahi Sıfatlarve ilahi Adalet konuların· da ihtilafı yanındaRazi, özellikle kesb {insanın fiileri­

nin sahibi olup olmadığı) konusundaMu'tezileyi ten­

kid eder13l. Eş'ari'nin zıddına Razi, insanın bir şey

yapmayave kesbine rpuktedir olmadığını savunur.

Çünkü ona göre insan, harekete geçmeye ve bir şeyi

diğerine tercih etmeye yetkili değildir. insanın başla­ma ve harekete geçme kabiliyeti Allah tarafından ya­

ratılmıştır. Binaenaheyh Razi'nin bu konuda Cebriy­

ye ile aynı çizgide olduğu gÖrüimektedir14l.

dftiÔns<9>. Razi'nin kayda değer bir yönü de din ile felsefeyi

'::-:,. · barıştırma çabasıdır.Ancak bu, ibn Ruşd'ün_de gö-

;As to the ambiguous verses especially the an- rüşü olan, hakikatın birliğine olan inancından dolayı

th'rÖpomorphic expressions abôut the-essen-ce or ··-·-değildir. ibn Ruşd'e göre gerçeğe, ya iyi anlaşılmış GÔciar·Razi adapts a new and consistenüıpproach. felsefe_ veya doğru te'vil edilmiş vahiy ile varılabilir. His insistence is mainly upon the avaidence of the li- Raziise vahyin üstönlüğüne ve filozoflan n görüşleri-

tera! meanings of these e,xpressions. The evidence

on which he depends is reason. Re ason in his vi e w is

superior to Iradition if one contradi~ts the other and

no way of reconciliation is foundcıoı. Thus, the philos­

ophical definition of God seems to be the principle, to

which ar-Razi regulates all the meanings of the an­

thropomorphic verses, The proofs which were used

by the philosophers for the dissimilarity of the ~rea­

tor to created entities, have alsa been used by ar­

Rfı.:zi in defense of his.approach. Secondly, the exist­

ence of ttie anti-anthropomorphic verses is further

ni reddetmek için felsefi m~todları kullanır. Bu amaç­

la " u .. ::ıuıı ~ ". adlı bir eser yazmıştır.

Razi, ibn Sina'nın et-işaratkitabına bir şerh yazmış ancak bu Şerh, Nasiru'd·Din Tusi tarafından, işa­rat'ı~ Şerhi değil redl'li-olarak kabul edilmiştir. Tu· .

si Razi'nin tenkidlerine cevab vermek için işarata

yeniden bir şerh yazmıştır{15>.

Razi Ib n Sinayı iki temel konuda tenkid eder: Ya­

ratılış teorisi ve Allah'ın cuz'i şeyleri bilmesi.

YaratılıŞ konusunda, filozofların, bir şeyden an­

cak bir şeyin suctur edebileceği oazariyesine Razi ·

(10) Asaspp.173·177; Mafatihvoı.ıı p.406; ( 11) Malatih vol. ll pp.403-404; Asas pp. 189·192; Nihayat al-ijaz p. 163. (12) Tankhp.292; Nujıiqıvoı.vıı p.197. · (13) Arba'inp.155. ( 14) Arba 'in p.227; Matalib voı.ı 1.2b; N. 'Ugült.80b. ( 15) Fakhry Majıd, A History offslamic philosophy, p.356, New York, 1970; Sharh p.2

52 isliimi Araştırmalar Sayı : 3 Ocak-1987

F.Razi'nln Tefsiri Üzerirıe/Dr.Yasin CEYLAN

evidence for ar-Razi's understan·ding of these versesıııı. He alsa devoted a book to the interpreta- · tion·ofthecımbiguousvsrses which is ca ll ed

In this book he refutes the views of the Karramites and the Hanbelites on these verses.

As an Ash'arite scholar ar-Razi's aıtacts are main Iy directed against the Muctazilites and the Kar­ramites. As the Karramites ·were strong in his time,

these critisizms by ar-Razi aroused the hatred and hostility of these people so much so that he was ex­tradited from He rat where in an open discussion in the

presence of the Sultan he refuted and humilated the

head of the Karramites. lt has alsa been reported that he was poisened by them<12l·

Apar! from his disagrsement with the Mu'tazilites over the issues of the Divine attributes and Divine Justice, he is mainly critica! of Mu'~ilism concern­ing th.e theory of acqusition<13l. Unllke ai~Ash'ari ar·

Razi does not believe that man is abi e to do or to ac­quire an action. For, according to him man is not cap­able of taking initiative to prefe[ same actionto an., other. This initiative is created by Go d. Therefore ar­Razi seems to be in agreement with the Djabarites

on this issue<14l. ../p

A sign'ficant aspect of ar-Razi is his endeavor to

reconcile philosophy w ith Religion. However, this is

not due to his belief in the unity of truth as was the case with lbn Rushd, who was of the opinion that truth can be reached by either philo~ophy properly understood or scripture properly interpreted. ın­stead ar-Razi believed in the superiority of revela­tion and recognized a limited field to refute the phi-

(16} Sharh p.23 3; Muhassalp.11 O. "(17) Mabahftlıvolll p.447; Arba7np.138; Ma 'alimp.42. (18} lbfd.

, islami Ar_aştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987

katılmaz. Bu teoriye göre ilk Varlık, Akl-ıEwel'i o da . Akl-ı San i ile ilk Göğün ruh ve Q.eden.inin varlığına se­beb oli.ır.Bu nazariye önce Gazzali tarafından ten ki d edilmiştir. Gazzali'ye göre eğer bu nazariye kabul edilirse, Akl-ı Ewel'in ilk Varlık'tan daha üstün olma­sı gerekir, Çünkü ilk Varlık'tan yalnız bir, Akl-ı Ev- .

vel'den ise üç şey su"dur etmiştir. Diğer tartatan Ra­zi'ye g0re Akl-ı Ewel kesretin nihai sebebidir. Çünkü

haddi zatında mümkün olup iık Varlık'ın sayesinde vucub mertebesine ulaşmıştır. Bu sebebi e filozofların aksine Razi, Akl-ı Ewel'inyaradılışını kesretin yara­

tılışı olark kabul eder16l. Razi' nin, filozofların görüşü olan "Allah ancak ev­

rensel bilgilere sahiptlr,detayları bilmez" tezini tenki­

di ise şöyledir: Allah ci sim olmaması sebebiyle kendi z<iıını bilir. Çünkü tüm elsim olmayan varlıklar kendi

zatlarını bilirler. Allah, tüm yaratıkların sebebi olması yönüyle de yaratılan alemin düzeninden haberdar­dır. Bu ilgi yine kendi zatını bilmesinden kaynakl~n­maktadır<17l.

Filozofların, Allah'ın cuz'i şeyleri · bilmemesi ge­

rektiği doğrultusundaki tezleri şu düşüneeye dayan:­maktadır: Bilgi bilinmesi gereken şeyin şeklinin bile­

ne yansımasıdır. Bu sebeble bilinmesi gereken şey- . de değişme sözkonusu ise bu değişme bilende de sözkonusudur. Razi bu tezi, bilgiye yeni birtanım ge­

tirerek reddeder: Bi!gi bir . sayının diğer bic s~yıya olan ilgisigibi bilinen şey ile bilen.arasında özel bir münasebettir. Binaenaleyh birşeyi bilmek bilenin mahiyetinde bir değişikliğe yol açmaz<ıeı.

Bu önemli konular dışında·Razi inançla ilgisi olan

diğer bazı konularda filozoflarla çatışma halindedir. Tüm dini ve dünyevi ilimlerde zirveye ulaşmış

olan Razi'nin modern ilim adamları tarafından keşfe­

dileceğini umarım.

53

losophers using philosophical methods. His bo ok

was written·for this purpose. He alsa w ro te acommentary on Ib n Sina' s al-lsharat which was regarded by Nasir ad-Din at-Tusi the Shi'ite philosopher as the refutation of the book

rather the na commentary. at-Tü si al so wrote a com­mentary of al-lsharatto answer ar-Razi' s criticisms of lbn Sinacısı.

ar-Razi's criticism of lbn Sina is mainly qn the theories of e manalien and God's knowledge of parti-culars. · · .

With regard to ~he theory of emanation, ar~Razi

does not accept the ~ormula that out of one only one

entity ean com e, which ~as accep~ed by the majority . of !-fıe phifosophers. According ~o this theory the First . Being gives rise to the First lnteffect which in turn ?.'QiVes rise to the Second ınteflect as well as the Saul :hil:nd the body of the First Heave_n. This .. theory was

. :.first critidze~ by ai-Gh~li on the gr9unds th~u"if the ·ıheory was conceded the First lnteffect would be sperior to the Fırst Being, si~ce by the First lnteffect

three entities are produced, whereas by the First Be­ing only one entity is produced. On the other h and ar­R1W considers the First tıitellect as the ultimate cause of multiplicity due to its character of being possible in itself, but necessary through the First Be­ing. Therefore, in centrast to the view of the philoso-

... . :

F.Razi 'nin Tefslrl üzerine/Dr. Yasin CEYLAN

pher ar-Razi is of the opinion that the creation of the

First lnteffect is the creation of multiplicity.!.' ~l.

ar·Razi's rejection of the theory held by the phi­losophers that Gad knows only universal facts bul not particulars is based on the judgement that being immaterial, Gad knows himself. For, all immaterial entities are capable of self·knowledge, and being

the cause of the created entities Gad knows the whole order of the created en Iili es by the same acı of self-knowledgeC17ı.

As to the philosophers claim that knowledge is the retleetion of the form of the knowable in the knower, theretare change and pluarity are inescapable on

the part of the knower ar-Razi dismisses such a the­

ory by defıning knowledge as a special relationship between the kriowable and the knower like the rela­tion of a number to other numbers. Consequently,

knowing_ somethi~g-~o es not propuce any change in the essence of the knowerl'8l .

Apart from these major points, ar-Razi is (!Iso at variance with the philosophers Of! many other ques­tions which have soine relation to the principles of . . .. . . . .. . . . . . Faith in one way or another.

A towering figur~ in both religious and wordly sciences, ar-Razi remains to be explored by modern scholars .

BIBLIOGRHPHY

Abu Shama, Shihab al-Din. Taracim Rijal ai-Qar­

nayn ai-Sadis wai-Sabi c, ed. Mu hammad Za· · hid ai·Kawthari, Cairo, 1~47.

'Asqalani, Ahmad b. 'Ali Ib n Hajar al· Li san ai-Mi-

zan, 4 vols., Hyderabad, 1330, A.H. 1

Dhahabi, Muhammad Husayn, al- AlşTafsirwa-1-

Mufassirun, 3 vols., Cairo, 1Ş61. lbn AbiUsaybi'a, Ahmad b. al-Qasım. 'Uyunai-An­

ba' fi Tabaqat ai-Atlbha'2 vols., Cairo, 1882.

54

lbn ai-Jawzi Sı bt Ab u ai·Muzaffar Yusuf. Mir'at al­

Zaman fi Tarikh al-A 'yan 8th ed. Hyderabad,

1952. lbn Khalllkan Ahmad b. Muhammad b. Muham­

mad. Wafayat al-A 'yan wa-Anba' Anba' al-Za­

man, 2 vols., Cairo, 1892. lbn Rushd; Abu Walid Muhammad b. 'Ali. Kitab

Fas/ ai-Maqal, ed. G.F. Haurani, Leiden, 1959.

islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987

F.Razi'nin Tefsiri Üzerine/Dr~Yasin CEYLAN

lbn Sina, Abu 'Ali Husayn. Al-lsharat wa-1-Tanbi­

.. · -· -·hat;-ed:-Sl:llayman ·Gt:ınya, '3 vols., Cairo, 1947-

48.

lbn Taghri-Birdi, Jamal al-Din Abui-Mahasin Yu­

suf. AI-Nuj_um ai-Zahira fi Muluk M1sr wa-1-

Qahira, 12 vols., Cairo, n.d.

Jassas Ahmad b. 'Ali, al-. Ahkam ai-Quran 3 vol s., Cairo, 1928. •

Jurjani , Abu' ai·Oahir, ai-.Asrar ai-Balagha, ed. Hellmut Ritter, Istanbul, 1954.

................ Dalaif ai-IJaz, ed. Muhammad Rashld Rıda, Cairo, w967.

Khansari, Muhammad Baqır Zayn ai-'Abidin.

Rawdat ai-Jannat fi Ahwal al-'lslama' wa+

Sadat, ed. Asad Allah lsma'iliyyan, Bth vol. Tehraı:ı. n.d. ~

Qiftı, 'Alı b. Yusuf, al-. Tarikh ai-Hukama'Leipziq,

1903. . . Razi, Fakhr ai·Dın, Muhammad b'. 'U mar ai·.Asas

al-Taqd1s fi '1/m al-Ka/am, Cairo, 1935.

................ Kitab al-arba~n fl Usul al-Dm, Hydera­

bad, 1353 A.H.

................ Ma'alim Usul ai-Dm(on the marginal Mu-

islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987 •

hassa~ Cairo, n.d. -~

.............. ai-Mabahlth ai-Mashflqlyya, 2 ~ols., Teh­

ran, 1966.

.............. Matatih ai-Ghayb, (al-TQfs~r ai-Kab~r) (Husayniyya and Sharafiyya edition), B vols.,

Cairo, 1324 A.H. . ........ J... . Muhassal Alkar a!-Mutaqadd1mm wa-1-

Muta'akhkhirm min al-V/ama' wa-1-Hukama:

Cairo, n.d.

.... ...... .... Nihayet ai-IJaz fi Dirayat ai-IJaz, Cairo,

1889. .. ............ Sharh al-lsharat, Cairo, 1325, A.H.

.............. ai-Matalib al- 'Aiiya, Istanbul, Fa~ih Ms.

no.3145.

Safadi, Salah ai·Dın K halil b. Aybak, ai·.AI-Wafibi·

1-Fafayat, 4th vol., Damascus, 1959.

Shafl'i , Muhammad b. idrıs, al· .AI-Risala Cairo,

1940 . Subkı, Taj al-Dın 'Abd ai·Wahab, al·. Tabaqat ai­

Shaflciyya ai-Kubra, 6 vols., Cairo, 1906.

Zarkan, Muhammad Salih al·. Fakhr al-Din a!-Raz1

waAra'uhai-Kalamiyya wa-1-Fa/safiyya, Cairo,

1963 .