-25-

Ekosistem

EKOS STEMİ

Bu bölümde iklime etki eden faktörleri öğreneceksiniz.

Yeryüzünde sıcaklığın, güneş ışınlarının gelişaçısına bağlı olarak ekvatordan kutuplara doğruazalmasına enlemin etkisi denilmektedir. Bu etkininsonucu olarak sıcak, ılıman ve soğuk olmak üzere üçbüyük iklim kuşağı oluşmuştur.

İKLİME ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Enlem

90o

90o

66 33'o

23 27'o

0o

23 27'o

66 33'o

Matematiksel İklim Kuşakları

A

Bu büyük iklim kuşakları içerisinde de farklı karakterde çeşitli iklim türleri yer alır. Değişikiklim türlerinin oluşmasına neden olan etkenler vardır.Enlem dışında iklime etki eden bu faktörler yükselti, denizellik-karasallık, hakimrüzgarlar, okyanus akıntıları ve bakıdır.

Yükselti

Yükseldikçe sıcaklığınazalmasına bağlı olarak yüksekalanlar alçak alanlara oranla dahasoğuktur.

B

Ilıman Kuşak

Soğuk Kuşak

Soğuk Kuşak

Ilıman Kuşak

Sıcak Kuşak

-26-

Denizellik-Karasallık

Yazın denizler karalara oranla daha serinken kışın daha ılıktırlar. Bunun nedeni karalarınerken ısınıp erken soğurken denizlerin geç ısınıp geç soğumasıdır. Bu yüzden denizelliğinhakim olduğu kıyı alanları kışın karasallığın hakim olduğu iç kesimlere göre daha ılık, yazın isedaha serindir.

Kuzey Kutup N.

Güney Kutup N.

Hakim Rüzgarlar

Kutup alanları soğuk olduğu içinkutuplardan esen rüzgarlar soğukturlar veulaştıkları yerdeki hava sıcaklığınıdüşürürler, ekvatordan esen rüzgarlar isesıcaktır ve ulaştıkları yerdeki havasıcaklığını artırırlar.

C

D

Ekvator

Ekosistem

KIŞ

YAZ

-27-

Ekosistem

Okyanus Akıntıları

Kutuplardan ekvatora doğru olan soğuk su akıntıları etkili oldukları kıyı bölgelerinde sıcaklığıdüşürürken, ekvatordan kutuplara doğru olan sıcak su akıntıları ise sıcaklığı artırmaktadır. Buyüzden aynı enlemde ve özel konumu aynı olan bazı yerlerde sıcaklıklar farklı olabilir.

PasifikOkyanusu

AtlasOkyanusu

HintOkyanusu

Soğuk Su AkıntısıSıcak Su Akıntısı

Gulf Str

eamKuz

ey

Atlant

ik

Akınt

ısı

Labrad

or

Batı Rüzgarları Akıntısı

Okyanus Akıntıları

Bakı

Cisimlerin Güneş'e görekonumuna bakı denir. Kuzeyyarım küredeki dağlarıngüney yamaçları, güneyyarım küredeki dağlarınkuzey yamaçları Güneş'edönük olduklarından dolayıdaha çok ısınırlar. Buyüzden daha sıcaktırlar.

0 Ekvatoro

F

E

-28-

1. İzmir ile Kayseri'nin yükseltilerinin yaklaşık olarak ne kadar olduğunu yazınız.

2. Yaklaşık aynı enlemlerde olmalarına rağmen İzmir'in Kayseri'den daha sıcak olmasınıntemel nedeni nedir?

3. Yaklaşık olarak aynı enlemlerde olmalarına rağmen Antalya'nın kışın Gaziantep'den dahaılık olmasının nedeni nedir?

Aşağıdaki soruları atlaslarınızdan yararlanarak cevaplayınız.

1. Evlerimizin çatılarındaki güneşliklerin her zaman güneye dönük olmasının nedeni nedir?

2. Kıbrıs'ta deniz mevsimi Samsun'a göre daha erken başlar. Neden?

3. Kanada'nın batısının doğusuna göre daha sıcak olmasının temel nedeni nedir?

4. Kışın Balkanlar üzerinden Kıbrıs'a esen rüzgarlar sıcaklığı nasıl değiştirmektedir nedeniniyazınız.

Etkinlik A

Etkinlik B

Harita G'den yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.G

İran

Irak

Suriye

Ermenistan

Gürcistan

Bulgaristan

Yunanistan

Akdeniz

Karadeniz

Ege

Ekosistem

-29-

DÜNYA İKLİMLERİ

DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ

Ekosistem

DÜNYAD'AKİ BÜYÜK EKOSİSTEMLER

Bu bölümde Dünya'daki başlıca ekosistem özelliklerini öğreneceksiniz.A

B

-30-

Yaz kampı için ülkemize Dünya'nın çeşitli yerlerinden gelenarkadaşlarımızın anlattıklarından yararlanarak Dünya'dakibelirgin ekosistemler hakkında bilgi sahibi olmaya nedersiniz!

20

15

10

5

0

200

150

100

50

0O Ş M N M H T A E E K A

Sıc

aklık

(C

)o

Yağ

ış(m

m)

AYLAR

Londra, İngiltere

Ilıman Ekosistemi

Mary (İngiltere) (Ilıman Ekosistemi)

Benim ülkemde kışlar enleme bağlı olarak Kıbrıs'a göre soğuk ancakkutuplara daha yakın olan ülkelere göre daha ılıktır. Kışın ortalamasıcaklıkları genellikle 2-5ºC dir. Yazları ise genelde ortalama sıcaklıklar 13-

15ºC kadar olupKıbrıs'taki kadar sıcakdeğildir. Her mevsimyağışlı olan İngiltere'deen fazla yağış kışındüşer. Ülkemizingenelinde bu iklim

D

özellikleri hakim olmasına rağmen bölgelerarasında da farklılıklar yaşanmaktadır.Örneğin doğudan batıya doğru seyahatettiğinizde sıcaklığın arttığınıhissedebilirsiniz. Öğretmenimiz bize bununnedeni olarak ülkemizin batısındaki sıcaksu akıntısının olduğunu söyledi.Ülkemizdeki ormanlar çoğunluklasonbaharda yapraklarını döken ağaçlardanoluşmaktadır. Eskiden İngiltere'nin büyükkısmı ağaçlarla kaplıydı ve bu ağaçlıkalanlar içerisinde çeşitli kuş türleri, tavşan,tilki ve sincap gibi yabani hayvanlarınyaşadığı geniş ve doğal bir ekosistemvardı. Günümüzde İnsanların ihtiyaçlarıarttıkça ormanların yerini yollar, fabrikalar,yerleşmeler vs. almış bu ekosistem kimiyerde daralmış kimi yerde tamamenbozulmuştur.

Ekosistem

C

-31-

1) İngiltere'nin yazları Kıbrıs'tan serinkışları ise Kıbrıs'tan soğukolmasının nedeni nedir?

Etkinlik A

En yağışlı mevsim yazdır.En düşük sıcaklık Ocak ayında 5ºC dir.En az yağış Mayıs ve Haziran aylarında yaşanmaktadır.En yüksek sıcaklıklar kış mevsiminde yaşanır.En fazla yağış Kasım ayında 200 mm dir.Eylül ayından itibaren Aralık ayına kadar yağışlarda azalma görülmekte,Ocak ayından Mayıs ayına kadar ise artış görülmektedir.Şubat ayından haziran ayına kadar belirgin bir artış görülmektedir.En yüksek ortalama sıcaklık Haziran ayında yaklaşık 14ºC dir.

Yargılar Doğru Yanlış

2) İngiltere'nin batısından geçen sıcak suakıntısının ismini araştırarak yazınız.

4) İngiltere'nin yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren iklim grafiğini inceleyerek tablo F'de yeralan yargıların doğru mu, yanlış mı olduklarını tabloda bırakılan boşluklara işaretleyiniz.

3) İnsanların ihtiyaçları sonucunda ekosistemi bozmalarının olumlu mu olumsuz muolduğunu nedenleriyle birlikte yazınız.

E

F

Ekosistem

Benim ülkem öyle soğuktur ki kışın sıcaklıklar -30 ºC lere kadar düşerek sığdenizler ve topraklar donar, genelde yağış kar şeklindedir ve yerdeki kar,sıcaklıklar sürekli 0ºC'nin altında olduğu için uzun süre erimeyip buz halinegelmektedir. Bizde yazlar çok kısa ve serin geçmektedir. Bu yüzdenbitkilerimizin büyüme süresi kısalmaktadır. Kısa geçen yaz mevsimindeküçük otsu bitkiler yetişir. Bu dönem, ülkemizde yaşayan tilki, kurt, yabanigeyik (karibo) gibi hayvanlar için en önemli beslenme dönemidir. Buhayvanlar dışında iklim şartlarına uyum sağlamış denizlerde yaşayan fokve balinalar buzullar üzerinde penguen ve kutup ayıları ülkemizirenklendiren ve birçokturistin burayagelmesine neden olan

canlılardır. Anlayacağınız gibi tundra iklimi okadar çok soğuktur ki kutup ayılarınınburunları hariç her yeri tüylerle kaplıdır.Ama güney kutbundaki Antartika, ülkemizinde yer aldığı kuzey kutup alanına göredaha soğuk olduğu için karalarda bitki vehayvan yaşamına olanak hemen hemen hiçyoktur. Canlı olarak en fazla görebileceğinizküçük bir böcektir.

-32-

Eva (Kanada) (Tundra Ekosistemi)

Sıc

aklık

(C

)o

Yağ

ış(m

m)

AYLAR

O Ş M N M H T A E E K A

20

10

0

10

20

30

40

50

60

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Dawson, Kanada

Tundra Ekosistemi

Kutup Ekosistemi

G

HI

Ekosistem

-33-

1. Tundra ikliminin yaşandığı Dünya'daki diğer alanları araştırıp yazınız.

1. Kanada'da çok soğuk bir iklim yaşanmasının nedeni nedir?

2. Kanada'daki iklim özellikleri insan yaşamını ve sürdürülen faaliyetleri sizce ne şekildeetkilemektedir?

3. Kanada'nın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren grafik H'yi inceleyerek aşağıdakisoruları cevaplayınız.

i) En yüksek sıcaklık hangi aydadır ve kaç ºC'dir?ii) En düşük sıcaklık hangi aydadır ve kaç ºC'dir?iii) En fazla yağış hangi ayda düşer?iv) Sıcaklığın 0ºC'nin altına düştüğü aylar hangileridir?v) Yağışın en az olduğu mevsim hangisidir?

Etkinlik B

Ekosistem

Araştıralım - Öğrenelim

İ

Nijerya'da, Avustralya'nın kuzeyi, Brezilya'nın güneyi, Sudan, Venezuelagibi yerlerde de görülen ;yazın yağmur ormanlarındaki gibi nemli ve kışınçöllerdeki gibi kurak belirgin iki devresi olan Savan iklimi yaşanmaktadır.Savan ekosistemi, çöl ekosistemi ile yağmur ormanı ekosistemiarasındaki alanda yer alır. Ülkemizde sıcaklıklar yıl boyunca yüksektir. Buiklime adapte olan bitkiler yaz yağışları ile yeşeren ve savan adı verilençayırlardır. Savanlar arasında çalılar ve kendini bu iklime adapte etmişyer yer görülen akasya ve baobab ağaçları da bulunur. Savanekosisteminin görüldüğü ülkemizde zebra, zürefa, fil, kaplan, yabani sığır,aslan gibi çeşitli hayvanlar yaşar. Gerek bitkilerle beslenen ot oburlargerekse etle beslenen et oburlar kurak dönemlerde su ve besin bulmakiçin göç ederler. Bu ekosistem sayesinde her yıl binlerce insan ülkemizegelerek safariye çıkmakta ve turizme katkı sağlamaktadır.

-34-

35

30

25

20

15

10

5

0

300

250

200

150

100

50

0O Ş M N M H T A E E K A

Sıc

aklık

(C

)o

Yağ

ış(m

m)

AYLAR

Kano, Nijerya

Savan Ekosistemi

Martin Nijerya (Savan Ekosistemi)

Yağışlar düştü, ağaçlar yeşerdi,midem bayram etti!

Yine kuraklık, yine açlık,yine göç!

J

K

Ekosistem

Ekosistem

-35-

Yargılar Doğru Yanlış

Savan ikliminde iki belirgin sıcaklık devresi yaşanmaktadır.

En yüksek sıcaklık Nisan ayında yaklaşık 32ºC dir.

En az yağış Mayıs ayında yaşanmaktadır.

Ortalama sıcaklık yıl boyunca 20ºC'nin altına düşmez.

En fazla yağış Aralık ayında 300 mm dir.

En kurak dönem kıştır.

Belirgin bir nemli ve kurak olmak üzere iki devre yaşanmaktadır.

M

Etkinlik C

1. Nijerya'nın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren grafik K'yi inceleyerek tablo M'de yeralanyargıları doğru mu, yanlış mı olduklarını bırakılan boşluklara işaretleyiniz.

L

1. Savan iklimi hangi iki iklim kuşağı arasında yer alır?

2. Savan iklimine adapte olmuş Baobab ağaçlarının gövdeleri geniştir. Bunun nedeni sizcenedir?

3. Savan ekosistemi içerisindeki doğal özellikler insan faaliyetlerini ve ülke ekonomisini neşekilde etkilemektedir?

4. Hayvanların kurak dönemde göç etmelerinin nedeni nedir?

-36-

Etkinlik D

N

EkosistemEkosistem

1. Et obur ve ot obur hayvanların hangileri olduklarını araştırıp yazınız. Aralarındakidoğal dengeyi anlatınız.

-37-

1. Çizim N'de gördüklerinizle ilgili aşağıdaki boşluğa bir kompozisyon yazınız.

Ekosistem

Araştıralım - Öğrenelim

Etkinlik E

Martin'in anlattıklarını duyunca sanki kendi ülkemden bahsettiğini sandım.Bizim ülkedeki iklimin oluşmasında Muson adındaki rüzgarlar çok önemlibir etkiye sahiptir. Yazın okyanustan esen ve nemli olan bu rüzgarlarHindistan'da çoğu alçak alanın sular altında kalmasına neden olacak kadarçok yağış getirirler. Ülkemizdeki en büyük doğal afetlerden biri olantaşkınlar, birçok tarım alanının ve yerleşmelerin sular altında kalmasına yolaçarak ekonomimizi kötü etkilemektedir. Diğer taraftan su kaynaklarınınfazla olması ile sular altında kalan tarlalarda pirinç tarımı yapılmaktadır.Bilmem hiç duydunuz mu ama dünyanın en fazla yağış alan yeri

Hindistan'da Assan denilen bölgededir. Yazları yağışlı ve sıcak olan ülkemizde kışlar oldukcakuraktır. Tatil için Çin'in güneyi ve Japonya'ya gittiğimde oralarda da bu iklimin yaşandığınıgördüm. Kışın yapraklarını döken ormanlar ve buralarda yaşayan fil, kaplan, aslan, geyik,maymun ve değişik kuşlar ekosistemimizinvazgeçilmez parçalarıdır.

-38-

30

25

20

15

10

5

0

1000

900

800

700

600

500

400

300

200

100

0O Ş M N M H T A E E K A

Sıc

aklık

(C

)o

Yağ

ış(m

m)

AYLAR

Muson, Hindistan

Jashan Hindistan (Muson Ekosistemi)

Muson Ekosistemi

O

Ö

P

Ekosistem

-39-

1. Hindistan'ın kuzeyinde dünyanın en yüksek dağları olan Himalayalar yeralmaktadır. Hindistan'ın kuzeyinde kalıcı karların görülmesinin temel nedeni nedir?

2. İklimin Hindistan ekonomisine olan olumlu ve olumsuz etkilerini yazınız.

3. Hindistan'ın yağış ve sıcaklık özelliklerini gösteren Grafik Ö'yü inceleyerek aşağıdakisoruları cevaplayınız.

i)Yağışların en fazla olduğu mevsim hangisidir?ii) Sıcaklığın en fazla olduğu ay hangisidir ve bu ayda sıcaklık kaç ºC'dir?iii) Sıcaklıklar kaç ºC'nin altına düşmemektedir?

Etkinlik E

REkosistem

-40-

HindistanFotoğraflarıyla

MusonEkosistemi

Ekosistem

-41-

Ekosistem

Ben Güney Amerika Kıtası'ndaki Brezilya'nın kuzeyinde bulunan AmazonHavzası'ndaki Manaus'da yaşıyorum. Bizde görülen ekosistemarkadaşlarımın anlattıklarından oldukça farklıdır. Yıl boyunca hem sıcaklıkhem de yağış fazladır. Bizde yaz, kış, ilkbahar ve sonbahar gibi mevsimleryoktur. Coğrafya öğretmenimiz bize bu durumun güneş ışınlarının herzaman dik ve dike yakın gelmesinden kaynaklandığını söyledi. Ülkemizegelen turistlerin en çok dikkatini hemen hemen her öğleden sonra yağanyağışlar çekmektedir. Öğretmenimiz bize bunun nedeninin ise, ısınan

30

25

20

15

10

5

0

240

200

160

120

80

40

0O Ş M N M H T A E E K A

Sıc

aklık

(C

)o

Yağ

ış(m

m)

AYLAR

Manaus, Brezilya

Ekvatoral İklim

Ronaldo, Brezilya (Ekvatoral Ekosistemi)

S

Ş

Yükseltileri genellikle 40-50 m'yigeçen bu ağaçlardan sarkansarmaşıklar ve tabanda yer alanotlar bitki örtüsünün diğerüyeleridir. Güneş ışının yoğunbitki örtüsünden dolayı girmediğive bu yüzden neredeysekaranlık olan bu ormanlaraTropikal Yağmur Ormanlarıdenilmektedir. Tropikal YağmurOrmanları'nda yaşayan canlılargoriller, çeşitli kuş türleri, yılanlar,böcekler vs dir. Sanıyorum buanlattıklarımdan dolayıBrezilya'ya gelmek için canatıyorsunuzdur. Ama ülkemizdekibu doğal ortam, insanlarınkereste ve yakacak odun eldeetmek, tarım alanı açmak,madencilik, hidroelektrik santralinşa etmek, yerleşme alanıaçmak, yol inşaatı gibifaaliyetlerinden dolayı tahripedilmektedir. Bu tahribatsonucunda şiddetli toprakerezyonu yaşanmakta ve yokolan ağaçların yerine yenisiyetişmemektedir. Yağmurormanlarının yok olması sadeceBrezilya'yı değil tüm dünyayıetkileyen küresel bir sorundur.

havanın yükselerek soğuması sonucu olduğunu söyledi. Yıl boyunca iklimin değişmemesi birazsıkıcı olsa da gardrobumuzdaki kıyafetleri değiştirmek zorunda kalmamamız da bizim için büyükbir kolaylıktır. Ülkemizdeki bu iklim özelliklerine bağlı olarak doğal bitki örtümüz her mevsim yeşilkalan çok gür, geniş yapraklı ve çok yüksek ağaçların bulunduğu ormanlardan oluşmaktadır.

-42-

Ekosistem

-43-

Yargılar Doğru Yanlış

En yüksek sıcaklık Mart ayında yaklaşık 30ºC'nin üzerindedir.

Ortalama sıcaklıklar yıl boyunca sürekli değişir.

Yıllık ortalama yağış miktarı toplamı 1500 mm'nin üzerindedir.

En fazla yağış Mayıs ayında 250 mm dir.

Yıl boyunca ortalama sıcaklık 25ºC'nin altına düşmemektedir.

Haziran ve Temmuz'da yağmur yağmaz.

Ekosistem

Etkinlik F

1. Brezilya'da bulunanManaus'un yağış vesıcaklık özelliklerinigösteren grafik Ş'yiinceleyerek aşağıdakitabloda yer alanyargıların doğru muyanlış mı olduklarınıtabloda bırakılanboşluklaraişaretleyiniz.

T

1. Güneş ışınlarının yıl boyunca tropikalyağmur ormanlarının yaygın olduğu ekvatorçevresine dik ve dike yakın gelmesininnedeni nedir?

2. Tropikal yağmur ormanlarının her gün yağışalmasının nedeni nedir?

3. Atlaslarınızdan yararlanarak Manaus'unparalel değerini yazınız.

4. İklim grafiklerinden yararlanarak Ekvatoraliklim ile Tundra iklimini sıcaklık ve yağışözellikleri bakımından kıyaslayınız.

1. Ormanların önemini araştırıp maddeler halinde yazınız.

2. Yağmur Ormanları'nın tahrip edilmesi ne gibi olumsuz sonuçlar doğurmaktadır?Bu sonuçlar tüm dünyayı nasıl etkilemektedir araştırınız.

3. Ekvatoral iklimin yaşandığı diğer ülkeler hangileridir?

-44-

Etkinlik G

Araştıralım - Öğrenelim

Ekosistem

-45-

AvustralyaFotoğraflarıyla

EkvatorEkosistemi

Ekosistem

Araştıralım - Öğrenelim

-46-

..................., ........................ (Çöl Ekosistemi)

1. Akdeniz ve Çöl ekosistemlerinin görüldüğü ülkelerden istediğiniz iki tanesini bırakılanboşluklara yazıp bu ülkelerde yaşayan iki öğrenciye isim veriniz.

2. Verilen iklim grafikleri, çizimler ve yapacağınız araştırmadan elde ettiğiniz bilgilerdenyaralanarak Akdeniz ve Çöl ekosistemleri ile ilgili özellikleri bırakılan boşluklara yazınız.

40

35

30

25

20

15

10

5

0O Ş M N M H T A E E K A

Sıc

aklık

(C

)o

Yağ

ış(m

m)

AYLAR

2502252001751501257550250

Çöl Ekosistemi

Timbuktu, Mali

U

Ü

Ekosistem

-47-

Sahara Çölü

Nihayet bir vaha buldum şimdi su içipmideyi doldurma zamanı!

Ekosistem

-48-

..................., ........................ (Akdeniz Ekosistemi)

Akdeniz Ekosistemi

O Ş M N M H T A E E K A

Sıc

akl

ık(

C)o

Ya

ğış

(mm

)

AYLAR

302010

0

150100500

Palermo, Sicilya

Sicilya

Y

Z

Ekosistem

-49-

Ekosistem

DipkarpazKarpaz