ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ

ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІМЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖ

А.А. Унгарбаева, А.Б. Нупилова

АҒЫЛШЫН ТІЛІНІҢ ГРАММАТИКАСЫ

оқу құралы

Қарағанды 2011

УДК 802/809 (02)ББК 81.2 Англ я 7 У 57

РЕЦЕНЗЕНТТЕР:Ж.А. Есказинова - Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың шетел тілдері факультетінің ағылшын тілін оқыту әдістемесі кафедрасының аға оқытушысы Р.А. Айкенова - ҚММУ-дың орыс және латын тілдері кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к., доцент С.К. Медиева - ҚММУ-дың шет тілдері кафедрасының аға оқытушысы

У 57 Унгарбаева А.А., Нупилова А.Б. Ағылшын тілінің грамматикасы. Оқу құралы. Қарағанды, 2011 ж. –88 б.

У 57ББК 81.2 Англ я 7

Оқу құралы медициналық колледждің мемлекеттік тілде оқитын күндізгі және кешкі бөлімдерінің 1-4 курс оқушыларына арнап құрастырылған. Оқу құралының басты мақсаты — оқушыларға жетік тілде ағылшын тілінің грамматикасын жеткізу, ағылшын тіліндегі грамматикалық құбылыстарды қазақ тіліне аударғанда пайда болатын ерекшеліктерге баса назар аударту.

Оқу құралы ҚММУ жанындағы медициналық колледжінің Әдістемелік Кеңесінің отырысында қарастырылды және бекітілді.«_20 _ » __0 4 __ 2011ж. Хаттама №_5 _ ҚММУ ғылыми кеңесінде бекітіліп баспаға ұсынылды.«_21_» _ 04_ 2011ж. Хаттама № 9 _

© А.А. Унгарбаева, А.Б. Нупилова, 2011 ж.2

Алғы сөз

Ағылшын тілін шетел тілі ретінде жете меңгеру үшін «Ағылшын тілінің грамматикасы» атты қосымша оқу құралын назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Аталмыш оқу құралы медициналық колледждің мемлекеттік тілде оқитын күндізгі және кешкі бөлімдерінің 1-4 курс оқушыларына арнап құрастырылған.

Оқу құралының басты мақсаты мен міндеті — оқушыларға жетік тілде ағылшын тілінің грамматикасын жеткізу. Сонымен қатар оқушыларға ағылшын тіліндегі грамматикалық құбылыстарды қазақ тіліне аударғанда пайда болатын ерекшеліктерге баса назар аударту.

Берілген оқу құралында ағылшын тілінің негізгі грамматикалық тақырыптары бір ізділікпен берілген: зат есім, зат есімнің көпше түрі, артикль, есімдіктер, сын есім және үстеу, олардың шырайлары, сан есім, демеуліктер, there + to be (is/are) тіркесі, сөзжасам, етістік, көмекші етістіктер, бұйрық рай, жай сөйлемнің құрылымы, етістіктің шақ формалары, модальдық етістіктер, сұраулы сөйлемдер, сабақтас құрмалас сөйлем, ырықсыз етіс, шақтардың қиысуы, төл және төлеу сөз, инфинитив, есімше І, ІІ, герундий, шартты сөйлемдер. Әр грамматикалық тақырып оқушылардың жетік меңгеруі үшін ой шиеленісін туғызатын және күрделілігі әр түрлі деңгейдегі жаттығулармен бекітіледі.

Ағылшын тілін шетел тілі ретінде жете меңгеру үшін «Ағылшын тілінің грамматикасы» атты қосымша оқу құралында грамматикалық құрылымдарды сауатты қолдана отырып, оқушыларға ана тілінің негізінде шетел тілін үйрету, олардың өз ойын ауызша және жазбаша дұрыс, еркін баяндай білуге дағдыландыру, оқушылардың мәдениетаралық қарым-қатынасты іске асыру, шетел тілінде жазылған шығармаларды өздігінен пайдалана білу сияқты іскерлік дағдыларын қалыптастыруға және коммуникативтік құзырын дамытуға ықпалын тигізеді деп ойлаймыз.

3

Зат есім The Noun

Заттың атын білдіріп, who? (кім?), what? (не?) деген сұраққа жауап беретін сөздер зат есім деп аталады.

Мысалы: father (who?), word (what?). Ағылшын тіліндегі зат есімдердің қазақ тілінен айырмашылығы –

төмендегідей бірнеше қасиеттері бар:1. Зат есімнің алдында әдетте көмекші сөздер – артикльдер (a, an, the)

тұрады: I am a student. – Мен студентпін. Open the door, please. – Есікті ашыңызшы.

2. Көп зат есімдер септік жалғауын қабылдамайды және тек жанды зат есімдерде ғана 2 септік бар: атау (a boy, boys) және тәуелдік (boys’s, boys’). Мысалы: What is the boy’s name? – Баланың аты кім?

Жекеше түрдегі зат есімдер тәуелдік септікке 's жалғанады, ол да зат есімдердің көпше түрі сияқты оқылады:

[s] қатаң дауыссыздардан кейін

[z] дауысты және ұяң дауыссыздардан кейін

[‘z] ызың және шұғыл дыбыстардан кейін

Jack’s father My brother’s friend George’s sister

Көпше түрде – (e)s жалғауына аяқталған зат есімдер тәуелдік септік ' апостроф жалғау арқылы жасалады: The boys’ hand were cold. – Баланың қолы суық болды.

Егер зат есім көпше түрде – (e)s жалғауына аяқталмаса, онда тәуелдік септікте ‘s жалғанады: The children’s toys were in the box. – Балалардың ойыншықтары жәшік ішінде болды.

3. Зат есімдер басқа зат есімдермен демеуліксіз анықтауыш ретінде қолданыла береді: You must wear your school uniform. - Сіздер мектеп формасын киіп жүрулеріңіз керек.

Зат есімдердің тәуелдік септігі көбінесе жанды заттармен –s жалғауы және апостроф арқылы жасалады.

Жекеше түрде: Ainur’s pencil – Айнұрдың қарындашы (қаламы).Көпше түрде: the girls’ dresses – қыздардың көйлектері. Тәуелдік қатынасты білдіретін of қосымшасы көбінесе жансыз

заттармен қолданылады: a piece of chalk – бордың бір бөлігі.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1.Асты сызылған сөздер көпше түрде тұр ма, әлде жекеше түрде тұр ма? Қазақ

тіліне аударыңыз.1. The man is young. 2. Who are the men? What are they? 3. The shelves are good. 4. Where

is the book? Is it on the shelf? 5. The little child is in the room. 6. The children are in the garden. 7. Is the scarf brown or red? 8. The scarves are thick. 9. Who is the woman? She is my sister. 10. What are the women? They are teachers.

4

Жаттығу №2.Үлгі бойынша сөздерді өзгертіңіз:Model: the room of my sister – my sister’s room.The name of my brother; the friend of my sister; the husband of his daughter; the hous of my

parents; the table of my teacher; the work of my classmate; the notebook of the student; the book of these students; the sister of my friend; the friend of our cousin; the photo of my grandfather; the room of Pete.

Жаттығу №3.Үлгіге қарап төмендегі сөздерді өзгертіңіз:Modal: my sister’s room – the room of my sister.The aunt’s son; your father’s book; my sister’s dress; my sister’s daughter; my brother’s

car; my friend’s record-book; the patient’s relatives; the patient’s temperature; the patient’s blood preasure; my friend’s room; the student’s book; men’s clothes.

Жаттығу №4.Зат есімдерді 's, (') немесе … of … көмегімен байланыстырыңыз:Modal: The door/the room the door of the roomThe mother/Ann Ann's mother

5

1. the camera/Tom 2. the eyes/the cat3. the top/the page4. the daughter/Charles 5. the newspaper/today 6. the toys/the children7. the name/your wife

8. the name/this street9. the name/the man I saw yesterday 10. the new manager/the company 11. the result/the football match 12. the car/Mike parents 13. the garden/our neighbors14. the children/Don and Mary

Зат есімнің көпше түрі Plural of Nouns

Ағылшын тілінде зат есімнің көпше түрі - s (es) көптік жалғаулары арқылы жасалады. Ол дауысты және ұяң дауыссыз дыбыстан кейін [z], ал қатаң дауыссыз дыбыстан кейін [s] болып оқылады.

Мысалы: beds [z], maps [s].Жекеше түрінде -s, -ss, –ch, -sh, -x, -ce, -se, o әріптермен аяқталған зат

есімдерге көпше түрде -es жалғауы жалғанып, [iz] болып оқылады.Мысалы: a glass - glasses, a bush – bushes, а hero – heroes [hirouz].Зат есім –fe ,-f әріптеріне аяқталса, көпше түрінде –f әрпі –v әрпінe өзгеріп, –

es жалғауы жалғанады.Мысалы: a knife – knives, a shelf- shelves.Ережеден тыс ерекше түрі: chief – chiefs, roof - roofs , safe – safes, a piano -

pianos, a photo - photos, a solo - solos.Егер зат есім -у әрпімен аяқталып, оның алдындағы әріп дауысты болса,

оған -s көптік жалғауы жалғанады.Мысалы: а key – keys, a toy – toys. Ал егерде -у әріпінің алдындағы әріп дауыссыз болса, онда -у әрпінің

орнына –i қойылып, - es жалғауы жалғанады.Мысалы: а factory – factories.Күрделі сөздердің көпше түpi былай жасалады: a father–in-law – fathers–in–

law, a girl friend – girl friends, a manservant – menservants.Ағылшын тілінде жекеше және көпше түрлері бірдей сөздер бар: a fish –

fish, a sheep –sheep, a deer – deer, a salmon – salmon, a swine – swine, a species –species, a trout –trout, a series –series.

Кейбір зат есімдердің көпше түрі сөз түбіріндегі дауысты әріптердің өзгеруі және –en жалғауы арқылы жасалады:

Singular Pluralжекеше түрі көпше түріa man mena woman womena tooth teetha goose geesea mouse micea louse licea child childrenan ox oxen

6

a foot feetКейбір сөздер тек жекеше түрде қолданылады: money - ақша, sugar - қант,

milk - сүт, weather – ауа-райы, news – жаналық, peace - әлем. Санауға болмайтын және абстрактылы зат есімдер: air- ауа, bread – нан, love - махаббат (cheese, hope, soap, snow, iron, wood, noise, hair, т.б.).

Мына сөздер тек көпше түрде қолданылады: spectacles – көзілдірік, trousers – шалбар, scissors - қайшы, chothes – киім, savings – жиналған ақша (goods, tights, surroundings, thanks, arms, т.б.).

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1.Төмендегі зат есімдердің көпше түрін жасаңызan apple a mountain a tree a penny a pen the windowthe soap a man the woman a girl the dogan eyebrowa table a stool the town a hand a sheep the clocka mouse a coat a goose a deer the child a boya baby the potato the dress a pineapple this pan this tomatothat pencil that book this deer that hill this man that doorthis girl that team this wolf this leaf.

Жаттығу №2.Мына тіркестерді көпше түрге қойыңыз:This magazine, that sticker, this stamp, that sandwich, this poster, this teacup, this egg, that

wall, that picture, this foot, that mountain, this lady, that window, this man, that match, this knife, this book, this family, this pie, that answer, that apartment, that teacher, that comedy.

Жаттығу №3.Төмендегі сөйлемдерді көпше түрде айтыңыз:1. This is a spider. 2. That is a snail. 3. This is a space film. 4. That is a cartoon. 5. This is a

star. 6. This is a boy. 7. This is a baby. 8. That is a plate. 9. That is a flower. 10. That is a bookshelf. 11. Is this a sofa? 12. Is this a bookcase? 13. Is this a man? 14. Is that a ball? 15. Is that a train? 16. Is that a plane? 17. Is the window open? 18. Is the door closed? 19. Is the boy near the window? 20. That is not a king.

Жаттығу №4.Төмендегі зат есімдердің көпше түрін жасаңыз (артикльге көңіл аударыңыз:

белгісіздік артиклі түсіп қалады, ал белгілілік артиклі сақталынады). a peach, a banana, a brush, a star, a mountain, a baby, a plant, a lemon, a tree, a shilling, a

king, the waiter, the queen, a shop, the tragedy, a man, the man, a woman, the woman, an eye, a shelf, a box, the city, a boy, a goose, the watch, a mouse, a dress, a toy, the sheep, a tooth, a child, the ox, a deer, the life, a tomato, a secretary, a crowd, the airport, a theatre.

АртикльThe Article

Ағылшын тілінде зат есімнің алдында тұратын қосымшаны артикль деп атайды. Ал қазақ тілінде артикль деген ұғым жоқ.

7

Артикль екіге бөлінеді: белгілілік (definite article - the) және белгісіздік (indefinite article – a /an). Белгілілік артиклі зат есімді бір топтан бөліп, жекелеп, даралап көрсетсе, белгісіздік артиклі зат есімді көп нәрсенің бірі ретінде көрсетеді.

Мысалы: The student is waiting for you. A student is waiting for you.Қазақшаға екі сөйлем де бірдей аударылады: Сізді студент тосып тұр. Қазақша сөйлемнен сізді қандай студент тосып тұрғанын білмейсіз, таныс

студент пе, әлде сіз танымайтын студент пе, ал ағылшын сөйлемі белгілілік артиклі the арқылы бізге таныс, біз білетін студент туралы айтып тұрса, белгісіздік артиклі а арқылы біз танымайтын бір студенттің тосып тұрғанын көрсетеді. Қазақ тілінде мұндай құбылыс жоқ.

Белгісіздік артикліThe Indefinite article

Егер зат есім дауыссыз дыбыстан басталса, онда а артиклі, ал дауыстыдан басталса, онда an артиклі қолданылады: a cat, an apple.

a/ an қолданылады:1. a/an деген one – бір деген сан есімнен шыққан, сондықтан ол кейде 1

деген мағынада: I want a ticket – Маған бір билет керек;2. Егер зат есім дараланбай, жинақталған, топталған зат есімді көрсетсе: A

cat is a domestic animal. – Мысық – үй хайуанаты. (Яғни, бұл біз білетін біздің үйдегі мысық емес, жалпы мысықтар тобы туралы айтып тұр);

3. Егер айтылатын зат есім туралы сіздің толық мағлұматыңыз болмаса: A student is looking for you. (A артиклі студентті бізге белгісіз, әйтеуір бір студент екенін көрсетіп тұр);

4. Жекеше түрде ‘’to be’’, ‘’to have’’ көмекші етістіктерінен кейін: He is a famous surgeon. I have a sister.

5. ‘’There is’’ конструкциясынан кейін: There is a table in the room.6. Мәтінде бірінші рет айтылса: I see a dog. The dog is hungry.7. Абстрактілі зат есім + анықтауыш боп келсе: a quiet life.8. Саналмайтын зат есімдердің анықталмаған үлесінде: a cup of tea.9. Зат есімдер such, quite, rather сөздерімен келсе: He is such a young boy.10. So, as, too, now сөздерімен сын есімдерден кейін: too important a question11. A few, a little, a lot of тіркестерімен: a lot of books.

Белгілілік артиклі

The Definite articlethe қолданылады: 1. Бастапқы контекстен анық, қай зат (құбылыс) немесе заттар (құбылыстар)

жайында айтылғанда: This is a pencil. The pencil is red;

8

2. Реттік сан есімнің алдында: the first man;3. Сын есімнің күшейтпелі шырайында: the shortest way;4. Following, last, next, same сын есімдерінің алдында: the following sentences,

the same mistake; 5. Зат есімнен кейін анықтауыш келсе: This is the house where I was born;6. Табиғаттың жалғыз түрдегі құбылыстарының аттарымен: The Moon, The

Sun;7. Барлық жанұяны білдіретін фамилияның алдында: The Browns;8. Әлемнің 4 жағымен: The South, The North, The East, The West; 9. Тау, мұхит, теңіз, шөл, топтаса орналасқан көлдердің жағрафиялық

аттарымен: the Urals, the Volga, the Pacific Ocean, the Black Sea, the Ands Mountain. Mount Vesuvius, lake Baikal, lake Ohio.

10. Саналмайтын зат есімдердің анықталған үлесінде: Give me the glass of milk.

11. Газет, журнал, пароход, қонақ үйлердің аттарымен: I read the ‘Nature”.12. One of the, some of the, many of the, most of the, all the, both the…

тіркестерімен.13. Этностармен: the Indians.14. Административті терминдермен мемлекет аттарымен: The USA, the

United Kingdom.15. Мекен пысықтауыштарымен: in the street.16. Соғыс аттарымен: the Civil War.17. Құжаттардың аттарымен: the Constitution.18. Зат есім рөліндегі сын есімдермен: the old.19. Белгілі заттардың көпше түрлерімен: Send me the books.

Артикльдер қолданылмайды:1. Жалқы есімдермен: My name is Askar.2. Mr., Mrs., Miss, Sir, Madam, uncle, aunt, dad, mum 3. Тәуелдік және сілтеу есімдіктерімен: my pen, this pen.4. Материк, қала, ел аттарымен: I live in Karaganda.5. Саналмайтын зат есімдермен: I like fresh air.6. Есептік сан есімдердің алдында: Open text ten.7. Ғылым, оқу пәндері, ауру аттарымен: I like History.8. Бірдей құбылыстағы заттар топтарымен: Send me books.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1.Көп нүктенің орнына артикль қойыңыз:1. This is ... book. It is my ... book. 2. This is ... man. 3. There is … chair in the room. 4. Have

they got ... car? — Yes, they have. Their ... car is very expensive but reliable. 5. Have you got ... calculator? - — No, I haven't. 6. Is this ... watch? — No, it isn't ... watch, it's ... pen. 7. This ... pen

9

is good, and that ... pen is bad. 8. I can see a pencil on your table, but I can see no paper. 9. I have ... sister. My sister is ... engineer. My sister's husband is ... doctor. 10. I have no ... handbag.

Жаттығу №2.Көп нүктенің орнына a/an немесе the артикльдерін қойыңыз:1. He hasn't got ... car. But he's got ... computer. ... computer is new. 2. My friends have got ...

cat and ... dog. ... dog never bites ...cat. 3. This is ... tree. ... tree is green. 4. I can see three ... boys. ... boys are playing. 5. I have ... bicycle. ... bicycle is black. My friend has no ... bicycle. 6. Our ...room is large. 7. We wrote ... dictation yesterday. ... dictation was long. 8. She has ... ball. ... ball is big. 9. I got ... letter from my... friend yesterday. ... letter was interesting. 10. When they were in Geneva, they stayed at ... hotel.

Жаттығу №3.Көп нүктенің орнына қажетті артикльді қойыңыз:1. This is ___ pen. It is his ___ pen. 2. He has ___ sister. His sister is ___ journalist. His sister's ___ husband is ___ engineer. 3. We have no __ books. 4. . Their ___ apartment is large. 5. This __ shirt is good, and that ___ shirt is bad. 6. I see __ pencil on your __ table, but I see no ___ paper. 7. Take __ apple, please. 8. We have ___ dog and __ cat. 9. I have ___ book on ___ table. 10. This is __ flower. ___ flower is beautiful.

Жаттығу №4.Төмендегі сөздерді қолданып, қажетті артикльді қойыңыз:Bicycle, capital, cigarette, play, difficult language, kitchen, nice day, next train, roof, small

hotel.1. Rome is________________ of Italy.2. When we were in London, we stayed at ___________.3. Can you ride ___________?4. What's that man doing on _________ of that house? Is he repairing something?5. We went to the theatre last night but _________ wasn't very good.6. Do you think English is _________________ for people to learn?7. "Would you like ________?" "No, thanks. I don't smoke".8. "Where is jack?" "He's in ________. He's cooking something."9. Excuse me, what time is___________ to London?10. It's ______________ today. Let's go out.

Жаттығу №5.Артикль қойыңыз:1. …Black Sea is in…South.2. France is to…northwest of Italy.3. Yerevan is…capital of…Armenia.4. …Russia occupies…eastern half of…Europe and…northern of Asia.5. We study…biology,…anatomy and…history.6. …Pr. Smirnov lives here.7. Rostov stands on…Don.8. The Black Sea is in…south.9. My friends went to…Urals.10. …climate of…northern part of…Russia is Severe.11. I want to go to…Alma-Ata some day.12. Australia…island or…continent.

ЕсімдіктерThe Pronouns

10

Есім сөздердің (зат есім, сан есім, сын есімнің) орнына жүретін сөз табы есімдік деп аталады.

Есімдіктер мағынасына қарай мынадай топтарға бөлінеді: жіктеу есімдіктері, тәуелдік есімдіктер, өздік есімдіктері, сілтеу есімдіктері, белгісіздік есімдіктері, сұрау есімдіктері.

Жіктеу есімдіктері (personal pronouns)Жақ Атау септігі Объектілі септік

Жекеше түрі1 I мен me маған, мені, менде, менімен, менен

2 you сен you саған, сені, сенде, сенен, сеніменсіз сізге, сізді, сізде, сізден, сізбен

3he ол him

оған, оны, онда, одан, оныменshe ол herіt ол it

Көпше түрі1 we біз us бізге, бізді, бізде, бізден, бізбен

2 you сендер you сендерге, сендерді, сендерде, сендерден, сендерменсіздер сіздерге, сіздерді, сіздерде, сіздерден, сіздермен

3 they олар them оларға, оларды, оларда, олардан, олармен

Атау септігінде тұрған жіктеу есімдіктері бастауыш қызметін және атау тұлғалы баяндауыш қызметін де атқарады:

We live in a small town. Біз кішкентай қалада тұрамыз.(бастауыш) It is I. Бұл мен.(атау тұлғалы баяндауыш)Объектілі септікке тұрған жіктеу есімдіктері толықтауыш қызметін

атқарады және етістіктен кейін тұрады.Объектілі септікке тұрған жіктеу есімдіктері тура толықтауыштың қызметін

атқарады, қазақ тіліндегі барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің есімдіктеріне сәйкес келеді.

I met them at the station. Мен оларды станциядан күтіп алдым.

(табыс септігі)He showed her the picture. Ол суретті оған көрсетті. (барыс септігі)This article was translated by her. Мына мақала онымен

аударылды.(көмектес септігі)He, she есімдіктері жанды зат есімдердің орнына қолданылады. It есімдігі

жансыз зат есімдердің орнына қолданылады. They есімдігі көпше түрде жанды да, жансыз да зат есімдіктерді

ауыстырады.

Тәуелдік есімдіктері (possessive pronouns)11

Тәуелдік есімдіктері тәуелділікті білдіреді және whose? кімнің? ненің? деген сұрақтарға жауап береді. Олардың екі формасы бар: жай және абсолюттік.

Жақ Жіктеу есімдіктері Тәуелдік есімдіктеріЖай формасы Абсолюттік формасы

1 I мен my менің mine менікі

2 you сен your сенің your сенікісіз сіздің сіздікі

3he ол his

оныңhis

оныкіshe ол her hersit ол its its

1 we біз our біздің ours біздікі

2 you сендер your сендердің yours сендердікісіздер сіздердің сіздердікі

3 they олар their олардың theirs олардікі

Тәуелдік есімдіктерінің жай формасы анықтауыш қызметін атқарады және анықтайтын сөзінің алдында тұрады:

I know him and his brother. Мен оны және оның ағасын білемін.

Тәуелдік есімдіктердің абсолюттік формасы да анықтауыш қызметін атқарады. Бұндай жағдайда ол of предлогымен енгізіледі және зат есімнен кейін тұрады:

He is a friend of mine. Ол менің досым.Тәуелдік есімдіктердің абсолюттік формасы сонымен қатар атау тұлғалы

баяндауыштың қызметін атқарады:This book is mine. Бұл кітап менікі.

Өздік есімдігі (reflexive pronouns)

Жақ Жекеше түр Көпше түр1 myself мен өзім ourselves біз өзіміз

2 yourself сен өзің yourselves сендер өздеріңсіз өзіңіз сіздер өздеріңіз

3himself

ол өзі theirselves олар өздеріherselfitself

Белгісіз өздік форма oneself біз - -

Өздік есімдіктері my, your, our тәуелдік есімдіктеріне, him, her, it, them жіктеу есімдіктеріне және one белгісіздік есімдігіне self (жекеше түрде) пен selves (көпше түрде) жалғанады.

Өздік есімдіктері әрдайым етістікпен байланысты. Жай сөйлемде олар әдетте толықтауыш қызметін атқарады.

I wash my hair myself. Мен басымды өзім жуамын. 12

Сілтеу есімдігі ( demonstrative pronouns )this – мынау, that - анау. Олардың жекеше және көпше түрлері бар – these –

мыналар, those – аналар. That, those есімдіктері алыста тұрған заттарды көрсету үшін қолданылады. Ең көп қолданылатын белгісіздік есімдіктері some, any, no, many, much,

few, little, one (another), both, all, every, each және олардың туындылары somebody, somewhere, something, anybody, anything, anywhere, nobody, nothing, nowhere, no more болып табылады.

Some, any есімдіктері – бірнеше, қандай да бір, кішкене – адамдардың не заттардың белгісіз санын меңзейді, some болымды сөйлемдерде, ал any сұраулы және болымсыз сөйлемдерде қолданылады. No болымсыз есімдігі бір нәрсенің жоқ болуын көрсетеді.

Сөйлемдегі some, any, no есімдіктері және олардың туындыларыБолымды сөйлемдер some something somebody someone

Болымсыз сөйлемдер

(not) anyno (not) anything (not) anybody

nobody(not) anyone

no oneЖалпы

сұрақтар any anything somebody anyone

Арнайы сұрақтар some something somebody someone

Өтініш some something somebody someone

I have some English books. Менде бірнеше ағылшын кітаптары бар.

Have you any English books? Сізде қандай да бір ағылшын кітабы бар ма?

I have not any English books. Менде ешқандай ағылшын кітабы жоқ.

I have no English books. Менде ағылшын кітаптары жоқ.

Is there anybody here? Мұнда біреу бар ма?Where can I buy something to eat? Мен қандай жейтін

бірнәрсе сатып ала аламын?Give me something to read, please. Маған оқитын бір нәрсе

берші.Any есімдігі болымды сөйлемдерде қазақ тіліне қайсыбір, кейбір деп

аударылады:Take any book you like. Ұнаған қайсыбір

кітабыңызды алыңыз.Some және аny есімдіктері біраз, кішкене деген мағынаны білдірсе, қазақ

және орыс тілдеріне аударылмайды:13

Give some milk to the child. Балаға сүт беріңіз.There is not any sugar in the sugar-bowl. Қант салғышта қант жоқ.Some, аny, no есімдіктері thing, body (one)–мен тіркесіп, something,

anything, nothing, somebody (someone), anybody (anyone), nobody (no one) деген есімдіктері туындайды.

thing bodyone

some somethingбірдеме, бір нәрсе

somebodysomeone

біреу, әлдекімany anything

бірдеме, бір нәрсеanybodyanyone

біреу, әлдекімno nothing

ештеңеnobodyno oneешкім

Something, somebody, someone есімдіктері болымды сөйлемдерде, anything, anybody, anyone сұраулы және болымсыз сөйлемдерде қолданылады.

Somebody is waiting for you downstairs? Сізді төменде біреу тосып тұр.

I cannot tell you anything definite. Мен сізге анық ешнәрсе айта алмаймын.

Will you speak with anyone on that problem? Сіз бұл сұрақ туралы біреумен сөйлесесіз бе?

Nothing, nobody, no one есімдіктері болымсыздық есімдіктері деп аталады. Етістіктер бұл есімдіктермен болымды түрде қолданылады, өйткені ағылшын тілі сөйлемінде бір ғана болымсыз түр болуы қажет.

Nobody saw him yesterday. Оны кеше ешкім көрген жоқ.

I know nothing about that book. Мен бұл кітап туралы ештеңе білмеймін.

Many (көп) және few (аз) есімдіктеріОлар саналатын зат есімдермен қолданылады:Have you many friends? Сіздің достарыңыз көп пе?In our library there are very many English Біздің кітапханада ағылшын

кітаптары өте көп,books, but very few Spanish books. ал испан кітаптары өте аз.Much (көп), little (аз) есімдіктері саналмайтын зат есімдермен

қолданылады:Is there much light in your room? Сіздің бөлмеңізде жарық

көп пе?I have so little information about him. Менің ол туралы

ақпаратым аз.14

Many, much есімдіктері сұраулы және болымсыз сөйлемдерде қолданылады. Many, much есімдіктері very, so, too деген сөздермен тіркесіп келсе ғана болымды сөйлемдерде қолданылады. Басқа жағдайларда many мен much есімдіктерінің орнына болымды сөйлемдерде a lot (of), lots (of), plenty (of), a great deal (of) қолданылады:

England imports a great deal of oil. Англия өте көп мұнайды импортқа шығарады.

Little және few есімдіктері белгісіздік артиклімен қолданып, a little (кішкене), a few (бірнеше) деген мағынаны білдіреді:

I have a little free time today. Менің бүгін кішкене бос уақытым бар.

I know a few French words. Мен бірнеше француз сөзін білемін.

Сұрау есімдігі (interrogative pronouns)Сұрау есімдіктеріне who, whom, whose, what, which есімдіктері жатады.Who есімдігі сөйлемде әдетте бастауыштың қызметін атқарады және

етістікпен жекеше түрде қолданылады.Who teaches you English? Сіздерге ағылшын тілінен

кім береді?What есімдігі сөйлемде бастауыштың, толықтауыштың, анықтауыштың

қызметін атқарады:What makes the Earth go round the Sun? Жердің Күнді айналуына

не әсер етеді?What can you tell me about this girl? Бұл қыз жайлы не айта

аласыз?What books have you bought? Қандай кітаптарды сатып

алдыңыз?Which есімдігі бірнеше адамның немесе заттың ішінен біреуін таңдау

кезінде айтылады.I have two books by this author. Менде бұл автордың екі

кітабы бар.Which of them do you want to read first? Олардың қайсысын 1-

інші оқығын келеді?Whose және what есімдіктері сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады және

анықтайтын зат есімнің (артиклсіз қолданылған) алдында тұрады:Whose children are they? Олар кімнің балалары?What language do you study? Сіз қандай тілді

үйренесіз?

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1.Төмендегі белгіленген сөздерді жіктеу есімдіктерімен ауыстырыңыз:1. The teacher is helping the students to translate the article.

15

2. Mother will send Mary to buy the tickets. 3. The man gave the books to the boy.4. My friend is going to write a letter to his sister today.5. This book is not suitable for young children.6. Helen worked hard at history.7. The friend met his future wife in the street.8. The man is showing the woman the picture.9. Children are listening to the teacher.10. The documents are on the table.11. Sister can not write with this pen.12. This letter is for my mother.

Жаттығу №2.Жіктеу есімдіктерін қолдана отырып, қысқаша жауап беріңіз:1. Is this a pencil? – 2. Is a teacher in the classroom? – 3. Are the boys in the garden? – 4. Are the women in the train? – 5. Are these trees? – 6. Are the boys near the door? – 7. Are the flowers on the table? – 8. Is Doctor Sandford at home? – 9. Is this sentence long? – 10. Is Betty nineteen? – 11. Is the exercise easy? –12. Is his wife in the park? –

Жаттығу №3.Есімдіктерге назар аудара отырып, қазақ тіліне аударыңыз.1. Nariman and Askar are friends. They are students. 2. Where is Dana? She is in the garden.

Show her the letter. 3. What kind of book is it? It is an English book. Give it to me. 4. Ainur and Zarina, how old are you? Ainur is nine and I am eight. We are schoolgirls. 5. What are you? I am a worker. 6. Where is your father? He is in the car. Ask him to come home.

Жаттығу №4.Ағылшын тіліне аударыңыз:1. Бұл менің бөлмем, ал анау – сенікі. 2. Мыналар менің кітаптарым, ал аналар – сенікі. 3.

Анау әйелге қара. Ол біздің оқытушы. 4. Анау ер балаға қара. Оның аты Ануар. 5. Мына дәптерлер қалың ба әлде жіңішке ме? 6. Ана қарындаштар қандай түсті? 7. Мына кітап қандай? – Бұл қазақша кітап. – Ал анау? – Ол – ағылшын.

Жаттығу №5.My, your, her, his, our, their сөздерін қолданып, бір заттың біреуге тәуелді екенін

көрсетіңіз:Үлгі: Show me (you) hands. – Show me your hands.1. Karina is (I) little sister. (She) eyes are brown and (she) hair is dark. 2 (We) room is large.

(It) windows are wide and clean. 3 (I) father is an engineer at a factory. (He) car is in the street. 4 (you) cat, Ada, is not in the yard, it is in (our) kitchen. 5. What is (they) telephone number? 6. Where are (you) books, boys?

16

Сын есімThe Adjective

Заттың сынын, сапасын, түр-түсін білдіретін сөз табын сын есім деп атайды.Ағылшын тілінде сын есімдер тек шырайлар арқылы өзгереді. Үш шырайы

бар: жай, салыстырмалы және күшейтпелі.Сын есім шырайларының жасалуына байланысты 3 топқа бөлінеді: 1. Бірбуынды – long, short, big және т.б., сонымен қатар –у, -le, -e, -er, - ow

–ға аяқталатын екібуынды сын есімдер – easy, early және т.б.2. Көпбуынды – interesting, difficult және т.б.3. Ережеге бағынбай жасалатын сын есімдер – good, bad, little, far, many,

much.I. Бірбуынды сын есімдерден салыстырмалы шырай жасау үшін сын есім

түбіріне – er жұрнағы, ал күшейтпелі шырай жасау үшін –est жалғанады.Мысалы: long –longer – the longest (ұзын- ұзынырақ- ұп-ұзын) short – shorter – the shortest (қысқа – қысқарақ – қып-қысқа) big – bigger – the biggest (биік- биігірек – ең биік) easy – easier – the easiest (оңай- оңайырақ – оп-оңай)ІІ. Екібуынды сын есімдерден салыстырмалы шырай жасау үшін сын есімге

more, ал күшейтпелі шырай жасау үшін the most сөзі тіркеседі.Мысалы: interesting – more interesting – the interesting (қызық – қызығырақ –

ең қызық) difficult – more difficult – the most difficult (қиын – қиынырақ – ең

қиын)III. Ережеге бағынбай жасалатын сын есімдерді есте сақтаған жөн. good – better – the best (жақсы – жақсырақ – ең жақсы ) bad – worse – the worst (жаман – жаманырақ – ең жаман) little – less – the least (кішкене – кішірек- кіп-кішкентай) far – father, further – farthest, furthest (алыс- алысырақ – ап-алыс) many, much- more- the most (көп – көбірек- ең көп)Ағылшын тілінде салыстырмалы шырайда than жалғауы қолданылады.Мысалы: My daughter is younger than yours. – Менің қызым сіздікінен

жасырақ.Сындары бірдей зат есімдерді салыстырғанда as….as тіркесі, ал сындары әр

түрлі (арттық, я кем) болғанда not so….as тіркестері қолданылады.Мысалы: This book is as interesting as that one – мынау кітап анау кітаптай

қызықты.This girl is not so tall as that one- мынау қыз анау қыздай ұзын бойлы емес.

Орфография емлесі-er және -est жұрнақтары жалғанған кезде келесі ережені еске сақтаған жөн:1. Егер сын есім –е-ге аяқталса, -er және -est жалғанған кезде бұл дыбыс

түсіп қалады: larg + er, the larg+est.

17

2. Егер сын есім қысқа оқылатын дауыссыз дыбысқа аяқталса және алдында дауысты дыбыс тұрса, онда соңғы дауыссыз дыбыс екі еселенеді: big+g+er, the big+g+est.

3. Егер сын есім -у-ға аяқталса және алдында дауыссыз дыбыс тұрса, у – і –ға айналады: busy – busier – the busiest.

Бірақ егер дауысты дыбыс тұрса, у өзгеріссіз қалады: gay – gayer – the gayest.

AdverbҮстеу

Сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің сын-сапаның әр түрлі белгілерін, сипатын, жай-күйін білдіретін сөздерді үстеу деп атайды. Сөйлемде үстеу пысықтауыш қызметін атқарады.

Ағылшын тілінде үстеу жай, туынды және күрделі болып үшке бөлінеді.Жай үстеулерге бір буынды үстеулер жатады: how қалай, there онда, here

осында, мұнда, then сол кезде, сонан соң, soon тез.Туынды үстеулер -ly суффиксі арқылы жасалады: quick- quickly, slow-

slowly, bad-badly.Күрделі үстеулер екі сөзден құралады: sometimes, anywhere. Кейбір үстеулердің сын есімдерден айырмашылықтары жоқ: fast,long, far,

little, much, early, late, straight, daily, weekly, monthly, friendly. Бұндай үстеулерді сын есімнен тек сөйлемдегі қызметтеріне қарай айыруға болады. Үстеу сөйлемдерде етістіктерді, сын есімдерді және басқа үстеулерді анықтай алады, ал сын есімдер тек зат есімдерді ғана анықтайды. Мысалы:

Үстеу: She did not stay long.Сын есім: She was wearing a long dress.Үстеулердің шырайлары сын есім шырайларына ұқсас жасалады, тек

күшейтпелі шырайда белгілілік артиклі қолданылмайды:Soon-sooner-soonestWell-better-best.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1.Төмендегі сөздерден сын есімнің шырайларын жасаңыз:Easy, beautiful, deep, small, young, old, comfortable, big, pretty, quick, high, tall.Good, bad, little, much, many, far, simple, narrow, active, interesting, busy, gay.

Жаттығу №2.Сөйлемді үлгі бойынша толықтырыңыз:Үлгі: This cat is ...., but that cat is... (fat). This cat is fat, but that cat is fatter.1) This monkey is …, but that monkey is … (funny).2) This shirt is …, but that shirt is … (nice).3) This house is …, but that house is … (big).4) This milk is …, but that milk is … (hot).

18

5) This boy is …, but that boy is … (lazy).6) This puppy is …, but that puppy is … (small).7) This book is …, but that book is … (better).8) This pig is …, but that pig is … (dirty).9) This ball is …, but that ball is … (bad).10) This girl is …, but that girl is … (tall).

Жаттығу №3.Сын есімнің шырайын қолданып, жақшаны ашыңыз.Үлгі: This cat is ...than that cat (big). This cat is bigger than that cat.1) This monkey is … than that monkey (funny).2) This cat is … than that cat (lazy).3) This woman is … than that woman (busy).4) This book is … than that book (bad).5) This pig is … than that pig (fat).6) This tomato is … than that tomato (small).

Жаттығу №4.Сын есімнің қажетті формасын қойыңыз: 1. I met my (good) friend yesterday.2. Dorothy is (young) in her family.3. Henry is not (strong) than his elder brother Bob.4. Your friend looked upset yesterday. I’m glad he looks (happy) today.5. Where is (near) post – office, please?6. That’s (good) film I’ve ever seen.7. Public transport in London is (expensive) in Europe.8. Do you think Americans are (nice) than English people?9. The 22nd of December is (short) day in the year.10. My flat is (large) than my friend’s flat.

Жаттығу №5.Келесі сөздерді қолданып, сөйлемді толықтырыңыз: worse, better, further, older, elder1. We complained about the food in our hotel. But instead of improving it got…2. Your work is not very good. I am sure you can do … than this.3. Ann’s younger sister is still at school. Her … sister is a nurse.4. Our team played really badly this afternoon. We played … than we have ever played before.5. You are standing too near the camera. Can you move a bit … away?6. Is Jim younger than you? – No, he is …7. The damage to our car was not so bad. It could have been much …8. If you need any … information, please contact our head office.9. The garden looks … since you tidied it up.10. Is your headache better? – No, it is …11. The situation was much … than we expected.12. I am very tired. I can not walk much …

Жаттығу №6.Келесі сөздерді ағылшын тіліне аударыңызЕскі, үлкенірек, ең үлкен, менің үлкен ағам, менің ескі досым, ең ұзын, ұп-ұзын, алыс,

бақыттырақ, ең бақытты, бақытты, ең жақсы, қап-қара, ұзынырақ, жап-жаман, жылырақ, оның ең жақсы досы, оның кіші ұлы, оның үлкен ұлы.

19

Жаттығу №7.Төмендегі сын есімдер мен үстеулерден шырайларын жасап сөйлемді толықтырыңыз:crowded, early, easily, expensive, interested, large, near, often, quiet, thin1. This jacket is too small. I need a ________ size.2. You look ________. Have you lost weight?3. He is not so keen on his studies. He's ________ in having a good time.4. You will find your way around the town ___________ if you have a map.5. You are making too much noise. Can you be a bit __________?6. There were a lot of people on the bus. It was ______ than usual.7. You are late. I expected you ____________.8. You hardly ever write to me. Why don't you write a bit __________?9. The hotel was surprisingly cheap. I thought it would be much ___________.10. It's a pity you live so far away. I wish you lived _____________.

Жаттығу №8.Жақшаны ашып, сын есімдер мен үстеулерді қажетті формада қолданыңыз:1. A:Did you enjoy the film? B: Yes. It was ...the funniest (funny) film I've ever seen.2. A:James is very tall. B:Yes. He's ..... (tall) boy in our class.3. A: Was it a good party? B:Yes. I left .... (late) than I had intended to.4. A: Did you like the black dress? B: Yes, but it was  ....(expensive) than the blue one.5. A: Why do you want to go to Spain? B: Because it's much .. (warm) than England.6. A: Do you enjoy your job? B: Oh, yes. It's ..... (good) job I've ever had.7. A: If you need any ......(far) help, just ask me. B:Thank you. That's very kind of you.8. A: My teacher is very clever. B: Yes. She's ...... (intelligent) woman I've ever met.9. A: Dinosaurs were .....(big) than houses. B: I know. They were enormous.10. A: How much did you pay for that bag? B: £5. It was ......(cheap) one I could find.

Сан есімThe Numeral

Сан есім заттың санын, мөлшерін, ретін білдіріп, тікелей зат есіммен тіркесіп қолданылады. Сан есімдер есептік (Cardinal Numeral) және реттік (Ordinal Numeral) сан есімдер болып екіге бөлінеді.

Есептік сан есімдер Cardinal Numeral

Есептік сан есімдер (1-12): one, two, three, four, six, seven, eight, ten, eleven, twelve.

13 – тен 19 – ға дейінгі сан есімдер – teen жалғануы арқылы жасалады: 13 – thirteen, 14 – fourteen, 15 – fifteen, 16 – sixteen, 17 – seventeen, 18 – eighteen, 19 – nighnteen.

Ондықты білдіретін сан есімдер – ty жалғануы арқылы жасалады: 20 – twenty, 30 – thirty, 40 – fourty, 50 – fifty, 60 – sixty, 70 – seventy, 80 – eighty, 90 – ninety.

Сан есімдердің оқылуы: 23 – twenty – three, 45 – fourty – seven, 156 – one hundred and fifty –six.

20

Сан есімдер есептік және реттік болып екіге бөлінеді. Есептік сан how many? (канша?), реттік сан есімдер which? (нешінші, қайсы?) - деген сұрақтарға жауап береді.

Реттік сан есімдерOrdinal Numeral

Реттік сан есімдер – th жалғануы арқылы жасалады. Бірінші (the first), екінші (the second), үшінші (the third) сан есімдері ерекше форма арқылы жасалады.

Реттік сан есімдер анықталған артикльмен қолданылады.Есептік сан есімдер Реттік сан есімдер one (1) the first (1st) two (2) the second (2nd) three (3) the third (3rd) four (4) the fourth (4th) five (5) the fifth (5 th) six (6) the sixth (6 th) seven (7) the seventh (7 th) eight (8) the eighth (8 th) nine (9) the ninth (9 th) ten (10) the tenth (10 th) twenty – five (25) the twenty – fifth (25 th) two hundred and fifty – three (253) the two hundred and fifty-thirdЖылдарды оқығанда сандарды жұптап айтады: 1976 – nineteen seventy six.

Күндер былай жазылып оқылады: December 2, 1980 - The second of December nineteen eighty. Бөлшек сандардың оқылуы: 1/2 - a half, 1/3 – a/one third, 3/4 - three quarters, 2/9 – two ninths, 0,25 – zero/o/naught point two five, 2,456 – two point four five six, Пайыздардың оқылуы: 5% = 5 per cent =5 p.c.=five per cent

Бастауышы жоқ жақсыз сөйлемIt is important (маңызды). It is hot (ыстық).Time (уақыт).What time is it by your watch? Сағатыңыз қанша болды ?2.00 It is two o’clock. Сағат екі.4.07 It is seven minutes past four. Төрттен жеті минут асты6.15 It is fifteen minutes (a quater) past six. Алтыдан он бес минут асты.8.30 It is thirty minutes (half) past eight. Сегізден отыз минут асты (Сегіз

жарым)9.35 It is twenty five minutes to ten. Оңға 25 минут қалды.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Сөзбен жазыңыз: 1. 9.02.1997 2. 22.06.1941

21

3. 5.08.1975 4. 7 + 5 = 12 5. 7 + 25 = 32 6. I live in Tverskaya street 25, flat 69.7. 121600 square miles

Жаттығу №2Could you tell me the time, please! What’s the time? 10.00a.m. 7.05a.m.8.15a.m.10.25a.m.12.30p.m.3.40p.m.5.45p.m.8.55p.m

Жаттығу №3Сұрақтарға жауап беріңіз.1. Say what number is between: 10 and 12; 7 and 9; 1 and 3; 6 and 8; 2 and 4; 9 and 11; 3 and 5; 8 and 10; 4 and 6; 5 and 72. Say what number comes after: - Say what number comes before: 3,7,10,11,4,9,2,6,5,8,12. 2, 11,9,1,6,10,3,7,5,4,8.

Жаттығу №4Төмендегі есептік сан есімдерді сөзбен жазыңыз:3,13,30, 4, 14, 40, 5, 15, 50, 8, 18, 80, 13,100, 226, 705, 1,000, 4568, 6,008, 75,137, 425,712, 1,306,527, 2,032,678.

Жаттығу №5Төмендегі реттік сан есімдерді сөзбен жазыңыз:1, 11, 21, 2, 12, 20, 3, 13, 30, 4, 14, 40, 5, 15, 50, 6, 16, 60, 8, 18. 80, 9, 19, 90, 100, 103, 300, 425, 705, 1,000, 1,015.

Жаттығу №5Төмендегі бөлшектік сан есімдерді сөзбен жазыңыз:3/5; 1/4; 2/3; 7/6; 0,105; 2,18; 17,562;

Жаттығу №6Ағылшын тіліне аударыңыз:Он бесінші аудитория, оныншы пәтер, журналдың жиырма бесінші нөмірінде, жетінші тарауда, төртінші сабақтан, үш жүз он бесінші аудиторияға, тоғызыншы деңгейде, отыз бірінші каналда, үшінші басылымда, екі жүз бесінші бетте, бес үй, алты студент, отыз қой, бес орындық.

Демеуліктер (Предлогтар)

Prepositions

22

Қазақ тілінде предлог деген ұғым жоқ, ол қазақ тіліндегі демеулік ұғымына сәйкес келеді. Демеулік дегеніміз сөз алдынан келетін көмекші сөздер.

Ағылшын тілінде демеуліктер сөйлемде екі түрлі қызмет атқарады:1. Заттардың кеңістікте орналасуын, іс-әрекеттердің уақытқа қатынасын,

істің себеп-салдарын көрсетеді;2. Ағылшын тілінің дамымаған жалғау, жұрнақтарының қызметін атқарады.Демеуліктер бірінші қызметінде қазақ тілінің көмекші есімдеріне ұқсайды.

Ал екінші қызметіне келсек, қазақ тілінен аударғанда септік жалғаулары демеуліктер арқылы беріледі.

Мысалы:1. ілік септіктің –ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің жалғаулары of арқылы

беріледі: the book of the brother. – ағамның кітабы.2. барыс септіктің –ға, -ге, -қа, -ке жалғаулары to арқылы беріледі: They

went to Almaty. – Олар Алматыға кетті.3. шығыс септіктің –тан, -тен, -дан, -ден шылаулары from арқылы

беріледі: from a city – қаладан.4. көмектес септіктің –мен, -пен жалғаулары with, by арқылы беріледі: with

Saule - Саулемен.5. жатыс септіктің –да, -де, -та, -те жалғаулары in арқылы беріледі: He is in

the class – Ол cыныпта.Демеуліктер жай ( of, for, on), күрделі (below, between), туынды (in front of,

out of) болып бөлінеді. Ағылшын тілінде демеуліктер орын, бағыт және уақыт және демеуліктеріне

бөлінеді:

Орын демеуліктеріon – үстінде on the desk, on the wallin – ішінде in the room, in the streetat – жанында at the window, at the meetingnear – жанында, қасында near the door, near the wallover – үстінде over the table, over the sofaunder – астында under the table, under the bedbetween – арасында, ортасында between two chairs, between the doorsamong - арасында among the students, among thembehind – артында behind the house, behind the treeacross – арқылы across the street, across the riverin front of – алдында in front of the house, in front of the

columnthrough - арқылы through the window, through the glass

Бағыт демеуліктеріto - -ға, -ге, -қа, -ке to the library, to the Southtowards - -ға, -ге, -қа, -ке қарай towards the forest, towards the housefrom - -тан, -тен, -дан, -ден from the table, from the Northinto - -ішіне, ішке into the room, into the box

23

out of - -дың, -дің, -тың, -тің ішінен out of the house, out of the draweroff - -тан, -тен, -дан, -ден off the table, of the wall

Уақыт демеуліктеріon - -да, -де, -та, -те on Sunday, on the tenth of Februaryin - кейін in two days, in September at - -да, -де, -та, -те at 7 o’clock, at noon by – қарай by 3 o’clock, by noonfrom … till- ... бастап ... дейін from early morning till late at nightsince - … бастап since 5 o’clock, since midnightfor – ішінде for an hour, for agesduring – кезінде during the lecture, during the breakbefore – алдында before the bell, before winterafter – кейін after the break, after classes till - дейін till May, till the end of the year between - арасында between one and two o’clock

Бекіту жаттығуларыЖаттығу №1

Демеулік қойыңыз:1. I work ... the hospital. 2. She works ... the therapeutic clinic.3. The nurse takes the temperatures ... patient every day. Do you live ... your family? 5. The patient was examined ... the doctors. 6. This book was written ... Tolstoy. 7. Thousands of students study ... our University. 8. Children begin school ... the age ... seven. 9. Are you fond ... cats? 10. Have you got a dog ... your house? 11. He has got a lot ... mistakes ... his test. 12. The nurse airs wards ... the morning.

Жаттығу №2.On, in, at, to, into демеуліктерін қолданып, сөйлемді аударыңыз:1. Біз орманнан көп саңырауқұлақ жинадық.2. Алия бөлмеде болды. Ол терезенің алдында тұрды.3. Жерде қалың кілем жатты. Балалар кілемнің үстіне отырып ойнай бастады.4. Балалар қайда? – Олар алаңда ойнап жүр.5. Сенің қаламың қайда? – Ол менің қалтамда.6. Суретті тақтаға іліңіз.7. Ол тақтаға шығып борды алды да тақтаға жаза бастады.8. Тақтаға шығыңыз.9. Інім ас үйге кіріп, үстел басына отырды.

Жаттығу №3Көп нүктенің орнына қожетті демеуліктерді қойыңыз:1. The operation was performed ... Pr. Smirnov. 2. I prefer to do my homework ... evening. 3. They are waiting ... their father. 4. I have dinner ... six o'clock every day. 5. Pass the salt ... me, please. 6. The Crimea is ... the South ... our country.

24

7. It consist ... many islands - large and small. 8. Japan is a country ... the western part ... The Pacific Ocean. 9. She likes to go ... the Caucasus ... winter. 10. When we go ... foreign countries we see a lot ... things. 11. What size ... gloves does your daughter wear? 12. My wife has spent a lot ... money ... fashionable furniture.

Жаттығу №4In немесе at демеуліктерін қолданып сөздерді аударыңыз:Саяжайда, орманда, театрда, бақшада, асханада, кітапханада, дүкенде, үйде, өзенде,

кинода, қарда, ыдыста, институтта, музейде.

Жаттығу №5On немесе at демеуліктерін қолданып сөздерді аударыңыз:Сөреде, терезенің жақтауында, орындықта, заводта, қабырғада, вокзалда, платформада,

еденде, төбеде, көрмеде, аялдамада, жерде, концертте, тақтада, сабақта, көпірде, стадионда, жұмыста.

Жаттығу №6Төмендегі тіркестерді ағылшын тіліне аударыңыз:Сағат бесте, сағат беске қарай, сағат бестен бастап, түсте, түске қарай, түстен бастап,

өткен жылдан бастап, осы жылы, 2011 жылға қарай, 25 ақпанға қарай, 25 ақпанда, таңертеңнен, түнге қарай, түнде, кешеден бері.

There + to be (is/are) тіркесіБұл тіркес жанды немесе жансыз заттың орнын білдіру үшін қолданылады.

Қазақ тіліне жатыр, бар, тұр деп аударылады. Негізінен қазақ тіліне аударған кезде мекен пысықтауышынан бастап аудару керек. There is тіркесі жекеше түрдегі зат есіммен, there are көпше түрде қолданылады. Сөйлемдегі орын тәртібі: 1. there is/are 2. Зат есім 3. Мекен пысықтауышы. Мысалы:

There is a pen on the desk.There are two pens on the table.Егер сөйлемде there + to be тіркесімен бірнеше бастауыш келсе, онда to be

әдетте өзінен кейін келген бастауышпен байланысады (бастауыш жекеше түрде тұрса there is, көпше түрде there are қолданылады). Мысалы:

There is a table and five chairs in the room.There are five chairs and a table in the room.

Болымды түрі Сұраулы түрі Қысқа жауап Болымсыз түрі

жек

еше There is a book on

the table. - Үстелдің үстінде кітап бар.

Is there a book on the table?-Үстелдің үстінде кітап бар ма?

Yes, there is. – Иә, бар. No, there is not. - Жоқ.

There is not a book on the table.-Үстелдің үстінде кітап жоқ.

көпш

е

There are many trees in the park. - Саябақта ағаштар көп

Are there many trees in the park?-Саябақта ағаштар көп пе?

Yes, there are. – Иә, бар.No, there are not. - Жоқ.

No. There are not many trees in the park. - Жоқ. Саябақта ағаштар көп емес.

25

Егер адам, я зат бізге белгілі болған жағдайда, оның алдынан белгілілік артиклі қойылады және there is/there are тіркесі қолданылмайды. Оны аударғанда мекен пысықтауышы сөйлемнің сонында тұрады. Мысалы:

The book is on the table. - Кітап үстелдің үстінде тұр.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Жақшаны ашып, керекті формаға қойыңыз:1. There (is, are) two pens and four pencils on that table. 2. There (is, are) a box on the floor. 3.

There (is, are) some shoes on the floor. 4. There (is, are) a book on the table. 5. There (is, are) four pencils on the table. 6. There (is, are) a table in the room. 7. There (is, are) a gas cooker in the kitchen. 8. There (is, are) some pictures in the room. 9. There (is, are) a cup and three spoons on the table. 10. There (is, are) ten students in the classroom.

Жаттығу №2Жақшаны ашып, керекті формаға қойыңыз:1. There is a refrigerator in the room. 2. There is a TV set in the living room. 3. There are cups

on the table. 4. There is some milk in the bottle. 5. There are nine students and a teacher in the classroom. 6. There are newspapers and magazines on the table. 7. There is some oil in the bottle. 8. There are two windows in my room. 9. There is some vase in the room. 10. There is a radio in the kitchen.

Жаттығу №3-to be-етістігінің (is, are) дұрыс формасын қойыңыз және аудармасын жазыңыз:1. There ... some new commercial banks in our city.2. There ... state chartered banks that offer many services.3. There ... some non-deposit financial institutions in the USA.4. There ... an insurance company and some pension funds on the list below. 5. There ... a growing number of small finance companies in the USA today.

Жаттығу №4Төмендегі сөйлемдерді сұраулы және болымсыз сөйлемге қойыңыз.1. There's a blackboard in our classroom.2. There are some English books on the table.3. There were very many mistakes in your dictation.4. There's a new grammar rule in Lesson Four.5. There was a telegram on the table.6. There was too little ink in my pen to write two letters.

Жаттығу №5Жақшаны ашып, керекті формаға қойыңыз:1. There ... a large table in my room. 2. There ... three windows in my classroom. 3. There ... a table and four chairs in my sister's room. 4. There ... a blackboard, four tables and five chairs in our classroom. 5. There ... a text-book and two exercise-books on my table. 6. There ... a school here in 1920. 7. There ... very many children in the park yesterday.

СөзжасамWord-building

26

Ағылшын тілінде сөзжасамның мынадай түрлері бар:1) түбірлердің немесе сөздердің бірігуі арқылы;2) конверсия;3) аффиксация (префиксация және суффиксация);Сөздердің құрылымын белгілеу үшін мынадай қысқартулар қолданылады: А – adjective сын есім Adv.- adverb үстеу N - noun зат есім Num.- numeral сан есім P.I - Participle I есімше І P.II - Participle II есімше ІІ Prep.- preposition предлог R - root түбір V - verb етістік

1. Түбірлердің немесе сөздердің бірігуіАғылшын тілінің сөздік қорын толықтырудың негізгі жолы болып

табылады. Жаңа сөз екі немесе одан да көп сөздердің бірігуі арқылы жасалады:а) күрделі зат есімдерден: N + N coal – field көмір бассейні A + N blackboard сынып тақтасы Prep. + N inside ішкі бөлім V + N grindstone ұштағыш N + Prep. + N father-in-law қайын атаб) күрделі сын есім: A + A dark-red қара қызыл Num + N first-class бірінші класстық N + A waterproof су өтпейтін A + P.II whitewashed ағартылған Adv. + P.II well-known өте танымал N + P.II man-made жасанды в) күрделі етістіктерден: A + V to broadcast радиодан хабарлау

2. КонверсияБір сөз табының басқа сөз табына ауысуы.а) сөздердің оқылуы және жазылуы өзгермей: V – N – A to light- light-light жарық беру- жарық (шам)- жарық V – N to work –work жұмыс істеу –жұмыс V – A to free- free босату –босб) соңғы дыбыс немесе екпіннің өзгеруі арқылы: N – V ‘increase- to in’crease ұлғаю- ұлғайту

27

use [ju:s] – to use [ju:z] қолданыс- қолдану

3. ПрефиксацияЖаңа сөздерді префикстердің (приставкалар) көмегімен жасау:а) re – [ri:] қайталау мағынасын білдіреді: re + A/N/V recurrent қайталанатын to re-read қайтадан оқуб) со – [kou] жалпылау мағынасын білдіреді: co + A/N/V co-ordinate барабар co-existence қатар өмір сүру co-operate ынтымақтасув) out –[aut] бір нәрсенің шамадан тыс шығу мағынасын білдіреді: out+A/N/V outstanding атақты outhouse флигель to outweight іліп қоюг) over – [ouver] «жоғары», «шамадан тыс» (сверх, над, пере-) дегенді білдіреді: over+N overload шамадан тысд) pre – «алдында», «дейін» мағынасын білдіреді: pre+N prewar соғысқа дейіне) sub – «астында» мағынасын білдіреді sub+N subsoil топырақ астыж) болымсыздық мағынасын білдіретін префикстер (non-, un-, mis-, dis-, in-, il-, im-, ir-): non+N/A non-agression шабуыл емес non- existent жоқ болу un+A uncommon әдеттегі емес mis+V misunderstand дұрыс түсінбеу dis+N disarmament қарусыздану in/il/im/ir+A/N incomplete толық емес illiterate сауатсыз impossible мүмкін емес irregular жүйелі емес

СуффиксацияЖаңа сөздерді суффикстардың көмегімен жасау;а) іс-әрекет жасаушының мамандығын, ұлтын білдіретін нақты зат есімдердің сөз жасау құрылымы: V/R+er/or/ent teacher мұғалім elevator элеватор student студент N/R+ary/ist/ian revolutionary революционер artist артист librarian кітапханашы Russian орыс

28

б) дерексіз түсінікті білдіретін зат есім құрылымы: V/R+sion/ation/tion/ssion explosion жарылыс introduction кіріспе transmission берілім V/A/N +ance/ence/dom/ment/ness/ship/ure/hood appearance сыртқы келбет difference айырмашылық freedom бостандық payment төлем darkness қараңғылық friendship достық pressure қысым childhood балалық шақв) сын есім құрылымдары: V/R+al/a(i)ble/ful/ic/a(e)nt/ive/ish/y central орталық changeable өзгермелі powerful мықты patriotic патриоттық distant алыс active белсенді Polish польшалық icy мұздайг) сын есім құрылымдары: Num+teen/ty(e)th fourteen он төрт fourty қырық fourth төртінші fourtieth қырқыншыд) үстеу құрылымдары: N+ly namely атап айтқанда A+ly hardly мүмкін емес е) етістік құрылымдары: R/N/A+ate/ute/ish/(i)fy/ize/en to graduate бітіру (ЖОО-нын т.б.) to contribute үлесін енгізу to finish аяқтау to purify тазалау to specialize мамандану to harden тұрақтану ж) есімше құрылымдары: V+ing/ed studying оқушы played ойнаушы

29

Cуффикстардың көмегімен сөз жасауСөз табы Суффикс Сөзжасам

Зат есім

- ance (-ence) to perform - performance- er to work - worker- ing to build - building

- (t)ion to decorate - decoration- ism social - socialism- ist social - socialist

- (i)ty active - activity- ness happy - happiness- ment to developed - development

Сын есім

- able (- ible) to enjoy – enjoyable- an (-ian) Russia – Russian

- ant (- ent) to differ – different- al continent – continental- ful help – helpful- ic hero – heroic- ish yellow – yellowish- ive to act – active- less help - helpless- ous mountain – mountainous- y rain - rainy

Етістік - ize (- ise) to organize - organise- en less – to lessen

Үстеу - ly nice - nicely

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Берілген суффикстардан жаңа сөздер құрастырыңыз:-ful – beauty, wonder, care-less –fruit, help, care-ous –fame, glory, cure-ab/e/-ible-convert, comfort, depend-al –clinic, practice, experiment- er/-or-work, teach, recard-ment- require, treat, require-ance/-ence-enter, exist; evident-ing-teach, build, admire-ness-bitter, backward, aware-tion/- sion-fix, prepare, add-ist- science

Жаттығу №2Сөздерді аударып, суффикстардв атаңыз:Baseless, careless, famous, dangerous, eatable, responsible, clinical, cultural, numerous,

noxious, mournful, speakable.

Жаттығу №3

30

Суффикстар мен префикстерді атап, сөздерді аударыңыз:Untrue, prehistoric, ultramodern, postwar, ex-champion, anti-body, decompose, decode,

deform, depart, discover, disappearance, reread, reconstruct, coauthor, unequal, misunderstand, undress, disarm, anti-fascist, cooperation, co-existence, interaction, superhuman, ultra-violet.

Жаттығу №4Төмендегі сөздер қай сөз табына жататынын анықтаңыз және аударыңыз:1. Achievement - achieve, resistance - resistant, assistance - assist - assistant, celebration -

celebrate, difference - different, city - citizen, nation - national - nationality, measure - measurement, develop - development, act - active - activity, contain - container, discover - discovery - discoverer, literature – literary.

2. British, foolish, understandable, heartless, pitiless, successful, experiment, function, musician, socialist, artist, capitalism, professional, fundamental, industrial, doubtful, useful, different, treatment, creative, attractive, peaceful, dangerous, elementary, childish, active, economic, director, worker.

3. React, reaction, reactor, reactivity; science, scientific, scientist; industry, industrial, industrious; cold, coldly, coldness; dark, darkness, darken; happy, happily, happiness, unhappy; equal, equally, unequal, equality; free, freedom, freely; attention, attentive, attentively; sun, sunny, sunless; care, careful, careless, carefully, carelessness.

Жаттығу №5Төмендегі етістіктерден -еr немесе –or суффикстары арқылы зат есім жасаңыз. Қазақ

тіліне аударыңыз:To lead, to write, to read, to visit, to speak, to sleep, to act, to direct, to conduct, to drive, to

fight, to mine, to report, to sing, to skate, to swim, to teach, to travel, to sail, to invent, to found, to compose.

Жаттығу №6-ful, -less және -able, -ible суффикстарының көмегімен сын есім жасаңыз, қазақ тіліне

аударыңыз:Beauty, thank, hope, doubt, care, aim, use, shape, fruit, power, thought, harm, colour. Change,

convert, prevent, break, compare, desire, profit, read, comfort, respect, expect.

Жаттығу №7Сын есімдерді 3 топқа бөліп жазыңыз: 1) адам, 2) жер, 3) зат:Obstinate, unspoilt, hand-made, waterproof, easy-going, breathtaking, aggressive, deserted,

overgrown, overcrowded, cunning, picturesque, arrogant, long-lasting, spoilt, automatic, accurate, artificial.

Жаттығу №8Төмендегі зат есімдерден етістік жасаңыз. Аударыңыз:Turn, smile, smoke, snow, start, stay, step, stop, study, talk, visit, rest, air, paper, cover, handle,

cause, watch, act, address, answer, brush, clean, cross, crowd, wave, wish, work, dance, doubt, dress, end, fight, help, hope, joke, laugh, lift, light, love, mind, paper, pencil, place, plan, play, post, reply, report, return, sail, show. Red, tight, soft, deep, short, dark, bright, weak, black, white, sweet, sharp, strength.

Етістік The Verb

Іс-әрекет пен қимыл-сынды білдіретін сөз табы етістік деп аталады.Ағылшын тілінде етістіктің (Finite) жіктелген және (Non-Finite)

жіктелмейтін түрлері бар. Етістіктің жіктелген түріне жақтар, жекеше, көпше түрлер, шақтар, етіс формалары және рай жатады.

31

Мысалы: «I speak English every day - Мен күнде ағылшынша сөйлеймін» деген сөйлемде етістік 1-жақты, жекеше түр, белгісіз осы шақты, өздік етісті, ашық райды білдіреді. Бұйрық райдағы етістік те жіктеледі және сөйлемде to демеулігінсіз жасалады. Мысалы: Stand up! Go to the blackboard! Write!

Етістіктің жіктелмейтін түріне инфинитив (the Infinitive), герундий (the Gerund) және есімше (Participle I, II) жатады. Олар сөйлемде жақты, түрді, райды білдіре алмағандықтан, жеке өзі баяндауыш қызметін атқара алмайды.

Мысалы: I want to speak English. Менің ағылшынша сөйлегім келеді. Етістіктер сөйлемдегі мағынасына және синтактикалық рөліне қарай 3- ке

бөлінеді: негізгі, көмекші және модальды. Мысалы:1. We work at school. Біз мектепте жұмыс істейміз.To work етістігінің жеке мағынасы бар.2. Көмекші етістіктерге: to be, to have, to do, shall, will жатады.He is a worker. He will work tomorrow. Ол жұмысшы. Ол ертең жұмыс

істейді.3. Модальды етістіктерге (modal verbs): can, may, must және т.б. етістіктері

жатады. Олар тікелей іс-әрекеттің өзін білдірмей әрекет істеушінің істелетін жұмысқа қатынасын, қабілетін, мүмкіндігін, ықтималдық қажеттігін білдіреді.

Көмекші to be (болу) етістігінің осы шақта жіктелуіЖЕКЕШЕ

Жақ Болымды Сұраулы Болымсыз1-ж I am a doctor.

Мен дәрігермінAm I a doctor?Мен дәрігермін бе?

I am not a doctor.Мен дәрігер емеспін.

2-ж You are a doctor.Сен дәрігерсің.Сіз дәрігерсіз.

Are you a doctor?Сен дәрігерсің бе?Сіз дәрігерсіз бе?

You are not a doctor.Сен дәрігер емессің.Сіз дәрігер емессіз.

3-ж He (she) is a doctor.Ол дәрігер.It is a table.Ол үстел.

Is he (she) a doctor? Ол дәрігер ме?Is it a table?Ол үстел ме?

He (she) is not a doctor.Ол дәрігер емес.It is not a table.Ол үстел емес.

КӨПШЕЖақ Болымды Сұраулы Болымсыз

1-ж We are doctors.Біз дәрігерміз.

Are we doctors?Біз дәрігерміз бе?

We are not doctors.Біз дәрігер емеспіз.

2-ж You are doctors.Сендер дәрігерсіңдер.Сіздер дәрігерсіздер.

Are you doctors?Сендер дәрігерсіңдер ме?Сіздер дәрігерсіздер ме?

You are not doctorsСендер дәрігер емессіңдер.Сіздер дәрігер емессіздер.

3-ж They are doctors.Олар дәрігерлер.

Are they doctors?Олар дәрігерлер ме?

They are not doctors.Олар дәрігерлер емес.

Көмекші етістіктерTo be, to have, to do, shall, will етістіктері көмекші етістіктер деп аталады,

өйткені олардың көмегімен етістіктің көптеген күрделі формалары жасалады.Олар ағылшын етістіктерін шақтарға байланысты жіктеуде маңызды рөл

атқарады. Көмекші етістіктер жеке өзі қолданылмайды және мағынасы жоқ.

32

To be, to have, to do, shall (should), will (would) етістіктері кейбір кездерде модальдық мағынаны білдіреді.

To be, to have, to do етістіктері сонымен қатар мағыналық етістік ретінде де қолданылады: to be – болу, to have – бар болу, to do – істеу.

To be етістігінің қолданылуы:

1. Көмекші етістік ретінде. He is reading a book. Ол кітап оқып отыр.2. Сөз бен сөзді байланыстырушы ретінде.

This room is good. Бұл бөлме жақсы.

3. Мағыналық етістік ретінде, «болу» мағынасында.

He is at home. Ол үйде.

4. Бір нәрсені істеу міндеттілігі ретінде We are to meet at noon. Біз түсте кездесуіміз керек.

Present Indefinite – те to be етістігі басқа етістіктерге қарағанда формалары әр жақта әр түрлі: I am, he (she, it) is, we (you, they) are.

Past Indefinite – те to be етістігі жекеше және көпше түрде формалары әр түрлі: I (he, she, it) was, we (you, they) were.

To be етістігінің жіктелу кестесіPresent

Indefinite Continuous PerfectI am ...He (she, it) is ...We are ...You are ...They are ...

I am being ...He (she, it) is being ...We are being ...You are being ...They are being ...

I have been ...He (she, it) has been ...We have been ...You have been ...They have been ...

Am I ...? Am I being...? Have I been...?I am not... I am not being... I have not been...

PastIndefinite Continuous Perfect

I was ...He (she, it) was...We were...You were...They were...

I was being...He (she, it) was being...We were being...You were being...They were being...

I had been...He (she, it) had been...We had been...You had been...They had been...

Was I...? Was I being...? Had I been...?I was not... I was not being... I had not been...

FutureIndefinite Continuous Perfect

I shall be...He (she, it) will be...We shall be...You will be...They will be...

I shall have been...He (she, it) will have been...We will have been...You will have been...They will have been...

Shall I be ...? Shall I have Been...?I shall not be... I shall not have been...

Future in the PastIndefinite Continuous Perfect

33

I should be...He (she, it) would be...We should be...You should be...They should be...

I should have been...He (she, it) would have been...We would have been...You would have been...They would have been...

I should not be... I should not have been...

to have етістігі1. Көмекші етістік ретінде:

He has returned to Moscow. – Ол Москваға қайтып келді.2. Мағыналық етістік ретінде, «бар болу» мағынасында:

He has a sister. – Оның әпкесі бар. 3. Зат есімдермен тіркесіп:

I usually have dinner at home. – Мен әдетте түскі асты үйде ішемін.4. Бір нәрсені істеу міндеттілігін көрсету үшін:

I have to go to the library. – Менің кітапханаға баруым керек.5. to have + зат есім н/е есімдік + Past Participle құрылымымен:

I had the letters posted yesterday. – Мен хаттарды кеше жібердім.6. to have + зат есім н/е есімдік + Инфинитив құрылымымен:

I have something to tell you. – Мен сізге бір нәрсе айтқым келіп тұр.Present Indefinite –те to have етістігі 1-інші және 3- інші жақта жекеше

түде формалары әр түрлі: I have, he (she, it) has. Көпше түрде бәріне бірдей: we (you, they) have. Көмекші етістік ретінде to have Perfect шақтарын жасау үшін өткен шақтағы есімшемен (Participle II) тіркесіп қолданылады. I have read this book. – Мен бұл кітапты оқыдым.

To have етістігінің жіктелу кестесіPresent

Indefinite Continuous PerfectI have He (she, it) hasWe haveYou haveThey have

I am havingHe (she, it) is havingWe are havingYou are havingThey are having

I have hadHe (she, it) has hadWe have hadYou have hadThey have had

Have I? Am I having? Have I had?I have not I am not having I have not had

PastIndefinite Continuous Perfect

I hadHe (she, it) hadWe hadYou hadThey had

I was havingHe (she, it) was havingWe were havingYou were havingThey were having

I had hadHe (she, it) had hadWe had hadYou had hadThey had had

Had I? Was I having? Had I had?

34

I had not I was not having I had not hadFuture

Indefinite Continuous PerfectI shall haveHe (she, it) will haveWe shall haveYou will haveThey will have

I shall be havingHe (she, it) will be havingWe shall be havingYou will be havingThey will be having

I shall have hadHe (she, it) will have hadWe will have hadYou will have hadThey will have had

Shall I have? Shall I be having? Shall I have had?I shall not have I shall not be having I shall not have had

Future in the PastIndefinite Continuous Perfect

I should have He (she, it) would haveWe should haveYou would haveThey would have

I should be having He (she, it) would be havingWe should be havingYou would be havingThey would be having

I should have hadHe (she, it) would have hadWe would have hadYou would have hadThey would have had

I should not be I should not be having I should not have had

To be, to have етістіктерінің келер шақта жіктелуіto be

FutureIndefinite Continuous Perfect

I shall beHe (she, it) will beWe shall beYou will beThey will be

I shall have beenHe (she, it) will have beenWe will have beenYou will have beenThey will have been

Shall I be? Shall Ihave been?I shall not be I shall not have been

Future in the PastIndefinite Continuous Perfect

I should beHe (she, it) would beWe should beYou would beThey would be

I should have beenHe (she, it) would have beenWe would have beenYou would have beenThey would have been

I should not be I should not have beento haveFuture

Indefinite Continuous PerfectI shall haveHe (she, it) will haveWe shall haveYou will haveThey will have

I shall be havingHe (she, it) will be havingWe shall be havingYou will be havingThey will be having

I shall have hadHe (she, it) will have hadWe will have hadYou will have hadThey will have had

Shall I have? Shall I be having? Shall I have had?I shall not have I shall not be having I shall not have had

35

Future in the PastIndefinite Continuous Perfect

I should have He (she, it) would haveWe should haveYou would haveThey would have

I should be having He (she, it) would be havingWe should be havingYou would be havingThey would be having

I should have hadHe (she, it) would have hadWe would have hadYou would have hadThey would have had

I should not be I should not be having I should not have hadTo be, to have етістіктерінің өткен шақта жіктелуі

to bePast

Indefinite Continuous PerfectI wasHe (she, it) wasWe wereYou wereThey were

I was beingHe (she, it) was beingWe were beingYou were beingThey were being

I had beenHe (she, it) had beenWe had beenYou had beenThey had been

Was I? Was I being? Had I been?I was not I was not being I had not been

to havePast

Indefinite Continuous PerfectI hadHe (she, it) hadWe hadYou hadThey had

I was havingHe (she, it) was havingWe were havingYou were havingThey were having

I had hadHe (she, it) had hadWe had hadYou had hadThey had had

Had I? Was I having? Had I had?I had not I was not having I had not had

to do етістігіҚолданылуы:1.Көмекші етістік ретінде:а) күрделі етістік формаларын жасау үшін

Do you speak English?He doesn’t learn French.Don’t go there.

Ағылшын тілінде сөйлейсіз бе?Ол француз тілін оқымайды.Онда бармаңыз.

б) іс-әрекеттің маңыздылығын көрсету үшін

But I do know him.Do come tonight.

Бірақ мен оны білемін ғой.Бүгін кешке келіңіз.

2. Мағыналық етістік ретінде, «істеу» мағынасында.

He will do his work in the evening.

Ол сөз жұмысын кешке істейді.

To do етістігі көмекші етістік ретінде қолданылады:1. Present және Past Indefinite сұраулы және болымсыз формаларын жасау

үшін:Did yo see him? – Сен оны кеше көрдің бе? He doesn't work here. – Ол мұнда жұмыс істемейді.

36

2. Бұйрық райдың болымсыз түрін жасау үшін:Don't go there. – Онда бармаңыз.Don't open the window. – Терезені ашпаңыз.

3. Present жєне Past Indefinite – те тұрған іс-әрекеттің маңыздылығын көрсету үшін:I am sorry you don’t know my brother. – Сіздің менің ағамды білмегеніңіз өкінішті-ақ.

shall етістігі

shall етістігі келер шақ формаларын жасау үшін қолданылады және кейбір кездерде модальдық мағынада да қолданылады.Қолданылуы:

1. Келер шақты білдіру үшін:а) 1 – інші жақпен I shall have no English lesson

tomorrow.Менде ертең ағылшын тілі болмайды.

б) 2, 3 жақтармен бұйрық, уәде, қорқыту, сақтандыру ретінде

You shall have the books tomorrow.

Сіздер ертең кітап аласыздар.

в) 2-інші жақпен сұрақтарда

Shall you be eighteen or nineteen tomorrow?

Сіз ертең 18 әлде 19 жасқа толасыз ба?

2.1 және 3 жақтармен сұрақтарда бұйрық алу мағынасында:Shall I read?Where shall he wait for you?

Оқиын ба?Ол сізді қайда күтсін?

will етістігіwill етістігі shall етістігі сияқты келер шақ формаларын жасау үшін

қолданылады және кейбір кездерде модальдық мағынанда да қолданылады:Қолданылуы:

1. Келер шақты білдіру үшін:а) 2 және 3 жақтармен жекеше және көпше түрде

He will be free tomorrow? Ол ертең бос болады.

б) 1 және жақпен тілек – талап ету ретінде

I will go there with pleasure. Мен онда сүйсіне барамын.

2. Өтініш ету үшін: Will you open the window? Терезені ашыңызшы.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1I. Сіздің әңгімешіңіз Англиядан келген қонақ деп елестетіңіз. Төменде онымен

әңгімелесуге бірнеше сұрақтың үлгісі берілген:1. Where are you from? 2. Are you a student or a worker? 3. What is your name? 4. Are you in

Russia as a tourist or an expert? 5. Is it your first visit to Russia? 6. Were you in Russia last year? 7. Where were you yesterday? 8. Are you busy now? 9. When will you be in the hotel tomorrow? 10. When will you be free?

II. Досыңыздан сұраңыз:

37

1. Ол студент пе екен? 2. Жасы қаншада? 3. Ол немен айналысады? 4. Ол кеше институтта болды ма? 5. Кітапханада қашан болды? 6. Әдебиеттен лекцияда сейсенбі күні болды ма? 7.Сенбі күні үйде болды ма? 8. Жексенбі күні кинода болды ма? 9. Ол дерекеті фильм болды ма? 10. Фильм қызықты болды ма? 11. Ол ертең институтқа барады ма? 12. Жексенбі күні оның әпкесі үйде болады ма?

Жаттығу №2to be етістігін қажетті формаға қойыңыз. Hello! I (1) ____ a boy. My name (2) ____ Frank. I (3) ___ a pupil of the 4th form. I like

animals. I have got two pets. They (4) ____ a cat and a dog. The cat's name (5) ____ Pussy and the dog's name (6) ____ Spot. They (7) _____ funny, because they (8) ____ a kitten and a puppy. They like playing together. Pussy (9) ___ white and Spot (10) ___ black. Their tails (11) ___ long. The cat's tail (12) ___ bushy and the dog's one (13) ___ not. I love my pets very much.

And what about you? What (14) ___ your name? How old (15) ___ you? Have you got any pets? If you have, what (16) ___ they?

Write soon! Best wishes, Frank. Жаттығу №3

To be етістігін Present Indefinite-ке қойыңыз:1. She___ a doctor. 2. My friend___ not a scientist, he__ a journalist.5. My brother___ a financial manager. He___ at work. 3. ___your friend a doctor? - Yes, she___. 4. ___you at home? — No, I___ not at home, I and my husband___ at work.5. My brother___ a financial manager. He___ at work. 6. ___she a doctor? — Yes, she ___7. ___your sister an artist? No, she ___ not an artist, she ___a teacher. 8. ___your brother at work? — Yes, he___. 9. ___your sister at work? - No, she___ at school. 10. My___ mother___ at work. 11. ___this her painting? • Yes, it___. 12. She___ an artist. 13. This___ my car. 14. My friend ___a designer. 15. I ___ at work.

Жаттығу №4To be етістігін Present Indefinite-ке қойып ағылшын тіліне аударыңыз:1. Ол студент. Ол университетте. 2. Менің досым суретші. Ол дәрігер емес.3. Олар колледжде оқиды. Олар студенттер. 4. Мен инженермін. 5. Бұл жақсы шаңсорғыш. 6. Оқушылар мектепте.7. Есік ақ. Ол жабық. 8. Олардың көліктері жаңа. 9. Менің әкем ұшқыш. Оның ұшағы үлкен.10. Оның әпкесі медбике. Ол дәрігер емес. Ол өз жұмысын жақсы көреді.11. Біз үйде жұмыс істейміз.

The Imperative mood(Бұйрық рай)

38

Өтініш пен бұйыру бұйрық рай арқылы беріледі. Бұйрық райдың хабарлы түрі етістіктің to қосымшасы жоқ инфинитивке сәйкес келеді:

Write. – Жаз. Жазыңдар.Write him a letter. – Оған хат жаз. (жазыңдар).Ағылшын тіліндегі бұйрық райдың жекеше және көпше түрде бір ғана

формасы бар.Open the window. – Терезені аш (ашыңдар).Болымсыз түрі do көмекші етістігі және not қосымшасының (do not немесе

don’t) тіркесуі арқылы жасалады: Do not write. – Жазба (жазбаңдар)Don’t listen to him. – Оны тыңдамаңдар!Әдетте бұйрық рай екінші жаққа байланысты айтылған. Өтініш пен бұйрық

3-жаққа байланысты айтылса let етістігі, ал 1-жаққа let’s етістігі қолданылады:Let him read the text. – Ол мәтінді оқысын. Let’s go for a walk. – Қыдырып келейікші.Imperative – те тұрған етістік бұйрық емес өтінішті білдірсе, онда сөйлемде

please сөзін қолдану керек:Write him a letter, please. – Оған хат жазыңызшы, өтінемін.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Ағылшын тіліне аударыңыз.1. Маған қалам жіберіңіз. 2. Анна мен Петрды қарсы алыңызшы. 3. Маған қарындаш

беріңізші. 4. 46 бетті ашыңыз. 5. Мәтінді аударыңыз. 6. Мына мәтінді оқыңыз. 7. Кешікпеңіз! 8. Қазір барыңыз! 9. Есікті жап. 10. Кітапты тап.

Жаттығу №2Қазақ тіліне аударыңыз.1. Let me see! 2. Spell it. 3. Let me spell it. 4. Send me my test. 5. Meet me. 6. Let me

meet Ted. 7. Tell her my name. 8. Tell me the truth. 9. Please, give me my bag. 10. Take your copybook and copy out these sentences.

Жай сөйлемнің құрылымыБір ғана ойды білдіріп, бір ғана интонациямен айтылатын сөйлем жай

сөйлем деп аталады.Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздер тәртібі өзгерсе де сөйлем мағынасы

өзгермейді.Мысалы: Кеше аңшы аюды өлтірді. Аюды кеше аңшы өлтірді.Сөйлемдегі сөздер тәртібі өзгергенмен сөйлемнің мағынасы өзгерген жоқ.

Ал ағылшын тілінде септік жалғауларының жүйесі толық бұзылған және сөздің

39

қызметі және оның басқа сөздермен байланысы оның сөйлемдегі орнымен анықталады.

Мысалы: Yesterday the hunter killed a bear. Yesterday a bear killed the hunter. Екінші сөйлемнің мағынасы бірінші сөйлемнің мағынасына қарама-қарсы.

Сөздердің тәртібі өзгерсе, сөйлемнің мағынасы бұзылады. Сондықтан ағылшын тілінде сөйлемдегі сөздер тәртібі қатаң.

Ағылшын тілінде сөйлем айтылу мақсаты мен интонациясына қарай хабарлы, сұраулы, болымсыз және лепті сөйлем болып бөлінеді.

Хабарлы сөйлемнің құрылымы (Declarative)

Айтылу мақсаты хабарлау, суреттеу, баяндауды білдіретін сөйлемнің түрін хабарлы сөйлем дейміз.

Хабарлы сөйлемде ең бірінші орында бастауыш, екінші орныда баяндауыш, содан кейін басқа сөйлем мүшелері тұрады, яғни толықтауыш, пысықтауыш және т.б.

Ағылшын тілінде хабарлы сөйлемдегі сөздер тәртібі

Пысықтауыш Бастауыш Баяндауыш Толықтауыш ПысықтауышI read a book Yesterday

0 1 2 3 4

Пысықтауыш сөйлемнің басында немесе соңында келе береді. Анықтауыш қай сөзді анықтайды сол сөздің алдында келеді.

Жай осы шақ The Present Indefinite Tense

Ағылшын тілінің патшасы, сөйлеу барысында 70% -де қолданылады. Ағылшын тілінде қазақ тілінде сияқты 3 шақ бар: осы шақ, келер шақ, өткен шақ, әрбір шақтың аспектілері бар. Анықталмаған және ауыспалы осы шақ бар.

Present Indefinite күнделікті (every, day), жиі (often), кей кезде (sometimes), әрқашан (always), әдетте (usually) қайталанып отыратын іс-әрекеттерді білдіреді.

Жасалу жолы: Қарапайым деген атына байланысты қарапайым жасалады. Infinitive-те тұрған етістікті to – сіз қолдану. 3 жақ жекеше түрде –s, -es жалғаулары жалғанады.

Сұраулы сөйлем: Қазақ тілінде сұраулы сөйлемдер ма, ме, ба, бе, па, пе тіркесуі арқылы болса, ағылшын тілінде көмекші етістіктер арқылы болады.

40

Do/does деген көмекші етістіктер арқылы жасалады: Do I work? Does she work?

Болымсыз сөйлем: Do/does деген көмекші етістікке not көмекші сөзі жалғанады: I don’t work. She doesn’t work.

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I workYou workHe worksShe worksIt worksWe workYou workThey work

Do I work?Do you work?Does he work?Does she work?Does it work?Do we work?Do you work?Do they work?

I do not workYou do not workHe does not workShe does not workIt does not workWe do not workYou do not workThey do not work

Қолданылуы: 1. Әдеттегі, қайталанатын іс-әрекетте: They go to the country every

weekend.2. Жалпыға белгілі ақиқат: The Neva flows into the Baltic Sea.3. Жалпы істелетін: I read a book.4. Іс-қимыл етістіктері come, go leave, starts, arrive – пен болатын іс-

әрекетті көрсетсе: The train starts in half an hour.5. Созылыңқы осы шақта қолданылмайтын етістіктер: I see George at the

window.Орфография емлесі: Егер етістіктің соңғы дыбысты ұяң дауыссыз d

дауыссызға аяқталсы «s» жалғауы қосылғанда [z] болып оқылады. Мысалы: reads [ridz].

Егер соңғы дыбыс қатаң дауыссыз дыбыс болса, «s» жалғауы [s] болып оқылады. Мысалы: writes [raits[.

Ал -ss, -ch, -x әріптерінен кейін «es» қосылып, [iz] болып оқылады. Мысалы: teaches [ti:tSiz].

Етістік «у» әрпіне аяқталып ,оның алдындағы әріп дауыссыз болса, онда «y» әрпі «і» әрпіне айналып es қосылады: to study [studies].

Егер ертістіктегі «у» әрпінің алдындағы әріп дауысты болса, онда «s» әрпі тікелей қосылады: says.

Ескерту: Present Indefinite сонымен бірге келешекте орындалатын істі білдіретін бағыныңқы мезгіл және шартты пысықтауыш сөйлемдерде қолданылады.

Мысалы: If you come earlier, you will meet her.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Жақшаны ашып, етістікті қажетті формаға қойыңыз:

41

1. I often________ (to tell) a story about animals.2. We often __________ (to tell) the truth. 3. Mary often ____________ (to tell) a lie. 4. They usually___________ (to go) to the park on Sunday.5. Mary and I usually ____________ (to go) to the concert on Monday. 6. Ben usually _____________ (to go) to the cinema on Wednesday. 7. My mother always ____________ (to watch) TV shows at noon. 8. I always _____________ (to watch) in the New Year.9. We always _______________ (to watch) the weather forecast in the morning.10. The boys sometimes______________ (to work) in the shop.11. His friends sometimes ______________ (to work) in the office. 12. Janet sometimes ______________ (to work) at school.13. His uncle________________ (to play) basketball every weekend.14. Ann’s daughters _____________ (to play) tennis every year.15. Her stepson_______________ (to play) by ear every concert.

Жаттығу №2Жақшаны ашып, етістіктерді болымсыз түрге қойыңыз:1. I _______ often _______ (not to tell) a story about animals.2. We _______ often ______ (not to tell) the truth. 3. Mary _____ often ______ (not to tell) a lie. 4. Mary and Peter ______ often ______ (not to tell) jokes.5. My friends ________ often ________ (not to tell) tales.6. His father ________ often _______ (not to tell) secrets.7. Mary and I________ usually _______ (not to go) to the concert on Monday. 8. Ben________ usually ________ (not to go) to the cinema on Wednesday. 9. My mother ________ always_______ (not to watch) TV shows at noon. 10. I _________ always__________ (not to watch) in the New Year.11. Your aunt _________ always_________ (not to watch) films in the evening.12. Her uncle ________ always______ (not to watch) football on TV at weekend.13. Her children ________ always_________ (not to watch) cartoons at 10 a.m.14. His friend _________ (not to play) the violin every Monday. 15. Ann’s daughters ___________(to play) tennis every year.

Жаттығу №3Жақшаны ашып, етістіктерді сұраулы түрге қойыңыз:1. _______ you often __________ (to tell) a story about animals?2. ________ Mary often __________ (to tell) a lie?3. _________ Mary and Peter often ________ (to tell) jokes?4. ________ my friends often __________ (to tell) tales?5. _________ his father often _________ (to tell) secrets?6. ________ they usually___________ (to go) to the park on Sunday?7. __________ their parents usually_________ (to go) to the theatre on Tuesday?8. _____ my sisters usually__________ (to go) to school on Friday?9. _______ his relatives usually __________ (to go) to the picnic on Saturday?10. ________ my mother always ________ (to watch) TV shows at noon? 11. ________ I always_________ (to watch) in the New Year?12. _________ your aunt always_________ (to watch) films in the evening?13. ________ our cousin always_________ (to watch) TV programs at 10 p.m.?14. ________ her children always________ (to watch) cartoons at 10 a.m.?

42

Жаттығу №4Жақшаны ашып, етістікті қажетті формаға қойыңыз:1. David _______ (to be) an English teacher. 2. He _______ (to work) at school. 3. He usually _______ (to get up) at 7 o'clock in the morning and _______ (to have) a shower. 4. David _______ (to leave) home at 8 o'clock and _______ (to go) to school by bus. 5. It _______ (to take) him 20 minutes to get it. 6. Yesterday he _______ (to miss) the bus, so he _______ (to catch) a taxi. 7. He _______ (to be) in time at school. 8. Next weekend he _______ (to go) on a hike with his students. 9. They _______ (to take) everything for their trip. 10. David _______ (to hope) that the trip _______ (to be) a success.

Келер шақThe Future Indefinite Tense

Келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәттен, мезгілден кейін болатынын білдіреді:

Жасалу жолы: shall/will + VI shall work. We shall work.You will work. You will work.He, she, it will work. They will work.Сұраулы сөйлем: Көмекші етістік shall/will бастауыштың алдына шығады:

Shall we go home?Болымсыз сөйлем: shall/will етістігіне not көмекші сөзі қосылады (will not

= won’t, shall not =shan’t). I shan’t work.

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I shall workYou will workHe will workShe will workIt will workWe will workYou will workThey will work

Shall I work?Will you work?Will he work?Will she work?Will it work?Will we work?Will you work?Will they work?

I shall not workYou will not workHe will not workShe will not workIt will not workWe will not workYou will not workThey will not work

Қолданылуы:1. Жақын арада болатын, орындалатын іс-әрекет: He’ll come back in 2 days.2. Қайталанатын іс-әрекет: She will take English lessons twice a week.Tomorrow – ертең, next week (month, year, summer) – келесі аптада (айда,

жылы, жазда) сияқты мезгіл пысықтауыштары қолданылады.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Жақшаны ашып, етістіктерді Future Indefinite-ке қойыңыз

43

Hello! My name is Peter. Next summer I (1) ______ (to go) to my granny's house. She lives near the Black sea. I (2) ______ (to go) there with my mother and my younger sister by train. Every day we (3) ______ (to bathe) in the sea. I think my brother (4) ______ (to gather) shells, because he collects them. I (5) ______ (to cut) grass, water flowers in front of the house. My brother(6) ______ (to help) granny about the garden too. He (7) ______ (plant) apple-trees and peach-trees. Our granny's house is not far from the town. There (8) ______ (to be) a summer circus next summer in it. We (9) ______ (to visit) the town circus, because we like watching animals very much.

Жаттығу №2Көп нүктенің орнына shall немесе will көмекші етістігін қойыңыз.1. I … give you a call in the evening.2. They … come in a few days.3. The film … begin in 5 minutes.4. … the boots be ready by Wednesday next?5. We … stay at our friends’.6. We … dine out tonight.

Өткен шақThe Past Indefinite Tense

Өткен шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып, істеліп кеткенін білдіреді. Мен терезені аштым. – I opened the window.

Жасалу жолы: V+edӨткен шақ етістіктің екінші негізгі формасы болып табылады. Барлық

ағылшын етістіктері Past Indefinite (екінші негізгі формасы) және Participle II (үшінші негізгі формасы) жасалуына байланысты дұрыс және бұрыс етістіктер болып екі топқа бөлінеді. Дұрыс етістіктердің екінші және үшінші формаларын жасау үшін етістікке – ed жалғанады. Мысалы:

to open – openedto answer – answeredАл бұрыс етістіктердің екінші және үшінші формалары ережеге бағынбай

жасалады, оларды жaттап алу қажет. Сұраулы сөйлем: Көмекші етістік did бастауыштың алдына шығады. Did

we go home?Болымсыз сөйлем: did етістігіне not көмекші сөзі қосылады. I didn’t

work.

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I workedYou workedHe workedShe worked It workedWe workedYou workedThey worked

I wroteYou wroteHe wroteShe wrote It wroteWe wroteYou wroteThey wrote

Did I work?Did you work?Did he work?Did she work? Did it work?Did we work?Did you work?Did they work?

Did I write?Did you write?Did he write?Did she write? Did it write?Did we write?Did you write?Did they write?

I did not workYou did not workHe did not workShe did not work It did not workWe did not workYou did not workThey did not work

I did not writeYou did not writeHe did not writeShe did not write It did not writeWe did not writeYou did not write They did not write

Yesterday – кеше, the day before yesterday – алдыңғы күні, last week (month, year, night, time, summer) - өткен аптада (айда, жылы, түні, жолы,

44

жазда), two days ago – екі күн бұрын, in 1917-1917 жылы сияқты мезгіл пысықтауыштары қолданылады.

Орфография емлесі: - ed оқылуы:[t] - қатаң дауыссыз дыбыстардан кейін: walked [wo:kt];[d] - дауысты және ұяң дауыссыз дыбыстардан кейін: played [pleid], called

[ko:ld];[id] - және кейін: decided [di’saidid].Алдында дауыссыз дыбысы бар –y-ға аяқталған етістіктерге –ed жалғанған

кезде y i-ға айналады және -ied [id] деп оқылады. Мысалы: to study – studied [‘stɅdid].

Егер –y алдында дауысты дыбыс тұрса онды ештеңе өзгермейді: to stay – stayed. Егер етістік l әрпіне аяқталса, онда ол екіленеді: to travel – travelled.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Төмендегі етістіктердің өткен шағын жасаңыз және жалғауларының оқылуына

байланысты үш бағанға бөліп жазыңызWalk, dream, wash, drop, hope, stop, spell, dry, cry, watch, dust, cook, play, open, talk,

want, clean, work, cover.

[t] [d] [id]

Жаттығу №2Төмендегі етістіктердің екінші формасын жасаңыз:See, read, cut, hear, stand, put, sing, take, write, run, bring, eat, drink, speak, go, be, have,

give, teach, sleep, know, buy, get, come.

Жаттығу №3Төмендегі етістіктерді 2 топқа бөліп жазыңыз: Regular Verbs және Irregular Verbs:begin, leave, see, have, come, make, lose, visit, travel, stay, start, buy, take, drive, paint,

write, do, enjoy, speak, meet.

Жаттығу №4Берілген сөйлемдерді өткен шақта жазыңыз:1. I play in the field. 2. He wants to go home. 3. The driver stops the car. 4, He drinks tea

every day. 5. It begins to rain. 6. They like our house. 7. I dream every night. 8. My sister cleans the room. 9. The teachers gives us dictation. 10. He sits at his desk and writes a letter. 11. Mary comes early. 12. The cat catches the fish in the river. 13. The dogs eats its dinner. 14. The boys go for a holiday. 15. Richard knows George.

Жаттығу №5Үлгі бойынша хабарлы және болымсыз сөйлем құраңыз: I didn't go to New York. I went

to Chicago.1. We ... Jim, we ... Max (meet. 2. He ... last Tueday, he ... last Thursday. (leave) 3. We ...

Jack, we ... David. (see) 4. They ... a Volvo, they ... a Fiat. (buy) 5. You ... the answer, Tom ... the

45

answer. (know) 6. I ... my passport, I ... my ticket. (lose) 7. We ... the pizza, we ... hot dogs. (have) 8. He ... a letter, he ... a posrcard. (write) 9. The film ... at 6.30 p.m., it ... at 7.30 p.m. (begin)

Жаттығу №6Төмендегі сөздерден сұрақ құрастырыңыз1. morning / you / time / get / up / what / in / the / did?2. dinner / night / have / what / last / you / for / did?3. did / train / last / you / by / when / travel?4. do / what / Sunday / you / last / did?5. did / summer / go / where / last / you?6. visit / you / art gallery / an / last / did / when?7. travel / on / you / how / work / did / to / Monday? 

Жаттығу №7Төмендегі мәтінді өткен шақта жазыңыз.On Monday we have five lessons. The first lesson is Russian. At this lesson we write a

dictation and do some exercises. Nick goes to the blackboard. He answers well and gets a "five". Pete does not get a "five" because he does not know his lesson. After the second lesson I  go to the canteen. I eat a sandwich and drink a cup of tea. I do not drink milk. After school I do not go home at once. I go to the library and take a book. Then I go home.

Жаттығу №8Жақшаны ашып етістіктерді Past Indefinite-ке қойыңыз. Тақпақты жаттап алыңыз.1. Yesterday when I (to be) _____ at the Zoo. 2. I (to watch) _____ the mother Kangaroo. 3. Inside her skin she (to have) _____ a pocket. 4. She (to put) _____ her baby there to rock it.

Аяқталған осы шақThe Present Perfect Tense

The Present Perfect Tense қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып, осы шақпен байланысты екенін көрсетеді. Бұл байланыс өткен іс-әрекеттің осы шақта қандай да бір нәтижесі болады. Аяқталған осы шақ қолданылған сөйлемдерде істің аяқталғаны баяндалып, бірақ уақыт көрсетілмеуі мүмкін.

Present Perfect-те, Past Indefinite-те өткен іс-әрекетті білдіріп, қазақ тіліне бірдей аударылады. Мысалы: I’ve read many books by Dickens. – Мен Диккенстің көп кітаптарын оқып шықтым. Last year I read many books by Dickens. – Өткен жылы мен Диккенстің көп кітаптарын оқыдым.

Present Perfect пен Past Indefinite арасындағы айырмашылық мынада: Past Indefinite қимылдың, іс-әрекеттің белгілі бір уақытта өткен шақта болып өткен және осы шақпен еш байланысы жоқ екенін білдіреді. Ал Present Perfect осы

46

шақта нәтижесі бар және өткен шақта белгілі бір уақытқа тәуелді емес өткен шақта болған іс-әрекетті білдіреді.

The Present Perfect осы шақта тұрған to have көмекші етістігі және Participle II–де тұрған негізгі етістік арқылы жасалады.

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I have workedYou have workedHe has workedShe has workedIt has workedWe have workedYou have workedThey have worked

Have I worked?Have you worked?Has he worked?Has she worked?Has it worked?Have we worked?Have you worked?Have they worked?

I have not workedYou have not workedHe has not workedShe has not workedIt has not workedWe have not workedYou have not workedThey have not worked

The Present Perfect қолданылады:1. Сөйлеп тұрған сәттен бұрын болған және онымен нәтижесі арқылы

байланысқан іс-әрекетті білдіру үшін: Look, I’ve brought you some flowers. – Қара, мен саған гүл әкелдім.

2. Іс-әрекеттің орындалу мерзімі белгісіз, сөйлеушінің назары іс-әрекеттің осы шақта орындалғанына және нәтижесіне сүйенген: A terrorist has killed the bank manager. - Террорист банк басқарушысын өлтірді.

3. Мезгіл пысықтауыштары жоқ сөйлемдерде: Has the bell gone? – Қоңырау соғылды ма?

4. Белгісіз уақыт үстеулері бар сөйлемдерде: ever, never, already, often(not) yet, always. He has just come.- Ол жаңа ғана келді.

5. The Present Perfect мынадай пысықтауыштары бар сөйлемдермен: today, this week, this morning, this month, this year, just: He has often met Alice this week.

6. The Present Perfect мынадай үстеулері бар сөйлемдермен: lately, for a long time, how long, so far, up to now, up to the present, fo three hours (days, months, years) и др.

The Present Perfect сонымен қатар since және for предлогтарымен қолданылады және қандай да бір уақыт аралығында болған іс-әрекетті көрсету үшін қолданылады (since – the beginning og the period, for – period).

How long have you been here?–I have been here for two weeks.–екі апта бойы. since Monday. – дүйсенбіден бері.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Сөйлемдерді оқып, не істеп болғаныңызды айтыңыз.Example: Open your book, please. - I have already opened it.

1. Write down these new English words into your notebooks. ___________________2. Recite the poem "Autumn" by Pushkin, please. ____________________________

47

3. Read "The Adventures of Tom Sawyer" by M. Twain. It's very interesting. _____4. It's an interesting educational program on TV today. I think you'd better watch it. _5. Help your sister about the house.____________6. Write a letter to your granny._______________

Жаттығу №2Басқалары қазір істеп жатқан іс-әрекетті сіз әлдеқашан немесе жаңа ғана істеп

болғандығыңызды айтып, сөйлемдерді аяқтаңыз. Present Perfect-ті қолданыңыз.1. He is reading a magazine but I ______ . 2. They are watching the second film of a new American serial on TV now but I ____ . 3. She is doing her homework but he _____ . 4. We are learning new English words now but they ____ . 5. They are reciting poems now but we ______ . 6. My brother is having dinner now but I _____ . 7. My friends are sending a message via e-mail now but I _____ .

Жаттығу №3Жақшаны ашып, етістіктерді Present Perfect немесе Past Indefinite-ке қойыңыз:

1. We already (to read) this book. 2. The boys know that their mother never (to be) late. 3. I (to see) my teacher today.4. She (to meet) her last Sunday. 5. He (to meet) his friend two hours ago. 6. I just (to meet) our teacher. 7. Yesterday John and Mary (to search) for a new house. 8. We already (to have) lunch and now we (to be going) to return back to work. 9. My friend (to receive) the diploma this year. 10. He (to receive) the diploma last year. 11. The rain (to stop) an hour ago. 12. The postman (to bring) the letter in the morning today. 13. The postman (to bring) the letter in the morning yesterday. 14. He (to wed) to the good girl this month. 15. He (to wed) to the good girl last month.

Аяқталған өткен шақThe Past Perfect Tense

The Past Perfect Tense өткен шақта белгілі бір уақытқа қарай аяқталған және болған іс-әрекетті көрсету үшін қолданылады.

Жасалу жолы: had + V +ed (PII)Сұраулы сөйлем: Had he done his work by 4?Болымсыз сөйлем: He had not done his work by 4.

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I had workedYou had workedHe had workedShe had workedWe had workedYou had worked

Had I worked?Had you worked?Had he worked?Had she worked?Had we worked?Had you worked?

I had not workedYou had not workedHe had not workedShe had not workedWe had not workedYou had not worked

48

They had worked Had they worked? They had not worked

Қолданылуы: 1. Өткен шақтан бұрын болған іс-әрекетті көрсету үшін: When I

telephoned Sue, she had gone out.2. Өткен шақта белгілі бір уақытта аяқталған іс-әрекетті көрсету үшін:

They had finished the experimed by Saturday.3. Салалас құрмалас сөйлемдерде hardly... when, scarely... when, no

sooner... than жалғаулықтарымен қолданылатын бір іс-әрекет екінші іс-әрекеттен бұрын болғанын көрсету үшін: Hardly had he entered the room when he heard some noise.

Бұл уақыт:1). by предлогы арқылы: We had translated the text by 2 o’clock - Біз

мәтінді екіге қарай аударып біттік.2). Past Indefinite–тегі етістік арқылы өткен іс-әрекетті көрсетуі мүмкін: I

had done my work begore my friend came to me - Менің досым келгенше дейін мен жұмысымды бітірдім.

Аяқталған келер шақ

The Future Perfect TenseThe Future Perfect Tense келер шақта белгілі бір уақытта аяқталған іс-

әрекетті көрсету үшін қолданылады. Уақыт пысықтауышы by қолданылады. He will have come to school by 2. – Ол мектепке екіге қарай келіп қалады.

Жасалу жолы: shall/will have + V +ed (PII)Сұраулы сөйлем: Will he have come to school by 2?Болымсыз сөйлем: He will not have come to school by 2.

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I shall have writtenYou will have writtenHe will have writtenShe will have writtenWe will have writtenYou will have writtenThey will have written

Shall I have written?Will you have written?Will he have written?Will she have written?Will we have written?Will you have written?Will they have written?

I shall have not writtenYou will have not writtenHe will have not writtenShe will have not writtenWe will have not writtenYou will have not writtenThey will have not written

Нақ осы шақThe Present Continuous Tense

Нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте істеліп, болып жатқанын білдіреді. Қазақ тіліне аударғанда отыр, жатыр, тұр, жүр деген етістіктер арқылы аударылады.

Мысалы: I am speaking now – Мен қазір сөйлеп тұрмын. 49

Нақ осы шақ to be + V + ing (PI) арқылы жасалады.

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I am workingYou are workingHe is workingShe is working It is workingWe are workingYou are workingThey are working

Am I working?Are you working?Is he working?Is she working?Is it working?Are we working?Are you working?Are they working?

I am not workingYou are not workingHe is not workingShe is not working It is not workingWe are not workingYou are not workingThey are not working

Қолданылуы:1. Сөйлеп тұрған кезде болып жатқан іс-әрекет. I am reading now. – Мен

қазір кітап оқып отырмын.2. Нақ осы шақ іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте емес, уақытша болып

жатқанын білдіреді. I’m living in Karaganda. – Мен Қарағандыда тұрып жатырмын.

3. Жақын арада болатын тәртіпке енгізілген іс-әрекет. – Can I have an appointment with Dr. Morgan? – No, I’m sorry. Dr. Morgan is playing golf tomorrow afternoon.

Сезімді білдіретін етістіктер (to love, to like, to hear, to see, to know, to feel, to understand және т.б.) Continuous формасын қабылдамайды. Олар жай осы шақ формасында тұрады.

Сұраулы сөйлем: Сұраулы сөйлем жасау үшін to be етістігі бастауыштың алдына шығады. Am I speaking now? – Мен қазір сөлеп тұрмын ба?

Болымсыз сөйлем: to be етістігінен кейін not көмекші сөзі қосылады. I am not speaking now – Мен сөйлеп тұрған жоқпын.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Дәл осы шақта не істеп жатқаныңызды айтыңыз.Example: Look at the window, please! - I am looking at the window.

1. Look at the blackboard, please! _________________________ 2. Write your exercise into your exrcise-book! _________________3. Take your textbook! __________________ 4. Answer my question! __________________ 5. Give me your pen, please. ______________________ 6. Show me your exercise-book, please! _________________________

Жаттығу №2Сөйлемді Present Continuous-та толықтырыңыз

1. We ______(to fly) to America. 2. I ____ (to sit) next to a very nice American girl, Linda, by name. 3. Linda and her younger sister _______ (to play) games together.

50

4. Linda's brother ________ (to teach) me American English. 5. We ______ (to fly) over the Atlantic ocean. 6. Some people _______ (to read) newspapers or magazines. 7. Other people ________ (to talk). 8. A group of students ________ (to watch) TV. 9. The little girl in front of me ______ (to sleep).

Жаттығу №3Етістіктерді Present Continuous немесе Present Indefinite-ке қойыңыз

1. His father (not to watch) TV at the moment. He (to sleep) because he (to be) tired. 2. Pat (not to cook) dinner at the moment. She (to talk) dinner every Monday. 3. I (not to drink) coffee now. I (to write) an English exercise. 4. I (not to drink) coffee in the evening. I (to drink) coffee in the morning. 5. Your friend (to do) his homework now? 6. Your friend (to go) to school in the morning? 7. Look! The baby (to sleep). 8. The baby always (to sleep) after dinner. 9. My grandmother (not to work). She is on pension. 10. My father (not to sleep) now. He (to work) in the garden. 11. I usually (to get) up at seven o’clock in the morning. 12. What your sister (to do) now? – She (to wash) her face and hands. 13. When you usually (to come) home from school? – I (to come) at three o’clock. 14. Where your cousin (to work)? – He (to work) at a hospital. 15. Your sister (to study) at college? – No, she (to go) to school.

Созылыңқы өткен шақThe Past Continuous Tense

The Past Continuous Tense to be көмекші етістігі өткен шақта және Participle I негізгі етістіктен жасалады:

was/were + V+ingФормасы

Хабарлы Сұраулы БолымсызI was workingYou were workingHe was workingShe was working It was workingWe were workingYou were workingThey were working

Was I working?Were you working?Was he working?Was she working?Was it working?Were we working?Were you working?Were they working?

I was not workingYou were not workingHe was not workingShe was not working It was not workingWe were not workingYou were not workingThey were not working

Қолданылуы:1. Созылыңқы өткен шақ өткен шақта сөйлеп тұрған кезде болып жатқан

іс-әрекет. I was reading a book when the telephone rang.2. Өткен шақтағы белгілі бір уақыттағы болып жатқан іс-әрекет. He was

living abroad in 1982.3. Бір уақытта болып жатқан екі созылыңқы іс-әрекет. While he was

cooking dinner, Ann was laying the table. Сұраулы сөйлем: Сұраулы сөйлемжасау үшін to be етістігі

бастауыштың алдына шығады. Was he living abroad in 1982?Болымсыз сөйлем: to be етістігінен кейін not көмекші сөзі қосылады. He

was not living abroad in 1982.

51

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Бос орындарды Past Continuous-та тұрған етсітіктермен толықтырыңыз.

1. I ____ (to read) an interesting book at 12 o'clock yesterday. 2. My friends _____ (to play) football from 3 till 4 o'clock yesterday. 3. My mother ______ (to cook) supper at 6 o'clock yesterday. 4. When I came home my brother _____ (to watch) TV. 5. At this time yesterday my grandparents ________ (to listen) to music at the Chaikovsky Hall. 6. Yesterday at 7 o'clock I and my friends ______ (to talk) on art. 7. Then from 8 till 9 o'clock we ______ (to look) through magazines.

Жаттығу №2Мәтінді оқып, шақтардың қолданылуына талдау жасаңыздар. Мәтіннің соңындағы

сұрақтарға жауап беріңіздер.

An Embarrassing IncidentOne day last summer I was walking through the local park. It was a hot day and I was eating an

ice cream. As I was walking past the boating lake, I saw my friends, Carol and Jim. They were taking their dog for a walk. When we met, we stopped for a chat. While we were talking, the dog suddenly jumped up and tried to get my ice cream. I pulled my hand away and unfortunately the ice-cream came out of the cone. Now there was a bald man behind me. The poor man wasn't doing any harm. He was just sit¬ting on a bench and reading a newspaper. Well, when I pulled my hand away, the ice cream flew through the air and it landed on the man's head. I didn't know whether to laugh or to cry. When I looked at my friends, they weren't just laughing, they were in hysterics. But I was terribly embarrassed.

1. Where was the man walking one day ?2. What was he eating?3. Who was taking a dog for a walk?4. Was a bald man sitting on a bench or walking along the road?5. The poor man wasn't doing any harm, was he?6. I wonder why Carol and Jim were laughing?

Жаттығу №3Жақшаны ашып, етістіктерді Past Continuous Tense формасына қойыңыз1. This morning was really beautiful. The sun (shine), the birds (sing) and everyone in the

street (smile) and (say) hello to each other.2. Mrs Patrik looked beautiful last night. She (wear) a lovely evening dress.3. When we arrived, she (make) some coffee.4. While I (have) a bath the telephone rang.5. While we (walk) in the park it began to rain.6. At 3 o'clock yesterday a geometry lesson (go) on. The teacher (draw) diagrams on the

blackboard but I (look) through the window and heard nothing. 7. The dentist's waiting room was full of people. Some (read) magazines, others just (turn)

over the pages. A woman (knit), a child (play) with a toy car. 8. I lit the fire at 6.00 and it (burn) brightly when Jane came in.9. - The house next to yours was full of policemen and police dogs yesterday. - What they

(do)? - I heard that they (look) for drugs.10. "What you (do) between 9.00 and 10.00 yesterday?" asked the detective. "I (clean) my

house", said Mrs Jones. "I always clean my house at this time"

52

Созылыңқы келер шақThe Future Continuous Tense

The Future Continuous Tense to be көмекші етістігі келер шақта және Participle I негізгі етістіктен жасалады:

shall/will be + V + ing

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

I shall be workingYou will be workingHe will be workingShe will be working It will be workingWe shall be workingYou will be workingThey will be working

Shall I be working?Will you be working?Will he be working?Will she be working?Will it be working?Shall we be working?Will you be working?Will they be working?

I shall not be workingYou will not be workingHe will not be workingShe will not be working It will not be workingWe shall not be workingYou will not be workingThey will not be working

Қолданылуы:1. Белгілі бір кезде басталып келер шақта әлі орындалып жататын іс-әрекет:

He will be reading an English book when I return home – Мен үйге келгенде ол ағылшын кітабын оқып отырады.

2. Белгілі бір кезде келер шақта болып жататын іс-әрекет: He will be working on a new play during this summer – Осы жазда ол жаңа пьесасымен жұмыс істейтін болады.

3. Созылмаған, бірақ алдын-ала жоспарланған іс-әрекет: I’ll be meeting them at the station – Мен оларды аялдамада тосып тұрамын.

4. Екі қатар болып жататын, біреуі екіншісін келер шақ екенін көрсететін іс-әрекеттер: While my mother is reading a book I shall be playing the piano – Менің анам кітап оқып отырғанда мен пианино ойнап отыратын боламын.

Сұраулы сөйлем: Сұраулы сөйлем жасау үшін shall/will етістігі бастауыштың алдына шығады. Shall I be meeting them at the station?

Болымсыз сөйлем: shall/will етістігінен кейін not көмекші сөзі қосылады. I shall not be meeting them at the station.

Аяқталған созылыңқы осы шақThe Present Perfect Continuous Tense

Бұл шақ Present Perfect- те тұрған to be етістігі және Participle I-де тұрған негізгі етістік арқылы жасалады:

have/has + been + V+ingФормасы

Хабарлы Сұраулы БолымсызI have been workingYou have been workingHe has been workingShe has been workingIt has been working

Have I beenworking?Have you been working?Has he been working?Has she been working?Has it been working?

I have not been workingYou have not been workingHe has not been workingShe has not been workingIt has not been working

53

We have been workingYou have been workingThey have been working

Have we been working?Have you been working?Have they been working?

We have not been workingYou have not been workingThey have not been working

Қолданылуы:1. Өткен шақта басталып, белгілі бір уақыт аралығында орындалып,

сөйлеп тұрған сәтке дейін аяқталып біткен іс-әрекетті көрсету үшін: He is out of breath. He has been running fast. 2. Өткен шақта басталып,әлі болып жатқан іс-әрекетті көрсету үшін: I have been watching TV since 5 o’clock. Кейбір етістіктер Present Perfect Continuous-та қолданылмайды. Ондай

етістіктер іс-әрекетті емес, ойлау, жағдайды, сезімді білдіреді. Ондай етістіктер: want, like, have, know, believe, need, love belong, realize, mean, suppose, forget, understand, seem, see, hear және т.б. Ондай жағдайда Present Perfect Continuous орнына Present Perfect қолданылады.

Аяқталған созылыңқы өткен шақThe Past Perfect Continuous Tense

Бұл шақ Past Perfect- те тұрған to be етістігі және Participle I-де тұрған негізгі етістік арқылы жасалады:

had + been + V+ingФормасы

Хабарлы Сұраулы БолымсызI had been workingYou had been workingHe had been workingShe had been working It had been workingWe had been workingYou had been workingThey had been working

Had I beenworking?Had you been working?Had he been working?Had she been working?Had it been working?Had we been working?Had you been working?Had they been working?

I had not been workingYou had not been workingHe had not been workingShe had not been working It had not been workingWe had not been workingYou had not been workingThey had not been working

Қолданылуы:1. Өткен шақта басталып, өткен шақта белгілі бір уақытта аяқталатын

созыллыңқы іс-әрекетті көрсету үшін: He was out of breath. He had been running fast. 2. Белгілі бір уақытта өткен шақта басталып, өткен шақта белгілі бір

уақытта болып жатқан іс-әрекетті көрсету үшін: I had been teaching English for ten years when we met.

Аяқталған созылыңқы келер шақThe Future Perfect Continuous Tense

Бұл шақ Future Perfect- те тұрған to be етістігі және Participle II-де тұрған негізгі етістік арқылы жасалады:

shall/will + have + been + V+ing

ФормасыХабарлы Сұраулы Болымсыз

54

I shall have been workingYou will have been workingHe will havebeen workingShe will have been working It will have been workingWe shall have been workingYou will have been workingThey will have been working

Shall I have been working?Will you have been working?Will he havebeen working?Will she have been working? Will it have been working?Shall we have been working?Will you have been working?Will they have been working?

I shall not have been workingYou will not have been workingHe will not has been workingShe will not have been working It will not have been workingWe shall not have been workingYou will not have been workingThey will not have been working

Келер шақта белгілі бір уақытта басталып, келер шақта белгілі бір уақытта болып жататын іс-әрекетті көрсету үшін қолданылады.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Етістіктерді Present Continuous, Present Indefinite немесе Future Indefinite-ке қойыңыз1. My sister (not to like) coffee. 2. When you (to go) to bed every day? 3. What he (to read) now? 4. What he (to read) every day? 5. What he (to read) tomorrow? 6. You (to give) me this book tomorrow? 7. Where she (to be) tomorrow? 8. Where she (to go) tomorrow? 9. She (to go) to the country with us tomorrow? 10. They (to stay) at home tomorrow. 11. What you (to do) now? I (to see) that you (not to read). 12.  When you (to finish) your homework? It (to be) very late, it (to be) time to go to bed. 13. How you usually (to spend) evenings? 14. What you (to do) in the country next summer? 15. They (not to drink) tea now. I (to think) they (to watch) TV. 16. What your father (to drink) in the evening? 17. When you (to get) up every day? - I (to get) up at seven o'clock. 18. My brother usually (not to get) up at seven o'clock. As a rule, he (to get) up at six o'clock, but tomorrow he (to get) up at seven o'clock. 19. Why she (to come) home so late tomorrow? 20. We (to go) to the country the day after tomorrow.

Жаттығу №2Жақшаны ашып, етістіктерді Present Indefinite немесе Future Indefinite-ке қойыңыз (Барлық сөйлемдер келер шаққа қатысты айтылған).1. If I (to stay) some more days in your town, I (to call) you and we (to have) a good talk. 2. He (to go) to the Public Library very often when he (to be) a student. 3. As soon as I (to return) from school, I (to ring) you up. 4. You (to pass) many towns and villages on your way before you (to arrive) in Moscow. 5. I (to stay) at home till she (to come). Then we (to go) to the theatre if she (to bring) tickets. 6. After I (to finish) school, I (to enter) the University. 7. When he (to return) to St. Petersburg, he (to call) on us. 8. If I (to see) him, I (to tell) him about their letter. 9. We (to gather) at our place when my brother (to come) back from Africa. 10. I (to sing) this song with you if you (to tell) me the words. 11. I hope you (to join) us when we (to gather) in our country house the next time. 12. What you (to do) when you (to come) home? 13. When they (to cross) the road, they (to see) the hotel. 14. Before she (to get) to the theatre, she (to go) past the shopping centre. 15. What we (to do) if it (to rain) tonight?

Жаттығу №3Жақшаны ашып, етістіктерді Present Indefinite, Past Indefinite немесе Future Indefinite-ке қойыңыз.

1. He (to turn) on the television to watch cartoons every morning. 2. He (to turn) on the television to watch cartoons yesterday morning. 3. He (to turn) on the television to watch cartoons tomorrow morning. 4. I always (to go) to the Altai Mountains to visit my relatives there. 5. I (to be) very busy last summer and I (not to go) there. 6. I (not to go) there next year because it (to cost) a lot of money and I can’t afford it. 7. They (to enjoy) themselves at the symphony yesterday evening? 8. Who (to take) care of the child in the

55

future? 9. How often you (to go) to the dentist’s? 10. We (not to have) very good weather, but we still (to have) a good time during our short stay in London.

Жаттығу №4Жақшаны ашып, етістіктерді Present Continuous, Present Indefinite, Past Indefinite немесе Future Indefinite-ке қойыңыз.1. Kate (to cook) dinner every day. 2. Kate (to cook) dinner tomorrow. 3. Kate (to cook) dinner now. 4. Kate (to cook) dinner yesterday. 5. I (not to eat) ice cream every day. 6. I (not to eat) ice cream now. 7. I (not to eat) ice cream tomorrow. 8. I (not to eat) ice cream every day. 9. He (to spend) last summer in the country. 10. He (not to spend) last summer in the country.

Жаттығу №5Жақшаны ашып, етістіктерді Present Continuous немесе Past Continuous-қа қойыңыз.1. I (to write) an English exercise now. 2. I (to write) an English exercise at this time yesterday. 3. My little sister (to sleep) now. 4. My little sister (to sleep) at this time yesterday. 5. My friends (not to do) their homework now. They (to play) volleyball. 6. My friends (not to do) their homework at seven o’clock yesterday. They (to play) volleyball. 7. She (to read) the whole evening yesterday. 8. She (not to read) now. 9. Now she (to go) to school. 10. What you (to do) now? – I (to drink) tea.

Жаттығу №6Жақшаны ашып, етістіктерді Past Simple немесе Past Continuous-қа қойыңыз.1. I (to go) to the cinema yesterday. 2. I (to go) to the cinema at four o’clock yesterday. 3. I (to go) to the cinema when you met me. 4. I (to do) my homework the whole evening yesterday. 5. I (to do) my homework when mother came home. 6. I (to do) my homework yesterday. 7. I (to do) my homework from five till eight yesterday. 8. I (to do) my homework at six o’clock yesterday. 9. I (not to play) the piano yesterday. 10. I (not to play) the piano at four o’clock yesterday. I (to read) a book.

Жаттығу №7Present Continuous немесе Present Perfect болатындай етістіктерді қажетті формаға қойып жазыңыз.1. What’s the matter? Why he (to stop)? 2. My cousin (to look) for a job, but he (not to find) a job yet. 3. It (to be) impossible for her to feel at home here. 4. What you (to study) now? 5. They just (to give) you a pay rise. 6. Sophie is busy. She (to knit) a sweater for her grandson. 7. You only (to have) a piece of cake? You not to eat much. 8. People (to plant) carrots and tomatoes now. 9. You (to go) to plant tomatoes this year? 10. Johnny, who finally (to find) a new job, (to give) a big party.

Жаттығу №8Present Continuous немесе Present Perfect болатындай етістіктерді қажетті формаға қойып ағылшын тіліне аударыңыз.1. Ол әлі мақаласын басып жатыр. 2. Біз оны көптен бері көрмеппіз. 3. Апа мен ата өз немерелеріне барып келді. 4. Қазір олар қонақ бөлмесінде өз сапарлары жайында әңгімелесіп отыр. 5. Сен қашан да болмасын Африкада болдың ба? 6. Ол бұл қыз үшін бәрін істеді. Ол енді оған үй әперейін деп жатыр. 7. Концерт әлі басталған жоқ, біз залда отырып өз мәселелеріміз жайында әңгімелесіп отырмыз. 8. Мені күт! Мен ақша алмаппын. 9. Мен жаңа ғана таңғы асымды іштім. 10. Ол әлдеқашан таңғы асын ішкен.

Жаттығу №9Жақшаны ашып, етістіктерді the Future Simple, the Present Simple, the Present Perfect-ке қойып сөйлемді толықтырыңыз:

56

A: My car is being repaired and I don't know when it 1) ...will be... (be) ready. I doubt whether I 2) ................ (be able to) collect it before the weekend. I wonder if John 3) .............(give) a lift to the party on Saturday. I'll ask him when he 4)...............(come) home.В: I was calling to ask if you'd like to go out after we 1)............(finish) work tomorrow or if you 2)...............(want) to watch a video instead. Call me back as soon as you 3)..............(get) in. I'll wait until I 4).............(hear) from you.С: I will leave the hotel early in case there 1)........... (be) a lot of traffic. I don't know how long the journey2)...............(take) or what time the plane 3) ....... (land), but I 4)..............(call) you as soon as I 5)............(arrive) at the airport. Then, I will wait until you 6)............(come) to collect me.D: Paula is drinking tea as she is waiting for Charles. She wonders if he 1)...........(be) late as usual. She will wait until the clock 2)................(strike) five and then she will call him in case he 3)..........(forget).

Жаттығу №10Жақшаны ашып, етістіктерді Present немесе Past Indefinite-ке қойыңыз:1. I (to go) to the gym at seven o'clock every day. 2. I (to go) to the gym at seven o'clock yesterday.3. John (to clean) his teeth every morning at 7.30 o’clock. 4. Yesterday John (to clean) his teeth at a half past seven in the morning. 5. Jane (not to do) English exercises every day. 6. Jane (not to do) English exercises yesterday. 7. His brother (to drink) coffee with milk every day. 8. His brother (to drink) coffee with milk yesterday. 9. Her husband (to like) his job. He (to go) to his office by bus. He (to go) to the office at 9 am every day. 10. Her husband usually (to go) to his office by bus. He (to come) to the office at 9.30 am yesterday.

Жаттығу №11Жақшаны ашып, етістіктерді Present немесе Past Indefinite-ке қойыңыз:1. I (to study) English every day. 2. You (to come) to my place yesterday? 3. He (to live) in Dubai. 4. How long it (to take) you to get to the City Mall?5. What you (to study) every Friday?6. We (to have) dinner with my family yesterday. 7. His computer (to be) ready yesterday.8. My friend (to like) running in the park every morning. 9. Their family (to invite) everybody to the party last week. 10. Jesse always (to come) to work early.

Жаттығу №12Етістіктерді Present Perfect немесе Present Continuous-қа қойып ағылшын тіліне аударыңыз:1. Асан жаңа ғана таңғы асын ішті.2. Ол бүгінгі жұмысын бітіріп те қалды.3. Біз әлі теледидар көрген жоқпыз.4. Мен сабағымды оқып тастадым.5. Ол әлі сабағын оқыған жоқ.6. Менде жаңа кездесу болған жоқ.7. Олар бұл мақаланы әлі оқыған жоқ.8. Ол оны әлдеқашан оқып болған.9. Бұны кім жазды? 10. Олар оған не айтты?

57

Жаттығу №13Жақшаны ашып, етістіктерді қажетті формаға қойыңыз1. My friend asked me who (is playing, was playing) the piano in the sitting room. 2. He said he (will come, would come) to the station to see me off. 3. I was sure he (posted, had posted) the letter. 4. I knew that he (is, was) a very clever man. 5. I want to know what he (has bought, had bought) for her birthday. 6. He said he (is staying, was staying) at the "Ritz” Hotel. 7. They realized that they (lost, had lost) their way in the dark. 8. He asked me where I (study, studied). 9. I thought that I (shall finish, should finish) my work at that time. 10. Victor said he (is, was) very busy.

Жаттығу №14Жақшаны ашып, етістіктерді қажетті шаққа қойыңыз1. I knew they (to wait) for me at the metro station and I decided to hurry. 2. He says that he (to know) the laws of the country. 3. Sarie understood why Lanny (not to come) the previous evening. 4. She asked me whether I (to remember) the legend about a faithful lion. 5. I suppose they (to send) a dog after a burglar immediately. 6. He said he (to leave) tomorrow morning. 7. She says she already (to find) the book. 8. He stopped and listened: the clock (to strike) five. 9. I asked my neighbor if he ever (to travel) by air before. 10. The policeman asked George where he (to run) so early.

Модальдық етістіктерThe Modal Verbs

Ағылшын тілінде модальдық етістіктердің көптеген түрлері бар. Олар can (could), to be able to, may (might), to have to (had to), must, to be to, should, would, ought to, need.

Модальдық етістіктер өздері жеке қолданылмайды, тек мағыналық етістіктермен қолданылады. Олар істің мүмкіндігін, міндеттілігін, ықтималдылығын, қажеттілігін, керектілігін көрсетеді.

Мысалы: You must do that. – Сіз мұны істеуге міндеттісіз. You may do that. – Сіз мұны мүмкіндігіңіз болса істеңіз.

Can (could)

58

Физикалық немесе ойлай қабілетіне байланысты іс-әрекетті орындай алу. Мысалы: I can read and speak English. – Мен ағылшын тілінде оқи және сөйлей аламын (басқа тілдерді оқуға мүмкіншілігім, қабілетім бар).

Сұраулы сөйлемде: Can I read? Болымсыз сөйлемде: I can not read.Өткен шақта could қолданылады: He could speak French. – Ол французша

сөйлей алатын.to be able to

Модальдық етістіктер жеткіліксіз болғандықтан, синонимдік оралымдар қолданылады. Can етістігінің синонимдік оралымы to be able to болып табылады. Can - мүмкіншілікті жалпы білдіреді, ал to be able to – белгілі бір нақты жағдайда, белгілі бір уақытта іс-әрекетті мүмкіншілігінше орындау: I can play football, but I am not able to play now, I don’t feel well.

may (might)(мүмкін, бәлкім)

May модальдық етістігін істі таңдауға мүмкіндік болған жағдайда қолданады. Бір істі істеуге рұқсат етілетінін, мүмкін екенін көрсету үшін қолданылады: You may go there. – Сіздің онда баруыңызға болады. It may rain today. – Мүмкін, бүгін жаңбыр жауар.

Болымсыз түрде жауап беру іс-әрекетті істеуге рұқсат етілмейтін көрсетеді, бірақ қатал түрде емес: May I go there? – No, you may not.

Өткен шақта might қолданылады, бірақ төлеу сөзде ғана.must

тиісті (міндетті түрде)Бұл модальдық етістік субъектің (бастауыш) істі орындамауға мүмкіншілігі

болмаса қолданылады. You must go there. – Сіз онда баруға тиістісіз (барғыңыз келе ме, келмей ме біздің онда жұмысымыз жоқ, баруға міндетсіз).

Барлық шақта must өзгермей қалады.to have to (had to)

тиісті (мәжбүр болу)Бұл модальдық етістік must етістігін ауыстырады және міндеттілікті

білдіреді. I have to go there. – Мен онда баруға тиістімін (баруға мәжбүр болып тұрмын).

Сұраулы сөйлемде: Do/did I have to write?Болымсыз сөйлемде: I don’t/didn’t write.Өткен шақта had to қолданылады: He had to make it himself – Ол өзі жасауға

тура келді. to be to

тиісті (уәделескен іс)to be to модальдық етістігі тиісті уәделескен істі білдіру үшін қолданылады.

Мысалы: I am to go there. – Мен онда баруға тиістімін (мен баруға тиістімін, өйткені уәделескенбіз)

shall, should

59

Shall модальдық етістігі бұйрық беру мағынасында міндеттілікті білдіреді. Мысалы: You shall do this work at once – Сіз бұл жұмысты міндетті түрде дереу істеуіңіз керек.

should модальдық етістігі ақыл, сөгіс, өкініш реңімен міндеттілікті білдіреді. You should enter the institute. – Сіздің институтқа түсуіңіз керек.

ought toтиісті (борыш, парыз)

Бұл етістік парыз, іс-әрекетті орындау қажеттілігін көрсету үшін қолданылады. Мысалы: You ought to help your friend – Сіз досыңызға көмектескеніңіз жөн.

needБір ғана формасы бар. Болымсыз сөйлемде ғана қолданылады және бір істі

істеудің керек емес екенін білдіреді: You need’n come so early.- Сізге ерте келудің керегі жоқ.

Бұл етістік сонымен қатар мағыналы етістік ретінде «бір нәрсеге мұқтаж болу» мағынасында қолданылады. Мысалы: He needs a long rest - Оған ұзақ демалыс қажет.

Бекіту жаттығуларыЖаттығу №1

Модальды етістіктерді қойыңыз:1. Every night whether it was early or late he … go into his mother’s bedroom and tell her

about the interesting things that had happened to him during the day. 2. “Come at once,” he said. “I can’t explain it on the telephone, but you … hear everything directly from me”. 3. … I tell you what I think of that man? 4. Nick was rude to his father. How … he do it! 5. You … not return the magazine to the library tomorrow. They have many other copies. 6. I … watch my step as it was pitch dark. 7. You … have seen the tie he had on! 8. I don’t know what he is doing now. I think he … be sleeping as it is already eleven o’clock.

Жаттығу №2Жақшаны ашып, етістіктерді қажетті формаға қойыңыз:1. They must (to have) a holiday for a week now. 2. But I think you might (to tell) us this half

an hour ago. 3. You should (to take) my advice and (to go) back home. 4. Judging by the silence the children ought (to play) some absorbing game. 5. He should (to get) back by now. Whatever can (to happen) to him? 6. I didn’t know then that he was (to become) my best friend for many years. 7. The protocols have (to sign) right now. 8. They needn’t (to order) the biscuits. They were quite unnecessary. 9. How dare you (to talk) to me like that! I’m twice as old as you.

Жаттығу №3Сөйлемдерді аударыңыз:

1. Оның сіздің туған күніңіз туралы ұмытып кетуі мүмкін емес. 2. Қазір жолдан өтуге болмайды. Қызыл шамды көріп тұрған жоқсыз ба? 3. Мүмкін, Ануар оның ренжіп қалғанын түсінбеген шығар. 4. Мен шашымды алғызуым керек және кешкі асқа бір нәрсе алуым керек. 5. Сірә, Генри университетке түсу емтиханына дайындалып жатқан шығар. 6. Сізге өткен аялдамада шығу керек еді. 7. Біз бір сағаттан көп тостық, бірақ найзағай тоқтамай қойды. 8. Оған соншама көп сұрақ қоюдың қажеті жоқ еді, онсыз да бәрі белгілі. 9. Таңғы сағат тоғыз жарымда үйде кім болуы мүмкін еді? 10. Мен оны танымауым да мүмкін еді: біз көп жылдар бойы бір-бірімізді көрмегенбіз.

Жаттығу №460

Сөйлемдердің қатесін түзеңіз:1. I could have run very fast when I was a boy. 1. Мен бала кезімде өте тез жүгіре алатынмын.2. But at last I could persuade him. 2. Ақырында мен оны көндіре алдым.3. You must to come in time. 3. Сен уақытында келуің керек.4. May I have come in? 4. Кіруіме болады ма?5. You might tell me about it earlier. 5. Сен ол туралы маған алдын-ала айтуың

керек еді.6. I can do it tonight. 6. Мен оны бүгін кешке істей аламын.7. Can he know it? 7. Шынымен ол оны білмеген бе?8. The children mustn’t have missed the lessons. 8. Балалар сабақтан қалмауы керек.

Жаттығу №5Must, can't модальды етістіктерін қолданып сөйлемді өзгертіңіз:

1. I'm sure she has gone on holiday. She ...must have gone on holiday....2. I'm certain he doesn't know the secret. He..........3. I'm certain Mike hasn't got a new car. Mike.............4. I'm sure Susan has paid the phone bill. Susan...................... 5. I'm sure they don't live here. They...............  6. I'm sure they left the party early. They....................   7. I'mcertain he didn't call me. He........................ 8. I'mcertain Marie sent you a birthday card. Marie.....................  9. I'm sure she has been keeping secrets from me. She...................  10. I'mcertain she is looking for a new job. She......................   

Сұраулы сөйлемдерInterrogative sentences

Ағылшын тілінде сұраулы сөйлемдердің бірнеше түрі бар: жалпы, арнайы, балама (альтернативті) және бөлшекті.

Жалпы сұрақтарGeneral questions

Бұл сұрақтар барлық сөйлемге қойылады. Бұндай сұрақтарға ия немесе жоқ деп жауап беруге болады. Көмекші және модальды етістіктер сөйлемнің басында зат есімнің алдына қойылуы арқылы жасалады. Басқа негізгі етістіктермен жалпы сұрақ қойғанда do (does, did), will/shall, have/has көмекші етістіктері арқылы жасалады. Олар оқылғанда дауыс ырғағы сөйлем соңында көтеріледі. He is a teacherIs he - a teacher? Yes, he is

No, he is not (isn’t)I have a book.

Have I - a book? Yes, I have.No, I have not (havn’t).

She lives in Karaganda.Does she live in Karaganda? Yes, she does.

No, she does not (doesn’t).

Балама (альтернативті) сұрақтар

61

Alternative questionsБалама сұрақтар екі зат, адам, әрекет, белгілері және т.б. арасынан біреуін

таңдап алып, сөйлемнің қайсыбір мүшесіне қойылады. Балама сұрақ (жалпы сұрақ сияқты) етістіктен немесе сұрау есімдігінен (арнайы сұрақ сияқты) басталуы мүмкін және or (әлде) жалғаулығы міндетті түрде қосылуы керек.

Мысалы: Are you a student or a teacher? I am a student.Сен студентсің бе, әлде мұғалімсің бе? Мен студентпін.Сөйлемнің барлық мүшелеріне қойылған балама сұраққа жауап

(бастауыштан басқа) толық түрде беріледі. Мысалы: When will you do this work today or tomorrow? Бұл жұмысты сіз қашан

бітіресіз, бүгін әлде ертең бе? I shall do it tomorrow. Мен оны ертең бітірем.Егер балама сұрақ бастауышқа қойылса, онда көмекші етістік немесе

модальдық етістік екі рет қолданылады (әр бастауыштың алдында). Мысалы: Do you or does your brother help them? Оларға сіз бе әлде

ағаңыз көмектесе ме?My brother does. Менің ағам.

Бөлшекті сұраулы сөйлемдерDisjunctive or tail questions

Мұндай сұраулы сөйлемдер екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлім – хабарлы сөйлем (болымды, не болымсыз) тура сөз тәртібі сақталған, екінші - оған көмекші етістік болымсыз, я болымды түрінде жалғасып сұраққа айналады, ол қзақ тіліндегі солай емес пе деген тіркеске сәйкес келеді. Егер сұраулы сөйлемнің бірінші бөлімі болымды болса, екінші бөлімдегі етістік болымсыз түрде тұрады. Егер бірінші бөлімі болымсыз болса, екінші бөлімдегі етістік болымды түрде тұрады. Бірінші бөлімдегі көмекші етістік немесе модальдық етістік екінші бөлімде қайталанады.

Мысалы:He works at school, doesn’t he? Ол мектепте істейді, солай емес

пе?My friend didn’t help you, did he? Менің досым саған көмектеспеді,

солай ма?

Арнайы сұрақтарSpecial questions

Арнайы сұрақтар ақпаратты анықтау мақсатында сөйлемнің бір мүшесіне қойылады. Сондықтан оларға әрдайым нақты жауап қажет. Арнайы сұрақтардың сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі жалпы сұрақтағыдай және ең алдында сұраулы сөз тұрады.

62

Мысалы: When do you usually get up? Әдетте сіз қашан тұрасыз?Who [hu:] - кім? whom [hu:m] кімді? кімге? whose [hu:z] кімдікі? what [wot]

не? кандай? which [wits] қайсысы? when [wen] қашан? where [weә] қайда? why [wai] не себепті? how [hau] қалай? how many? how much? қанша деген арнайы сұраулық сөздері бар сұраулы сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібі мынандай болады.

Сұраулы сөз Көмекші етістік Зат есім Негізгі етістік Басқа сөз таптарыWhat do you know about London ?When will you go to Astana ?

Бекіту жаттығуларыЖаттығу №1

Сұраққа жауап беріңіз:1. Is this a pen?2. Is this pen black?3. Is that a pencil?4. Is his name Aisha?5. Is this a map?

6. Is it a large map?7. Is this my bag?8. Is this flat clean?9. Is he a student?10. Is she a teacher?

Жаттығу №2Төмендегі сөйлемдерді сұраулы сөйлемге айналдырыңыз:1. My tie is red. 2. His flat large and clean. 3. His baby is in Karaganda. 4. My pen is bad. 5.

His hat is black. 6. My brother is in Astana. 7. I am a worker. 8. We are girls.

Жаттығу №3Сөйлемдерге үлгі бойынша балама сұрақтар қойыңыз:Үлгі: This pencil’s bad. Is this pencil bad ir is it good?1. My pen is thin. 2. That note is short. 3. Those matches are bad. 4. This film is good. 5. His pencil is red. 6. This book is interesting. 7. Those doors are black. 8. His ties are red.

Жаттығу №4Асты сызылған сөздерге сұрақ қойыңыз (Жақша ішіндегі сандар сұрақ санын көрсетеді):1. My friend is a teacher (3). 2. This is a map (1). 3. It’s a good map (1). 4. That’s a bad cap (2). 5. It’s his cap (1). 6. The match is on the table (1). 7. The matches are on the table (1). 8. Her match is on the table (2). 9. Her name is Gulnar (2). 10. Marat is a good student (2).

Сабақтас құрмалас сөйлемThe complex sentences

Құрамындағы жай сөйлемнің біреуінің көбіне алғашқысының баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, екіншісіне бағына байланысқан құрамаластың түрін сабақтас құрмалас дейміз.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің жай сөйлемдері if, when, where, that, who, what деген шылаулармен байланысады.

63

Құрмалас сөйлемдер басыңқы және бағыныңқы сөйлемдерден тұрады. бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемWhen Peter went to school, Mary stayed at home.Петр мектепте барған кезде Маша үйде қалды.

Ағылшын тілінде сабақтас құрмалас сөйлемдердің түрлері мынадай:1. Бастауышты бағыныңқылы сабақтас құрмалас 2. Толықтауышты бағыныңқылы сабақтас құрмалас3. Анықтауышты бағыныңқылы сабақтас құрмалас4. Мезгіл пысықтауышты бағыныңқылы сабақтас құрмалас5. Шартты пысықтауышты бағыныңқылы сабақтас құрмалас1. Бастауышты бағыныңқылы сабақтас құрмалас әдетте it деген

бастауыштан басталады, содан кейін баяндауыш, одан кейін that шылауымен енгізілетін бағыныңқылы бастауыш.

Бұндай сөйлемнің сызбасы төмендегідей:1

It

+

2

баяндауыш

+

3

that шылауы

+

4

бағыныңқы сөйлем

1 2 3 4It is necessary that he should go there. Оның онда баруы керек.

2. Толықтауышты бағыныңқылы сабақтас құрмалас. Толықтауышты бағыныңқылы етістікке байланысты және содан кейін тұрады. That, what, when, where, if, whether деген шылаулармен енгізіледі.

Бұндай сөйлемнің сызбасы төмендегідей:1

басыңқы сөйлем+

2

шылау+

3

толықтауышты бағыныңқылы

1 2 3He thinks that she will come today.Оның ойынша, ол бүгін келеді.

3. Анықтауыш бағыныңқылы сабақтас құрмалас басыңқы сөйлемдегі зат есімге байланысты және содан кейін тұрады. Анықтауышты бағыныңқылы who, which, that, сирек when және where деген сөздермен енгізіледі.

Бұндай сөйлемнің сызбасы төмендегідей:1

Зат есім+

2

шылау+

3

анықтауыш бағыныңқылы

1 2 3Here is the book that I want to read.

64

Менің оқығым келетін кітап мынау.

4. Мезгіл пысықтауышты бағыныңқылы сабақтас құрмаласБағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу мезгілін білдіреді.

When, after, till, until, as шылауларымен енгізіледі.Бұндай сөйлемнің сызбасы төмендегідей:

1

Шылау+

2

Мезгіл пысықтауыштыбағыныңқылы

+3

Басыңқы сөйлем

1 2 3When I entered the room I saw Peter there.Мен бөлмеге кірген кезде, Мен онда Петяны көрдім.

1

Басыңқы сөйлем

+2

Шылау+

3Мезгіл пысықтауышты

бағыныңқылы

1 2 3I watched TV after I finished my hometask.Мен сабақ оқығаннан кейін, теледидар көрдім.

5. Шартты пысықтауышты бағыныңқы сабақтас құрмаласБағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың болу шартын білдіреді.

Шартты пысықтауышты бағыныңқы сөйлем if, сирек in case, unless және т.б.шылаулармен енгізіледі.

Бұндай сөйлемнің сызбасы төмендегідей:1

Шылау+

2

Шартты пысықтауышты бағыныңқылы

+3

Басыңқы сөйлем

1 2 3If you read this book you will like it.Егер мына кітапты оқысаң, ол саған ұнайды.

1

Басыңқы сөйлем

+2

шылау+

3

Шартты пысықтауыштыбағыныңқылы

1 2 3He will give me this book if he has it.Егер ол онда болса, ол маған бұл кітапты береді.

Бекіту жаттығулары

65

Жаттығу №1Жақшаның ішіндегі сөздерді қолданып,екі cөйлемді бір сөйлемге біріктіріңіз:A. 1. It was spring. It was warm (and). 2. It was raining. It was warm (but). 3. I like apples. I like plums (and). 4. Go home at once. Mother will be angry (or).B. 1. She was late. She seldom came on time (but). 2. Run. You will be late (or). 3. He looked at his watch. It was four o’clock. (-). 4. Everything went fine. She was happy (and). 5. He is very old. His mind is as sharp as ever (yet). 6. I was busy. I would have come (or else). 7. I would have come. I was busy (but). 8. You don’t know all the facts. You would have changed your mind (otherwise).

Жаттығу №2Сөйлемдерді бағыныңқы сөйлемдермен толықтырыңыз:1. Here is the student who …2. Meet the man who …3. I shan’t forget the place where … 4. What will you do when …5. What did you do before …6. Will you stay here while…

Жаттығу №3Жақшаны ашып, етістікті қажетті формаға қойыңыз және қай бағыныңқы сөйлем if немесе when арқылы енгізілетінін айтыңыз:1. I don’t know if I (to find) this book but if I (to buy) it it will be a good birthday present for my friend. 2. Does he know when they (to go) on the excursion? 3. I’ll give this book to you when I (to finish) reading it. 4. Will you go to the skating rink if he (to ask) you to? 5. We don’t know when she (to come) to us but when she (to come) we’ll invite her to the party.

Ырықсыз етісPassive Voice

Ағылшын тілінде 2 етіс бар: Active Voice (ырықты етіс) және Passive Voice (ырықсыз етіс).

Іс-әрекеттің иесі, орындаушысы белгілі, қимыл субъект арқылы істелетінін білдіретін етіс ырықты етіс деп аталады. Мысалы: John cooked the dinner last night. – Джон кеше кешкі ас дайындады.

Іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы айтылмай, қимыл өздігінен істелетіндігі көрінетін етіс түрі ырықсыз етіс деп аталады. Мысалы: The dinner was cooked last night. – Кеше кешкі ас дайындалды.

Passive Voice көмекші етістік to bе + Participle II (өткен шақ есімшесі) арқылы жасалады.

Қолданылуы:1. Егер бастауыш белгісіз болса: Rome wasn’t built in a day. 2. Егер бастауыш болса, бірақ by предлогымен берілген толықтауыш болып

келсе: The music was composed by Beethoven. 3. Мынадай етістіктер қолданылса: to build, to composed, to damage, to

design, to destroy, to discover, to invent, to make, to write. Who designed St.Paul’s Cathedral?

Ырықсыз етісте келесі шақтар қолданылады:

Aspect Tense Present Past Future

66

Indefiniteamis askedare

waswere asked

shallwill be asked

Continuousamis being askedare

waswere being asked ------------

Perfect havehas been asked had been asked shall

will have been asked

Мысалы:Active Voice Passive Voice

Present Indefinite TenseDana washes the room. The room is washed (by Dana)

Past Indefinite TenseDana washed the room The room was washed (by Dana)

Future Indefinite TenseDana will wash the room The room will be washed (by Dana)

Present Perfect TenseDana has washed the room The room has been washed (by Dana)

Past Perfect TenseDana had washed the room, before I came.

The room had been washed, before I came.

Future Perfect TenseDana will have washed the room by 10 o’clock.

The room will have been washed by 10 o clock.

Present Continuous TenseDana is washing the room The room is being washed (by Dana).

Past Continuous TenseDana was washing the room. The room was being washed (by Dana).

Future Continuous TenseDana will be washing the room at 10 o clock. tomorrow.

--------

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Сөйлемдерді ырықсыз етіске айналдырыңыз:Үлгі: Do they sell clothes in this shop? - Are clothes sold in this shop?1. Liz showed me some holiday pictures.2. Someone is cleaning the windows.3. She tapped him on the hand with her pen.4. I don't like people laughing at me.5. People spend a lot of money on food.6. Is Sue washing the car?7. Who made this mess?8. Grandfather is going to tell the children a story.9. They will open the new sports centre soon.10. They made him confess to the robbery.

Жаттығу №267

Сөйлемдерді Present Indefinite Passive-ке қойып жазыңыз:the documents / printthe window / openthe shoes / buythe car / wash the litter / throw away

the letter / sendthe book / read / not the songs / sing / notthe food / eat / not

Жаттығу №3Сөйлемдерді аударыңыз:1. Мен айттым. – Маған айтылды.2. Мен көрсеттім. – Маған көрсетті.3. Ол әкелді. – Оны әкелді.4. Біз сұрадық. – Бізден сұрады.5. Біз жауап бердік. – Бізге жауап берілді.

Жаттығу №4Жақшаны ашып, етістіктерді ырықсыз етіске қойыңыз:1. The postbox (to empty) every day. 2. The stamps (to postmark) at the post office. 3. The letters (to sort) into the different towns. 4. The mail (to load) into the train. 5. The letters (to deliver).

Шақтардың қиысуыSequence of tenses

Ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемімен шақтардың қиысу ережесі қолданылады.

Егер басыңқы сөйлемдегі етістік осы шақта немесе келер шақта тұрса, онда бағыныңқы сөйлемдегі етістік мағынасы жағынан қандай да бір шақта тұруы мүмкін және бұл жағдайда шақтардың қиысу ережесі қажет етілмейді.

Мысалы: She says that they will go to Astana in summer. – Ол олар Астанаға жазда

барады деп айтты.She says that Alina takes English lessons. – Ол Алина ағылшын тілінен сабақ

алып жүр дейді.Шақтардың қиысу ережесі егер басыңқы сөйлемдегі етістік Past Indefinite

немесе Past Continuous-та тұрса қолданылады. Бұл жағдайда бағыныңқы сөйлемде барлық осы шақтар мағынасы жағынан сол топтағы өткен шақтармен ауыстырылады, ал барлық келер шақ топтары – өткен шақтағы келер шақпен (Future-in-the-Past) ауыстырылады. Осы жағдайда бағыныңқы сөйлемде:

а) бір уақыттағы іс-әрекетті көрсету үшін Past Indefinite немесе Past Continuous:

She said that Alina took English lessons. – Ол Алина ағылшын тілінен сабақ алып жүр деді.

ә) бағыныңқы сөйлемдегі іс-әрекет басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттен бұрын болғанын көрсету үшін Past Perfect:

68

He said that they had been good friends for many years. – Ол олардың мәңгілікке жақсы достар болғанын айтты.

б) келер шақтағы іс-әрекетті көрсету үшін Future-in-the-Past қолданылады:He said that we should learn English. – Ол біздің ағылшын тілін

үйренетіндігімізді айтты.Егер бағыныңқы сөйлемде жалпыға ақиқат жайында айтылса, онда

шақтардың қиысу ережесі сақталынбайды:Galileo proved that the Earth moves round the Sun. – Галилей жердің күнді

айналатындығын дәлелдеді.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Ағылшын және қазақ тіліндегі шақтардың қолданылуына назар аудара отырып, сөйлемдерді аударыңыз.1. When he learnt that his son always received excellent marks in all the subjects at school, he was very pleased. 2. When he learnt that his son had received an excellent mark at school, he was very pleased. 3. We did not know where our friends went every evening. 4. We did not know where our friends had gone. 5. She said that her best friend was a doctor. 6. She said that her best friend been a doctor. 7. I didn’t know that you worked at the Hermitage. 8. I didn’t know that you had worked at the Hermitage. 9. I knew that you were ill. 10. I knew that you had been ill.

Жаттығу №2Төмендегі сөйлемдерді өткен шақта көшіріп жазыңыз. Бағыныңқы сөйлемдегі шақтарға көңіл аударыңыз.1. My uncle says he has just come back from the Caucasus. 2. He says he has spent a fortnight in the Caucasus. 3. He says it did him a lot of good. 4. He says he feels better now. 5. He says his wife and he spent most of their time on the beach. 6. He says they did a lot of sightseeing. 7. He says he has a good camera. 8. He says he took many photographs while travelling in the Caucasus. 9. He says he will come to see us next Sunday. 10. He says he will bring and show us the photographs he took during his stay in the Caucasus.

Жаттығу №3Төмендегі сөйлемдерді өткен шақта көшіріп жазыңыз. Бағыныңқы сөйлемдегі шақтарға көңіл аударыңыз.1. I knew they (to wait) for me at the metro station and I decided to hurry. 2. I didn’t know that you already (to wind) up the clock. 3. I was afraid that the little girl (not to be) able to unlock the front door and (to go) upstairs to help her. 4. He says that he (to know) the laws of the country. 5. Sarie understood why Lanny (not to come) the previous evening. 6. She asked me whether I (to remember) the legend about a faithful lion. 7. He understood that the soldiers (to arrest) him. 8. He could not understand why people (not to want) to take water from that well. 9. I suppose they (to send) a dog after the burglar immediately. 10. He said he (to leave) tomorrow morning.

Төл және төлеу сөзDirect and Indirect Speech

Кейде сөйлеуші өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін, айтқан ойын келтіріп отырады. Сөйтіп, бір сөйлемнің ішінде екі адамның сөзі, пікірі, ойы қолданылады. Мысалы: Ол айтты: «Мен бұны ертең істеймін». He said: «I’ll

69

do it tomorrow». Бұл мысалда «Мен бұны ертең істеймін» - «I’ll do it tomorrow» деген оның сөзі өзгерілместен сөйлемнің ішіне енген. Міне, осындай біреудің сөзін бұлжытпай, өзгеріссіз өз сөзінің ішінде берілуін төл сөз дейміз (Direct Speech).

Сөйлеуші өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін өзгертіп, жалпы мазмұнын сақтап беруін төлеу сөз дейміз (Indirect Speech). Ол оны ертең істейтінін айтты. He said that he would do it in the next day.

Ағылшын тілінде төл сөздің алдында үтір немесе қос нүкте қойылады, ал төл сөз тырнақша ішінде жазылады.

Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда шақтардың қиысу ережесін қадағалаған жөн.

Хабарлы сөйлемдерді аударуХабарлы сөйлемдерді төл сөзден төлеу сөзге айналдырған кезде сөйлем

құрастыру кезінде мынадай өзгерістер болады:1. to say етістігі to tell етістігіне ауысады.2. that жалғаулығы қосылады (оны қалдырып кетуге де болады).3. Есімдіктер мағынасына қарай ауысады: I және we – he, she, they, т.б.4. Егер басыңқы сөйлемнің етістік-баяндауышы Past Indefinite-те тұрса,

онда бағыныңқы сөйлем шақтардың қиысу ережесіне байланысты өзгереді.5. Мезгіл және мекен үстеулері, сонымен қатар сілтеу есімдіктері былай

өзгереді: now – thenyesterday – the day beforetoday – that daytomorrow – the next dayago – beforethis – thatthese – thosehere – there.Direct Speech: Mary said to me: ‘’I worked at this office’’. (Мэри маған

айтты: «Мен офиста жұмыс істедім») – Indirect Speech: Mary told me that she had worked at that office (Мэри маған офиста жұмыс істегенін айтты).

Егер to say етістігінен кейін жанама толықтауыш келмесе, сол күйінде қалады.

He said: ‘’I am a pupil’’ (Ол айтты: «Мен оқушымын»). – He said that he was a pupil (ол өзінің оқушы екенін айтты).

Егер сөйлем Present Indefinite-те немесе Present Continuous –та тұрса, онда Past Indefinite-ке немесе Past Continuous-қа өзгереді. Мезгіл және мекен үстеулері және сілтеу есімдіктері былай өзгереді: now – then (at that moment, at the time), today – that day, this – that, these – those, here – there.

She said: ‘’I can’t give you a definite answer now’’ (Ол: «Мен саған толық жауап бере алмаймын», деді). – She said that she couldn’t give me a definite answer at the moment (Ол маған толық жауап бере алмайтындығын айтты).

70

Егер сөйлем Past Indefinite немесе Present Perfect –те тұрса, онда Past Perfect-ке өзгереді. Мезгіл және мекен үстеулері былай өзгереді: yesterday – the day before, ago – before, last night (year) – the previous night (year).

Егер сөйлем Future Indefinite немесе Future Continuous –та тұрса, онда Future in the Past, Future Continuous in the Past-қа өзгереді. Мезгіл және мекен үстеулері былай өзгереді: tomorrow – the next day, next year – the following year.

He said: ‘’I’ll do it tomorrow’’. – He said that he would do it in the next day.

Сұраулы сөйлемдерді аударуЕгер төл сөз сұрақтан құралған болса, төлеу сөзге айналдырған кезде

бағыныңқы сөйлем шақтардың қиысу ережесіне бағына отырып, сөздердің хабарлы сөйлемдегідей тура тәртібіне байланысты құрастырылады. to say етістігі to ask етістігіне ауысады, жалпы сұрақтар if, whether жалғаулықтары арқылы енгізіледі. Мысалы:

He asked me, ‘’Have you been abroad?’’ (Ол: «Сен шетелде болдың ба?» деп сұрады) – He asked me if had been abroad (Ол менен шетелде болдың ба деп сұрады).

Ал арнайы сұрақтарда сөз тәртібі хабарлы сөйлемдердегідей өзгереді.She ask, ‘’Where is John?’’ (Ол: «Джон кайда?» деп сұрады) – She asks

where John is (Ол Джонның кайда екенін сұрады).

Бұйрықты сөйлемдерді аударуБұйрық және өтініші бар сөйлемдерді төлеу сөзге айналдырған кезде

бұйрық рай формасы инфинитив формасына ауысады.To say етістігі to order, to tell етістіктеріне ауысады. Мысалы: She said to him, ‘’Come at 6 o’clock’’ (Ол оған: «Сағат 6да кел» деді). – She

told him to come at 6 o’clock (Ол оған сағат 6да келуін бұйырды).Бұйрықты сөйлемдердің болымсыз түрі инфинитивке ауысады және алдына

not сөзі қосылады.She said to him, ‘’Don’t wait for me’’ (Ол оған: «Мені күтпе» деді). – She

told him not to wait for her (Ол одан оны күтпеуін сұрады).

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Берілген сөйлемдерді төлеу сөзге айналдырыңыз:1. Mike (to the policeman): “You know, I have lost my identity card.”2. Jane (to Dick): “You’re mistaken, Julia doesn’t live next to me”3. The woman (to the detective): “I am absolutely sure that I saw the thief in the house.”4. He: “I have eaten nothing since morning.”5. My girlfriend (to me): “You know what, Mike, I feel very bad and I have a headache.6. Tom’s boss (to Tom): “Tom, as to your last report, I am afraid, you haven’t done the work properly.7. Anna: “No, I’d better put on something new. I don’t want to wear my old dress.”8. Her brother (to her): “Listen, we will have plenty of time to do our work.”

71

Жаттығу №2Бұйрықты сөйлемдерді төлеу сөзге айналдырып жазыңыз:E.g. The teacher said to me: “Hand this note to your parents, please””. – The teacher asked me to hand that note to my parents. 1. “Please help me with this work, Henry,” said Robert. 2. “Please bring me some fish soup,” he said to the waitress. 3. “Please don’t mention it to anybody,” Mary said to her friend. 4. He said to us: “Come here tomorrow.” 5. I said to Mike: “Send me a telegram as soon as you arrive.” 6. Father said to me: “Don’t stay here long.” 7. “Explain to me how to solve this problem,” said my friend to me. 8. The doctor said to Nick: “Open your mouth and show me your tongue.” 9. “Don’t be afraid of my dog,” said the man to Kate. 10. The doctor said to Pete: “Don’t go for a walk today.”

Жаттығу №3Хабарлы сөйлемдерді төлеу сөзге айналдырып жазыңыз:E.g.: He said “I have just received a letter from my uncle.” – He said he had just received a letter from his uncle. 1. “I am going to the theatre tonight,” he said to me. 2. I said to them: “I can give you my uncle’s address.” 3. Oleg said: “My room is on the second floor.” 4. Misha said: “I saw them at my parents’ house last year.” 5. “I don’t go to this shop very often,” she said. 6. “This man spoke to me on the road,” said the woman. 7. The teacher said to the class: “We shall discuss this subject tomorrow.” 8. Mike said: “We have bought these books today.” 9. She said: “You will read this book in the 9th form.” 10. “You have not done your work well,” said the teacher to me.

Жаттығу №4Төмендегі сөйлемдерді төл сөзге айналдырыңыз:E.g.: Tom said he would go to see the doctor the next day. – Tom said: “I shall go and see the doctor tomorrow” 1. He told me he was ill. 2. He told me he had fallen ill. 3. They told me that Tom had not come to school the day before. 4. I told my sister that she might catch cold. 5. She told me she had caught cold. 6. She said she was feeling bad that day. 7. The old man told the doctor that he had pain in his right side. 8. He said he had just been examined by a good doctor. 9. He said he would not come to school until Monday. 10. The man said he had spent a month at a health resort.

Жаттығу №5Арнайы сұраулы сөйлемдерді төлеу сөзге айналдырып жазыңыз:E.g.: Mother said to me: “Who has brought this parcel?” – Mother asked me who had brought that parcel. 1. He said to her: “Where do you usually spend your summer holidays?” 2. Ann said to Mike: “When did you leave London?”

72

3. She said to Boris: “When will you be back home?” 4. Boris said to them: “How can I get to the railway station?” 5. Mary asked Tom: “What time will you come here tomorrow?” 6. She asked me: “Why didn’t you come here yesterday?” 7. I said to Nick: “Where are you going?” 8. I said to him: “How long are you going to stay here?” 9. Pete said to his friends: “When are you leaving St. Petersburg?” 10. He said to them: “Who will you see before you leave here?”

Жаттығу №6Жалпы сұраулы сөйлемдерді төлеу сөзге айналдырып жазыңыз:E.g.: I said to Mike: “Have you packed your suitcase?” – I asked Mike if he had packed his suitcase. 1. I said to Kate: “Did anybody meet you at the station?” 2. I said to her: “Can you give me their address?” 3. I asked Tom: “Have you had breakfast?” 4. I asked my sister: “Will you stay at home or go for a walk after dinner?” 5. She said to the young man: “Can you call a taxi for me?” 6. Mary said to Peter: “Have you shown your photo to Dick?” 7. He said to us: “Did you go to the museum this morning?” 8. I said to Boris: “Does your friend live in London?” 9. I said to the man: “Are you living in a hotel?” 10. He said to me: “Do you often go to see your friends?”

Жаттығу №7Төмендегі сөйлемдерді төл сөзге айналдырыңыз:E.g.: I asked him if he was going to a health resort. – I said to him: “Are you going to a health resort?” 1. I asked him if the doctor had given him some medicine. I asked him if he was feeling better now. 2. I asked the man how long he had been to St. Petersburg. 3. We asked the girl if her father was still in Moscow. 4. I asked the girl what sort of work her father did. 5. I asked if they had taken the sick man to hospital. 6. I asked my friend if he had a headache. 7. I wanted to know when he had fallen ill. 8. I wondered if he had taken his temperature. 9. I asked him if he was going to a health resort. 10. I wondered if he had taken his temperature.

Инфинитив The Infinitive

Инфинитив – ол іс-әрекетті жалпы түрде білдіреді, қимылдың, іс-әрекеттің атауы ретінде қолданылады. Инфинитив ол етістіктің бастапқы формасы болып есептеледі. Инфинитив көбінесе to арқылы беріледі. Қазақ тілінде инфинитивке «тұйық етістік» сәйкес келеді.

Төмендегі жағдайларда инфинитив to-сіз қолданылады: Модальды және көмекші етістіктерден кейін: I can play the piano. To make (), to let, to see, to hear, to notice, to watch, to feel, кейде to help

етістіктерінен кейін: He made me do it.Егер бұл етістіктер ырықсыз етісте қолданылса, онда олардан кейін to

қолданылады: He was made to do it - Оны осылай істеуге мәжбүр етті.

73

Had better, would rather, would sooner тіркестерінен кейін: You had better go there at once. - Сіздің онда дереу барғаныңыз дұрыс болады.

Инфинитивтің уақыт және етіс формалары бар:

Active PassiveIndefinite to help to be helpedContinuous to be helping ---------Perfect to have helped to have been helpedPerfect Continuous to have been helping ---------

Indefinite Infinitive – жалпы осы шаққа және келер шаққа қатысты іс-әрекетті білдіреді: It is interesting to study foreign languages.

Continuous Infinitive – негізгі етістіктегі іс-әрекетпен бірге болып жатқан созылыңқы іс-әрекет: It was pleasant to be driving the car again.

Perfect Infinitive – негізгі етістіктегі іс-әрекеттен бұрын болған іс-әрекетті білдіреді. He was to have helped her.

Perfect Continuous Infinitive – өткен шақта басталып жәнәлі болып жатқан іс-әрекетті білдіреді. It’s terrible to have been waiting for her so long.

Сөйлемдегі қызметі1. Бастауыш. To skate is pleasant.2. Баяндауыш. Your duty is to inform me about it.3. Толықтауыш. I asked him to help me.4. Анықтауыш. He expressed a desire to help me.5. Пысықтауыш. I went to the station to see off a friend.

Келесі етістіктерден кейін инфинитив to-мен қолданылады:to agree to offer to decide to appear to forget to refuse to attemptto plan to seem to promise to manage to arrange to dar to learn(how)to pretend to threaten to fail to hope to afford to tend to wantto like

Objective with the InfinitiveОбъективті инфинитивті орам

Инфинитив зат есім немесе есімдікпен келсе, құрмалас толықтауыш қызметін атқаратын инфинитивтік орам жасайды. Яғни, ол зат есім немесе объектілі септіктегі есімдік және инфинитивтен тұрады.

Қолданылуы:1. Сезімді қабылдау етістіктерінен кейін (Инфинитив to - сіз): to see, to hear,

to feel, to watch, to notice, to observe, to perceive. I saw him cross the street.2. Талап немесе тілекті білдіретін етістіктерден кейін (Инфинитив to- мен):

to want, to wish, to like, to hate, to desire, to intend. He wants me to come on Sunday.

74

3. Ойлау қабілетін білдіретін етістіктерден кейін (Инфинитив to – мен): to know, to believe, to think, to consider, to expect. We believe him to finish the work in 2 days.

4. Сөйлеу қабілетін білдіретін етістіктерден кейін (Инфинитив to –мен): to tell, to ask, to order, to command, to allow. The captain ordered him to come early.

5. Іс-әрекет жасауға түрткі болатын етістіктерден кейін (Инфинитив to- сіз, to –мен): to let, to make, to have, to get. She made him drink some milk.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Инфинитивтің алдына қажетті жерге «to» қосымшасын қойыңыз.1. She want___ play the piano on the party. 2. We can___ speak English and German. 3. You have___ work hard because you want_ be rich. 4. I want___ travel around the world. 5. The students should _ study very well to be professionals. 6. May I___ come in? 7. They heard _ her words. 8. He would rather ____ find another trip, because this one is not interesting. 9. He did not want___ play tennis any more. 10. Would you like ___ try my apple pie

Жаттығу №2Етістікті дұрыс формаға қойыңыз — инфинитив немесе герундий.Please remember to post (post) this letter.John intends to buy (or buying) (buy) a house.1. We tried __________ (put) the fire out but we were unsuccessful. We had to call the fire-brigade.2. When you see Tom, remember __________ (give) him my regards, won’t you?3. What do you intend ___________ (do) about this problem?4. Someone must have taken my bag. I clearly remember ________ (leave) it by the window and now it has gone.5. When she saw what had happened, she began ____________ (laugh) loudly.6. Sue needed some money. She tried ________ (ask) Gerry but he couldn’t help her.7. He tried _________________ (reach) the shelf but he wasn’t tall enough.8. “Did you remember _____________ (phone) Ann?” “Oh no, I completely forgot.”

Жаттығу №3Инфинитив бастауыш қызметін атқарып тұрған сөйлемдерді табыңыз. Сөйлемдерді аударыңыз.1. The task jf the police was to find the thief and recover the stolen property. 2. The expert supposes that both crimes might have been committed by the same person. 3. The first person to be interviewed was the eye – witness of the road accident. 4. To fight crime is the task not only of the Militia but of the whole population as well. 5. The investigator was to have solved the crime.

Жаттығу №4Инфинитивтің формасы мен сөйлемдегі қызметін анықтаңыз. Сөйлемдерді аударыңыз.1. In the middle of the 19th century the colonial policy of the British Government was to transform Australia into a producer of cheap wool and meat for Britain.

75

2. In order to begin prosecution it is necessary to have evidence establishing the fact of the commission of the crime. 3. The case was to be considered as soon as possible. 4. One of the basic problems to be solved by criminological research is how the social structure affects human behaviour. 5. The duty of the state is to provide education to all its citizens.

Есімше І, ІІParticiple I, II

Есімшенің 2 түрі бар: Participle I және Participle II.Participle I – етістікке – ing жалғау арқылы, ал Participle IІ – етістікке – ed

жалғау арқылы жасалады.Мысалы: going - Participle I, went - Participle II.Participle - екі түрлі қызметте қолданылады. Бірде етістік қызметін, бірде

іс- әрекеттің тура өзін білдірмей, оның амалын, сынын, себебін, мезгілін, болу мақсатын білдіріп, үстеу мәнінде де жұмсалады.

Participle І is an Active form, Participle II is a Passive form.Есімшенің шақ және етіс формасы бар:

Active PassiveIndefinite asking being askedPerfect having asked having been asked

Participle І сөйлемде 2 түрлі қызмет атқарады:1. Анықтауыш. Boiling water – қайнап жатқан су.2. Пысықтауыш. Walking in the park I met my friends. – Паркте қыдырып

жүріп достарымды кездестердім.Participle І қыстырма сөз ретінде де қолданылады:generally speaking – жалпы айтқанда,roughly speaking – дөрекі айтқанда,strictly speaking – қатал айтқанда,granting it to be true – шындық деп санағандаParticiple І to go, to come, to lie, to sit, to stand, to drink етістіктерінен кейін

етістік қызметін атқарады.Participle ІІ (Past Participle)

Participle ІІ дұрыс етістікке – ed жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: open – opened, close – closed. Ал бұрыс етістік болса, кестеден 3-інші бағананы қарау керек. Мысалы: write – wrote – written.

Participle ІI сөйлемде 2 түрлі қызмет атқарады:1. Анықтауыш. written letter – жазылған хат.2. Пысықтауыш. She didn’t say a word shocked by his proposal. – Оның

ұсынысына таң қалған ол еш нәрсе айта алмады.

Бекіту жаттығулары

76

Жаттығу №1Есімшеге I-ге көңіл аудара отырып, қазақ тіліне аударыңыз:1. The girl standing at the window is my sister.2. Having been sent to the wrong address the letter didn’t rich him.3. He sat in the arm-chair thinking. 4. She came up to us breathing heavily. 5. The hall was full of laughing people. 6. The singing girl was about fourteen. 7. Having read the book I gave it to Pete. 8. The large building being built in our street is a new school – house. 9. Having finished the experiment the students left the laboratory. 10. Being busy, he postponed his trip.

Жаттығу №2Жақшаны ашып, осы шақтағы есімшені ырықты және ырықсыз формаға қойыңыз.1. (To impress) by the film, they kept silent. 2. (To lose) the book, the student couldn’t remember the topic. 3. He spent the whole day (to read) a book. 4. (To travel) around America for a month, she returned to England. 5. He watched Mike (to go) out of the door and (to cross) the street. 6. The question (to discuss) now is very important. 7. (To pack) in the beautiful box the flowers looked very lovely. 8. (To descent) the mountains, they heard a man calling for help. 9. (To reject) by everybody he became a monk. 10. (To show) the wrong direction, the travelers soon lost their way.

Жаттығу №3Жақшаны ашып, Indefinite немесе Perfect Participle I қолданыңыз. Аударыңыз. 1. (To write) out all the words, I started to learn them. 2. (To buy) food, they left supermarket. 3. (to bark) dog doesn’t bite. 4. She entered the room (to smile). 5. (To drink) coffee she was talking to her friend. 6. (To find) the keys, we were able to open the door. 7. (To make) the report, Tom left the room. 8. (To see) her he raised his hat. 9. My task (to finish), I went to bed. 10. While (to learn) the pronunciation of the words we learned their meaning.

Жаттығу №4Есімшеге I-ге көңіл аудара отырып қазақ тіліне аударыңыз:1. He doesn’t like boiled milk. 2. I remember well his words said at the meeting. 3. We don’t like the book bought last week. 4. The stolen things were returned to the owner. 5. Asked about this event, he replied nothing. 6. The explanation given was not complete. 7. When burnt, coal produces heat. 8. The results received were of great importance for the further work. 9. When reconstructed the theatre looked more beautiful than before. 10. She showed us a list of the newly published books.

77

Жаттығу №5Жақшаны ашып, өткен шақтағы есімшеге қойыңыз.1. The letter (to write) by him was very long. 2. We are interested in the goods (to produce) by this factory. 3. She didn’t understand the word (to say) by him. 4. He didn’t see the things (to keep) in her box. 5. I don’t like the video (to buy) yesterday. 6. This is the house (to build) many years ago. 7. The question (to put) to the professor was important. 8. When (to offer) to work abroad, he refused. 9. The article on agriculture (to publish) in this magazine was written by Smith. 10. You can get the book (to recommend) by our teacher in the library.

Жаттығу №6Есімшенің қажетті формасын қолданып, ағылшын тіліне аударыңыз.1. Төсекте жатып оқыма.2. Бөлмеде жалғыз қалып қойған қыз жылап жіберді.3. Қазір талқыланып жатқан кітап – осы жазушының соңғы шығармасы.4. Сіздің офис үшін жіберілген жаңа журналдар міне.5. Қағаз бен қалам алып бала жаза бастады.6. Теннис ойнап жатып бала қолын жаралап алды.7. Мынау баяндама соңғы жиналыс кезінде талқыланған баяндама.8. Туристер тамақтанып алып, өздерінің саяхаттарын жалғастырды.9. Билетке төлеп біз залға асықтық.10. Жолды өтіп жатып абай бол.

Герундий The Gerund

Герундий – бір уақытта болып жатқан процесті көрсететін етістіктің бір формасы. Оған етістіктің қасиеті және зат есімнің қасиеті тән. Етістіктің түбіріне – ing жалғануы арқылы жасалады.

Мысалы: to read – reading. We like sleeping. – Біз ұйықтағанды жақсы көреміз.Герундий арқылы көрсетілетін іс-әрекет адам немесе затқа ара қатынасын

білдіреді. Қазақ және орыс тілдерінде герундий жоқ. Мағынасы жағынан оған оглаголенные зат есімдер сәйкес келеді, мысалы, оқу (чтение), күту (ожидание) және т.б.

I go in for swimming - Мен жүзумен айналысамын.Go on doing your exercises - Жаттығу жасауды жалғастырыңыз.Ол сөйлемде зат есім және етістік қызметін атқарады. Бұл екі қасиеттерді

герундий жиі атқарады. Етістік сияқты герундий де үстеумен анықталып, өзінен кейін тура толықтауышты қажет етеді:

Thank you for helping us with our work. - Біздің жұмысымызға көмектескеніңіз үшін сізге рахмет.

Ал зат есім сияқты демеуліктермен қолданылып, тәуелсіздік есімдіктермен немесе зат есімнің тәуелсіз формасымен анықталады.

I am fond of reading travel books. - Мен саяхат туралы кітаптарды оқығанды жақсы көремін.

78

Герундий формаларыActive Passive

Indefinite writing being writtenPerfect having written having been written

The Indefinite forms – негізгі етістіктегі іс-әрекетпен қатар болып жатқан іс-әрекетті білдіреді. Мысалы: We think of going there in the summer. - Біз онда жазда баруды ойластырып отырмыз.

He likes being invited by his friends. - Ол достары шақырғанды ұнатады.The Perfect forms – негізгі етістіктегі іс-әрекеттен бұрын болған іс-әрекетті

білдіру үшін қолданылады.Мысалы: He denied having done it. - Ол оны істегенін мойындамады.I remember having been shown the letter. - Менің хатты көрсеткендері есіме

түсті.

Noun Characteristies of the GerundI. Сөйлемдегі қызметі1) Subject (бастауыш): Going in for sport is useful.- Спортпен шұғылдану пайдалы.2) Predicative (баяндауыш): My hobby is reading books. – Менің хоббиім кітап оқу.3) Object (толықтауыш): a) non- prepositional object (предлогсыз тура толықтауыш): I like reading books.- Маған кітап оқыған ұнайды.b) prepositional object (предлог бар жанама толықтауыш): I am found of reading. - Мен кітап оқығанды ұнатамын.4) attribute (анықтауыш)- of, for, in предлогтары қолданылады. I have pleasure of reading books. – Мен кітап оқығаннан лаззат аламын.5) adverbial modifier (пысықтауыш) мынадай предлогтардан кейін қолданылады:а) adverbial modifier of manner: by, without: You can’t take your skirt tighter by taking in a little at one seams. -Сен юбкаңды 1 тігіспен біріктіріп тіге алмайсың.b) of time (уақыт пысықтауыш): on, upon, after, before бұл предлогтардан кейін герундийдің I nd формасы: After reading I went for a walk – Оқып болғаннан кейін қыдыруға шықтым.с) of reason (себеп-салдар пысықтауыш): through, because – of: We were ashamed because of coming so early. – Біз соншама ерте келгеніміз үшін ұялдық. d) of concession (уступки): in spite of: In spite of being diligent pupil this time he couldn’t cope with the task. - Ол ұқыпты оқушы бола тұра бұл жолы бұл тапсырманы орындай алмады.е) of circumstances (сопутствие): without: She crossed the room without looking at us. - Ол бізге қарамастан, бөлмені кесіп өтті.6) Complex verbal predicate (күрделі баяндауыш): He stopped reading.- Ол оқуды тоқтатты.Модальдық етістіктерден кейін герундий қолданылмайды.

79

Төмендегі етістіктерден кейін герундий күрделі баяндауышта қолданылады:to finish, to beep on, to go on, to stop, to give up, to leave off – бәр нәрсе істеуді тоқтау to burst out – қатты айтуto continue- жалғастыру to begin, to start – бастауto result in – нәтижесі болуto spend in – уақытын кетіруto succeed in – табысқа қол жеткізуto look forward to – сүйсіне күтуto be engaged in – шұғылдануto be interested in – бір нәрсеге әуес болуto be in danger of – қауіпті жағдайда болуto accuse of smth – айып тағуto approve of (disapprove of) – бір нәрсені мақұлдау (мақұлдамау)to believe in – бір нәрсеге сенуto suspect in – бір нәрседен күдіктенуto think of – бір нәрсені ойлауto be afraid of – бір нәрседен қорқуto be capable (incapable) of – бір нәрсе істеуге жағдайы болуto take to – байлану, үйренуto be found of – қатты жақсы көруto be pround of – тәккаппарлану, мақтан етуto count on (upon) – бір нәрсеге сену, санауto depend on (upon) – тәуелді болуto complain of – шағымдануto insist on – дегенінде тұруto object to – бір нәрсеге қарсы болуto get used to – бір нәрсеге үйренуto put up with – достасу, шыдауto be in the habit of – бір нәрсе істеуге дағдылануcan’t (could’t) stand – шыдауIt’s no use – пайдасызIt looks like – ұқсасa) төмендегі етістіктерден кейін тұра толықтауыш демеуліксіз қолданылады:to appreciate – бағалау to consider – санау, шешуto defer, to delay –кейінге қалдыруto deny – мойындамауto detest – жек көруto dislike – ұнатпауto endure – шыдау

80

to enjoy – лаззят алуto escape – қашуto excuse, to forgive, to pardon – кешіруto forbid – тыйым салуto imagine – елестетуto postpone – кейінге қалдыруto practice – жаттығуto understand - түсінуb) келесі етістіктер демеулікпен қолданылады:to be disappointed at – көңілі қалуto be surprised at – таң қалуto be responsible for – жауапты болуto see to – бақылау, қамына кірісуto prevent from - бір нәрсе істеуге жол бермеу, сақтандыруto agree to – келісуto be (get) tired of – шаршау

Verbal Characteristies of Gerund1. Герундийдан кейін үстеу қолданылуы мүмкін: He likes reading books

aloud. – Ол кітапты дауыстап оқығанды ұнатады.2. Герундийдан кейін тура толықтауыш қолданылуы мүмкін. – He likes

reading books.3. Герундийда шақ және етіс айырмашылықтары болуы мүмкін.to want, to need, to deserve, to require етістіктерінен кейін және It’s worth,

Can’t stand, Can’t bear тіркестерінен кейін герундий Passive формасында ешқашан қолданылмайды.

My shoes need repairing. – Менің аяқ киімім жөндеуді қажет етеді.

Бекіту жаттығуларыЖаттығу №1

Герундийге назар аудара отырып, қазақ тіліне аударыңыз.1. Repairing cars is his business. 2. It goes without saying. 3. Living in little stuffy rooms means breathing poisonous air. 4. Iron is found by digging in the earth. 5. There are two ways of getting sugar: one from beet and the other from sugarcane. 6. Jane Eyre was fond of reading. 7. Miss Trotwood was in the habit of asking Mr. Dick his opinion. 8. Have you finished writing? 9. Taking a cold shower in the morning is very useful. 10. I like skiing, but my sister prefers skating.

Жаттығу №2Бағыныңқы сөйлемдерді of демеулігі бар герундиймен ауыстырыңыз:E.g. She thought she would go to the country for the weekend. She thought of going to the country for the weekend. 1. I thought I would come and see you tomorrow. 2. I am thinking that I shall go out to the country tomorrow to see my mother. 3. What do you think you will do tomorrow? – I don’t know now; I

81

thought I would go to the zoo, but the weather is so bad that probably I shan’t go. 4. I hear there are some English books at our institute bookstall now. – So you are thinking that you will buy some, aren’t you? 5. I thought I would work in the library this evening, but as you have come, I won’t go to the library.

Жаттығу №3Герундийді қолданып сөйлемдерді аударыңыз:1. Сөйлесуді доғарыңыз. 2. Біз бұл мәселе бойынша жұмыс істеуді тоқтаттық. 3. Ән айтуды жалғастырыңыздар. 4. Сіз менің терезені ашуыма қарсы емессіз бе? 5. Ол өзінің қылмысқа қатысты екенін мойындамады. 6. Мен сурет салғанды жақсы көремін. 7. Біз жүзуден ляззат алдық. 8. Мен онымен келіспеуіме болмады. 9. Ол қатты күліп жіберді. 10. Ол шылым тартуды тастады..

Жаттығу №4Жақшаны ашып, герундийді ырықты немесе ырықсыз формада қолданыңыз:1. He was always ready for (to help). 2. He was very glad of (to help) in his difficulty. 3. On (to allow) to leave the room, the children immediately ran out into the year and began (to play). 4. In (to make) this experiment, they came across some very interesting phenomena. 5. The results of the experiment must be checked and rechecked before (to publish). 6. David was tired of (to scold) all the time. 7. The watch requires (to repair). 8. The problem is not worth (to discuss). 9. Jane Eyre remember (to lock) up in the red room for (to contradict) Mrs. Reed. 10. Why do you avoid (to speak) to me?

Жаттығу №5Жақшадағы етістіктерді Infinitive-ке қойыңыз немесе –ing жалғаңыз. Examples: I enjoy walking (walk) in the ram. Would you like to have (have) something to eat?1. I want _______ (see) a film on TV this evening.2. I hope _______ (hear) from you soon. Best wishes, Peter.3. When did you finish _______ (paint) the kitchen?4. I began _________ (learn) English when I was seven.5. Some people like ____________ (have) breakfast in bed, but I don't.6. Don't forget _______________ (post) my letter!7. We've decided ____________ (get) married in the spring.8. When she saw how I was dressed, she started ___________ (laugh).9. What do you want ________ (do) tonight?10. I'd like ________________ (go) to the theatre.

Жаттығу №6Дұрыс формасын таңдаңыз:1. As I was walking to the shops I saw my old friend Peter, so I stopped (talk) ________ to him.2. Martin stopped (read) _______ turned off the light and went to sleep.3. Managed (learn) ________ English, but she found it too difficult and gave up.4. If you’ve got a headache, you should try (take) _______ an aspirin.5. If you see Susan, can you remember (ask) ________ her to come and see me?6. I can remember (write) ______ the letter yesterday, but I can't remember (post) _______ it. 7. I’m sorry, but I’m so busy that I can’t help you (do) _______ the washing up at the moment.8. I can't help (laugh) __________ whenever I see a Charlie Chaplin film.

Шартты сөйлемдерConditional sentences

82

Етістіктің шартты райы қимылдың, іс-әрекеттің болу болмау, іске асу-аспау мүмкіндігінің шартын білдіреді. Қазақ тілінде шартты рай етістіктің негізгі және туынды түбіріне, етіс және болымсыз етістік тұлғаларына –са, -се жұрнағы жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: бар-са, айт-са, кел-се. Ал ағылшын тілінде шартты сөйлемдердің мынадай түрлері бар: I типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, II типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, III типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, аралас шартты бағыныңқы сөйлемдер және жалғаулықсыз шартты бағыныңқы сөйлемдер.

I типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдерI типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, яғни нақты шартты сөйлемдер осы

кезеңге немесе болашаққа қатысты орындаларлық жағдайды көрсетеді. Басыңқы сөйлемнің баяндауышы келер шақта, ал бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы осы шақта қолданылады. Екеуі де қазақ тіліне келер шақпен аударылады.

Шартты бағыныңқы сөйлем Басыңқы сөйлемPresent Indefinite Future Indefinite

If I have money Егер менде ақша болса,

I will buy a flat.мен пәтер сатып алар едім.

Unless he is busyЕгер оның қолы бос болса,

he will come to the meeting.ол жиналысқа барады.

Шартты сөйлемдерде if және unless жалғауларында айырмашылық бар: If we hurry we’ll get there on time. - Егер біз асықсақ, біз онда өз уақытында

боламыз. Unless we hurry we’ll be late. - Егер біз асықпасақ, онда біз кешігеміз.

II типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдерII типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер немесе нақсыз шартты сөйлемдер

осы кезеңге немесе болашаққа қатысты орындалуы мүмкін емес жағдайды көрсетеді. Бұндай жағдайда бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта, ал басыңқы сөйлемде баяндауыш алдында should, would (could, might) және инфинитив to–сіз қолданылады.

To be етістігі бұл жағдайда барлық жақта жекеше және көпше түрде were формасында болады.

Шартты бағыныңқы сөйлем Басыңқы сөйлем

Past Indefinite should (would, could, might) + Invinitive without to

If I had money Егер менде ақша болғанда,

I would buy a flat.мен пәтер сатып алған болар едім.

Unless the situation were favourable,Егер қолайсыз жағдай болғанда,

they couldn’t apply the new equipment.олар бұл жаңа құрылғыны қолдана алмас еді.

III типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер

83

III типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер өткен кезеңге қатысты орындалуы мүмкін емес жағдайды көрсетеді. Бұнда бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы аяқталған өткен шақта (Past Perfect), ал басыңқы сөйлемде баяндауыш алдында should, would (could, might) және перфекті инфинитив қолданылады. Бұндай сөйлемдерді қазақ тіліне аударғанда екінші типтегі сөйлемдерге ұқсас аударылады.

Шартты бағыныңқы сөйлем Басыңқы сөйлем

Past Perfect should (would, could, might) + Perfect Invinitive

If I had had money last year,Егер менде былтыр ақша болғанда

I would have bought a flat.мен пәтер сатып алған болар едім.

Unless the situation were favourable,Егер қолайсыз жағдай болғанда,

they couldn’t apply the new equipment.олар бұл жаңа құрылғыны қолдана алмас еді.

Аралас шартты бағыныңқы сөйлемдерКейде бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердегі іс-әрекет әр түрлі кезеңге

қатысты болады. Ондай жағдайда шартты сөйлемнің әр бөлігінде мағынасына қарай шартты райдың формалары қолданылады. Бұл сөйлемдер аралас шартты бағыныңқы сөйлемдер деп аталады.

Шартты бағыныңқы сөйлем Басыңқы сөйлемPast Indefinite should/would + Perfect Invinitive

If you knew English Егер сен ағылшын тілін білгенде

you would have got agood job last year. сен өткен жылы жақсы жұмысқа орналасар едің.

Past Perfect should/would + Invinitive without toIf you had studied better Егер сен жақсырақ оқығанда

you would finish the college now.колледжді қазір бітірер едің.

Жалғаулықсыз шартты бағыныңқы сөйлемдер.Шартты сөйлемдердің негізгі шартты if, unless, suppose, provided және т.б.

болып табылады. Егер нақсыз бағыныңқы шартты сөйлемдерде were, had, could, should етістік формалары болса, if жалғаулығы түсіп қалуы мүмкін. Жалғаулықсыз шартты бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлеммен баяндауыш инверсиясы арқылы байланыстырылады. Мысалы:

Were it warmer I should bathe in the sea. - Қазір жылы болғанда, мен көлде шомылар едім.

Had I known about it then I shouldn’t have done it. - Ол туралы сол кезде білгенде, мен басқаша істер едім.

Бекіту жаттығулары

Жаттығу №1Жақшаны ашып, әр сөйлемді үш рет 1, 2 және 3 типқа қойып жазыңыз.

84

E.g. If you (to be) free, I (to come) to see you: If you are free, I will come to see you.   If you were free, I would come to see you. If you had been free, I would have come to see you.1. If my friend (to come) to see me, I (to be) very glad. 2. If mother (to buy) a cake, we (to have) a very nice tea party. 3. If we (to receive) a telegram from him, we (not to worry). 4. If you (not to work) systematically, you (to fail) the examinations. 5. If you (to be) busy, I (to leave) you alone. 6. If I (to live) in Moscow, I (to visit) the Tretyakov Gallery every year. 7. If I (to get) a ticket, I (to go) to the Philharmonic. 8. If I (to live) near a wood, I (to gather) a lot of mushrooms. 9. If my father (to return) early, we (to watch) TV together. 10. If she (to know) English, she (to try) to enter the university.

Жаттығу №2Етістіктерді іске аспайтын шартты сөйлемдерге қойып, екі рет жазыңыз.а) осы немесе келер шаққа байланысты,b) өткен шаққа байланысты.1. If I am not too busy, I shall go to the concert. 2. They will all be surprised if I make such a mistake. 3. If he doesn't come in time, shall we have to wait for him? 4. If no one comes to help, we shall be obliged to do the work ourselves. 5. If you put on your glasses, you will see better. 6. What shall we do if they are late? 7. Will you be very angry if we don't come? 8. Will he be very displeased if I don't ring him up?

Жаттығу №3Жақшаны ашып, етістіктерді іске асатын шартты сөйлемге қойыңыз.1. If I (to see) John, I (to tell) him your news. 2. He (to be) very pleased if it (to be) really true. 3. If you (to go) to town on Monday, you (to meet) my brother Tom. 4. If you (to need) help, my father (to help) you. 5. We (to have) a picnic lunch if the day (to be) fine. 6. If you (to ask) a policeman, he (to tell) you the way. 7. I (to finish) the job tomorrow if I (to can). 8. I (not / to require) an umbrella if it( not / to rain). 9. If she (to think) it over carefully, she (to form) a clear opinion. 10. If they (to catch) the bus now, they (to arrive) at half past nine.

Жаттығу №4Жақшаны ашып, етістіктерді іске асатын және іске аспайтын шартты сөйлемдерге қойыңыз.1. If I (to know), I (to tell) you. 2. If she (to want) to talk she (to ring up). 3. Her health (to improve) if she (to sleep) longer. 4. If he (to have) enough money, he (to buy) a large house. 5. She (to feel) lonely if Peter ( to go) out every evening. 6. We (to be) pleased to see you if you (to arrive). 7. If we (to can) come on Sunday, we (to come). 8. I (to understand) Mr. Smith if he (to speak) slowly. 9. We (not / to go) by ship unless there (to be) no other way. 10 If you (not / to give) him good meals, he (not / to be able) to work hard.

Жаттығу №5Шартты сөйлем құрастырыңыздар:1. He is busy and does not come to see us. If ... . 2. The girl didn't study well last year and received bad marks. If ... . 3. He broke his bicycle and so he didn't go to the country. If ... . 4. He speaks English badly: he has no practice. If ... . 5. I had a bad headache yesterday, that's why I didn't come to see you. If ... . 6. The ship was sailing near the coast, that's why it struck a rock. If ... . 7. He was not in town, therefore he was not present at our meeting. If ... . 8. The pavement was so slippery that I fell and hurt my leg. If ... . 9. The sea is rough, and we cannot sail to the island. If ... . 10. They made a fire, and the frightened wolves ran away. If ... . 

Жаттығу №6Қазақ тіліне аударыңыз:1. I wish you were with me.

85

2. I wish I had done the homework yesterday.3. If the weather is fine tomorrow, we’ll go to the picnic.4. He would help you do this translation if you asked him.5. It would be wonderful if Ann were here with us.6. It wouldn’t do you any harm if уоu did this exercise a second time.7. If my grandfather had had a chance to study, he would have been a great man.8. Тhе teacher suggested that we should go to the museum next week.

Жаттығу №7Сөйлемдерді ағылшын тіліне аударыңыз:1. Егер мен оның телефон нөмірін білсем, оған қоңырау шалар едім.2. Егер қолым бос болғанда, мен бұл жерде көпке қалар едім3. Егер сіз тіл хат қалдырғанда, мен сізге кеше кіріп шығар едім.4. Егер мен француз тілін білгенде, бұл мәтінді өзім аударар едім.5. Егер мен Вашингтонда болсам, мен Капитолийге барар едім.6. Сіздің орныңызда болсам, мен ол жерге поездбен барар едім.7. Мен оның адресін білгенімді қалар едім.

Жаттығу №8Сөйлемді етістіктің қажетті формасымен толықтырыңыз:1. If the water ... to 100 degrees C, it ... .a. will be heatedb. would be heatedc. is heatedd. would boile. boilsf. will boil2. If pigs ... wings, they ... fly. a. hadb. havec. would haved. will flye. flyf. would fly3. I ... do the same if I ... in your place. a. would dob. will do c. would have doned. am e. weref. will be4. If I ... her, I ... to her. But I didn’t see her ... .

a. sawb. had seenc. would have seend. would have spoken e. spoke f. would speak5. Hurry up! We ... good seats if we ... late. a. don’t getb. won’t getc. didn’t getd. arrived e. will arrive f. arrive6. If I ... that you were coming, I ... you at the airport. a. had knownb. knewc. would have knownd. would meet e. would have mef. will meet

86

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Емберді А.С. Practical English grammar wih rhymes – ағылшын тілін үйренуші мектеп бітіруші талапкерлерге және студенттерге арналған оқу-әдістемелік құралы. Шымкент, 2006. – 60б.

2. Трофимов В.Н. Практическая грамматика английского языка для школьников, абитуриентов и студентов технических ВУЗов. Грамматический справочник.: - М: «Издательство Рученькина», МН.: «Современное Слово», 2001. – 144с.

3. Резник Р.В. и др. Грамматика английского языка с упражнениями. – Смоленск-Москва: По лицензии РИЦ «ТОК», 1994 – 288 стр.

4. Голыцинский Ю.Б. Грамматика: Сборник упражнений. - 4-е изд., - СПб.: КАРО, 2003. – 544с.

5. Бонк Н.А., Котий Г.А., Лукьянова Н.А.. Учебник английского языка В 2-х ч.. Часть 1. – М: ГИС. 2001 – 2009 – 637 стр.

]

87

Мазмұны

1. Алғы сөз 32. Зат есім 43. Зат есімнің көпше түрі 54. Артикль 75. Есімдіктер 106. Сын есім 167. Үстеу 178. Сан есім 209. Демеуліктер (Предлогтар) 2210. There + to be (is/are) тіркесі 2411. Сөзжасам 2612. Етістік 3113. Көмекші етістіктер 3214. Бұйрық рай 3815. Жай сөйлемнің құрылымы 3916. Етістіктің шақ формалары 4017. Модальдық етістіктер 5818. Сұраулы сөйлемдер 6019. Сабақтас құрмалас сөйлем 6320. Ырықсыз етіс 6521. Шақтардың қиысуы 6722. Төл және төлеу сөз 6923. Инфинитив 7324. Есімше І, ІІ 7525. Герундий 7726. Шартты сөйлемдер 8227. Қолданылған әдебиеттер тізімі 86

88

Подписано в печать 19.05.2011 г.Объем 5,5 уч.печ.л.

Формат 60х84 1/16. Тираж 100 экз.

Отпечатано в типографии КГМУ г. Караганда, ул, Гоголя, 40

89