УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд...
TRANSCRIPT
УВС АЙМГИЙН САГИЛ
СУМЫН НИЙГЭМ ЭДИЙН
ЗАСГИЙН БАЙДЛЫН
ТАНИЛЦУУЛГА
Хар мод 2018
2
С УМЫН ЭДИЙН З АС АГ , НИЙГ МИЙН ХӨГ ЖЛИЙН
ӨНӨӨГ ИЙН БАЙДАЛ
. Е Р ӨНХИЙ МЭДЭ ЭЛЭ Л
С у мын тү ү х э н то в ч о о 1925 о н ы 11 – р с а р ын 18 н д н э э г д с э н Ч а н дма н ь
у у л ын а й мг и й н а н х д у г а а р х у р а л Дө р в ө д и й н б а р у у н з ү ү н г а р ын
х о ё р а й мг и й г н э г т г э н Ч а н дма н ь у у л ын а й мг и й н 8 х о шу у 41 с у м 115
б а г , 660 а р в а н т а й г а а р б а й г у у л а г д а ж у л ма а р 1925 о н ы 11- р с а р ын 21-
н и й ө д р и й н Ч а н дма н ь у у л а й мг и й н Т ө г с б у я н т у у л ын х о шу у г :
Б а я н х а й р х а н , Б а я н з ү р х , Б а я н мө р ө н , Э р д э н э х а й р х а н , Э р д э н э -У у л
г э с э н 5 с у мт а й г а а р б а й г у у л а х а д о д о о г и й н С а г и л с у м н ь Б а я н з ү р х
н э р т э й г э э р а н х б а й г у у л а г джэ э .
Б а я н з ү р х с у мын а н х н ы д а р г а а р Н . Ца г а а н х ү ү г с о н г о жэ э . 1931
о н д Б НМАУ –ын б а г а х у р л ын
т э р г ү ү л э г ч д и й н х у р л а а р 5
а й мг и й н с у у р и н д э э р 13
а й мг и й г б а й г у у л ж,
Ч а н дма н ь -У у л а й мг и й г Х о в д ,
Дө р в ө д г э с э н х о ё р а й ма г
б о л г о ж, Дө р в ө д и й н а й мг и й г
16 с у мт а й г а а р з о х и о н
б а й г у у л ж, х о шу у г т а т а н
б у у л г а ж а й ма г , с у м, б а г
г э с э н з а с а г з а х и р г а а н ы
з о х и о н б а й г у у л а л т а д
ши л жү ү л с н э э р Т ө г с б у я н т х о шу у н ь о д о о г и й н С а г и л -“Б а я н з ү р х “,
Т ү р г э н -“Б а я н х а й р х а н ”, Б ө х мө р ө н -“Б а я н мө р ө н ”, Б а я н -Өл г и й а й мг и й н
Ца г а а н н у у р -“Ой г о р ” з э р э г х о ё р а й мг и й н 5 с у м б о л жэ э . Х а р и н
Б НМАУ –ын С н З -и й н 1932 о н ы 12 –с а р ын 30–н ы ө д р и й н 21–р т о г т о о л о о р
Дө р в ө д и й н а й мг и й г У в с а й ма г г э ж н э р л э х э э р т о г т о о с о н б а й н а .Э н э
з о х и о н б а й г у у л а л т а а р С а г и л с у м н ь 7 б а г т а й ,/ Г у р в а н т у р а г ,
Б о р шо о ,З у з а а н б у р а а ,Өн д ө р мо д ,Х а р и г и й н з ү ү н б э л ,Ца г а а н г о л ,
Б а я н з ү р х / Т у с с у м н ь ү ү с э н б а й г у у л а г д с а н д э э р д у р ь д с а н ц а г
х у г а ц а а н а а с х о й ш э д ү г э э 90 жи л и й н т ү ү х э н о н жи л ү ү д и й г ү д э ж
б а й н а .
Од о о С а г и л с у м н ь 635 ө р х , 2464 х ү н а мт а й ,168,8 мя н г а н т о л г о й
ма л т а й ,з а с а г з а х и р г а а н ы 5 б а г т а й г а а р о р ши н т о г т н о ж б а й н а .
С у ма н д т ө с ө в т 7 б а й г у у л л а г а , х у в и а р а а э р х л э х а ж а х у й ,
к о мп а н и 11, х о р шо о 3, б а н к 2,ШТ С 2, ц а г д а а г и й н х э с э г , х о л б о о ,
мо б и к о м, с к а й т е л с ү л жэ э , т ү ү н и й д а х и н д а мжу у л а х с т а н ц з э р э г
ү й л ч и л г э э н и й б а й г у у л л а г а а с г а д н а а мр а л т а я л а л жу у л ч л а л ын 2
б а а з а жи л л а ж б а й н а . С а г и л с у мын т ө в Х а р мо д н и й с л э л э э с 1428 к м,
У в с а й мг и й н т ө в ө ө с 61 к м-ын з а й н д о р шд о г , Б а р у у н б ү с и й н
ц а х и л г а а н э р ч и м х ү ч н и й н а й д в а р т а й э х ү ү с в э р т х о л б о г д с о н
б ө г ө ө д ОХ У – ын Х а н д г а й т ын ч и г л э л и й н х а т у у х у ч и л т т а й з а с ма л
з а ма а с 6,6 к м з а й д о р шд о г б а д э д б ү т э ц х а р ь ц а н г у й с а й н х ө г жс ө н
3
с у м б о л н о . Т у с с у м н ь х о й т т а л а а р а а ОХ У -ын Т у в а г и й н Өв ө р , Мө н г ө н
т а й г ын х о шу у д т а й 160 к м г а з р а а р , з ү ү н , у р д , б а р у у н т а л а а р а а
Да в с т Т ү р г э н , Б ө х мө р ө н с у му у д т а й х и л л э д э г г а з а р з ү й н а ши г т а й
б а й р ши л д о р шд о г .
Г а з р ын г а д а р г а С у мын г а з р ын н э г д мэ л с а н г и й н ү н д с э н а н г и л л ын х э мжэ э /г а -а а р /
Ни й т
Ү ү н э э с Х АА -н г а з а р
Х о т т о с г о н б у с а д с у у р и н
ы г а з а р
З а м шу г а м
с ү л жэ э ни й
Ой н с а н
б ү х и й г а з а р
У с н ы с а н
б ү х и й г а з а р
У л с ын т у с г а й
х э р э г ц э э ни й г а з а р
379482.7 257892.
2 202.1 2063.7 11829 24323 83172
ХАА-н газар68%
Хот тосгон бусад суурины газар
0.1%
Зам шугам сүлжээний
0.5%
Ойн сан бүхий газар3.1%
Усны сан бүхий газар6.4%
Улсын тусгай хэрэгцээний газар
21.9%
Газрын нэгдмэл сан
Б э л ч э э р и й н х я н а н б а т а л г а а х и й с э н с у д а л г а а г а а р н и й т
б э л ч э э р и й н 256384.7 г а т а л б а й т а й
Д\д
Г а з р ын н э г дмэ л с а н г и й н а н г и л а л Т а л б а й ,
г а
э з л эх
х у в ь 1 Х ө дө ө а ж а х у й н г а з а р 257892.2 97,9%
2 Б э л ч э э р 256384.7 97,2%
4 Х а д л а н 384.0 0,1%
5 Т а р и а л а н 683.6 0.2%
6 А т а р жс а н 0.2%
7 Т ө мс , х ү н с н и й н о г о о 0.0%
8 Х ө д ө ө а ж а х у й н б а р и л г а б а й г у у л а мжи й н д э в с г э р г а з а р
0.1%
4
22%
78%
Хадлангийн талбай ашиглалт
Иргэд, ААН эзэмшиж байгаа Нөөц газар
Тариалангийн
талбай
98.14%
Өмчилсөн
газар1.86%
Газар эзэмшилт
Х ө д ө ө а ж а х у й н г а з а р . С у мын х э мжэ э г э э р 256384.7.г а б э л ч э э р т а ши г л а г д а ж б а й г а а б ө г ө ө д с у мын д у н джа а р н э г х о н и н т о л г о й д ши л жү ү л э н т о о ц в о л 1.69 г а б э л ч э э р н о о г д о н о .Одо о г и й н б а й д л а а р х а д л а н г и й н 384 г а , 3 ААН ,б а й г у у л л а г а д , т а р и а л а н г и й н 1232,3 г а г а з р ыг 18 и р г э н , 3ААН , б а й г у у л л а г а д , 188 и р г э н 23,36 г а г а з р ыг г э р х а ша а н ы з о р и у л а л т а а р т у с т у с ө мч и л ж б а й н а . У у р а мь с г а л .Э р с т э с у у р а мь с г а л т а й , х у у р а й д у у с э р ү ү н з у н ,х ү й т э н ө в ө л т э й . 1-р с а р ын д у н д а ж т е мп е р а т у р -33,2, х ө р с ө н д ө ө -33,8-40,0 г р а д у с , 7-р с а р ын д у н д а ж т е мп е р а т у р а г а а р т +21,9, х ө р с ө н д ө ө +31,1 г р а д у с б а й д а г . Жи л и й н д у н д а ж с а л х и н ы х у р д 2-5 м с е к , с а л х и т а й ө д ө р 44, ү ү н э э с шо р о о н шу у р г а т а й 38, ц а с а н шу у р г а т а й х о н о г д у н д а жа а р 6, х а в а р т с а л х и н ы х у р д 20 м с е к х ү р д э г . Жи л и й н д у н д а ж х у р т у н а д а с н ы н и й л б э р 129 мм, ү ү н э э с 8-р с а р д 75,6 мм о р д о г .Х ө р с н и й б о л о н у у р а мь с г а л ын т а а л а мжт а й б а й д а л н ь г а з а р т а р и а л а н , ма л а ж а х у й н ү й л д в э р л э л и й г х ө г жү ү л э х э д с а й н н ө л ө ө т э й б о л о в ч ц а г а г а а р х ү н д э р с э н ү е д т э жэ э л и й н н ө ө ц б ү р д ү ү л э х э д о н ц г о й а н х а а р а х ша а р д л а г а т а й . Ой н н ө ө ц .С у м н ь 11829г а т а л б а й н у т а г д э в с г э р и й н 3,1 х у в и й г э з э л н э . ү ү н э э с 9856,8 г а н ь о й г о о р б ү р х э г д с э н т а л б а й , 1972,2 г а н ь о й г о о р б ү р х э г д э э г ү й т а л б а й б а й н а . С ү ү л и й н 3 жи л д 8400,0 м3 мо д о г т о л ж, о й н т ө л б ө р и й н о р л о г о о с 7,0 с а я т ө г р ө г и й г о р о н н у т г и й н о р л о г о д о р у у л с а н б а й н а . Ой н н ө ө ц и й г о л о н жи л и й н т у р ши д а л с х э т и й н б о д л о г о г ү й а ши г л а с н а а с Да л т ,Х о й т х у у д с а н ,Их з ү р х н и й х а в ц а л ,Х а р г а й т ,Б у р а а т ,Х ү с э р л э г и й н х а в ц а л , 3 г о л ын с а в з э р э г г а з р у у д о й н с ү й т г э л д х ү ч т э й ө р т с ө н б а й н а . Ой б ү х и й г а з а р т а мь д а р д а г ма л ч и д , и р г э д т э й г э р э э х э л ц э л х и йж о й г х а мг а а л а х н ө х ө н с э р г э э х э д т э д н и й о р о л ц о о г н э мэ г д ү ү л э х ша а р д л а г а т а й .. У с н ы н ө ө ц . Т о мо о х о н г о л у у д б о л о х Х а р и г , С а г и л , Б о р шо о г о л ын с а в
г а з а р т Х АА -н ү й л д в э р л э л я в а г д д а г , н и й т 10 г о л г о р х и , 81 б у л а г
ша н д т а й б а с ү ү л и й н ү е д ши р г э х х а т а х ү й л я в ц а жи г л а г д а ж б а й н а .
Их б а г а 5 н у у р т а й б а Ү ү р э г н у у р н ь ө р г ө н н ь 18 к м, у р т н ь 19 к м, г ү н
н ь 42м,н и й т у с а н т а л б а й н ь 24080 г а ,б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т э й
н у у р у у дын н э г юм.Ү ү р э г н у у р н ь з а г а с н ы н ө ө ц ө ө р б а я н жи л д 50т
х ү р т э л а ши г л а х б о л о мжт о й .18 б у л а г ша н д б ү р т г э г д с э н э э с о д о о 4
г о л г о р х и , 6 б у л а г ша н д д э л х и й н ц а г у у р ын д у л а а р а л ,о й т о й з ү й б у с
х а р ь ц а с н а а с ши р г э с э н б а й н а .Инже н е р и й н х и й ц т э й 10 х у д а г .
Г а з р ын х э в л и й н б а я л а г .С у м н ь н ү ү р с ,г ө л т г ө н ө ,ц э р д , ү н э т ме т а л л
э р д э н э с и й н ч у л у у н ы т ө р л ө ө с а л т , мө н г ө ,о юу ,ма н а , г а р т а а м, х а ш,
б о л о р , з э с и й н о р д , шо х о й н ч у л у у , ц а х и у р , б а л ч у л у у , х ү х э р ,
шө р мө с ө н ч у л у у з э р э г б у с а д б а я л г а а р э л б э г юм. Э д г э э р э э с о р о н
5
н у т г и й н ч а н а р т а й э д и й н з а с г и й н а ч х о л б о г д о л т о й .Г ө л т ө г н и й о р д
б а й г а а б а о д о о г о о р а ши г л а л т г ү й б а й н а .
Ан а мь тны н ө ө ц .Ол о н у л с ын у л а а н н о мо н д у с т а х а юу л д ө р т с ө н
х э мэ э н б ү р т г э г д с э н н э н х о в о р а мь т а н б о л о х ц о о х о р и р в э с / Unica
unica Sch/, мо н г о л у л с ын у л а а н н о мо н д б ү р г э г д с э н а р г а л ь х о н ь / Qvis
ammon /, Я н г и р я ма а / Capra sibirica /, х а л и у н б у г а / Cervus elaphus /, з э р э г
а мь т а д б и й . Э д г э э р а мь т дын т а р х а ц н у т г и й г У л с ын т у с г а й
х а мг а а л а л т т а й г а з а р н у т г и й н с ү л жэ э н д х а мр у у л а н У в с н у у р ын а й
с а в ын у л с ын т у с г а й х а мг а а л а л т т а й г а з р ын Ца г а а н шу в у у т у у л ын
д а р х а н ц а а з а т г а з а р х а мг а а л а л т а н д а в а а д б а й г а а б и л э э .Ца г а а н
шу в у у т , Ца г а а н г о л ,Б а я н з ү р х з э р э г г а з р у у д а д 1997 о н о о с Дэ л х и й н
б а й г а л ь х а мг а а л а х с а н г и й н шу г а ма а р “Ир в э с х а мг а а л а х т ө с ө л ”
х э р э г жи ж б а й н а . З а х з э э л и й н ши л жи л т и й н ү е д б у г а , т а р в а г а н ыт о о
ц ө ө р с ө н х э д и й ч т ө р ,з а с г и й н б о д л о г о , о р о н н у т г и й н и р г э д , о л о н
н и й т и й н х а мг а а л а л т ын ү р д ү н д с ү ү л и й н жи л ү ү д э д ө с ө х
х а н д л а г а т а й б а й н а . А г н у у р ын х у р а а мж, а н г и й н о т г и й н
ү й л ч и л г э э н э э с жи л б ү р о р о н н у т г и й н о р л о г о д т ө л б ө р о р ж т ө с в и й н
н э г э э х э н х э с г и й г б ү р д ү ү л д э г .
Б а й г а л и й н у р г а ма л .С у мын н у т а г т х а р мо д ,
г а ц у у р ,х у ш, н а р с , б у р г а с , у л и а с ,х у с ,
х а р г а н а н о й т о й , б у т с ө ө г ,д э р с ө л ө н ,ч и х э р
ө в с , е р х ө г , б э д ,а г ь , т а а н а ,г а н г а , з э р л э г
с о н г и н о , мө ө г ,
х я л г а н а ,б у д а р г а н а ,з э э р г э н э ,ша р и л ж,х а мх у у л ,мө н
с э р жмя д а г ,жа мь я н мя д а г ,я р г у й , ц а г а а н у у л ,б а мб а й ,ц а р в а н ,т а в а н
с а л а а , а л т а н г а г н у у р з э р э г э ми й н у р г а ма л ,ч а ц а р г а н а , х а д ,
т о шл о й , ү х р и й н н ү д , мо й л ,н о х о й н х о шу у з э р э г жимс жимс г э н э т э й .
Эми й н у р г а мл ын а ши г л а л т б а г а б а й г а а ч Х АА -н э д э л б э р г а з р ыг
д у р а а р а а а ши г л а х , а т а р жу у л а х , а в т о з а мын с ү л жэ э , ма л ын
з о х и с т о й х а р ь ц а а а л д а г д а ж я ма а н ы э з л э х х у в ь и х э с с э н , д э л х и й н
ц а г у у р ын д у л а а р а л з э р г э э с ша л т г а а л ж з э р л э г у р г а мл ын н ө мр ө г
д а х ь з ү й л и й н б ү р д э л х о мс д о х , у р г а мл ын т а р х а ц х я з г а а р л а г д а х ,
у с т а х а юу л н ү ү р л э э д б а й н а . Дө р в ө л с ө н мү г э з /а л т а н г а г н у у р /,
Эми й н б а мб а й , Ац а н а жи г а н а , Т а г и й н г о л г э с э р , Ца г а а н д э г д , Аз и й н
жа мъ я а н мя д а г , Э г э л ма р а л ц э ц э г , Ал т а й н с о н г и н о , Ал т а й н х ү н ч и р ,
Я г а а н ц э э н э ,У р а л ын ч и х э р ө в с , Яши л д у у ч а ц а р г а н а , Мо р и н
з э э р г э н э , Х о н и н а р ц з э р э г у р г а ма л н ь э к о с и с т е ми й н х у в ь д н э н
х о в о р б о л о н х о в о р д с о н з ү й л ү ү д б о л н о .
Т Х Г Н д а х ь б а й г а л и й н ү з э с г э л э нт б а й д а л , тү ү х с о ё л ын д у р с г а л т
г а з а р .Мо н г о л у л с ын Их х у р л ын 1993 о н ы 83-р т о г т о о л о о р Б а й г а л и й н
6
у н а г а н т ө р х шим ма н д л ын т э н ц в э р т б а й д л ыг х а н г а х , э к о л о г и й н
а ми н ч у х а л ү й л я в ц ыг д э мжи х , б и о л о г и й н т ө р ө л з ү й л б о л о н т ү ү х ,
с о ё л ын д у р с г а л ыг х а д г а л а н х а мг а а л а х , х о й ч ү е д э э ө в л ө н ү л д э э х
з о р и л г о о р б а й г а л и й н б ү с б ү с л ү ү р и й н и ж б ү р д л и й г т ө л ө ө л с ө н
х о в о р а н а мь т а н ,у р г а ма л , т ү ү х с о ё л ын д у р с г а л б ү х и й з а р и м г а з а р
н у т г и й г у л с ын т у с г а й х а мг а а л а л т а н д а в с а н ы ү р д ү н д с у мын г а з а р
н у т г и й н 9,4% б у юу 35970,0 г а / Ү ү н д : Ца г а а н шу в у у т , Б а я н з ү р х з э р э г
/ г а з а р х а мр а г д а а д б а й н а .
Ца г а а н Шу в у у т у у л Да л а й н т ү в шн э э с д э э ш 3496 м ө н д ө р т
ө р г ө г д с ө н у у л . Ца г а а н шу в у у т у у л н ь У в с н у у р , Ү ү р э г н у у р ын у с а н
х а г а л б а р т з ү ү н х о й н о о с о о б а р у у н у р а г ш с у н а ж т о г т с о н
б а й р ши л т а й ,х э р ч и г д э л и х т э й , шо в х х я н г а ,х я р х а д ,а с г а б ү х и й э г ц
х а жу у т а й , д э л х и й н у л а а н н о мд о р с о н х ө х т ө н и р в э с , Мо н г о л ын
у л а а н н о мд о р с о н а р г а л ь , я н г и р ,с у у с а р , я в л а г с а р ,х о й л о г з э р э г
а мь т а д т а й .
Х о й т с а й г и й н х ү р х э р э э Ца г а а н шу в у у т у у л ын ДЦГ -ын Х о й т с а й г и й н
а ма н д а ма н д б а й д а г 13м ө н д р ө ө с б у у д а г б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т
х ү р х э р э э юм. Ну т г и й н и р г э д х ү р х э р э э г у с а н ц а й л з у у р ч г э ж
н э р л э д э г . Х ү мү ү с и й н о ч и ж ү з э х д у р т а й г а з р ын н э г б о л жэ э .Э н д э э с
х о л г ү й я н г и р ын с ү р э г т э й т а а р а л д а ж б о л о х б а а л т а й н с о н г и н о
з э р э г у р г а ма л э л б э г у р г а д а г .
Э р т н и й т ү ү х , с о ё л , ши нжл э х у х а а н ы д у р с г а л т з ү й л с э д х ү н х ө шө ө
3,г э р э л т х ө шө ө 1, д э л х и й д б о л о н Мо н г о л д а л д а р т а й Можо о , Б у жа а ,
Т у р а г и й н х а д н ы с ү г з у р а г ,б у г а н х ө шө ө 18, о л о н а р в а н х и р г и с ү ү р
б ү р т г э г д э н т э мд э г л э г д с э н б а й н а .
Б а й г а л и й н а я л а л жу у л ч л а л . С у м н ь а й мг и й н т ө в ө ө с 61 к м х а р з а м,
ө н д ө р х ү ч д э л , х о л б о о х а р и л ц а а
х ө г жс ө н , ө н д ө р у у л , у с , а н а мь т а н
б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т
г а з р у у д а а р б а я н т у л у у л ын
с п о р т а я л а л , жу у л ч л а л
х ө г жү ү л э х и х э э х э н
б о л о мжт о й .С у мын т ө в ө ө с 40 к м,
а й мг и й н т ө в ө ө с 60 к м и й н з а й н д
т у с б ү р д э э 5-8 г э р б ү х и й жу у л ч н ы
2 б а а з т о г т мо л ү й л а жи л л а г а а
я в у у л ж б а й н а . Э д г э э р б а а з а д и р с н э э р Ү ү р э г н у у р ын у с а н д о р ж
э л с э н д б и е э ша р а х ,ч и й р э г жү ү л э х , х ү р х э р э э ү з э х , х а д н ы с ү г з у р а г
ү з э х , б а й г а л и й н ү з э с г э л э н с а й х а н т а й т а н и л ц а х б о л о мжт о й б о л н о .
Амь д р а х о р ч и н , ц ө лжи лт.С у у р и н г а з р ын о р ши н с у у г ч дын т о о ө с ө ж,
ү й л д в э р л э л , ү й л ч и л г э э н э мэ г д э х и й н х и р э э р х о г х а я г д л ын х э мжэ э
н э мэ г д э ж б а й н а . .С у мын т ө в и й н з ү л э г жү ү л с э н т а л б а й 1,5 г а ,
т а р ь с а н мо д 1020 ш у р г а ж б а й г а а н ь у с , х ө р с н и й б о л о мжт о й т ө в и й н
х у в ь д н о г о о н б а й г у у л а мж б а г а б а й н а . Ир г э д з у н , н а мр ын у л и р а л д
з а р и м н э г г а з а р т жи л т о й р о н ма л а ж а х у й э р х л э н а мь д р а х б о л с о н ,
у р г а ма л б э л ч э э р и й н д а а ц х э т э р с э н , ма л ын с ү р г и й н б ү т э ц
7
а л д а г д а ж я ма а н с ү р г и й н э з л э х х у в ь и х э с э н , х а д л а н т а р и а л а н г и й н
т а л б а й у с , с а л х и б у с а д н ө л ө ө г ө ө р э л э г д э л э в д р э л д о р с о н н ь
ц ө л жи л т и й н г о л ша л т г а а н б о л ж б а й н а .
МАНАЙ Б АХ АР Х АЛ .
АИХ -ын де п у т а т 11
Т ө р и й н с а й д 4
Аймг и й н З Д 2
С у мын да р г а , З Д 16
Х ө дө л мө р и й н б а а т а р 2
Т ө р и й н ша г н а л т 1
Г а в ь я а т ц о л т о н 5
Ак а де ми ч 2
До к т о р 44
Т э р г ү ү н х а мб а л а м 1
З о х и о л ч я р у у н а й р а г ч 5
У л с ын а в а р г а , с а й н ма л ч и н 13
Мя н г а т ма л ч ин 17
Аймг и й н а л да р т у я а ч 5
Ү н дэ с н ий б ө х и йн х а р ц а г а 1
У л с ын н а ч и н 3
Аймг и й н ц о л т о н 12
С а л б а р ын т э р г ү ү н и й а жи л т а н 48
С АГ ИЛ С УМ ЭДГ Э Э Р НЭ Р Т ӨР Т Э Й , ОЮУНЛАГ Х ҮМҮ Ү С ИЙНХ Э Э Б Ү Т Э Э С Э Н
ОЮУНЫ БОЛОН ХӨДӨЛМӨР Б Ү Т Э Э ЛИЙН Б Ү Т Э Э Н БАЙГ У У ЛАЛТ , ИР Э ЭДҮ Й Ү Е
З АЛУ У СЫНХАА ИТ Г Э Л НАЙДВАР Х Ү Ч НӨӨЦ БОЛОМЖООР ЦЭ ЦЭ Г ЛЭ Н
ХӨГ ЖИХ С АЙХ АН ДҮ Р Т ӨР Х Х АР АГ ДАЖ БАЙНА .
Э ди й н з а с г и й н с а л б а р ын х ө г жи л
ЖДҮ – и й н х ө г жи л .Т у с с у ма н д МАА , г а з а р т а р и а л а н , х у д а л д а а , т э э в э р з э р э г ү й л ч и л г э э н и й ч и г л э л э э р Х Х К –2, х о р шо о –3, х у в и а р а а х ү н т э э в э р э р х л э г ч -8 а жи л л а ж б а й н а . Ү ү н э э с г а д н а и р г э д х ө р ө ө р а м-3 , Г а г н у у р – 2, Ү с ч и н – 1, г у т л ын о ё д о л ,з а с в а р -4, ,му жа а н ы ц е х -1,э с г и й н и й ү й л д в э р ,б о о в ,т а л х н ы ц е х , г у р и л а н б ү т э э г д э х ү ү н и й ц е х и й г а жи л л у у л ж б а й н а . Э д г э э р а ж а х у й н н э г ж а р д и р г э д и й н
8
и х э н х н ь з о р и у л а л т ын а жл ын б а й р г ү й ү й л д в э р л э л ү й л ч и л г э э т о г т мо л я в а г д а х г ү й у л и р л ын ч а н а р т а й а жи л л а д а г .
ЖДҮ -и й н х ө г жл и й н н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э Да в у у т а л С у л т а л
Дэ д б ү т ц и й н х ө г жи л х а р ь ц а н г у й с а й н
ЖДҮ х ө г жи х э х л э л т а в и г д с а н
Б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т г а з а р , т ү ү х д у р с г а л т с о ё л ын г а з р ыг т ү ши г л э н а я л а л жу у л ч л а л ыг х ө г жү ү л э х
Г а з а р т а р и а л а н г х ө г жү ү л э х г а з а р , у с а л г а а т о н о г т ө х ө ө р ө мж б ү р д с э н
Х ү н а мын т о о ц ө ө н
Х у д а л д а н а в а х ч а д в а р му у
Б и з н е с э р х л э ч д и й н х ө р ө н г и й н х у р и мт л а л с а н х ү ү г и й н э х ү ү с в э р д у т ма г
Б а й р с а в х ү р э л ц э э г ү й
З о ч и д б у у д а л , а х у й н ү й л ч и л г э э н и й т ө в б а й х г ү й
Ай мг и й н т ө в д о й р х о н т у л б э л э н мө н г ө н и й у р с г а л с у ма н д а а э р г э л т э н д о р д о г г ү й
Ир г э д , т ө р з а с г а а с , о р о н н у т г и й н ЖДҮ э р х л э г ч д и й г д э мжл э г с у л
Б о л о мж Б э р х шэ э л
ЖДҮ -и й г х ө г жү ү л э х т а л а а р т ө р б о л о н т ө р ө л б ү р и й н т ө с л и й н д э мжл э г а в а х б о л о мжт о й
Ир г э д и й н с а н а а ч и л г а а р х ө д ө л мө р ө ө р ө ө х о р ши н а жи л л а х
Х АА -н г а р а л т а й , я л а н г у а ма л ын г а р а л т а й н о о с , х ө ө в ө р , х я л г а с ,а р ь с ши р ,с ү ү ,з э р г и й г а ши г л а н б ү т э э г д э х ү ү н ү й л д в э р л э х
Б а й г а л и й н б а я л г и й г з ө в з о х и с т о й а ши г л а х , х а мг а а л а х з о р и л г о о р н ө х ө р л ө л , б ү л г ү ү д б а й г у у л а н ө р х и й н о р л о г о о н э мэ г д ү ү л э х
С ү ү л и й н жи л ү ү д э д б а й г а л и й н д а в а г д а шг ү й х ү ч и н з ү й л н ө л ө ө л с ө н г а н з у д , х э т х ү й т р э л т , х а л а л т
Б а н к н ы з э э л и й н х ү ү ө н д ө р х у г а ц а а б о г и н о
Б а й г а л и й н н ө ө ц б а я л а г т д у л д у й т а ж б а й г а а , н ө ө ц б а я л а г а а а ши г л а д а г г ү й , х э т б э л э н ч л э х с э т г э л г э э т э й
Сургууль29.4%
Цэцэрлэг14.5%
Соёлын төв3.5%
Хүн эмнэлэг19.7%
Сумын ЗДТГ32.9
Төсвийн бүтэц 2013 он
Сумын
төсөвт
оруулах
орлого
51.5%
Аймгийн
төсөвт
төвлөрүүлэх
орлого
47.1
Улсын төсөвт
төвлөрүүлэх
орлого
1.4
Орон нутгийн орлогын хуваарилалт
9
Х ө д ө ө аж а х у й н с а л б а р ын х ө г жи л .С а г и л с у ма н д н у т г и й н б а й г а л ь ц а г у у р ын н ө х ц ө л д д а с а н з о х и ц с о н ма л а ж а х у й , у с а л г а а т а й г а з а р т а р и а л а н г х ө г жү ү л ж с у мын х а а э д и й н з а с г и й н г о л с а л б а р б о л г о н а в ч и р с э н т ү ү х т э й . Ма л а ж а х у й . С а г и л с у м 2017 о н ы б а й д л а а р 166,8 мя н г а н т о л г о й ма л т а й б ө г ө ө д ма л ч и н ө р х 435 б а й н а . 2005 о н о о с х о й ш ма л с ү р г и й н т о о т о г т в о р т о й н э мэ г д э ж б а й с а н б о л о в ч ц а г а г а а р ын х ү н д р э л т э й н ө х ц ө л б а й д л а а с 2009 о н д ма л ын т о о б у у р ч ма л ч и н ө р х и й н т о о ц ө ө р с ө н б а 2012 о н о о с о д о о г х ү р т н д ма л ын т о о 5 т ө р ө л д ө ө ө с ө ж ма л ч и н ө р х и й н т о о ө с с ө ө р б а й н а
Ма л а ж а х у й н с а л б а р ын х ө г жл и й н ү з ү ү л э л ти й н х а н д л а г а
Ма л ын тө р ө л б а
ү з ү ү л э лтүү д
2009 о н
2010 о н
2011 о н
2012 о н
2013 о н
2014 о н
2015 о н
2016 о н
2017 о н
Ма л ын то о Т э мэ э 163 155 166 174 178 191 238 268 313 Ад у у 2824 2515 2560 2700 3122 3694 4567 4890 5698 Ү х э р 6136 4934 5572 5958 7144 8782 10345 9714 11177 Х о н ь 72483 49996 49138 53309 57190 66780 71909 73038 83156 Яма а 65725 43856 47452 46555 50688 56458 58859 60489 66543 Ний т дү н 147331 101456 104888 108696 118322 135905 145918 148399 166887
Ма л ч и н ө р х и й н ү з ү ү л э л т 50 х ү р т э л ма л т а й
119 95 78 92 73 72 78 62
51-100 ма л т а й
64 47 54 68 49 61 104 59
101-200 ма л т а й
124 138 112 102 154 162 162 162
500-599 ма л т а й
135 120 135 149 64 68 61 76
1000- д э э ш ма л т а й
46 55 59 55 19 21 29 31
Ний т дү н 488 455 438 466 359 384 384 484 Г а з а р та р и а л а н . Ни й т 15,5 г а т а л б а й д т ө мс , х ү н с н и й н о г о о т а р и а л ж 120,3 т о н н у р г а ц ыг 2017 о н д х у р а а н а в с а н б а 2103 т о н н б а й г а л и й н х а д л а н б э л т г э с э н д ү н т э й б а й н а .
Х эмжи х н эг ж
2009 о н
2010 о н 2011 о н
2012 о н
2013 о н
2014 о н
2015 о н
2016 о н
2017 о н
Т а р и а л с а н та л б а й Т ө мс Г а 4 7.2 6.7 5.6 5.4 7,4 7,8 5,2 15,5 Х ү н с н ий н о г о о
Г а 2 3.5 4 3.5 7.2 5 5,3 6,3 7,1
Ов ь ё о с 7
10
Да в у у т а л С у л т а л
Г а з а р н у т г и й н х у в ь д о й т х э э р , х э э р и й , г о в и й н б ү с э д х а р ъ я а л а г д д а г т у л ма л ч и д ма л а а ө с г ө н а мь д р а х т а а т а й о р ч и н б ү р д с э н
Ай мг и й н т ө в д о й р х о н , з а м х а р и л ц а а с а й н , мэ д э э л э л с о л и л ц о х н ө х ц ө л б ү р д с э н
Ү р жи л шим с а й т а й х ө р с , т а р и а л а н г и й н т а л б а й т а й
Ма л ын х а л д в а р т ө в ч н и й х у в ь д х а р ь ц а н г у й т а й в а н б ү с э д х а ма а р а г д д а г
Б э л ч э э р и й н у с а н х а н г а мж д у т а г д а л т а й т у л з а р и м б э л ч э э р и й н а ши г л а л т х а н г а л т г ү й
Б о л о мжо о а ши г л а н а мь д р а х т а л а а р и р г э д и й н и д э в х и с а н а а ч л а г а с у л
Ма л , ма л ч дын т а л а а р х б о д л о г о с у л
МАА -н б ү т э э г д э х ү ү н и й ү н э х а н ш му у
МАА -н мэ р г э жл и й н б о л о в с о н х ү ч и н д у т ма г
Б о л о мж Б э р х шэ э л
Ца а ши д МАА , г а з а р т а р и а л а н х о с л у у л а н б ү т э э мжт э й х ө г жү ү л э х , у с а л г а а н ы т о н о г т ө х ө ө р ө мжт э й
ЖДҮ х ө г жү ү л э х б о л о мжт о й
Б ү л э г н ө х ө р л ө л б а й г у у л а н а жи л л а ж б у й б о л о мжо о б ү р э н д ү ү р э н а ши г л а х
Э р ч и мжс э н а ж а х у й , фе р ме р х о с л у у л а н х ө г жү ү л э х б о л о мжт о й
Ма л ын т э жэ э л ү й л д в э р л э х б о л о мжт о й
У с н ы н ө ө ц б а г а с а ж б э л ч э э р , у р г а мл ын г а р ц , б ү т э ц э д , с ө р г ө ө р н ө л ө ө л с ө н
Б а й г а л и й н г а мши г т ү з э г д л ын д а в т а мж н э мэ г д с э н
Г а з а р т а р и а л а н г и й н т е х н и к х э р э г с э л д у т а г д а л т а й , г а з р ын ү р жи л шим б у у р ч б а й г а а
Ма л ын х у л г а й и х г а р д а г
Б э л ч э э р и й н ме н е жме н т му у
Дэ д б ү т ц и й н с а л б а р ын х ө г жи л
С а г и л с у м н ь э р ч и м х ү ч н и й н э г д с э н с и с т е мд , х а т у у
х у ч и л т т а й з а ма а р У л а а н г о м, х и л и й н б о о мт т о й х о л б о г д с о н ,
х о л б о о , мэ д э э л л и й н с ү л жэ э с а й н х ө г жс ө н , а й мг и й н т ө в л ө р с ө н з а х
Т е х н и ки й н у р г а мал
100
Ү р т а р и а
Г а 242 310 365 150 150 150,0 150,0 150,0 40,0
Г о л н э р и й н б ү тэ э г д э х ү ү н и й ү й л д в э р л э л
Т ө мс Т н 39.2 7.2 59.7 44.8 46.0 39,9 15,6 85,03 80,3 Х ү н с н ий н о г о о
Т н 18.9 3.5 42.9 41.0 72.8 35,7 18,25 46,215 40,58
Ү р т а р и а
Т н 561.4
670.0 875.0 300.0 330.0 250 279 281 175,15
Ов ь ё о с 5,15 Т е х н и ки й н у р г а мал
80
Х а д л а н Т н 1100 1500 1500 2150 2050 2150 2374 2082 2103
11
з э э л , Б о р шо о г и й н х и л и й н б о о мт о д о й р б а й р шс а н з э р э г д э д б ү т ц и й н
д а в у у т а й с у мын т о о н д з ү й ё с о о р б а г т д а г .
С у мын х о л б о о .
1962 о н д х о л б о о н ы а г а а р ын шу г а м а ши г л а л т а н д о р ж, 1985 о н о о с АТ
с т а н ц а а р а й ма г с у м х о т х о о р о н д я р ь д а г б о л о в . 1984 о н д о р б и т и й н
с т а н ц т а й б о л ж 1988 о н о о с мо н г о л ын ү н д э с н и й т е л е в и з и й н с у в а г
ү з д э г б о л с о н 1985,2006 о н у у д а д б а г и й н х о л б о о а жи л л у у л а н у л ма а р
2002 о н о о с т е л е фо н у т а с н ы т о о н с и с т е мд ши л жс э н э э р г а д а а дын
я ма р ч о р о н т о й шу у д я р ь д а г б о л жэ э . 2004 о н д т у с с у ма н д х о л б о о н ы
с а л б а р шу у д а н г и й н а л б а н ь с т а н д а р т ын ши н э б а й р т а й б о л ж а р д
и р г э д х ө д ө л мө р ч и д д ө ө х ө н г ө н шу у р х а й ү й л ч и л ж б а й н а . У л ма а р 2005
о н о о с мо б и к о мын с ү жэ э н д , 2006 о н д С к а й т е л и й н ,Да л т ын д а х и н
д а мжу у л а х с к а й т е л и й н с ү л жэ э н д 2010 о н д мө н Юн и т е л д т у с б ү р
х о л б о г д о ж 2009 о н о о с т е л е в и з и й н 6 с у в а г ү з д э г б о л с о н б а й н а .
Ма л ч дын 85% н ь о л о н с у в г и й н а н т е н а ши г л а н т е л е в и з ү з э ж, 95% н ь
н а р н ы г э р э л т э й б о л жэ э .
С у мын Х ААН б а н к н ы с а л б а р н ь с у ма н д б а н к с а н х ү ү г и й н
ү й л ч и л г э э г х ү р г э д э г б а 2000 о н о о с ү й л а жи л л а г а а г а а
т о г т в о р жу у л а н ши н э б а й р а ши г л а л т а н д о р у у л ж о н л а й н с и с т е мд
х о л б о г д с о н о о р б э л э н б у с т ө л б ө р т о о ц о о , мө н г ө н г у й в у у л г ын
ү й л ч и л г э э г т ү р г э н шу у р х а й г ү й ц э т г э х н ө х ц ө л б ү р д ү ү л э н а жи л л а ж
б а й н а . Мө н 2012 о н о о с Т ө р и й н б а н к н ы с а л б а р б а й г у у л а г д а н а жи л л а ж
б а й н а .
2000 о н д б а р у у н б ү с и й н э р ч и м х ү ч н и й н э г д с э н с и с те мд
х ө д ө ө г и й н с у мд а а с х а мг и й н тү р ү ү н д х о л б о г д о ж ү й л д в э р л э л
ү й л ч и л г э э я в у у л а х б о л о мж н э э г д жэ э . Мө н ту с с у мын н у тг а а р
У л а а н г о м Х а н д г а й тыг х о л б о с о н х а ту у х у ч и л тта й з а м та в и г д а ж
д э д б ү тц и й н х ө г жи л д э р с ө ө р ч л ө л т г а р с а н юм.
Дэ д б ү тц и й н с а л б а р ын х ө г жл и й н н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э
Да в у у т а л С у л т а л
Т ө в з а мд о й р х о н
Х о л б о о н ы ши л э н к а б е л д х о л б о г д с о н
Х а т у у х у ч и л т т а й з а м, э р ч и м х ү ч н и й с и с т е мд х о л б о г д с о н
Б а н к н ы 2 с а л б а р т а й
Т ө р ө л б ү р и й н ү й л д в э р л э л э р х л э х э д г а з а р х ү р э л ц э э т э й
Т о м з а х з э э л д о й р х о н /Т у в а , У л а а н г о м/
Б а й г а л и й н б а я л а г и х т э й
Х о т т ө л ө в л ө л т б а й х г ү й
Ир г э д и й н ши л жи л т х ө д ө л г ө ө н и х
Б и з н е с э р х л э г ч д и й н х а мт ын а жи л л а г а а с у л
Ү й л д в э р л э л ү й л ч и л г э э я в у у л а х з о р и у л а л т ын а жл ын б а й р б а й х г ү й
Б и з н е с и й н мэ д э э л л и й н с а н б ү р д э э г ү й
Б и з н е с и й н х о л б о о д до н о р б а й г у у л л а г а т а й х а р и л ц а а х о л б о о б а й х г ү й
Б о л о мж Б э р х шэ э л
Ү й д в э р л э л ү й л ч и л г э э г х ө г жү ү л э х б о л о мжт о й
МАА , у с а л г а а т а й г а з а р т а р и а л а н
З а х з э э л и й н б а г т а а мж б а г а
Б а н к н ы з э э л и й н х ү ү ө н д ө р , х у г а ц а а б о г и н о
12
Б а н к с а н х ү ү г и й н ү й л ч и л г э э ө р г ө жс ө н
Т ө с л и й н х ө р ө н г ө о р у у л а л т ыг н э мэ г д ү ү л э х
Мо н г о л ма л х ө т ө л б ө р х э р э г жи х
Ор о н н у т г и й н з а мын н ө х ц ө л т а а р у у
Ма л ч и д э р ч и м х ү ч с ү л жэ э н д х о л б о г д о о г ү й
Т ө р , н и й г мий н ү й л ч и л г э э н и й с а л б а р ын х ө г жил Х ү н а м з ү й , х ө д ө л мө р э р х л э л т. С а г и л с у м н ь 2017 о н ы жи л и й н э ц с и й н б а й д л а а р 2464 х ү н а мт а й б а н и й т х ү н а мын 49.,4% н ь э мэ г т э й , э р э г т э й 50,6% н ь 0-18 н а с н ы х ү ү х э д , 42,1 % н ь т э т г э в р и й н н а с н ы а х ма д у у д 230 б у юу 9,3 %, х ү н а мын 47,0% н ь а жи л л а ж б а й н а .2017 о н д 66 х ү ү х э д ши н э э р т ө р ж,11 х ү н н а с б а р ж, х ү н а мын ц э в э р ө с ө л т 56 б а й н а .
С а г и л с у мын х ү н а мын д и н а ми к с у д а л г а а
Он 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 С у у р и н х ү н а мын т о о
2294 2231 2275 2201 2343 2382 2464
Ү ү н э э с Э р э г т э й 1182 1136 1172 1121 1190 1214 1248 Эмэ г т э й 1112 1095 1112 1080 1153 1168 1215
Б ү х ө р х 607 600 627 606 604 610 635
С а г и л с у мын х ү н а м /х ү й с э э р /
Б а г у у д Х ү й с 2014 о н 2015 о н 2016 о н
2017 о н
С а г и л Ни йт д ү н 2,201 2,343 2,382 2464
Э р э г тэ й 1,121 1,190 1,214 1248
Э мэ г тэ й 1,080 1,153 1,168 1215
1-р б а г , Б а я н з ү р х Ний т дү н 428 347 352
350
Э р э г т э й 214 173 176 176
Э мэ г т э й 214 174 176 174
2-р б а г , Б о р шо о Ний т дү н 270 253 265
278
Э р э г т э й 146 137 143 151
Э мэ г т э й 124 116 122 127
3-р б а г , Өн д ө р мо д Ний т дү н 571 637 638
655
Э р э г т э й 288 320 326 332
Э мэ г т э й 283 317 312 323
4-р б а г , Ү ү р э г н у у р Ний т дү н 408 376 391
412
Э р э г т э й 218 208 214 222
Э мэ г т э й 190 168 177 190
5-р б а г , Х а р мо д Ний т дү н 524 730 736 769
Э р э г т э й 255 352 355 368
13
Э мэ г т э й 269 378 381 401
Х ү н а м б о л о в с р о л ын тү в ши н /2017 о н ы б а й д л а а р
Б а г и й н н э р Х ү н а мын т о о
Б о л о в с р о л ын т ү в ши н Б о л о в ср о л -г ү й
Б а га
С у ур ь
Б ү р эн
д у н д
Т у с г ай
д у н д Дэ э д
Б а я н з ү р х 317 75 54 114 63 5 6 Б о р шо о 232 41 48 63 67 6 7 Өн д ө р мо д 556 145 90 196 110 6 9 Ү ү р э г н у у р 337 81 85 80 77 3 14 Х а р мо д 666 27 158 181 146 38 116 Ний т 2108 369 435 634 460 58 152
Т у с с у ма н д 2017 о н ы жи л э ц с и й н мэ д э э л л э э р с у мын
х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н а мын 59,8 х у в ь н ь б у юу 954 х ү н а жи л э р х э л ж б а й н а .Ни й т х ү н а мын 64,7 х у в ь н ь х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н б ө г ө ө д ү ү н э э с а жи л л а г ч и д 954 , а жи л э р х л э э г ү й 208 б у юу 1,4 х у в ь , х ө д ө л мө р и й н ч а д в а р г ү й 139 б у юу 8,7 х у в ь б а й н а .
Ни й т а жи л л а г ч и дыг а в ч ү з в э л х а мг и й н о л о н н ь б у юу 428 х ү н ма л а ж а х у й н с а л б а р т а жи л л а ж б а й г а а б а . т ө р и й н з а х и р г а а , б о л о в с р о л , э р ү ү л мэ н ди й н б у юу у л с ын т ө с ө в т г а з р у у д а д 109 х ү н а жи л л а ж б а й н а . Ажи л г ү й д л и й н т ү в ши н 1.4 х у в ь б а й н а .
Х ү н а мын х ө д ө л мө р э р х л э л ти й н б а й д а л
Он 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Ни й т х ү н а м 2300 2294 2231 2275 2201 2343 2382 2464 Х ө д ө л мө р и й н н а с н ы
989 909 895 971 1008 1416 1458 1596
Ни й т а жи л л а г с а д
614 523 537 564 686 574 577 587
Салбараар
МАА 409 384 389 409 410 414 420 428 Х у д а л д а а 6 8 10 10 12 12 11 10 Т э э в э р х о л б о о
11 11 12 14 14 12 12 12
Б а н к , с а н х ү ү
4 4 7 7 8 8 8 8
Т ө р и й н з а х и р г а а
34 36 36 36 36 36 36 36
Б о л о в с р о л 44 42 44 47 47 47 49 50 Э р ү ү л мэ н д 25 25 26 27 27 27 23 23 ААНБ 13 13 13 14 18 18 18 20
14
Ши н э э р а жи л д о р с о н х ү н
52 40 8 5 2 1 2 1
Б ү р т г э л т э й а жи л г ү й ч ү ү д
28 47 35 26 31 34 32 25
Ажи л э р х л э э г ү й х ү н
137 139 150 149 154 166 184 208
Х ө д ө л мө р и й н ч а д в а р г ү й х ү н
158 160 165 167 157 165 145 139
Т ө р и й н у д и р д л а г а , ү й л ч и л г э э .С у мын у д и р д л а г ын б ү т э ц , з о х и о н
б а й г у у л а л т н ь о р о н н у т г и й н т ө р и й н у д и р д л а г ын т о г т с о н жу р мын
д а г у у с у мын Ир г э д и й н Т ө л ө ө л ө г ч д и й н Х у р а л , З а с а г д а р г а , т ү ү н и й
Т а мг ын г а з а р , б а г и й н Ир г э д и й н н и й т и й н х у р а л , З а с а г д а р г а г э с э н
б ү т э ц т э й г э э р ү й л а жи л л а г а а я в у у л ж б а й н а .
С у мын у д и р д л а г ын б ү т э ц н ь Ир г э д и й н т ө л ө ө л ө г ч д и й н х у р а л ,
З а с а г д а р г ын Т а мг ын г а з а р , Б а г г э с э н ша т л а л а а с б ү р д э х б а х у р а л
8, т а мг ын г а з а р 18, б а г 10 а жи л л а г с а д т а й б ө г ө ө д н у т г и й н
з а х и р г а а н ы з а р д л ыг о р о н н у т г и й н т ө с в ө ө с , б о л о в с р о л , с о ё л ,
э р ү ү л мэ н д и й н б а й г у у л л а г а у л с ын н э г д с э н т ө с в ө ө с , У л с ын
б ү р т г э г ч н и й г ми й н х а л а мж, д а а т г а л ын а жи л т а н , т а т в а р ,
ц а г д а а ,у с ц а г у у р ын с т а н ц ын а жи л т н у у д , т ө с л и й н а жи л т а н ,
б а й г а л ь х а мг а а л а г ч з э р э г н и й т 9 х ү н б а й г у у л л а г ын б о с о о
т о г т о л ц о о г о о р а й мг и й н х а а с а л б а р а а с с а н х ү ү жд э г .
Т ө с в и й н б ү тэ ц .
Т у с с у ма н д З а с а г з а х и р г а а н ы 3 б а й г у у л л а г а , т ө с в и й н 4
б а й г у у л л а г а д н и й т 109 т ө р и й н а л б а н х а а г ч а жи л л а ж т ө р и й н
ү й л ч и л г э э г а р д т ү мэ н д э э ц а г х у г а ц а а н д н ь ч а н а р т а й х ү р г э н
ү й л ч и л ж б а й н а .
1,С у мын н и й т т ө с в и й н б ү т э ц 2017 о ны б а й дл а а р
Ү з ү ү л э л т 2015 о н 2016 о н 2017 о н
Т ө в л ө р с ө н т ө с ө в
1100014.70
1106845.30
1082008.90
Ор о н н у т г и й н т ө с ө в
725664,4
551212.20
501368.80
2,Ор о н н у т г и й н т ө с в и й н б и е да а с а н б а й да л
Ор о н н у т г и й н н и й т т ө с ө в 725664,4 551212,2 501368,8
Ор о н н у т г и й н о р л о г ын
э з л э х х у в ь
11,7 12,4 56,7
Ор о н н у т г и й н о р л о г ын
т ө л ө в л ө г ө ө н и й б и е л э л т /
д ү н г э э р /
85559.20
68434.70
284404.20
15
3, Ний г ми й н х а л а мж.
Х а л а мжи й н с а н г и й н н и й т з а р л а г а 219186,2 с а я т ө г р ө г
б о л с о н б а н и й т з а р л а г ын 32,8 % - г т э т г э мжи н д , 26,8% - г
х а л а мжи й н т э т г э в э р т , 10,4 % - г х ө н г ө л т т ө н д , 16,7 % о д о н г и й н
т э т г э мжи д 13,08 % -и й г жи р э мс э н б о л о н х ө х ү ү л х ү ү х э д т э й э х и й н
т э т г э мжи н д з а р ц у у л с а н б а й н а .
Ү з ү ү л э л т 2017 о н
Ни й т з а р д а л 219186,2
Т э т г э мж 71926,7
Х а л а мжи й н т э т г э в э р 59025,0
Х ө г жл и й н б э р х шэ э л т э й и р г э н и й х ө н г ө л ө л т 14879,3
Х а л а мж а с р а мжи й н ү й л ч и л г э э н и й б о л о н
т у с л а мж х ө н г ө л ө л т
7985,2
Жи р э мс э н б о л о н х ө х ү ү л х ү ү х э д т э й э х и й н
т э т г э мж
28690,0
Ал д а р т э х и й н о д о н г и й н т э т г э мж 36680,0
4 .Ний г мий н да а т г а л
Ний г ми йн да а т г а л ын с а н г и й н о р л о г ын 66,66%- г т э т г э в э р и й н
да а т г а л ын с а н , 19,06%- г ЭМД-ын с а н , т э т г э мжийн да а т г а л ын с а н
7,62- г , Ү ОМШӨ б о л о н а жил г ү й дл ын да а т г а л ын с а н г и й н о р л о г о 6,66%
т у с т у с б ү р дү ү л ж б а й н а .
НДС а н г и й о р л о г о
Ү з ү ү л э л т
2011
о н
2012
о н
2013
о н
2014
о н
2015
о н
2016
о н
2017
о н
С а н г и й н
н и й т д ү н /
мя н т ө г /
84928,
6
90523,
1
96117,
7
101712,
3
147413,
5
139518,
9
164312,
7
Т э т г э в э р и й
н д а а т г а л ын
с а н
56613,
4
60342,
7
64072,
1 67801,4 98265,8 93003,3
109530,
8
ЭМД-ын с а н 16187,
4
17253,
7
18320,
0 19386,4 28097,0 26592,3 31318,0
Т э т г э мжи й н
д а а т г а л ын
с а н
6471,6 6897,9 7324,2 7750,5 11232,9 10631,3 12520,7
Ү ОМШӨ 4042,6 4308,9 4575,2 4841,5 7016,9 6641,1 7821,3
Ажи л г ү й д л ы
н д а а т г а л ын
с а н
1613,6 1719,9 1826,3 1932,5 2800,8 2650,9 3121,9
С у мын т ө р и й н у д и р д л а г а , ү й л ч и л г э э н и й б а й г у у л л а г у у дын
г о л з о р и л г о н ь и р г э д э д х ү р т э э мж ч а н а р т а й шу у р х а й , ү й л ч и л г э э г
16
х ү р г э ж б а й х я в д а л мө н б о л н о . Т у с с у м з а с а г з а х и р г а а н ы 5 б а г т а й
б ө г ө ө д ү ү н и й 4 н ь х ө д ө ө г и й н б а г б о л н о . Б а г у у дын х ө г жл и й н
б а й д л ыг д а р а а х х ү с н э г т э э р ү з ү ү л э в . Х ү с н э г т э э с ү з э х э д н и й т
ө р х и й н 7,8% н ь ма л г ү й б а й н а .
Б а г и й н х ө г жл и й н з а р и м ү з ү ү л э л тү ү д /2017 о н /
Ни й т ө р х
Х ү н а м
Ма л ч и н Ма л ын т о о
Ма л г ү й ө р х
С у мын т ө в ө ө с
а л с л а г д с ан б а й д а л
/к м/
Б а я н з ү р х 92 350 78 34571 7 15
Б о ршо о 72 278 72 19020 0 33 Өн дө р мо д 154 655 153 49335 0 70 Ү ү р э г н у у р 103 412 83 46941 9 110 Х а р мо д 214 769 6 2268 100 0 635 2464 392 152135 116
Б о л о в с р о л , с о ё л ын ү й л ч и л г э э н ий с а л б а р .
Б о л о в с р о л ын ү й л ч и л г э э .С а г и л с у мын с у р г у у л ь н ь 1940 о н д б а й г у у л а г д с э н , ц э ц э р л э г т у с б ү р н э г а жи л л а ж б о л о в с р о л ын ү й л ч и л г э э г х ү н а мд х ү р г э ж б а й н а . Х ү н а мын б о л о в с р о л ын б а й д л ыг а в ч ү з в э л д э э д б о л о в с р о л т о й 152, т у с г а й д у н д б о л о в с р о л т о й 74, т е х н и к мэ р г жл и й н а н х а н ша т н ы б о л о в с р о л т о й 231, б ү р э н д у н д б о л о в с р о л т о й 277, б ү р э н б у с д у н д б о л о в с р о л т о й 496, б а г а б о л о в с р о л т о й 290 б а й н а . Б и ч и г ү с э г б а г а мэ д э г ч 56, х ү н ,
17
с у р г у у л и й н б о л о н ө мн ө х н а с н ы х ү ү х д ү ү д ү л д э х х у в и й г э з э л ж б а й н а . С у р г у у л и й н с у р г а л т ын ч а н а р ү р д ү н д э э ши л ж, ма т е р и а л л а г б а а з б э х жл э э . Б а г ш н а р ын з а а х а р г ын у р ч а д в а р а л ь ч с у р г у у л и й н х а а с д у т а х а а р г ү й б о л ж ө р с ө л д ө х ч а д в а р н ь с а й жи р ч э э . Б а й р т а н х и мын ө р г ө н б о л о мжт о й , б а г ш б о л о в с о н х ү ч н и й б э л т г э д с э н н ө ө ц т э й с у р г у у л и й н х а а и р э э д ү й н х ө г жи л д с а а д б о л ж б у й н э г х ү ч и н з ү й л н ь а й мг и й н т ө в и й н с у р г у у л и у д а д х ү ү х д э э с у р г а д а г х э в ши л Ү ү р э г н у у р , Б о р шо о б а г и й н и р г э д э д б и й б о л с н ыг т ө р з а х и р г а а н ы б а й г у у л л а г а и р г э д о н ц г о й а н х а р ч с у р г у у л и й н х а а х ө г жи л д х у в ь н э мр э э б ү т э э л ч э э р о р у у л а х ша а р д л а т а й .
С а г и л с у мын х ү ү х ди й н ц э ц э р л э г и й н т а н и л ц у у л г а
У в с а й мг и й н С а г и л с у мын х ү ү х д и й н
ц э ц э р л э г 1962 о н д 3 о р о н т о о т о й 25
х ү ү х э д т э й г э э р Х а р мо д н ы д э н ж д э э р
б а й г у у л л а г джэ э . Ан х н ы б а р и л г а н ь н э г
д а в х а р н а мх а н 2 ө р ө ө б а й с а н . Ан х н ы
э р х л э г ч э э р Ш.Мижи д б а г ша а р
О.Т ү мэ н жа р г а л , Б у я н жа р г а л н а р н ь
а н х д а г ч и д б о л о н т ү ү х и й н х у у д а с н а а
мө н х р ө н ү л джэ э . 1963-1965 о н у у д а д б а г ш
Т .На н с а л , 1965-1966 о н д Д .Б у я н т о г о т о х , 1966-1970 о н д Ч .Цэ в э л ма а н а р
а жи л л а ж б а йжэ э . 1970-1977 о н х ү р т э л б а г ша а р Э .Я н жма а , а с р а г ч а а р
Х а с г а а 1977 о н д б а г ш С .Оюу н ч и мэ г б а г ша а р т у с т у с а жи л л а ж б а й в .
Цэ ц э р л э г н ь х ө г жл и й н х ө ө ү е ша т у у д а д ө р г ө жи н х ө г жи ж 1978 о н д 50
х ү ү х э д т э й 7 а жи л ч и н т а й а жи л л а ж б а й в . Ү ү н д э р х л э г ч э э р И .Юү з э й
б а г ша а р Д .У д в а л , С .Оюу н ч и мэ г , а с р а г ч а а р , Жа в з ма а , т о г о о ч о о р
Ү р жи г г а л ч а а р Б .Б у я н жа р г а л н а р а жи л л а ж б а йжэ э . Цэ ц э р л э г и й н
о д о о г и й н э н э б а й р 1980 о н д б а р и г д а ж а ши г л а л т а н д о р с о н н ь
с у р г у у л и й н ө мн ө х н а с н ы х ү ү х д и й н с у р ч х ү мү ү жи х т а а т а й о р ч и н
б ү р д с э н юм.
1980 о н д ц э ц э р л э г и й н э р х л э г ч э э р Б .Цэ р ма а б а г ша а р Д .У д в а л ,
С .Оюу н ч и мэ г , а с р а г ч а а р Б .Ал т а н с ү х , Д .С э р жи м, А .Цэ в э л ма а ,
т о г о о ч о о р Ү р жи г , с а х и у л а а р Ч у л у у н г а л ч а а р Ю.Да р ь , т у с л а х
т о г о о ч о о р У р и а н х а й н а р а жи л л а ж б а й в . 1986 о н д 3 б ү л э г 75
х ү ү х э д т э й 12 а жи л л а г с а д т а й б о л ж ө р г ө жл ө ө . Э н э ү е д э р х л э г ч э э р
Д .У д в а л б а г ша а р С .Оюу н ч и мэ г , Я .Б ү р н э э , М.Э н х т у я а , а с р а г ч а а р
Б .Ал т а н с ү х , А .Цэ в э л ма а , Д .С э р жим, т о г о о ч о о р Ү р э э х э й У л а мб а я р ,
У г а а г ч а а р На н с а л , с а х и у л а а р Х .Цэ ц э г э э , н я р а в а а р Аюу р з а н а н а р
а жи л л а ж б а й в . 1987 о н д н я р а в а а р Дэ мб э р э л 1990 о н о о с Мий п э н н а р
т у с т у с а жи л л а ж б а й жэ э . Өн г ө р с ө н о н жи л ү ү д э д ц э ц э р л э г и й н
х э мжэ э н д б ү т э ц з о х и о н б а й г у у л а л т ын ө ө р ч л ө л т ү ү д г а р ч
э р х л э г ч и й г н я р а в т а й х а в с а р г а х , б а г ш н я р а в ын а жи л д а в х а р
г ү й ц э т г э х з э р г э э р а жи л л а ж б а й в .
1978-1990 о н ыг ма н а й ц э ц э р л э г и й н х ө г жл и й н н э г ү е ша т г э ж
х э л ж б о л о х юм. Э н э ү е д мэ р г э жл и й н б а г ш мэ р г э жл и й н у д и р д л а г а а р
б ү р э н х а н г а г д с а н . Т э р ү е и й н х э л л э г э э р х ү мү ү жл и й н 5 з а р ч и м
18
б о л о х о юу н у х а а н , ё с с у р т а х у у н , б и е б я л д а р , г о о с а й х а н , э х о р о н ч
ү з л э э р х ү мү ү жү ү л э х з а р ч мын д а г у у с у р г а л т х ү мү ү жл и й н а жл а а
я в у у л д а г б а й л а а . Э н э ү е д б а г ш а жи л ч дын х ү ч э э р х ү н с н и й н о г о о
т а р ь ж, т у с л а х а ж а х у й х ө г жү ү л э н з у н ы у л и р а л д х ө д ө ө б а г т г э р
ц э ц э р л э г а жи л л у у л а н ма л ч дын х ү ү х д и й г с у р г а н х ү мү ү жү ү л э х и й н
з э р э г ц э э х о н ь , я ма а с а а ж ц а г а а н и д э э б о л о в с р у у л а н х ү ү х д и й н
х о о л х ү н с э н д х э р э г л э ж б а й в .
Ма н а й ц э ц э р л э г у л с ын х э мжэ э н д а н х у д а а ма л т ө л л ө л т и й н
ү е э р ма л ч дын х ү ү х д и й г 24 ц а г а а р 45 х о н о г и й н х у г а ц а а н д а в ч
а жи л л а ж б а й с а н н ь т у р шл а г а б о л ж 1981 о н д у л с ын х э мжэ э н д ү з ү ү л э х
с у р г у у л ь х и й ж у г а р г а х э мжэ э н д МАХ Н -ын т ө в х о р о о н ы н а р и й н
б и ч г и й н д а р г а Д .Мо л о мжа мц , с а й д н а р ын з ө в л ө л и й н о р л о г ч д а р г а
Д .Цэ в э г ми д б о л о н а й мг и й н у д и р д л а г у у д у у л з а ж т э р ү е д б а г ша а р
а жи л л а ж б а й с а н Д .У д в а л а н х у д а а Мо н г о л ын Р а д и о д я р и л ц л а г а ө г ч
б а й в . Э н э ү е д ц э ц э р л э г и й н а жи л ч дыг с у м о р о н н у т г и й н а жи л д
д а й ч и л д а г б а й в . Т у х а й л б а л х а д л а н х а д а х , г а р т э жэ э л б э л т г э х ,
т а р и а н о г о о х у р а а х , я ма а с а мн а х , т ө л л ө л т и й н ү е э р а й л д о ч и ж ма л
т ө л л ү ү л э х б ү х и й л а жи л д о р о л ц д о г б а й в .
Ма н а й х а мт о л о н ө ө р с д и й н х ү ч э э р ө в л и й н т ү л шэ э б э л т г э д э г
б а й с а н . Одо о ч э н э а жл а а х и й с э э р б а й н а .
1990-2000 о н д а р д ч и л а л з а х з э э л и й н н и й г э мд ши л жи х
ши л жи л т и й н ү е д ц э ц э р л э г х э в и й н а жи л л а х н ө х ц ө л б о л о мж
а л д а г д а ж э х э л с э н . Ма н а й а й мг и й н о л о н ц э ц э р л э г ү ү д х а а л г а а
б а р ь с а н т у н х ү н д жи л ү ү д б а й л а а . Э н э ү е д ц э ц э р л э г и й н э р х л э г э э р
Д .У д в а л а жи л л а ж б а й с а н юм. Т ө с ө в х ү р э л ц э э г ү й т ө р з а с г а а с
х ү ү х д и й н х о о л н ы з а р д а л ө г ч ч а д д а г г ү й , ц а л и н мө н г и й г 4, 5-н
с а р а а р ч т а в и х г ү й ц а л и н г и й н о р о н д а р х и х ү р т э л ө г ч б а й с а н . Э н э
жи л ү ү д э д ма н а й х а мт о л о н т у с л а х а ж а х у й х ө г жү ү л э н ө ө р с д и й н
ма л а а х ү н с э н д х э р э г л э ж а жи л л а с а н ы ү р д ү н д ц э ц э р л э г и й н ү й л
а жи л л а г а а г н э г ө д ө р ч т а с л а л д у у л а л г ү й т э р ү е и й г д а в ж г а р с а н
юм. Ин г э ж а жи л л а с н а а р ма н а й ц э ц э р л э г н ь 2011 о н д “Х ү ү х д э д
э э л т э й ” б а й г у у л л а г а а р 2012 о н д с у мын т э р г ү ү н и й б а й г у у л л а г а а р
т у с т у с ша г н а г д а ж б а й жэ э .
2015 о н д 50 х ү ү х д и й н ө р г ө т г ө л ши н э э р б а р и г д а ж о д о о г о о р 100
х ү ү х д и й г с у р ч х ү мү ү жү ү л э х т а а т а й о р ч и н н ө х ц ө л б ү р д ү ү л э н
а жи л л а ж б а й н а . 2016 о н о о с э р х л э г ч э э р Б . С о л ь х ү ү , Б а г ша а р Ц.
На р а н т у я а , Ж. От г о н жа р г а л , Д .От г о н жа р г а л , Б .Ал т а н з у л , т у с л а х
б а г ша а р Д .Цэ ц э г жа р г а л , Э . Б а т т у у л , Д .От г о н ч имэ г , .М. Ал т а н т у я а ,
Ня р а в а а р Ш.С а й н б и л э г , Т о г о о ч о о р Д .С а р а н т у я а , Ш. Т у я а
Ү й л ч л э г ч э э р Я . Мө н х ц э ц э г , С а х и у л а а р Б . Б а т мө н х , Ма ши н и с т а а р
А .Ня мд а в а а , н я г т л а н г а а р Д . Мө н х т у у л г э с э н 16 х ү н и й
б ү р э л д э х ү ү н т э й г э э р ү й л а жи л л а г а г а а я в у у л ж б а й н а .
19
2016-2017 о н ы х и ч э э л и й н жи л д 4 б ү л э г х и ч э э л л э ж н и й т 128
х ү ү х д и й г х ү л э э н а в ч ү й л а жи л л а г а а г а а я в у у л ж б а й н а .
С ӨНХ -и й н х а мр а н с у р г а л т жи л э э с жи л д
1.5-2% а х иж,áа г а н а с н ы х ү ү х д и й н
х ө г жл и й н т ү в ши н г и й н ү н э л г э э г
б о л о в с р о íг у й б о л г о н а жи л л а ж б а й н а .
2013 о н д о р о н н у т г и й н х ө г жл и й н
с а н г а а с 18 с а я т ө г р ө г и й н г ү н ө р ми й н
х у д а г , н о м х ө т ө л б ө р и й н х ү р э э н д 2 с а я
т а г р а г и й н н о м а в ч ц э ц э р л э г и й н б ү х
б ү л г ү ү д и й г н о мо о р х а н г а л а а . 2014 о н д б о л о в с р о л ын я а мн а а с 20
г а р у й с а я т ө г р ө г ө ө р ц э ц э р л э г и й н х а т у у э д л э л , х ү ү х д и й н ши р э э
с а н д а л , ц а х и л г а а н х э р э г с э л н э г х о ё р д у г а а р х о о л н ы т о г о о ,
ц а х и л г а а н жи г н ү ү р ма х н ы ма ши н х ө р г ө г ч х ө л д ө ө г ч б у д а а а г ша а г ч ,
к о мь п ют е р , х э в л э г ч п р и н т е р г э х мэ т г а л т о г о о н ы и ж б ү р э н ши н э
т е х н и к х э р э г с э л б о л о н ц а х и л г а а н т ө г ө л д ө р х у у р , я ма а х а й
х ө г жи мө ө р х а н г а л а а .
20
С у р г у у л и й н н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э
Да в у у т а л С у л т а л
Ни й г ми й н ү й л ч и л г э э жи г д х ү р т э э мжт э й т ө л ө в л ө г д ө н х э р э г жи ж б а й г а а
Б о л о в с о н х ү ч н и й х а н г а мж с а й н
Т е х н и к т о н о г т ө х ө ө р ө мж з о х и х т ү в ши н д х а н г а г д с а н
У д и р д л а г ын т о г т в о р т о й б а й д а л
Ү й л а жи л л а г а а я в у у л а х з о р и у л а л т ын б а й р т а й
Х ү н а мын т о о ц ө ө н ши л жи л т х ө д ө л г ө ө н и х т э й
Х у у л ь э р х з ү й н мэ д л э г д у т ма г
Т ө с в и й н х ү р э л ц э э х а н г а л т г ү й
Т ө р и й н ү й л ч и л г э э н и й т е х н и к и й н б о л о мж му у
Ир г э д и й н н и й г ми й н и д э в х и с у л
Б э л э н ч л э х с э т г э л г э э б и й б о л с о н
Х ө г жл и й н х э т и й н б о л о н у р т х у г а ц а а н ы т ө л ө в л ө г ө ө б а й х г ү й
Ажл ын б а й р б а й х г ү й , а жи л г ү й д э л и х
Он 2009о н
2010о н
2011о н
2012о н
2013о н
2014о н
2015 о н
2016 о н
2017 о н
ЦЭ ЦЭ Р ЛЭ Г Х а мр а г д в а л з о х и х х ү ү х э д
220 213 212 239 239 300 345 357 367
Х а мр а г д с а н х ү ү х э д
135 121 120 120 120 223 222 223 225
Ши н э э р э л с с э н х ү ү х э д
28 28 24 30 28 55 49 38 55
ДУНД С У Р Г У У ЛЬ Х а мр а г д с а н х ү ү х э д
310 318 309 266 266 246 266 288 288
ү ү н э э с : Ма л ч дын х ү ү х э д
199 201 188 137 121 134 151 156 157
Ши н э э р э л с с э н х ү ү х э д
40 30 32 27 32 38 41 40 30
С у р г у у л ь з а в с а р д с а н х ү ү х э д
0 0 0 0 0 0 0 0 0
С у р л а г ын с т а н д а р т х а н г а л т /%/
С т -85,0 АВ -32,1
С т -93,0АВ -39,2
С т -91,2 АВ -34,0
С т -93,3 АВ -38,4
С т -98,0 АВ -34,0
С т -100,0 АВ -
74,0
С т -100,0 АВ -
70,0
С т -100,0 АВ -
76,0
С т -100,0 АВ -77,0
До т у у р б а й р н ы х ү ү х э д
91 88 90 90 87 78 86 90 94
21
Б о л о мж Б э р х шэ э л
Т ө р ө л б ү р и й н т ө с ө л х ө т ө л б ө р х э р э г жи х
Б а й н г ын ц а х и л г а а н ы э х ү ү с в э р т э й
Г а р у т а с н ы с ү л жэ э н д х о л б о г д с о н
Х а р з а мт а й а й ма г т о й р х о н б а й р л а л т а й
Мэ д л э г б о л о в с р о л о о т о г т в о р т о й д э э шл ү ү л э х б о л о мжт о й
Мэ д э э л л и й н о л о н с у в г а а р мэ д э э л э л а в а х н ө х ц ө л б ү р д с э н
Б ү с ч и л с э н х ө г жл и й н ү з э л б а р и мт л а л т о д о р х о й б у с
З а м х а р г у й му у т у л х ө д ө ө г и й н и р г э д э д жи г д ү й л ч и л г э э ү з ү ү л э х э д х э ц ү ү
Ма л ын х у л г а й и х б а й г а а н ь ма л ч дын а мь жи р г а а н д н ө л ө ө л д ө г
Ир г э д а л б а н ё с н ы ши л жү ү л э г г ү й г э э р х ү ү х д э э У л а а н г о мын с у р г у у л и у д а д с у р а л ц у у л ж б а й г а а н ь с у р г у у л и й н х ү ү х д и й н и р ц э д с ө р г ө ө р н ө л ө ө л ж б а й г а а
Цэ ц э р л э г и й н н ө х ц ө л б а й д л ын с у д а л г а а
ÄÀÂÓÓ ÒÀË
Ñóðãàëòûí îð÷èí á¿ðäñýí
Ãýð öýöýðëýãòýé
Îðîí íóòãèéí äýìæëýã ñàéí
Ýöýã, ýõ, áàãø íàðûí õàìòûí
àæèëëàãàà ñàéí
Õàòóó ýäëýë ñàéí
Ца х и л г а а н т о н о г
т ө р ө ө р ө мжө ө р
х а н г а г д с а н
100% мэ р г э жл и й н
б а г шт а й
К о мь п ют е р х э р э г с л э э р
х а н г а г д с а н
Г ү н ө р ми й н х у д а г т а й
о р ч н о о н о г о о р у у л а х
б о л о мжт о й
ÑÓË ÒÀË
Х у у ч и н б а й р ыг а ши г л а х
б о л о мжг ү й б о л с о н
Г а д н а д о т н о т о г л о о м
х а н г а л т г ү й
Ин т е р н е т и й н шу г а м
шү л жэ э н д х о л б о г д о о г ү й
ÁÎËÎÌÆ
Òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæòîé
ÁÝÐÕØÝÝË
Õàìðàíñóðãàõ õ¿¿õäèéí èõýíõ
õóâü íü õºäººä àìüäàðäàã
22
×àíàðòàé õîîë, õ¿íñýýð õàíãàõ
îðîí íóòãèéí áîëîìæ ñàéí
С о ё л ын ү й л ч и л г э э С а г и л с у мын с о ё л ын т ө в н ь а н х 1945 о н д У л а а н
г э р н э р т э й г э э р б а й г у у л а г д а ж э р х л э г ч э э р н ь Б .Б а л г а н жа в г э д э г
х ү н а жи л л а ж б и ч и г ү с г и й н б а г ш х и й ж к и р и л , у й г а р жи н мо н г о л ү с э г
з а а ж б а й жэ э .Т э р У ч и р т а й г у р в а н т о г о й жү жи г н а й р у у л а н т а в ь ж
о л о н т ү мэ н д х ү р г э ж б а й л а а .а н х н ы х ө г жи мч н э э р Б .Цэ жи н а жи л л а ж
п и г т р а л ь х ө г жим т о г л у у л ж с о н и р х у у л ж б а й с а н .1950 о н д к л у б б о л ж
ө р г ө жи н э р х л э г ч э э р Ө.Ма н жи л ,н о мын с а н г и й н э р х л э г ч э э р
Б .Т ү мэ н б а я р ,а н х н ы к и н о ме х а н и к ч а а р Ү р д э э н а р а жи л л а ж б а й жэ э .
1964 о н д с у мын с о ё л у р л а г и й н 10 х о н о г У л а а н г о мд б о л ж Б ..Г э н д э н
Ал т а н г а д а с о д о н г о о р ,Б .Т ү мэ н б а я р , Н .Цэ ц э г с ү р э н н а р ша л г а р ч
а й мг и й н т е а т р т д у у ч н а а р , х ө г жимч н э э р а жи л л а с а н б а й н а .1983 о н д
С о ё л х ө д ө л мө р и й н х а мт л а г б а й г у у л а г д а ж а х л а г ч н ь Ц .Э н х ч и мэ э ,
жо л о о ч о о р Д .Анжа а н а р а жи л л а н х ө д ө ө г и й н и р г э д э д с о ё л ын
ү ыл ч и л г э э г шу у р х а й х ү р г э ж б а й л а а . 1990 о н д с у м д у н дын с о ё л ын
т ө в б о л о н ө р г ө жи жэ э .С о ё л ын т ө в и й н з а х и р а л а а р Ц .Э н х ч и мэ э
а жи л л а ж ши н э б а р и л г а т е х н и к х э р э г с л э э р х а н г а ж ү р б ү т э э л т э й
а жи л л а с а н юм. Од о о с о ё л ын т ө в и й н э р х л э г ч э э р С .Т ү мэ н д э л г э р ,
х ө г жми й н б а г ша а р Д .Дэ мб э р э л н я м,б ү жг и й н б а г ша а р Э .Б а т -Э р д э н э ,
н о мын с а н ч а а р Э .Э н х ц э ц э г н а р а жи л л а д а г .2007 о н о о с ү й л ч и л г э э н и й
п у р г о н а в т о ма ши н т а й б о л ж и р г э д э д ү й л ч и л ж б а й н а .
2013 2014 2015 2016 2017
З о х и о н б а й г у у л с а н у р л а г , у р а н с а й х н ы а р г а х э мжэ э
106 96 60 65 71
Х а мр а г д с а н х ү н 8071 11171 8549 8839 9601 Но мын с а н г а а р ү й л ч л ү ү л с э н х ү н
725 765 1133 1296 2108
Но мын фо н дын б а я жи л т 154ш 183 298 467 Ши н э э р н о м х у д а л д а н а в с а н б а й д а л
100,0 634.7 30,0 18,0 1005,0
С о ё л ын б а й г у у л л а г ын н ө х ц ө л б а й д л ын
с у д а л г а а
Да в у у т а л С у л т а л
23
Мэ р г э жл и й н б о л о в с о н х ү ч н э э р
х а н г а г д с а н
Ик и л х у у р ын иж б ү р э н
з э мс э г т э й
Ир г э д и й н у р л а г и й н а в ь я а с
з о х и х т ү в ши н д х ө г жс ө н
Но мын фо н д а р в и н т а й / х у у ч и н /
У р л а г и й н х у в ц а с н ы х а н г а л т
б а й х г ү й
Т е х н и к х э р э г с э л му у д с а н
а ши г л а л т ын х у г а ц а а д у у с с а н
Му з е й н б а й р г ү й
Б о л о мж Б э р х шэ э л
Ар дын у р л а г и й н
а в ь я а с т а н г у у д т а й
Ну т г и й н а л д а р т а й д у у ч и н
,мэ р г э жи л т э н г ү ү д т э й
Ор о н н у т г и й н му з е й н
ү з мэ р ү ү д т э й
К о мп ь ют р г ү й , и н т е р н е т э д
х о л б о г д о о г ү й
С а н д а л , т а й з , г э р э л т ү ү л э г ,
х у в ц а с , ц о н х ,ши л , ма ши н
х у у ч и р с а н а ши г л а л т ын
х у г а ц а а д у у с с а н
Э р ү ү л мэ н д и й н ү й л ч и л г э э .С а г и л с у мын х ү н э мн э л э г н ь 1937 о н д
б а й г у у л а г д с а н .1973 о н д х ү н и й и х э мч и й н с а л б а р н ь а н х э г г э р т э й , 3
о р т о й т ү р к у р с ын э мч т э й б а й с а н б о л 1986 о н о о с о д о о г х ү р т э л 20
г а р у й э мч а жи л ч и н т а й , т ү р г э н т у с л а мжи й н ма ши н ,2004 о н о о с
э мн э л э г и й н ши н э б а й р , о р ч и н ү е и й н э мн э л э г и й н б а г а ж
т ө х ө ө р ө мжт э й мэ р г э жл и й н э мч б о л о в с о н х ү ч и н т э й г э э р , 8 о р б ү х и й
145 к м р а д и у с т 2275 х ү н а мд э мн э л э г и й н т у с л а мжи й н ү й л ч и л г э э ,
у р ь д ч и л а н с э р г и й л э х а р г а х э мжэ э г ү з ү ү л ж б а й н а . Т у с с а л б а р т и х
э мч 2, э х б а р и г ч 1, у г а а г ч ү й л ч л э г ч 1, э ми й н с а н ч 1, с у в и л а г ч 4,
б а г и й н э мч 4, жо л о о ч 1, т о г о о ч 1 ма ши н и с т 4 б ү г д 27 о р о н
т о о т о й г о о р ү й л а жи л л а г а а я в у у л ж б а й н а . С ү ү л и й н 20 жи л и й н т у р ш
э х и й н э н д э г д э л г а р а а г ү й н ь б и дн и й а жл ын б а г а г ү й а мжи л т юм.
Эмн э л г и й н х а мт о л н ы а жл ын г о л ч и г л э л н ь Мо н г о л у л с ын
з а с г и й н г а з р а а с б а т а л ж г а р г а с а н ү н д э с н и й х ө т ө л б ө р ү ү д и й г
х э р э г жү ү л э х с у р т а л ч и л а х х ү н а мыг а л и в а а ө в ч н ө ө с у р ь д ч и л а н
с э р г и й л э х ү й л а жи л л а г а а , э р ү ү л а ж т ө р ө х з а н ү й л д с у р г а ж
т ө л ө в шү ү л э х я в д а л б о л ж б а й н а .
Ү з ү ү л э л т 2011 о н
2012 о н
2013 о н
2014 о н
2015 о н
2016 о н
2017 о н
Амб у л а т о р ын ү з л э г 4641 5785 5209 6424 5334 6171 6721
Эмч л э г д с э н х ү н 2239 2300 2267 2832 1796 2368 2480
24
Ши н э э р т ө р с ө н х ү ү х э д
65 74 71 59 62 54 66
1000 а мь д т ө р ө л т ө н д н о г д о х 0-1 н а с н ы х ү ү х д и й н э н д э г д э л
0 0 0 76.9 0 300 1
Ни й т н а с б а р а л т 14 12 15 14 7 12 11
Х а л д в а р т ө в ч н ө ө р ө в ч л ө г с ө д
29 29 4 25 4 24 9
Х ү н э мн э л э г и й н н ө х ц ө л б а й д л ын с у д а л г а а .
Да в у у т а л С у л т а л
Дэ д б ү т э ц с а й н х ө г жс ө н Мэ р г э жл и й н б о л о в с о н
х ү ч н э э р х а н г а г д с а н
Эмн э л э г и й н ши н э б а й р т а й
б о л с о н
Х ө д ө ө г и й н э х ч ү ү д и й г х ү л э э н
а в а х , а ма р жу у л а х , а мр а а х
б о л о мжт о й
Б а г у у д н ь а л с л а г д с а н
Б о л о в с о н х ү ч н и й
с а н а а ч л а г а х а р и у ц л а г а
ша а р д л а г ын х э мжэ э н д
х ү р э э г ү й
Б о л о мж Б э р х шэ э л
Өө р с д и й н х ү ч и й г д а й ч л а н
б ү т э э н б а й г у у л а л т х и й х
Х о л б о о н ы с ү л жэ э г ө р г ө н
а ши г л а х б о л о мжт о й
Өр ө ө т а с а л г а а н ы х ү р э л ц э э му у
Ажи л л а х х ү ч н и й н ө ө ц д у т ма г
Б а й г а л ь о р ч ны ө н ө ө г и й н н ө х ц ө л б а й да л С а г и л с у м н ь ө н д ө р у у л ын , б э с р э г у у л ын , т о л г о дын , г о в ь х э э р и й н
г э с э н х э в ши нжи д х а ма а р а г д д а г . Б а й г а л и й н у н а г а н т ө р х ө ө
х а д г а л с а н ү з э с г э л э н т б о л о н д у р с г а л т г а з р у у д т х й . Мө н д э л х и й н
“у л а а н н о м”-д о р с о н н э г з ү й л х ө х т ө н -и р в э с , мо н г о л ын “у л а а н н о м”-
д о р с о н 6 з ү й л а мь т а н -а р г а л ь х о н ь , я н г и р я ма а , б а д а н г а х ү д э р ,
а л т а й н х о й л о г , х а л и у н б у г а , с у у с а р , з э р л э г г а х а й з э р э г а мь т а д ,
175 з ү й л и й н жи г ү ү р т э н а мь д а р д а г а н а мь т н ы ө л г и й б о л с о н н у т а г
юм. С а г и л с у м н ь х у у р а й х э э р и й н б ү с э д о р шд о г э х г а з р ын э р с т э с ,
х у у р а й в т а р у у р а мь с г а л т а й . З у н ы у л и р а а л д а г а а р т 33-38 х э м,
х ө р с ө н д 53-58 х э м х ү р ч х а л а х б а ө в ө л д д у н джа а р 35-40 х э м
х ү й т э р ч , 35-40 у д а а ц а с а н б о л о н шо р о о н шу у р г а шу у р д а г . С а г и л
с у мын о й н с а н б ү х и й г а з а р 11890 г а т а л б а й т а й . Жи л д д у н джа а р
1800м .к у б мо дыг х э р э г л э э б о л о н т ү л ши н д х э р э г л э ж б а й н а .
25
С а г и л с у мын б а й г а л ь , о р ч н ы н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э
Да в у у т а л С у л т а л
Аши г т ма л т ма л ын н ө ө ц и х т э й
Эми й н у р г а ма л э л б э г
Б а й г а л и й н а я л а л жу у л ч л а л
х ө г жү ү л э х
Х о в о р а н а мь т а н т а й ,
Р а ша а н у с , б у л а г ша н д э л б э г т э й
Б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т г а з р у у д т а й
Ой мо д н ы н ө ө ц б а г а с ч
б а й г а а
Цө л жи л т н э мэ г д э ж
б а й г а а
Б э л ч э э р и й н д а а ц
х э т э р с э н
Б о л о мж Б э р х шэ э л
Ая л а л жу у л ч л а л , у у л ын с п о р т
х ө г жү ү л э х Ца с и х у н а д а г
Р а ша а н с у в и л а л х ө г жү ү л э х
С п о р т а г н у у р х ө г жү ү л э х
Ца н а , ч а р г а н ы с п о р т ыг х ө г жү ү л э х
Ой мо д н ы х у у л ь б у с
а ши г л а л т
Ой н н ө х ө н с э р г э э л т
х а н г а л т г ү й
Б э л ч э э р и й н х о р т о н
ша в ь ж и х т э й
С а г и л с у мын с т р а т е г и й н а ч х о л б о г до л б ү х и й б ү т э э г д э х ү ү н ,
ү й л ч и л г э э .
Х ө г жл и йн т э р г ү ү л э х ч и г л э л ,н ө ө ц б о л о мжид т у л г у у р л а с а н
да р а а х б ү т э э г дэ х ү ү н ү й л ч и л г э э г х ө г жл и й н с т р а т е г и й н а ч
х о л б о г до л б ү х и й б ү т э э г д э х ү ү н ү й л ч и л г э э г э ж н э р л э ж б а й н а .
26
ОЮУНЛАГ ИРГЭДДЭЭ ТУЛГУУРЛАН БАЙГАЛИЙН АЯЛАЛ
ЖУУЛЧЛАЛ,ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, ГАЗАР ТАРИАЛАН ХӨГЖСӨН, МАЛ АЖ
АХУЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛЭЭР АЙМАГТАА ТЭРГҮҮЛЭХ БҮСИЙН ТӨВ СУМ БОЛНО.