УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд...

26
УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН НИЙГЭМ ЭДИЙН ЗАСГИЙН БАЙДЛЫН ТАНИЛЦУУЛГА Хар мод 2018

Upload: lethien

Post on 29-Aug-2019

246 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

УВС АЙМГИЙН САГИЛ

СУМЫН НИЙГЭМ ЭДИЙН

ЗАСГИЙН БАЙДЛЫН

ТАНИЛЦУУЛГА

Хар мод 2018

Page 2: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

2

С УМЫН ЭДИЙН З АС АГ , НИЙГ МИЙН ХӨГ ЖЛИЙН

ӨНӨӨГ ИЙН БАЙДАЛ

. Е Р ӨНХИЙ МЭДЭ ЭЛЭ Л

С у мын тү ү х э н то в ч о о 1925 о н ы 11 – р с а р ын 18 н д н э э г д с э н Ч а н дма н ь

у у л ын а й мг и й н а н х д у г а а р х у р а л Дө р в ө д и й н б а р у у н з ү ү н г а р ын

х о ё р а й мг и й г н э г т г э н Ч а н дма н ь у у л ын а й мг и й н 8 х о шу у 41 с у м 115

б а г , 660 а р в а н т а й г а а р б а й г у у л а г д а ж у л ма а р 1925 о н ы 11- р с а р ын 21-

н и й ө д р и й н Ч а н дма н ь у у л а й мг и й н Т ө г с б у я н т у у л ын х о шу у г :

Б а я н х а й р х а н , Б а я н з ү р х , Б а я н мө р ө н , Э р д э н э х а й р х а н , Э р д э н э -У у л

г э с э н 5 с у мт а й г а а р б а й г у у л а х а д о д о о г и й н С а г и л с у м н ь Б а я н з ү р х

н э р т э й г э э р а н х б а й г у у л а г джэ э .

Б а я н з ү р х с у мын а н х н ы д а р г а а р Н . Ца г а а н х ү ү г с о н г о жэ э . 1931

о н д Б НМАУ –ын б а г а х у р л ын

т э р г ү ү л э г ч д и й н х у р л а а р 5

а й мг и й н с у у р и н д э э р 13

а й мг и й г б а й г у у л ж,

Ч а н дма н ь -У у л а й мг и й г Х о в д ,

Дө р в ө д г э с э н х о ё р а й ма г

б о л г о ж, Дө р в ө д и й н а й мг и й г

16 с у мт а й г а а р з о х и о н

б а й г у у л ж, х о шу у г т а т а н

б у у л г а ж а й ма г , с у м, б а г

г э с э н з а с а г з а х и р г а а н ы

з о х и о н б а й г у у л а л т а д

ши л жү ү л с н э э р Т ө г с б у я н т х о шу у н ь о д о о г и й н С а г и л -“Б а я н з ү р х “,

Т ү р г э н -“Б а я н х а й р х а н ”, Б ө х мө р ө н -“Б а я н мө р ө н ”, Б а я н -Өл г и й а й мг и й н

Ца г а а н н у у р -“Ой г о р ” з э р э г х о ё р а й мг и й н 5 с у м б о л жэ э . Х а р и н

Б НМАУ –ын С н З -и й н 1932 о н ы 12 –с а р ын 30–н ы ө д р и й н 21–р т о г т о о л о о р

Дө р в ө д и й н а й мг и й г У в с а й ма г г э ж н э р л э х э э р т о г т о о с о н б а й н а .Э н э

з о х и о н б а й г у у л а л т а а р С а г и л с у м н ь 7 б а г т а й ,/ Г у р в а н т у р а г ,

Б о р шо о ,З у з а а н б у р а а ,Өн д ө р мо д ,Х а р и г и й н з ү ү н б э л ,Ца г а а н г о л ,

Б а я н з ү р х / Т у с с у м н ь ү ү с э н б а й г у у л а г д с а н д э э р д у р ь д с а н ц а г

х у г а ц а а н а а с х о й ш э д ү г э э 90 жи л и й н т ү ү х э н о н жи л ү ү д и й г ү д э ж

б а й н а .

Од о о С а г и л с у м н ь 635 ө р х , 2464 х ү н а мт а й ,168,8 мя н г а н т о л г о й

ма л т а й ,з а с а г з а х и р г а а н ы 5 б а г т а й г а а р о р ши н т о г т н о ж б а й н а .

С у ма н д т ө с ө в т 7 б а й г у у л л а г а , х у в и а р а а э р х л э х а ж а х у й ,

к о мп а н и 11, х о р шо о 3, б а н к 2,ШТ С 2, ц а г д а а г и й н х э с э г , х о л б о о ,

мо б и к о м, с к а й т е л с ү л жэ э , т ү ү н и й д а х и н д а мжу у л а х с т а н ц з э р э г

ү й л ч и л г э э н и й б а й г у у л л а г а а с г а д н а а мр а л т а я л а л жу у л ч л а л ын 2

б а а з а жи л л а ж б а й н а . С а г и л с у мын т ө в Х а р мо д н и й с л э л э э с 1428 к м,

У в с а й мг и й н т ө в ө ө с 61 к м-ын з а й н д о р шд о г , Б а р у у н б ү с и й н

ц а х и л г а а н э р ч и м х ү ч н и й н а й д в а р т а й э х ү ү с в э р т х о л б о г д с о н

б ө г ө ө д ОХ У – ын Х а н д г а й т ын ч и г л э л и й н х а т у у х у ч и л т т а й з а с ма л

з а ма а с 6,6 к м з а й д о р шд о г б а д э д б ү т э ц х а р ь ц а н г у й с а й н х ө г жс ө н

Page 3: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

3

с у м б о л н о . Т у с с у м н ь х о й т т а л а а р а а ОХ У -ын Т у в а г и й н Өв ө р , Мө н г ө н

т а й г ын х о шу у д т а й 160 к м г а з р а а р , з ү ү н , у р д , б а р у у н т а л а а р а а

Да в с т Т ү р г э н , Б ө х мө р ө н с у му у д т а й х и л л э д э г г а з а р з ү й н а ши г т а й

б а й р ши л д о р шд о г .

Г а з р ын г а д а р г а С у мын г а з р ын н э г д мэ л с а н г и й н ү н д с э н а н г и л л ын х э мжэ э /г а -а а р /

Ни й т

Ү ү н э э с Х АА -н г а з а р

Х о т т о с г о н б у с а д с у у р и н

ы г а з а р

З а м шу г а м

с ү л жэ э ни й

Ой н с а н

б ү х и й г а з а р

У с н ы с а н

б ү х и й г а з а р

У л с ын т у с г а й

х э р э г ц э э ни й г а з а р

379482.7 257892.

2 202.1 2063.7 11829 24323 83172

ХАА-н газар68%

Хот тосгон бусад суурины газар

0.1%

Зам шугам сүлжээний

0.5%

Ойн сан бүхий газар3.1%

Усны сан бүхий газар6.4%

Улсын тусгай хэрэгцээний газар

21.9%

Газрын нэгдмэл сан

Б э л ч э э р и й н х я н а н б а т а л г а а х и й с э н с у д а л г а а г а а р н и й т

б э л ч э э р и й н 256384.7 г а т а л б а й т а й

Д\д

Г а з р ын н э г дмэ л с а н г и й н а н г и л а л Т а л б а й ,

г а

э з л эх

х у в ь 1 Х ө дө ө а ж а х у й н г а з а р 257892.2 97,9%

2 Б э л ч э э р 256384.7 97,2%

4 Х а д л а н 384.0 0,1%

5 Т а р и а л а н 683.6 0.2%

6 А т а р жс а н 0.2%

7 Т ө мс , х ү н с н и й н о г о о 0.0%

8 Х ө д ө ө а ж а х у й н б а р и л г а б а й г у у л а мжи й н д э в с г э р г а з а р

0.1%

Page 4: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

4

22%

78%

Хадлангийн талбай ашиглалт

Иргэд, ААН эзэмшиж байгаа Нөөц газар

Тариалангийн

талбай

98.14%

Өмчилсөн

газар1.86%

Газар эзэмшилт

Х ө д ө ө а ж а х у й н г а з а р . С у мын х э мжэ э г э э р 256384.7.г а б э л ч э э р т а ши г л а г д а ж б а й г а а б ө г ө ө д с у мын д у н джа а р н э г х о н и н т о л г о й д ши л жү ү л э н т о о ц в о л 1.69 г а б э л ч э э р н о о г д о н о .Одо о г и й н б а й д л а а р х а д л а н г и й н 384 г а , 3 ААН ,б а й г у у л л а г а д , т а р и а л а н г и й н 1232,3 г а г а з р ыг 18 и р г э н , 3ААН , б а й г у у л л а г а д , 188 и р г э н 23,36 г а г а з р ыг г э р х а ша а н ы з о р и у л а л т а а р т у с т у с ө мч и л ж б а й н а . У у р а мь с г а л .Э р с т э с у у р а мь с г а л т а й , х у у р а й д у у с э р ү ү н з у н ,х ү й т э н ө в ө л т э й . 1-р с а р ын д у н д а ж т е мп е р а т у р -33,2, х ө р с ө н д ө ө -33,8-40,0 г р а д у с , 7-р с а р ын д у н д а ж т е мп е р а т у р а г а а р т +21,9, х ө р с ө н д ө ө +31,1 г р а д у с б а й д а г . Жи л и й н д у н д а ж с а л х и н ы х у р д 2-5 м с е к , с а л х и т а й ө д ө р 44, ү ү н э э с шо р о о н шу у р г а т а й 38, ц а с а н шу у р г а т а й х о н о г д у н д а жа а р 6, х а в а р т с а л х и н ы х у р д 20 м с е к х ү р д э г . Жи л и й н д у н д а ж х у р т у н а д а с н ы н и й л б э р 129 мм, ү ү н э э с 8-р с а р д 75,6 мм о р д о г .Х ө р с н и й б о л о н у у р а мь с г а л ын т а а л а мжт а й б а й д а л н ь г а з а р т а р и а л а н , ма л а ж а х у й н ү й л д в э р л э л и й г х ө г жү ү л э х э д с а й н н ө л ө ө т э й б о л о в ч ц а г а г а а р х ү н д э р с э н ү е д т э жэ э л и й н н ө ө ц б ү р д ү ү л э х э д о н ц г о й а н х а а р а х ша а р д л а г а т а й . Ой н н ө ө ц .С у м н ь 11829г а т а л б а й н у т а г д э в с г э р и й н 3,1 х у в и й г э з э л н э . ү ү н э э с 9856,8 г а н ь о й г о о р б ү р х э г д с э н т а л б а й , 1972,2 г а н ь о й г о о р б ү р х э г д э э г ү й т а л б а й б а й н а . С ү ү л и й н 3 жи л д 8400,0 м3 мо д о г т о л ж, о й н т ө л б ө р и й н о р л о г о о с 7,0 с а я т ө г р ө г и й г о р о н н у т г и й н о р л о г о д о р у у л с а н б а й н а . Ой н н ө ө ц и й г о л о н жи л и й н т у р ши д а л с х э т и й н б о д л о г о г ү й а ши г л а с н а а с Да л т ,Х о й т х у у д с а н ,Их з ү р х н и й х а в ц а л ,Х а р г а й т ,Б у р а а т ,Х ү с э р л э г и й н х а в ц а л , 3 г о л ын с а в з э р э г г а з р у у д о й н с ү й т г э л д х ү ч т э й ө р т с ө н б а й н а . Ой б ү х и й г а з а р т а мь д а р д а г ма л ч и д , и р г э д т э й г э р э э х э л ц э л х и йж о й г х а мг а а л а х н ө х ө н с э р г э э х э д т э д н и й о р о л ц о о г н э мэ г д ү ү л э х ша а р д л а г а т а й .. У с н ы н ө ө ц . Т о мо о х о н г о л у у д б о л о х Х а р и г , С а г и л , Б о р шо о г о л ын с а в

г а з а р т Х АА -н ү й л д в э р л э л я в а г д д а г , н и й т 10 г о л г о р х и , 81 б у л а г

ша н д т а й б а с ү ү л и й н ү е д ши р г э х х а т а х ү й л я в ц а жи г л а г д а ж б а й н а .

Их б а г а 5 н у у р т а й б а Ү ү р э г н у у р н ь ө р г ө н н ь 18 к м, у р т н ь 19 к м, г ү н

н ь 42м,н и й т у с а н т а л б а й н ь 24080 г а ,б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т э й

н у у р у у дын н э г юм.Ү ү р э г н у у р н ь з а г а с н ы н ө ө ц ө ө р б а я н жи л д 50т

х ү р т э л а ши г л а х б о л о мжт о й .18 б у л а г ша н д б ү р т г э г д с э н э э с о д о о 4

г о л г о р х и , 6 б у л а г ша н д д э л х и й н ц а г у у р ын д у л а а р а л ,о й т о й з ү й б у с

х а р ь ц а с н а а с ши р г э с э н б а й н а .Инже н е р и й н х и й ц т э й 10 х у д а г .

Г а з р ын х э в л и й н б а я л а г .С у м н ь н ү ү р с ,г ө л т г ө н ө ,ц э р д , ү н э т ме т а л л

э р д э н э с и й н ч у л у у н ы т ө р л ө ө с а л т , мө н г ө ,о юу ,ма н а , г а р т а а м, х а ш,

б о л о р , з э с и й н о р д , шо х о й н ч у л у у , ц а х и у р , б а л ч у л у у , х ү х э р ,

шө р мө с ө н ч у л у у з э р э г б у с а д б а я л г а а р э л б э г юм. Э д г э э р э э с о р о н

Page 5: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

5

н у т г и й н ч а н а р т а й э д и й н з а с г и й н а ч х о л б о г д о л т о й .Г ө л т ө г н и й о р д

б а й г а а б а о д о о г о о р а ши г л а л т г ү й б а й н а .

Ан а мь тны н ө ө ц .Ол о н у л с ын у л а а н н о мо н д у с т а х а юу л д ө р т с ө н

х э мэ э н б ү р т г э г д с э н н э н х о в о р а мь т а н б о л о х ц о о х о р и р в э с / Unica

unica Sch/, мо н г о л у л с ын у л а а н н о мо н д б ү р г э г д с э н а р г а л ь х о н ь / Qvis

ammon /, Я н г и р я ма а / Capra sibirica /, х а л и у н б у г а / Cervus elaphus /, з э р э г

а мь т а д б и й . Э д г э э р а мь т дын т а р х а ц н у т г и й г У л с ын т у с г а й

х а мг а а л а л т т а й г а з а р н у т г и й н с ү л жэ э н д х а мр у у л а н У в с н у у р ын а й

с а в ын у л с ын т у с г а й х а мг а а л а л т т а й г а з р ын Ца г а а н шу в у у т у у л ын

д а р х а н ц а а з а т г а з а р х а мг а а л а л т а н д а в а а д б а й г а а б и л э э .Ца г а а н

шу в у у т , Ца г а а н г о л ,Б а я н з ү р х з э р э г г а з р у у д а д 1997 о н о о с Дэ л х и й н

б а й г а л ь х а мг а а л а х с а н г и й н шу г а ма а р “Ир в э с х а мг а а л а х т ө с ө л ”

х э р э г жи ж б а й н а . З а х з э э л и й н ши л жи л т и й н ү е д б у г а , т а р в а г а н ыт о о

ц ө ө р с ө н х э д и й ч т ө р ,з а с г и й н б о д л о г о , о р о н н у т г и й н и р г э д , о л о н

н и й т и й н х а мг а а л а л т ын ү р д ү н д с ү ү л и й н жи л ү ү д э д ө с ө х

х а н д л а г а т а й б а й н а . А г н у у р ын х у р а а мж, а н г и й н о т г и й н

ү й л ч и л г э э н э э с жи л б ү р о р о н н у т г и й н о р л о г о д т ө л б ө р о р ж т ө с в и й н

н э г э э х э н х э с г и й г б ү р д ү ү л д э г .

Б а й г а л и й н у р г а ма л .С у мын н у т а г т х а р мо д ,

г а ц у у р ,х у ш, н а р с , б у р г а с , у л и а с ,х у с ,

х а р г а н а н о й т о й , б у т с ө ө г ,д э р с ө л ө н ,ч и х э р

ө в с , е р х ө г , б э д ,а г ь , т а а н а ,г а н г а , з э р л э г

с о н г и н о , мө ө г ,

х я л г а н а ,б у д а р г а н а ,з э э р г э н э ,ша р и л ж,х а мх у у л ,мө н

с э р жмя д а г ,жа мь я н мя д а г ,я р г у й , ц а г а а н у у л ,б а мб а й ,ц а р в а н ,т а в а н

с а л а а , а л т а н г а г н у у р з э р э г э ми й н у р г а ма л ,ч а ц а р г а н а , х а д ,

т о шл о й , ү х р и й н н ү д , мо й л ,н о х о й н х о шу у з э р э г жимс жимс г э н э т э й .

Эми й н у р г а мл ын а ши г л а л т б а г а б а й г а а ч Х АА -н э д э л б э р г а з р ыг

д у р а а р а а а ши г л а х , а т а р жу у л а х , а в т о з а мын с ү л жэ э , ма л ын

з о х и с т о й х а р ь ц а а а л д а г д а ж я ма а н ы э з л э х х у в ь и х э с с э н , д э л х и й н

ц а г у у р ын д у л а а р а л з э р г э э с ша л т г а а л ж з э р л э г у р г а мл ын н ө мр ө г

д а х ь з ү й л и й н б ү р д э л х о мс д о х , у р г а мл ын т а р х а ц х я з г а а р л а г д а х ,

у с т а х а юу л н ү ү р л э э д б а й н а . Дө р в ө л с ө н мү г э з /а л т а н г а г н у у р /,

Эми й н б а мб а й , Ац а н а жи г а н а , Т а г и й н г о л г э с э р , Ца г а а н д э г д , Аз и й н

жа мъ я а н мя д а г , Э г э л ма р а л ц э ц э г , Ал т а й н с о н г и н о , Ал т а й н х ү н ч и р ,

Я г а а н ц э э н э ,У р а л ын ч и х э р ө в с , Яши л д у у ч а ц а р г а н а , Мо р и н

з э э р г э н э , Х о н и н а р ц з э р э г у р г а ма л н ь э к о с и с т е ми й н х у в ь д н э н

х о в о р б о л о н х о в о р д с о н з ү й л ү ү д б о л н о .

Т Х Г Н д а х ь б а й г а л и й н ү з э с г э л э нт б а й д а л , тү ү х с о ё л ын д у р с г а л т

г а з а р .Мо н г о л у л с ын Их х у р л ын 1993 о н ы 83-р т о г т о о л о о р Б а й г а л и й н

Page 6: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

6

у н а г а н т ө р х шим ма н д л ын т э н ц в э р т б а й д л ыг х а н г а х , э к о л о г и й н

а ми н ч у х а л ү й л я в ц ыг д э мжи х , б и о л о г и й н т ө р ө л з ү й л б о л о н т ү ү х ,

с о ё л ын д у р с г а л ыг х а д г а л а н х а мг а а л а х , х о й ч ү е д э э ө в л ө н ү л д э э х

з о р и л г о о р б а й г а л и й н б ү с б ү с л ү ү р и й н и ж б ү р д л и й г т ө л ө ө л с ө н

х о в о р а н а мь т а н ,у р г а ма л , т ү ү х с о ё л ын д у р с г а л б ү х и й з а р и м г а з а р

н у т г и й г у л с ын т у с г а й х а мг а а л а л т а н д а в с а н ы ү р д ү н д с у мын г а з а р

н у т г и й н 9,4% б у юу 35970,0 г а / Ү ү н д : Ца г а а н шу в у у т , Б а я н з ү р х з э р э г

/ г а з а р х а мр а г д а а д б а й н а .

Ца г а а н Шу в у у т у у л Да л а й н т ү в шн э э с д э э ш 3496 м ө н д ө р т

ө р г ө г д с ө н у у л . Ца г а а н шу в у у т у у л н ь У в с н у у р , Ү ү р э г н у у р ын у с а н

х а г а л б а р т з ү ү н х о й н о о с о о б а р у у н у р а г ш с у н а ж т о г т с о н

б а й р ши л т а й ,х э р ч и г д э л и х т э й , шо в х х я н г а ,х я р х а д ,а с г а б ү х и й э г ц

х а жу у т а й , д э л х и й н у л а а н н о мд о р с о н х ө х т ө н и р в э с , Мо н г о л ын

у л а а н н о мд о р с о н а р г а л ь , я н г и р ,с у у с а р , я в л а г с а р ,х о й л о г з э р э г

а мь т а д т а й .

Х о й т с а й г и й н х ү р х э р э э Ца г а а н шу в у у т у у л ын ДЦГ -ын Х о й т с а й г и й н

а ма н д а ма н д б а й д а г 13м ө н д р ө ө с б у у д а г б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т

х ү р х э р э э юм. Ну т г и й н и р г э д х ү р х э р э э г у с а н ц а й л з у у р ч г э ж

н э р л э д э г . Х ү мү ү с и й н о ч и ж ү з э х д у р т а й г а з р ын н э г б о л жэ э .Э н д э э с

х о л г ү й я н г и р ын с ү р э г т э й т а а р а л д а ж б о л о х б а а л т а й н с о н г и н о

з э р э г у р г а ма л э л б э г у р г а д а г .

Э р т н и й т ү ү х , с о ё л , ши нжл э х у х а а н ы д у р с г а л т з ү й л с э д х ү н х ө шө ө

3,г э р э л т х ө шө ө 1, д э л х и й д б о л о н Мо н г о л д а л д а р т а й Можо о , Б у жа а ,

Т у р а г и й н х а д н ы с ү г з у р а г ,б у г а н х ө шө ө 18, о л о н а р в а н х и р г и с ү ү р

б ү р т г э г д э н т э мд э г л э г д с э н б а й н а .

Б а й г а л и й н а я л а л жу у л ч л а л . С у м н ь а й мг и й н т ө в ө ө с 61 к м х а р з а м,

ө н д ө р х ү ч д э л , х о л б о о х а р и л ц а а

х ө г жс ө н , ө н д ө р у у л , у с , а н а мь т а н

б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т

г а з р у у д а а р б а я н т у л у у л ын

с п о р т а я л а л , жу у л ч л а л

х ө г жү ү л э х и х э э х э н

б о л о мжт о й .С у мын т ө в ө ө с 40 к м,

а й мг и й н т ө в ө ө с 60 к м и й н з а й н д

т у с б ү р д э э 5-8 г э р б ү х и й жу у л ч н ы

2 б а а з т о г т мо л ү й л а жи л л а г а а

я в у у л ж б а й н а . Э д г э э р б а а з а д и р с н э э р Ү ү р э г н у у р ын у с а н д о р ж

э л с э н д б и е э ша р а х ,ч и й р э г жү ү л э х , х ү р х э р э э ү з э х , х а д н ы с ү г з у р а г

ү з э х , б а й г а л и й н ү з э с г э л э н с а й х а н т а й т а н и л ц а х б о л о мжт о й б о л н о .

Амь д р а х о р ч и н , ц ө лжи лт.С у у р и н г а з р ын о р ши н с у у г ч дын т о о ө с ө ж,

ү й л д в э р л э л , ү й л ч и л г э э н э мэ г д э х и й н х и р э э р х о г х а я г д л ын х э мжэ э

н э мэ г д э ж б а й н а . .С у мын т ө в и й н з ү л э г жү ү л с э н т а л б а й 1,5 г а ,

т а р ь с а н мо д 1020 ш у р г а ж б а й г а а н ь у с , х ө р с н и й б о л о мжт о й т ө в и й н

х у в ь д н о г о о н б а й г у у л а мж б а г а б а й н а . Ир г э д з у н , н а мр ын у л и р а л д

з а р и м н э г г а з а р т жи л т о й р о н ма л а ж а х у й э р х л э н а мь д р а х б о л с о н ,

у р г а ма л б э л ч э э р и й н д а а ц х э т э р с э н , ма л ын с ү р г и й н б ү т э ц

Page 7: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

7

а л д а г д а ж я ма а н с ү р г и й н э з л э х х у в ь и х э с э н , х а д л а н т а р и а л а н г и й н

т а л б а й у с , с а л х и б у с а д н ө л ө ө г ө ө р э л э г д э л э в д р э л д о р с о н н ь

ц ө л жи л т и й н г о л ша л т г а а н б о л ж б а й н а .

МАНАЙ Б АХ АР Х АЛ .

АИХ -ын де п у т а т 11

Т ө р и й н с а й д 4

Аймг и й н З Д 2

С у мын да р г а , З Д 16

Х ө дө л мө р и й н б а а т а р 2

Т ө р и й н ша г н а л т 1

Г а в ь я а т ц о л т о н 5

Ак а де ми ч 2

До к т о р 44

Т э р г ү ү н х а мб а л а м 1

З о х и о л ч я р у у н а й р а г ч 5

У л с ын а в а р г а , с а й н ма л ч и н 13

Мя н г а т ма л ч ин 17

Аймг и й н а л да р т у я а ч 5

Ү н дэ с н ий б ө х и йн х а р ц а г а 1

У л с ын н а ч и н 3

Аймг и й н ц о л т о н 12

С а л б а р ын т э р г ү ү н и й а жи л т а н 48

С АГ ИЛ С УМ ЭДГ Э Э Р НЭ Р Т ӨР Т Э Й , ОЮУНЛАГ Х ҮМҮ Ү С ИЙНХ Э Э Б Ү Т Э Э С Э Н

ОЮУНЫ БОЛОН ХӨДӨЛМӨР Б Ү Т Э Э ЛИЙН Б Ү Т Э Э Н БАЙГ У У ЛАЛТ , ИР Э ЭДҮ Й Ү Е

З АЛУ У СЫНХАА ИТ Г Э Л НАЙДВАР Х Ү Ч НӨӨЦ БОЛОМЖООР ЦЭ ЦЭ Г ЛЭ Н

ХӨГ ЖИХ С АЙХ АН ДҮ Р Т ӨР Х Х АР АГ ДАЖ БАЙНА .

Э ди й н з а с г и й н с а л б а р ын х ө г жи л

ЖДҮ – и й н х ө г жи л .Т у с с у ма н д МАА , г а з а р т а р и а л а н , х у д а л д а а , т э э в э р з э р э г ү й л ч и л г э э н и й ч и г л э л э э р Х Х К –2, х о р шо о –3, х у в и а р а а х ү н т э э в э р э р х л э г ч -8 а жи л л а ж б а й н а . Ү ү н э э с г а д н а и р г э д х ө р ө ө р а м-3 , Г а г н у у р – 2, Ү с ч и н – 1, г у т л ын о ё д о л ,з а с в а р -4, ,му жа а н ы ц е х -1,э с г и й н и й ү й л д в э р ,б о о в ,т а л х н ы ц е х , г у р и л а н б ү т э э г д э х ү ү н и й ц е х и й г а жи л л у у л ж б а й н а . Э д г э э р а ж а х у й н н э г ж а р д и р г э д и й н

Page 8: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

8

и х э н х н ь з о р и у л а л т ын а жл ын б а й р г ү й ү й л д в э р л э л ү й л ч и л г э э т о г т мо л я в а г д а х г ү й у л и р л ын ч а н а р т а й а жи л л а д а г .

ЖДҮ -и й н х ө г жл и й н н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э Да в у у т а л С у л т а л

Дэ д б ү т ц и й н х ө г жи л х а р ь ц а н г у й с а й н

ЖДҮ х ө г жи х э х л э л т а в и г д с а н

Б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т г а з а р , т ү ү х д у р с г а л т с о ё л ын г а з р ыг т ү ши г л э н а я л а л жу у л ч л а л ыг х ө г жү ү л э х

Г а з а р т а р и а л а н г х ө г жү ү л э х г а з а р , у с а л г а а т о н о г т ө х ө ө р ө мж б ү р д с э н

Х ү н а мын т о о ц ө ө н

Х у д а л д а н а в а х ч а д в а р му у

Б и з н е с э р х л э ч д и й н х ө р ө н г и й н х у р и мт л а л с а н х ү ү г и й н э х ү ү с в э р д у т ма г

Б а й р с а в х ү р э л ц э э г ү й

З о ч и д б у у д а л , а х у й н ү й л ч и л г э э н и й т ө в б а й х г ү й

Ай мг и й н т ө в д о й р х о н т у л б э л э н мө н г ө н и й у р с г а л с у ма н д а а э р г э л т э н д о р д о г г ү й

Ир г э д , т ө р з а с г а а с , о р о н н у т г и й н ЖДҮ э р х л э г ч д и й г д э мжл э г с у л

Б о л о мж Б э р х шэ э л

ЖДҮ -и й г х ө г жү ү л э х т а л а а р т ө р б о л о н т ө р ө л б ү р и й н т ө с л и й н д э мжл э г а в а х б о л о мжт о й

Ир г э д и й н с а н а а ч и л г а а р х ө д ө л мө р ө ө р ө ө х о р ши н а жи л л а х

Х АА -н г а р а л т а й , я л а н г у а ма л ын г а р а л т а й н о о с , х ө ө в ө р , х я л г а с ,а р ь с ши р ,с ү ү ,з э р г и й г а ши г л а н б ү т э э г д э х ү ү н ү й л д в э р л э х

Б а й г а л и й н б а я л г и й г з ө в з о х и с т о й а ши г л а х , х а мг а а л а х з о р и л г о о р н ө х ө р л ө л , б ү л г ү ү д б а й г у у л а н ө р х и й н о р л о г о о н э мэ г д ү ү л э х

С ү ү л и й н жи л ү ү д э д б а й г а л и й н д а в а г д а шг ү й х ү ч и н з ү й л н ө л ө ө л с ө н г а н з у д , х э т х ү й т р э л т , х а л а л т

Б а н к н ы з э э л и й н х ү ү ө н д ө р х у г а ц а а б о г и н о

Б а й г а л и й н н ө ө ц б а я л а г т д у л д у й т а ж б а й г а а , н ө ө ц б а я л а г а а а ши г л а д а г г ү й , х э т б э л э н ч л э х с э т г э л г э э т э й

Сургууль29.4%

Цэцэрлэг14.5%

Соёлын төв3.5%

Хүн эмнэлэг19.7%

Сумын ЗДТГ32.9

Төсвийн бүтэц 2013 он

Сумын

төсөвт

оруулах

орлого

51.5%

Аймгийн

төсөвт

төвлөрүүлэх

орлого

47.1

Улсын төсөвт

төвлөрүүлэх

орлого

1.4

Орон нутгийн орлогын хуваарилалт

Page 9: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

9

Х ө д ө ө аж а х у й н с а л б а р ын х ө г жи л .С а г и л с у ма н д н у т г и й н б а й г а л ь ц а г у у р ын н ө х ц ө л д д а с а н з о х и ц с о н ма л а ж а х у й , у с а л г а а т а й г а з а р т а р и а л а н г х ө г жү ү л ж с у мын х а а э д и й н з а с г и й н г о л с а л б а р б о л г о н а в ч и р с э н т ү ү х т э й . Ма л а ж а х у й . С а г и л с у м 2017 о н ы б а й д л а а р 166,8 мя н г а н т о л г о й ма л т а й б ө г ө ө д ма л ч и н ө р х 435 б а й н а . 2005 о н о о с х о й ш ма л с ү р г и й н т о о т о г т в о р т о й н э мэ г д э ж б а й с а н б о л о в ч ц а г а г а а р ын х ү н д р э л т э й н ө х ц ө л б а й д л а а с 2009 о н д ма л ын т о о б у у р ч ма л ч и н ө р х и й н т о о ц ө ө р с ө н б а 2012 о н о о с о д о о г х ү р т н д ма л ын т о о 5 т ө р ө л д ө ө ө с ө ж ма л ч и н ө р х и й н т о о ө с с ө ө р б а й н а

Ма л а ж а х у й н с а л б а р ын х ө г жл и й н ү з ү ү л э л ти й н х а н д л а г а

Ма л ын тө р ө л б а

ү з ү ү л э лтүү д

2009 о н

2010 о н

2011 о н

2012 о н

2013 о н

2014 о н

2015 о н

2016 о н

2017 о н

Ма л ын то о Т э мэ э 163 155 166 174 178 191 238 268 313 Ад у у 2824 2515 2560 2700 3122 3694 4567 4890 5698 Ү х э р 6136 4934 5572 5958 7144 8782 10345 9714 11177 Х о н ь 72483 49996 49138 53309 57190 66780 71909 73038 83156 Яма а 65725 43856 47452 46555 50688 56458 58859 60489 66543 Ний т дү н 147331 101456 104888 108696 118322 135905 145918 148399 166887

Ма л ч и н ө р х и й н ү з ү ү л э л т 50 х ү р т э л ма л т а й

119 95 78 92 73 72 78 62

51-100 ма л т а й

64 47 54 68 49 61 104 59

101-200 ма л т а й

124 138 112 102 154 162 162 162

500-599 ма л т а й

135 120 135 149 64 68 61 76

1000- д э э ш ма л т а й

46 55 59 55 19 21 29 31

Ний т дү н 488 455 438 466 359 384 384 484 Г а з а р та р и а л а н . Ни й т 15,5 г а т а л б а й д т ө мс , х ү н с н и й н о г о о т а р и а л ж 120,3 т о н н у р г а ц ыг 2017 о н д х у р а а н а в с а н б а 2103 т о н н б а й г а л и й н х а д л а н б э л т г э с э н д ү н т э й б а й н а .

Х эмжи х н эг ж

2009 о н

2010 о н 2011 о н

2012 о н

2013 о н

2014 о н

2015 о н

2016 о н

2017 о н

Т а р и а л с а н та л б а й Т ө мс Г а 4 7.2 6.7 5.6 5.4 7,4 7,8 5,2 15,5 Х ү н с н ий н о г о о

Г а 2 3.5 4 3.5 7.2 5 5,3 6,3 7,1

Ов ь ё о с 7

Page 10: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

10

Да в у у т а л С у л т а л

Г а з а р н у т г и й н х у в ь д о й т х э э р , х э э р и й , г о в и й н б ү с э д х а р ъ я а л а г д д а г т у л ма л ч и д ма л а а ө с г ө н а мь д р а х т а а т а й о р ч и н б ү р д с э н

Ай мг и й н т ө в д о й р х о н , з а м х а р и л ц а а с а й н , мэ д э э л э л с о л и л ц о х н ө х ц ө л б ү р д с э н

Ү р жи л шим с а й т а й х ө р с , т а р и а л а н г и й н т а л б а й т а й

Ма л ын х а л д в а р т ө в ч н и й х у в ь д х а р ь ц а н г у й т а й в а н б ү с э д х а ма а р а г д д а г

Б э л ч э э р и й н у с а н х а н г а мж д у т а г д а л т а й т у л з а р и м б э л ч э э р и й н а ши г л а л т х а н г а л т г ү й

Б о л о мжо о а ши г л а н а мь д р а х т а л а а р и р г э д и й н и д э в х и с а н а а ч л а г а с у л

Ма л , ма л ч дын т а л а а р х б о д л о г о с у л

МАА -н б ү т э э г д э х ү ү н и й ү н э х а н ш му у

МАА -н мэ р г э жл и й н б о л о в с о н х ү ч и н д у т ма г

Б о л о мж Б э р х шэ э л

Ца а ши д МАА , г а з а р т а р и а л а н х о с л у у л а н б ү т э э мжт э й х ө г жү ү л э х , у с а л г а а н ы т о н о г т ө х ө ө р ө мжт э й

ЖДҮ х ө г жү ү л э х б о л о мжт о й

Б ү л э г н ө х ө р л ө л б а й г у у л а н а жи л л а ж б у й б о л о мжо о б ү р э н д ү ү р э н а ши г л а х

Э р ч и мжс э н а ж а х у й , фе р ме р х о с л у у л а н х ө г жү ү л э х б о л о мжт о й

Ма л ын т э жэ э л ү й л д в э р л э х б о л о мжт о й

У с н ы н ө ө ц б а г а с а ж б э л ч э э р , у р г а мл ын г а р ц , б ү т э ц э д , с ө р г ө ө р н ө л ө ө л с ө н

Б а й г а л и й н г а мши г т ү з э г д л ын д а в т а мж н э мэ г д с э н

Г а з а р т а р и а л а н г и й н т е х н и к х э р э г с э л д у т а г д а л т а й , г а з р ын ү р жи л шим б у у р ч б а й г а а

Ма л ын х у л г а й и х г а р д а г

Б э л ч э э р и й н ме н е жме н т му у

Дэ д б ү т ц и й н с а л б а р ын х ө г жи л

С а г и л с у м н ь э р ч и м х ү ч н и й н э г д с э н с и с т е мд , х а т у у

х у ч и л т т а й з а ма а р У л а а н г о м, х и л и й н б о о мт т о й х о л б о г д с о н ,

х о л б о о , мэ д э э л л и й н с ү л жэ э с а й н х ө г жс ө н , а й мг и й н т ө в л ө р с ө н з а х

Т е х н и ки й н у р г а мал

100

Ү р т а р и а

Г а 242 310 365 150 150 150,0 150,0 150,0 40,0

Г о л н э р и й н б ү тэ э г д э х ү ү н и й ү й л д в э р л э л

Т ө мс Т н 39.2 7.2 59.7 44.8 46.0 39,9 15,6 85,03 80,3 Х ү н с н ий н о г о о

Т н 18.9 3.5 42.9 41.0 72.8 35,7 18,25 46,215 40,58

Ү р т а р и а

Т н 561.4

670.0 875.0 300.0 330.0 250 279 281 175,15

Ов ь ё о с 5,15 Т е х н и ки й н у р г а мал

80

Х а д л а н Т н 1100 1500 1500 2150 2050 2150 2374 2082 2103

Page 11: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

11

з э э л , Б о р шо о г и й н х и л и й н б о о мт о д о й р б а й р шс а н з э р э г д э д б ү т ц и й н

д а в у у т а й с у мын т о о н д з ү й ё с о о р б а г т д а г .

С у мын х о л б о о .

1962 о н д х о л б о о н ы а г а а р ын шу г а м а ши г л а л т а н д о р ж, 1985 о н о о с АТ

с т а н ц а а р а й ма г с у м х о т х о о р о н д я р ь д а г б о л о в . 1984 о н д о р б и т и й н

с т а н ц т а й б о л ж 1988 о н о о с мо н г о л ын ү н д э с н и й т е л е в и з и й н с у в а г

ү з д э г б о л с о н 1985,2006 о н у у д а д б а г и й н х о л б о о а жи л л у у л а н у л ма а р

2002 о н о о с т е л е фо н у т а с н ы т о о н с и с т е мд ши л жс э н э э р г а д а а дын

я ма р ч о р о н т о й шу у д я р ь д а г б о л жэ э . 2004 о н д т у с с у ма н д х о л б о о н ы

с а л б а р шу у д а н г и й н а л б а н ь с т а н д а р т ын ши н э б а й р т а й б о л ж а р д

и р г э д х ө д ө л мө р ч и д д ө ө х ө н г ө н шу у р х а й ү й л ч и л ж б а й н а . У л ма а р 2005

о н о о с мо б и к о мын с ү жэ э н д , 2006 о н д С к а й т е л и й н ,Да л т ын д а х и н

д а мжу у л а х с к а й т е л и й н с ү л жэ э н д 2010 о н д мө н Юн и т е л д т у с б ү р

х о л б о г д о ж 2009 о н о о с т е л е в и з и й н 6 с у в а г ү з д э г б о л с о н б а й н а .

Ма л ч дын 85% н ь о л о н с у в г и й н а н т е н а ши г л а н т е л е в и з ү з э ж, 95% н ь

н а р н ы г э р э л т э й б о л жэ э .

С у мын Х ААН б а н к н ы с а л б а р н ь с у ма н д б а н к с а н х ү ү г и й н

ү й л ч и л г э э г х ү р г э д э г б а 2000 о н о о с ү й л а жи л л а г а а г а а

т о г т в о р жу у л а н ши н э б а й р а ши г л а л т а н д о р у у л ж о н л а й н с и с т е мд

х о л б о г д с о н о о р б э л э н б у с т ө л б ө р т о о ц о о , мө н г ө н г у й в у у л г ын

ү й л ч и л г э э г т ү р г э н шу у р х а й г ү й ц э т г э х н ө х ц ө л б ү р д ү ү л э н а жи л л а ж

б а й н а . Мө н 2012 о н о о с Т ө р и й н б а н к н ы с а л б а р б а й г у у л а г д а н а жи л л а ж

б а й н а .

2000 о н д б а р у у н б ү с и й н э р ч и м х ү ч н и й н э г д с э н с и с те мд

х ө д ө ө г и й н с у мд а а с х а мг и й н тү р ү ү н д х о л б о г д о ж ү й л д в э р л э л

ү й л ч и л г э э я в у у л а х б о л о мж н э э г д жэ э . Мө н ту с с у мын н у тг а а р

У л а а н г о м Х а н д г а й тыг х о л б о с о н х а ту у х у ч и л тта й з а м та в и г д а ж

д э д б ү тц и й н х ө г жи л д э р с ө ө р ч л ө л т г а р с а н юм.

Дэ д б ү тц и й н с а л б а р ын х ө г жл и й н н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э

Да в у у т а л С у л т а л

Т ө в з а мд о й р х о н

Х о л б о о н ы ши л э н к а б е л д х о л б о г д с о н

Х а т у у х у ч и л т т а й з а м, э р ч и м х ү ч н и й с и с т е мд х о л б о г д с о н

Б а н к н ы 2 с а л б а р т а й

Т ө р ө л б ү р и й н ү й л д в э р л э л э р х л э х э д г а з а р х ү р э л ц э э т э й

Т о м з а х з э э л д о й р х о н /Т у в а , У л а а н г о м/

Б а й г а л и й н б а я л а г и х т э й

Х о т т ө л ө в л ө л т б а й х г ү й

Ир г э д и й н ши л жи л т х ө д ө л г ө ө н и х

Б и з н е с э р х л э г ч д и й н х а мт ын а жи л л а г а а с у л

Ү й л д в э р л э л ү й л ч и л г э э я в у у л а х з о р и у л а л т ын а жл ын б а й р б а й х г ү й

Б и з н е с и й н мэ д э э л л и й н с а н б ү р д э э г ү й

Б и з н е с и й н х о л б о о д до н о р б а й г у у л л а г а т а й х а р и л ц а а х о л б о о б а й х г ү й

Б о л о мж Б э р х шэ э л

Ү й д в э р л э л ү й л ч и л г э э г х ө г жү ү л э х б о л о мжт о й

МАА , у с а л г а а т а й г а з а р т а р и а л а н

З а х з э э л и й н б а г т а а мж б а г а

Б а н к н ы з э э л и й н х ү ү ө н д ө р , х у г а ц а а б о г и н о

Page 12: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

12

Б а н к с а н х ү ү г и й н ү й л ч и л г э э ө р г ө жс ө н

Т ө с л и й н х ө р ө н г ө о р у у л а л т ыг н э мэ г д ү ү л э х

Мо н г о л ма л х ө т ө л б ө р х э р э г жи х

Ор о н н у т г и й н з а мын н ө х ц ө л т а а р у у

Ма л ч и д э р ч и м х ү ч с ү л жэ э н д х о л б о г д о о г ү й

Т ө р , н и й г мий н ү й л ч и л г э э н и й с а л б а р ын х ө г жил Х ү н а м з ү й , х ө д ө л мө р э р х л э л т. С а г и л с у м н ь 2017 о н ы жи л и й н э ц с и й н б а й д л а а р 2464 х ү н а мт а й б а н и й т х ү н а мын 49.,4% н ь э мэ г т э й , э р э г т э й 50,6% н ь 0-18 н а с н ы х ү ү х э д , 42,1 % н ь т э т г э в р и й н н а с н ы а х ма д у у д 230 б у юу 9,3 %, х ү н а мын 47,0% н ь а жи л л а ж б а й н а .2017 о н д 66 х ү ү х э д ши н э э р т ө р ж,11 х ү н н а с б а р ж, х ү н а мын ц э в э р ө с ө л т 56 б а й н а .

С а г и л с у мын х ү н а мын д и н а ми к с у д а л г а а

Он 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 С у у р и н х ү н а мын т о о

2294 2231 2275 2201 2343 2382 2464

Ү ү н э э с Э р э г т э й 1182 1136 1172 1121 1190 1214 1248 Эмэ г т э й 1112 1095 1112 1080 1153 1168 1215

Б ү х ө р х 607 600 627 606 604 610 635

С а г и л с у мын х ү н а м /х ү й с э э р /

Б а г у у д Х ү й с 2014 о н 2015 о н 2016 о н

2017 о н

С а г и л Ни йт д ү н 2,201 2,343 2,382 2464

Э р э г тэ й 1,121 1,190 1,214 1248

Э мэ г тэ й 1,080 1,153 1,168 1215

1-р б а г , Б а я н з ү р х Ний т дү н 428 347 352

350

Э р э г т э й 214 173 176 176

Э мэ г т э й 214 174 176 174

2-р б а г , Б о р шо о Ний т дү н 270 253 265

278

Э р э г т э й 146 137 143 151

Э мэ г т э й 124 116 122 127

3-р б а г , Өн д ө р мо д Ний т дү н 571 637 638

655

Э р э г т э й 288 320 326 332

Э мэ г т э й 283 317 312 323

4-р б а г , Ү ү р э г н у у р Ний т дү н 408 376 391

412

Э р э г т э й 218 208 214 222

Э мэ г т э й 190 168 177 190

5-р б а г , Х а р мо д Ний т дү н 524 730 736 769

Э р э г т э й 255 352 355 368

Page 13: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

13

Э мэ г т э й 269 378 381 401

Х ү н а м б о л о в с р о л ын тү в ши н /2017 о н ы б а й д л а а р

Б а г и й н н э р Х ү н а мын т о о

Б о л о в с р о л ын т ү в ши н Б о л о в ср о л -г ү й

Б а га

С у ур ь

Б ү р эн

д у н д

Т у с г ай

д у н д Дэ э д

Б а я н з ү р х 317 75 54 114 63 5 6 Б о р шо о 232 41 48 63 67 6 7 Өн д ө р мо д 556 145 90 196 110 6 9 Ү ү р э г н у у р 337 81 85 80 77 3 14 Х а р мо д 666 27 158 181 146 38 116 Ний т 2108 369 435 634 460 58 152

Т у с с у ма н д 2017 о н ы жи л э ц с и й н мэ д э э л л э э р с у мын

х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н а мын 59,8 х у в ь н ь б у юу 954 х ү н а жи л э р х э л ж б а й н а .Ни й т х ү н а мын 64,7 х у в ь н ь х ө д ө л мө р и й н н а с н ы х ү н б ө г ө ө д ү ү н э э с а жи л л а г ч и д 954 , а жи л э р х л э э г ү й 208 б у юу 1,4 х у в ь , х ө д ө л мө р и й н ч а д в а р г ү й 139 б у юу 8,7 х у в ь б а й н а .

Ни й т а жи л л а г ч и дыг а в ч ү з в э л х а мг и й н о л о н н ь б у юу 428 х ү н ма л а ж а х у й н с а л б а р т а жи л л а ж б а й г а а б а . т ө р и й н з а х и р г а а , б о л о в с р о л , э р ү ү л мэ н ди й н б у юу у л с ын т ө с ө в т г а з р у у д а д 109 х ү н а жи л л а ж б а й н а . Ажи л г ү й д л и й н т ү в ши н 1.4 х у в ь б а й н а .

Х ү н а мын х ө д ө л мө р э р х л э л ти й н б а й д а л

Он 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Ни й т х ү н а м 2300 2294 2231 2275 2201 2343 2382 2464 Х ө д ө л мө р и й н н а с н ы

989 909 895 971 1008 1416 1458 1596

Ни й т а жи л л а г с а д

614 523 537 564 686 574 577 587

Салбараар

МАА 409 384 389 409 410 414 420 428 Х у д а л д а а 6 8 10 10 12 12 11 10 Т э э в э р х о л б о о

11 11 12 14 14 12 12 12

Б а н к , с а н х ү ү

4 4 7 7 8 8 8 8

Т ө р и й н з а х и р г а а

34 36 36 36 36 36 36 36

Б о л о в с р о л 44 42 44 47 47 47 49 50 Э р ү ү л мэ н д 25 25 26 27 27 27 23 23 ААНБ 13 13 13 14 18 18 18 20

Page 14: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

14

Ши н э э р а жи л д о р с о н х ү н

52 40 8 5 2 1 2 1

Б ү р т г э л т э й а жи л г ү й ч ү ү д

28 47 35 26 31 34 32 25

Ажи л э р х л э э г ү й х ү н

137 139 150 149 154 166 184 208

Х ө д ө л мө р и й н ч а д в а р г ү й х ү н

158 160 165 167 157 165 145 139

Т ө р и й н у д и р д л а г а , ү й л ч и л г э э .С у мын у д и р д л а г ын б ү т э ц , з о х и о н

б а й г у у л а л т н ь о р о н н у т г и й н т ө р и й н у д и р д л а г ын т о г т с о н жу р мын

д а г у у с у мын Ир г э д и й н Т ө л ө ө л ө г ч д и й н Х у р а л , З а с а г д а р г а , т ү ү н и й

Т а мг ын г а з а р , б а г и й н Ир г э д и й н н и й т и й н х у р а л , З а с а г д а р г а г э с э н

б ү т э ц т э й г э э р ү й л а жи л л а г а а я в у у л ж б а й н а .

С у мын у д и р д л а г ын б ү т э ц н ь Ир г э д и й н т ө л ө ө л ө г ч д и й н х у р а л ,

З а с а г д а р г ын Т а мг ын г а з а р , Б а г г э с э н ша т л а л а а с б ү р д э х б а х у р а л

8, т а мг ын г а з а р 18, б а г 10 а жи л л а г с а д т а й б ө г ө ө д н у т г и й н

з а х и р г а а н ы з а р д л ыг о р о н н у т г и й н т ө с в ө ө с , б о л о в с р о л , с о ё л ,

э р ү ү л мэ н д и й н б а й г у у л л а г а у л с ын н э г д с э н т ө с в ө ө с , У л с ын

б ү р т г э г ч н и й г ми й н х а л а мж, д а а т г а л ын а жи л т а н , т а т в а р ,

ц а г д а а ,у с ц а г у у р ын с т а н ц ын а жи л т н у у д , т ө с л и й н а жи л т а н ,

б а й г а л ь х а мг а а л а г ч з э р э г н и й т 9 х ү н б а й г у у л л а г ын б о с о о

т о г т о л ц о о г о о р а й мг и й н х а а с а л б а р а а с с а н х ү ү жд э г .

Т ө с в и й н б ү тэ ц .

Т у с с у ма н д З а с а г з а х и р г а а н ы 3 б а й г у у л л а г а , т ө с в и й н 4

б а й г у у л л а г а д н и й т 109 т ө р и й н а л б а н х а а г ч а жи л л а ж т ө р и й н

ү й л ч и л г э э г а р д т ү мэ н д э э ц а г х у г а ц а а н д н ь ч а н а р т а й х ү р г э н

ү й л ч и л ж б а й н а .

1,С у мын н и й т т ө с в и й н б ү т э ц 2017 о ны б а й дл а а р

Ү з ү ү л э л т 2015 о н 2016 о н 2017 о н

Т ө в л ө р с ө н т ө с ө в

1100014.70

1106845.30

1082008.90

Ор о н н у т г и й н т ө с ө в

725664,4

551212.20

501368.80

2,Ор о н н у т г и й н т ө с в и й н б и е да а с а н б а й да л

Ор о н н у т г и й н н и й т т ө с ө в 725664,4 551212,2 501368,8

Ор о н н у т г и й н о р л о г ын

э з л э х х у в ь

11,7 12,4 56,7

Ор о н н у т г и й н о р л о г ын

т ө л ө в л ө г ө ө н и й б и е л э л т /

д ү н г э э р /

85559.20

68434.70

284404.20

Page 15: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

15

3, Ний г ми й н х а л а мж.

Х а л а мжи й н с а н г и й н н и й т з а р л а г а 219186,2 с а я т ө г р ө г

б о л с о н б а н и й т з а р л а г ын 32,8 % - г т э т г э мжи н д , 26,8% - г

х а л а мжи й н т э т г э в э р т , 10,4 % - г х ө н г ө л т т ө н д , 16,7 % о д о н г и й н

т э т г э мжи д 13,08 % -и й г жи р э мс э н б о л о н х ө х ү ү л х ү ү х э д т э й э х и й н

т э т г э мжи н д з а р ц у у л с а н б а й н а .

Ү з ү ү л э л т 2017 о н

Ни й т з а р д а л 219186,2

Т э т г э мж 71926,7

Х а л а мжи й н т э т г э в э р 59025,0

Х ө г жл и й н б э р х шэ э л т э й и р г э н и й х ө н г ө л ө л т 14879,3

Х а л а мж а с р а мжи й н ү й л ч и л г э э н и й б о л о н

т у с л а мж х ө н г ө л ө л т

7985,2

Жи р э мс э н б о л о н х ө х ү ү л х ү ү х э д т э й э х и й н

т э т г э мж

28690,0

Ал д а р т э х и й н о д о н г и й н т э т г э мж 36680,0

4 .Ний г мий н да а т г а л

Ний г ми йн да а т г а л ын с а н г и й н о р л о г ын 66,66%- г т э т г э в э р и й н

да а т г а л ын с а н , 19,06%- г ЭМД-ын с а н , т э т г э мжийн да а т г а л ын с а н

7,62- г , Ү ОМШӨ б о л о н а жил г ү й дл ын да а т г а л ын с а н г и й н о р л о г о 6,66%

т у с т у с б ү р дү ү л ж б а й н а .

НДС а н г и й о р л о г о

Ү з ү ү л э л т

2011

о н

2012

о н

2013

о н

2014

о н

2015

о н

2016

о н

2017

о н

С а н г и й н

н и й т д ү н /

мя н т ө г /

84928,

6

90523,

1

96117,

7

101712,

3

147413,

5

139518,

9

164312,

7

Т э т г э в э р и й

н д а а т г а л ын

с а н

56613,

4

60342,

7

64072,

1 67801,4 98265,8 93003,3

109530,

8

ЭМД-ын с а н 16187,

4

17253,

7

18320,

0 19386,4 28097,0 26592,3 31318,0

Т э т г э мжи й н

д а а т г а л ын

с а н

6471,6 6897,9 7324,2 7750,5 11232,9 10631,3 12520,7

Ү ОМШӨ 4042,6 4308,9 4575,2 4841,5 7016,9 6641,1 7821,3

Ажи л г ү й д л ы

н д а а т г а л ын

с а н

1613,6 1719,9 1826,3 1932,5 2800,8 2650,9 3121,9

С у мын т ө р и й н у д и р д л а г а , ү й л ч и л г э э н и й б а й г у у л л а г у у дын

г о л з о р и л г о н ь и р г э д э д х ү р т э э мж ч а н а р т а й шу у р х а й , ү й л ч и л г э э г

Page 16: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

16

х ү р г э ж б а й х я в д а л мө н б о л н о . Т у с с у м з а с а г з а х и р г а а н ы 5 б а г т а й

б ө г ө ө д ү ү н и й 4 н ь х ө д ө ө г и й н б а г б о л н о . Б а г у у дын х ө г жл и й н

б а й д л ыг д а р а а х х ү с н э г т э э р ү з ү ү л э в . Х ү с н э г т э э с ү з э х э д н и й т

ө р х и й н 7,8% н ь ма л г ү й б а й н а .

Б а г и й н х ө г жл и й н з а р и м ү з ү ү л э л тү ү д /2017 о н /

Ни й т ө р х

Х ү н а м

Ма л ч и н Ма л ын т о о

Ма л г ү й ө р х

С у мын т ө в ө ө с

а л с л а г д с ан б а й д а л

/к м/

Б а я н з ү р х 92 350 78 34571 7 15

Б о ршо о 72 278 72 19020 0 33 Өн дө р мо д 154 655 153 49335 0 70 Ү ү р э г н у у р 103 412 83 46941 9 110 Х а р мо д 214 769 6 2268 100 0 635 2464 392 152135 116

Б о л о в с р о л , с о ё л ын ү й л ч и л г э э н ий с а л б а р .

Б о л о в с р о л ын ү й л ч и л г э э .С а г и л с у мын с у р г у у л ь н ь 1940 о н д б а й г у у л а г д с э н , ц э ц э р л э г т у с б ү р н э г а жи л л а ж б о л о в с р о л ын ү й л ч и л г э э г х ү н а мд х ү р г э ж б а й н а . Х ү н а мын б о л о в с р о л ын б а й д л ыг а в ч ү з в э л д э э д б о л о в с р о л т о й 152, т у с г а й д у н д б о л о в с р о л т о й 74, т е х н и к мэ р г жл и й н а н х а н ша т н ы б о л о в с р о л т о й 231, б ү р э н д у н д б о л о в с р о л т о й 277, б ү р э н б у с д у н д б о л о в с р о л т о й 496, б а г а б о л о в с р о л т о й 290 б а й н а . Б и ч и г ү с э г б а г а мэ д э г ч 56, х ү н ,

Page 17: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

17

с у р г у у л и й н б о л о н ө мн ө х н а с н ы х ү ү х д ү ү д ү л д э х х у в и й г э з э л ж б а й н а . С у р г у у л и й н с у р г а л т ын ч а н а р ү р д ү н д э э ши л ж, ма т е р и а л л а г б а а з б э х жл э э . Б а г ш н а р ын з а а х а р г ын у р ч а д в а р а л ь ч с у р г у у л и й н х а а с д у т а х а а р г ү й б о л ж ө р с ө л д ө х ч а д в а р н ь с а й жи р ч э э . Б а й р т а н х и мын ө р г ө н б о л о мжт о й , б а г ш б о л о в с о н х ү ч н и й б э л т г э д с э н н ө ө ц т э й с у р г у у л и й н х а а и р э э д ү й н х ө г жи л д с а а д б о л ж б у й н э г х ү ч и н з ү й л н ь а й мг и й н т ө в и й н с у р г у у л и у д а д х ү ү х д э э с у р г а д а г х э в ши л Ү ү р э г н у у р , Б о р шо о б а г и й н и р г э д э д б и й б о л с н ыг т ө р з а х и р г а а н ы б а й г у у л л а г а и р г э д о н ц г о й а н х а р ч с у р г у у л и й н х а а х ө г жи л д х у в ь н э мр э э б ү т э э л ч э э р о р у у л а х ша а р д л а т а й .

С а г и л с у мын х ү ү х ди й н ц э ц э р л э г и й н т а н и л ц у у л г а

У в с а й мг и й н С а г и л с у мын х ү ү х д и й н

ц э ц э р л э г 1962 о н д 3 о р о н т о о т о й 25

х ү ү х э д т э й г э э р Х а р мо д н ы д э н ж д э э р

б а й г у у л л а г джэ э . Ан х н ы б а р и л г а н ь н э г

д а в х а р н а мх а н 2 ө р ө ө б а й с а н . Ан х н ы

э р х л э г ч э э р Ш.Мижи д б а г ша а р

О.Т ү мэ н жа р г а л , Б у я н жа р г а л н а р н ь

а н х д а г ч и д б о л о н т ү ү х и й н х у у д а с н а а

мө н х р ө н ү л джэ э . 1963-1965 о н у у д а д б а г ш

Т .На н с а л , 1965-1966 о н д Д .Б у я н т о г о т о х , 1966-1970 о н д Ч .Цэ в э л ма а н а р

а жи л л а ж б а йжэ э . 1970-1977 о н х ү р т э л б а г ша а р Э .Я н жма а , а с р а г ч а а р

Х а с г а а 1977 о н д б а г ш С .Оюу н ч и мэ г б а г ша а р т у с т у с а жи л л а ж б а й в .

Цэ ц э р л э г н ь х ө г жл и й н х ө ө ү е ша т у у д а д ө р г ө жи н х ө г жи ж 1978 о н д 50

х ү ү х э д т э й 7 а жи л ч и н т а й а жи л л а ж б а й в . Ү ү н д э р х л э г ч э э р И .Юү з э й

б а г ша а р Д .У д в а л , С .Оюу н ч и мэ г , а с р а г ч а а р , Жа в з ма а , т о г о о ч о о р

Ү р жи г г а л ч а а р Б .Б у я н жа р г а л н а р а жи л л а ж б а йжэ э . Цэ ц э р л э г и й н

о д о о г и й н э н э б а й р 1980 о н д б а р и г д а ж а ши г л а л т а н д о р с о н н ь

с у р г у у л и й н ө мн ө х н а с н ы х ү ү х д и й н с у р ч х ү мү ү жи х т а а т а й о р ч и н

б ү р д с э н юм.

1980 о н д ц э ц э р л э г и й н э р х л э г ч э э р Б .Цэ р ма а б а г ша а р Д .У д в а л ,

С .Оюу н ч и мэ г , а с р а г ч а а р Б .Ал т а н с ү х , Д .С э р жи м, А .Цэ в э л ма а ,

т о г о о ч о о р Ү р жи г , с а х и у л а а р Ч у л у у н г а л ч а а р Ю.Да р ь , т у с л а х

т о г о о ч о о р У р и а н х а й н а р а жи л л а ж б а й в . 1986 о н д 3 б ү л э г 75

х ү ү х э д т э й 12 а жи л л а г с а д т а й б о л ж ө р г ө жл ө ө . Э н э ү е д э р х л э г ч э э р

Д .У д в а л б а г ша а р С .Оюу н ч и мэ г , Я .Б ү р н э э , М.Э н х т у я а , а с р а г ч а а р

Б .Ал т а н с ү х , А .Цэ в э л ма а , Д .С э р жим, т о г о о ч о о р Ү р э э х э й У л а мб а я р ,

У г а а г ч а а р На н с а л , с а х и у л а а р Х .Цэ ц э г э э , н я р а в а а р Аюу р з а н а н а р

а жи л л а ж б а й в . 1987 о н д н я р а в а а р Дэ мб э р э л 1990 о н о о с Мий п э н н а р

т у с т у с а жи л л а ж б а й жэ э . Өн г ө р с ө н о н жи л ү ү д э д ц э ц э р л э г и й н

х э мжэ э н д б ү т э ц з о х и о н б а й г у у л а л т ын ө ө р ч л ө л т ү ү д г а р ч

э р х л э г ч и й г н я р а в т а й х а в с а р г а х , б а г ш н я р а в ын а жи л д а в х а р

г ү й ц э т г э х з э р г э э р а жи л л а ж б а й в .

1978-1990 о н ыг ма н а й ц э ц э р л э г и й н х ө г жл и й н н э г ү е ша т г э ж

х э л ж б о л о х юм. Э н э ү е д мэ р г э жл и й н б а г ш мэ р г э жл и й н у д и р д л а г а а р

б ү р э н х а н г а г д с а н . Т э р ү е и й н х э л л э г э э р х ү мү ү жл и й н 5 з а р ч и м

Page 18: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

18

б о л о х о юу н у х а а н , ё с с у р т а х у у н , б и е б я л д а р , г о о с а й х а н , э х о р о н ч

ү з л э э р х ү мү ү жү ү л э х з а р ч мын д а г у у с у р г а л т х ү мү ү жл и й н а жл а а

я в у у л д а г б а й л а а . Э н э ү е д б а г ш а жи л ч дын х ү ч э э р х ү н с н и й н о г о о

т а р ь ж, т у с л а х а ж а х у й х ө г жү ү л э н з у н ы у л и р а л д х ө д ө ө б а г т г э р

ц э ц э р л э г а жи л л у у л а н ма л ч дын х ү ү х д и й г с у р г а н х ү мү ү жү ү л э х и й н

з э р э г ц э э х о н ь , я ма а с а а ж ц а г а а н и д э э б о л о в с р у у л а н х ү ү х д и й н

х о о л х ү н с э н д х э р э г л э ж б а й в .

Ма н а й ц э ц э р л э г у л с ын х э мжэ э н д а н х у д а а ма л т ө л л ө л т и й н

ү е э р ма л ч дын х ү ү х д и й г 24 ц а г а а р 45 х о н о г и й н х у г а ц а а н д а в ч

а жи л л а ж б а й с а н н ь т у р шл а г а б о л ж 1981 о н д у л с ын х э мжэ э н д ү з ү ү л э х

с у р г у у л ь х и й ж у г а р г а х э мжэ э н д МАХ Н -ын т ө в х о р о о н ы н а р и й н

б и ч г и й н д а р г а Д .Мо л о мжа мц , с а й д н а р ын з ө в л ө л и й н о р л о г ч д а р г а

Д .Цэ в э г ми д б о л о н а й мг и й н у д и р д л а г у у д у у л з а ж т э р ү е д б а г ша а р

а жи л л а ж б а й с а н Д .У д в а л а н х у д а а Мо н г о л ын Р а д и о д я р и л ц л а г а ө г ч

б а й в . Э н э ү е д ц э ц э р л э г и й н а жи л ч дыг с у м о р о н н у т г и й н а жи л д

д а й ч и л д а г б а й в . Т у х а й л б а л х а д л а н х а д а х , г а р т э жэ э л б э л т г э х ,

т а р и а н о г о о х у р а а х , я ма а с а мн а х , т ө л л ө л т и й н ү е э р а й л д о ч и ж ма л

т ө л л ү ү л э х б ү х и й л а жи л д о р о л ц д о г б а й в .

Ма н а й х а мт о л о н ө ө р с д и й н х ү ч э э р ө в л и й н т ү л шэ э б э л т г э д э г

б а й с а н . Одо о ч э н э а жл а а х и й с э э р б а й н а .

1990-2000 о н д а р д ч и л а л з а х з э э л и й н н и й г э мд ши л жи х

ши л жи л т и й н ү е д ц э ц э р л э г х э в и й н а жи л л а х н ө х ц ө л б о л о мж

а л д а г д а ж э х э л с э н . Ма н а й а й мг и й н о л о н ц э ц э р л э г ү ү д х а а л г а а

б а р ь с а н т у н х ү н д жи л ү ү д б а й л а а . Э н э ү е д ц э ц э р л э г и й н э р х л э г э э р

Д .У д в а л а жи л л а ж б а й с а н юм. Т ө с ө в х ү р э л ц э э г ү й т ө р з а с г а а с

х ү ү х д и й н х о о л н ы з а р д а л ө г ч ч а д д а г г ү й , ц а л и н мө н г и й г 4, 5-н

с а р а а р ч т а в и х г ү й ц а л и н г и й н о р о н д а р х и х ү р т э л ө г ч б а й с а н . Э н э

жи л ү ү д э д ма н а й х а мт о л о н т у с л а х а ж а х у й х ө г жү ү л э н ө ө р с д и й н

ма л а а х ү н с э н д х э р э г л э ж а жи л л а с а н ы ү р д ү н д ц э ц э р л э г и й н ү й л

а жи л л а г а а г н э г ө д ө р ч т а с л а л д у у л а л г ү й т э р ү е и й г д а в ж г а р с а н

юм. Ин г э ж а жи л л а с н а а р ма н а й ц э ц э р л э г н ь 2011 о н д “Х ү ү х д э д

э э л т э й ” б а й г у у л л а г а а р 2012 о н д с у мын т э р г ү ү н и й б а й г у у л л а г а а р

т у с т у с ша г н а г д а ж б а й жэ э .

2015 о н д 50 х ү ү х д и й н ө р г ө т г ө л ши н э э р б а р и г д а ж о д о о г о о р 100

х ү ү х д и й г с у р ч х ү мү ү жү ү л э х т а а т а й о р ч и н н ө х ц ө л б ү р д ү ү л э н

а жи л л а ж б а й н а . 2016 о н о о с э р х л э г ч э э р Б . С о л ь х ү ү , Б а г ша а р Ц.

На р а н т у я а , Ж. От г о н жа р г а л , Д .От г о н жа р г а л , Б .Ал т а н з у л , т у с л а х

б а г ша а р Д .Цэ ц э г жа р г а л , Э . Б а т т у у л , Д .От г о н ч имэ г , .М. Ал т а н т у я а ,

Ня р а в а а р Ш.С а й н б и л э г , Т о г о о ч о о р Д .С а р а н т у я а , Ш. Т у я а

Ү й л ч л э г ч э э р Я . Мө н х ц э ц э г , С а х и у л а а р Б . Б а т мө н х , Ма ши н и с т а а р

А .Ня мд а в а а , н я г т л а н г а а р Д . Мө н х т у у л г э с э н 16 х ү н и й

б ү р э л д э х ү ү н т э й г э э р ү й л а жи л л а г а г а а я в у у л ж б а й н а .

Page 19: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

19

2016-2017 о н ы х и ч э э л и й н жи л д 4 б ү л э г х и ч э э л л э ж н и й т 128

х ү ү х д и й г х ү л э э н а в ч ү й л а жи л л а г а а г а а я в у у л ж б а й н а .

С ӨНХ -и й н х а мр а н с у р г а л т жи л э э с жи л д

1.5-2% а х иж,áа г а н а с н ы х ү ү х д и й н

х ө г жл и й н т ү в ши н г и й н ү н э л г э э г

б о л о в с р о íг у й б о л г о н а жи л л а ж б а й н а .

2013 о н д о р о н н у т г и й н х ө г жл и й н

с а н г а а с 18 с а я т ө г р ө г и й н г ү н ө р ми й н

х у д а г , н о м х ө т ө л б ө р и й н х ү р э э н д 2 с а я

т а г р а г и й н н о м а в ч ц э ц э р л э г и й н б ү х

б ү л г ү ү д и й г н о мо о р х а н г а л а а . 2014 о н д б о л о в с р о л ын я а мн а а с 20

г а р у й с а я т ө г р ө г ө ө р ц э ц э р л э г и й н х а т у у э д л э л , х ү ү х д и й н ши р э э

с а н д а л , ц а х и л г а а н х э р э г с э л н э г х о ё р д у г а а р х о о л н ы т о г о о ,

ц а х и л г а а н жи г н ү ү р ма х н ы ма ши н х ө р г ө г ч х ө л д ө ө г ч б у д а а а г ша а г ч ,

к о мь п ют е р , х э в л э г ч п р и н т е р г э х мэ т г а л т о г о о н ы и ж б ү р э н ши н э

т е х н и к х э р э г с э л б о л о н ц а х и л г а а н т ө г ө л д ө р х у у р , я ма а х а й

х ө г жи мө ө р х а н г а л а а .

Page 20: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

20

С у р г у у л и й н н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э

Да в у у т а л С у л т а л

Ни й г ми й н ү й л ч и л г э э жи г д х ү р т э э мжт э й т ө л ө в л ө г д ө н х э р э г жи ж б а й г а а

Б о л о в с о н х ү ч н и й х а н г а мж с а й н

Т е х н и к т о н о г т ө х ө ө р ө мж з о х и х т ү в ши н д х а н г а г д с а н

У д и р д л а г ын т о г т в о р т о й б а й д а л

Ү й л а жи л л а г а а я в у у л а х з о р и у л а л т ын б а й р т а й

Х ү н а мын т о о ц ө ө н ши л жи л т х ө д ө л г ө ө н и х т э й

Х у у л ь э р х з ү й н мэ д л э г д у т ма г

Т ө с в и й н х ү р э л ц э э х а н г а л т г ү й

Т ө р и й н ү й л ч и л г э э н и й т е х н и к и й н б о л о мж му у

Ир г э д и й н н и й г ми й н и д э в х и с у л

Б э л э н ч л э х с э т г э л г э э б и й б о л с о н

Х ө г жл и й н х э т и й н б о л о н у р т х у г а ц а а н ы т ө л ө в л ө г ө ө б а й х г ү й

Ажл ын б а й р б а й х г ү й , а жи л г ү й д э л и х

Он 2009о н

2010о н

2011о н

2012о н

2013о н

2014о н

2015 о н

2016 о н

2017 о н

ЦЭ ЦЭ Р ЛЭ Г Х а мр а г д в а л з о х и х х ү ү х э д

220 213 212 239 239 300 345 357 367

Х а мр а г д с а н х ү ү х э д

135 121 120 120 120 223 222 223 225

Ши н э э р э л с с э н х ү ү х э д

28 28 24 30 28 55 49 38 55

ДУНД С У Р Г У У ЛЬ Х а мр а г д с а н х ү ү х э д

310 318 309 266 266 246 266 288 288

ү ү н э э с : Ма л ч дын х ү ү х э д

199 201 188 137 121 134 151 156 157

Ши н э э р э л с с э н х ү ү х э д

40 30 32 27 32 38 41 40 30

С у р г у у л ь з а в с а р д с а н х ү ү х э д

0 0 0 0 0 0 0 0 0

С у р л а г ын с т а н д а р т х а н г а л т /%/

С т -85,0 АВ -32,1

С т -93,0АВ -39,2

С т -91,2 АВ -34,0

С т -93,3 АВ -38,4

С т -98,0 АВ -34,0

С т -100,0 АВ -

74,0

С т -100,0 АВ -

70,0

С т -100,0 АВ -

76,0

С т -100,0 АВ -77,0

До т у у р б а й р н ы х ү ү х э д

91 88 90 90 87 78 86 90 94

Page 21: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

21

Б о л о мж Б э р х шэ э л

Т ө р ө л б ү р и й н т ө с ө л х ө т ө л б ө р х э р э г жи х

Б а й н г ын ц а х и л г а а н ы э х ү ү с в э р т э й

Г а р у т а с н ы с ү л жэ э н д х о л б о г д с о н

Х а р з а мт а й а й ма г т о й р х о н б а й р л а л т а й

Мэ д л э г б о л о в с р о л о о т о г т в о р т о й д э э шл ү ү л э х б о л о мжт о й

Мэ д э э л л и й н о л о н с у в г а а р мэ д э э л э л а в а х н ө х ц ө л б ү р д с э н

Б ү с ч и л с э н х ө г жл и й н ү з э л б а р и мт л а л т о д о р х о й б у с

З а м х а р г у й му у т у л х ө д ө ө г и й н и р г э д э д жи г д ү й л ч и л г э э ү з ү ү л э х э д х э ц ү ү

Ма л ын х у л г а й и х б а й г а а н ь ма л ч дын а мь жи р г а а н д н ө л ө ө л д ө г

Ир г э д а л б а н ё с н ы ши л жү ү л э г г ү й г э э р х ү ү х д э э У л а а н г о мын с у р г у у л и у д а д с у р а л ц у у л ж б а й г а а н ь с у р г у у л и й н х ү ү х д и й н и р ц э д с ө р г ө ө р н ө л ө ө л ж б а й г а а

Цэ ц э р л э г и й н н ө х ц ө л б а й д л ын с у д а л г а а

ÄÀÂÓÓ ÒÀË

Ñóðãàëòûí îð÷èí á¿ðäñýí

Ãýð öýöýðëýãòýé

Îðîí íóòãèéí äýìæëýã ñàéí

Ýöýã, ýõ, áàãø íàðûí õàìòûí

àæèëëàãàà ñàéí

Õàòóó ýäëýë ñàéí

Ца х и л г а а н т о н о г

т ө р ө ө р ө мжө ө р

х а н г а г д с а н

100% мэ р г э жл и й н

б а г шт а й

К о мь п ют е р х э р э г с л э э р

х а н г а г д с а н

Г ү н ө р ми й н х у д а г т а й

о р ч н о о н о г о о р у у л а х

б о л о мжт о й

ÑÓË ÒÀË

Х у у ч и н б а й р ыг а ши г л а х

б о л о мжг ү й б о л с о н

Г а д н а д о т н о т о г л о о м

х а н г а л т г ү й

Ин т е р н е т и й н шу г а м

шү л жэ э н д х о л б о г д о о г ү й

ÁÎËÎÌÆ

Òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ

áîëîìæòîé

ÁÝÐÕØÝÝË

Õàìðàíñóðãàõ õ¿¿õäèéí èõýíõ

õóâü íü õºäººä àìüäàðäàã

Page 22: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

22

×àíàðòàé õîîë, õ¿íñýýð õàíãàõ

îðîí íóòãèéí áîëîìæ ñàéí

С о ё л ын ү й л ч и л г э э С а г и л с у мын с о ё л ын т ө в н ь а н х 1945 о н д У л а а н

г э р н э р т э й г э э р б а й г у у л а г д а ж э р х л э г ч э э р н ь Б .Б а л г а н жа в г э д э г

х ү н а жи л л а ж б и ч и г ү с г и й н б а г ш х и й ж к и р и л , у й г а р жи н мо н г о л ү с э г

з а а ж б а й жэ э .Т э р У ч и р т а й г у р в а н т о г о й жү жи г н а й р у у л а н т а в ь ж

о л о н т ү мэ н д х ү р г э ж б а й л а а .а н х н ы х ө г жи мч н э э р Б .Цэ жи н а жи л л а ж

п и г т р а л ь х ө г жим т о г л у у л ж с о н и р х у у л ж б а й с а н .1950 о н д к л у б б о л ж

ө р г ө жи н э р х л э г ч э э р Ө.Ма н жи л ,н о мын с а н г и й н э р х л э г ч э э р

Б .Т ү мэ н б а я р ,а н х н ы к и н о ме х а н и к ч а а р Ү р д э э н а р а жи л л а ж б а й жэ э .

1964 о н д с у мын с о ё л у р л а г и й н 10 х о н о г У л а а н г о мд б о л ж Б ..Г э н д э н

Ал т а н г а д а с о д о н г о о р ,Б .Т ү мэ н б а я р , Н .Цэ ц э г с ү р э н н а р ша л г а р ч

а й мг и й н т е а т р т д у у ч н а а р , х ө г жимч н э э р а жи л л а с а н б а й н а .1983 о н д

С о ё л х ө д ө л мө р и й н х а мт л а г б а й г у у л а г д а ж а х л а г ч н ь Ц .Э н х ч и мэ э ,

жо л о о ч о о р Д .Анжа а н а р а жи л л а н х ө д ө ө г и й н и р г э д э д с о ё л ын

ү ыл ч и л г э э г шу у р х а й х ү р г э ж б а й л а а . 1990 о н д с у м д у н дын с о ё л ын

т ө в б о л о н ө р г ө жи жэ э .С о ё л ын т ө в и й н з а х и р а л а а р Ц .Э н х ч и мэ э

а жи л л а ж ши н э б а р и л г а т е х н и к х э р э г с л э э р х а н г а ж ү р б ү т э э л т э й

а жи л л а с а н юм. Од о о с о ё л ын т ө в и й н э р х л э г ч э э р С .Т ү мэ н д э л г э р ,

х ө г жми й н б а г ша а р Д .Дэ мб э р э л н я м,б ү жг и й н б а г ша а р Э .Б а т -Э р д э н э ,

н о мын с а н ч а а р Э .Э н х ц э ц э г н а р а жи л л а д а г .2007 о н о о с ү й л ч и л г э э н и й

п у р г о н а в т о ма ши н т а й б о л ж и р г э д э д ү й л ч и л ж б а й н а .

2013 2014 2015 2016 2017

З о х и о н б а й г у у л с а н у р л а г , у р а н с а й х н ы а р г а х э мжэ э

106 96 60 65 71

Х а мр а г д с а н х ү н 8071 11171 8549 8839 9601 Но мын с а н г а а р ү й л ч л ү ү л с э н х ү н

725 765 1133 1296 2108

Но мын фо н дын б а я жи л т 154ш 183 298 467 Ши н э э р н о м х у д а л д а н а в с а н б а й д а л

100,0 634.7 30,0 18,0 1005,0

С о ё л ын б а й г у у л л а г ын н ө х ц ө л б а й д л ын

с у д а л г а а

Да в у у т а л С у л т а л

Page 23: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

23

Мэ р г э жл и й н б о л о в с о н х ү ч н э э р

х а н г а г д с а н

Ик и л х у у р ын иж б ү р э н

з э мс э г т э й

Ир г э д и й н у р л а г и й н а в ь я а с

з о х и х т ү в ши н д х ө г жс ө н

Но мын фо н д а р в и н т а й / х у у ч и н /

У р л а г и й н х у в ц а с н ы х а н г а л т

б а й х г ү й

Т е х н и к х э р э г с э л му у д с а н

а ши г л а л т ын х у г а ц а а д у у с с а н

Му з е й н б а й р г ү й

Б о л о мж Б э р х шэ э л

Ар дын у р л а г и й н

а в ь я а с т а н г у у д т а й

Ну т г и й н а л д а р т а й д у у ч и н

,мэ р г э жи л т э н г ү ү д т э й

Ор о н н у т г и й н му з е й н

ү з мэ р ү ү д т э й

К о мп ь ют р г ү й , и н т е р н е т э д

х о л б о г д о о г ү й

С а н д а л , т а й з , г э р э л т ү ү л э г ,

х у в ц а с , ц о н х ,ши л , ма ши н

х у у ч и р с а н а ши г л а л т ын

х у г а ц а а д у у с с а н

Э р ү ү л мэ н д и й н ү й л ч и л г э э .С а г и л с у мын х ү н э мн э л э г н ь 1937 о н д

б а й г у у л а г д с а н .1973 о н д х ү н и й и х э мч и й н с а л б а р н ь а н х э г г э р т э й , 3

о р т о й т ү р к у р с ын э мч т э й б а й с а н б о л 1986 о н о о с о д о о г х ү р т э л 20

г а р у й э мч а жи л ч и н т а й , т ү р г э н т у с л а мжи й н ма ши н ,2004 о н о о с

э мн э л э г и й н ши н э б а й р , о р ч и н ү е и й н э мн э л э г и й н б а г а ж

т ө х ө ө р ө мжт э й мэ р г э жл и й н э мч б о л о в с о н х ү ч и н т э й г э э р , 8 о р б ү х и й

145 к м р а д и у с т 2275 х ү н а мд э мн э л э г и й н т у с л а мжи й н ү й л ч и л г э э ,

у р ь д ч и л а н с э р г и й л э х а р г а х э мжэ э г ү з ү ү л ж б а й н а . Т у с с а л б а р т и х

э мч 2, э х б а р и г ч 1, у г а а г ч ү й л ч л э г ч 1, э ми й н с а н ч 1, с у в и л а г ч 4,

б а г и й н э мч 4, жо л о о ч 1, т о г о о ч 1 ма ши н и с т 4 б ү г д 27 о р о н

т о о т о й г о о р ү й л а жи л л а г а а я в у у л ж б а й н а . С ү ү л и й н 20 жи л и й н т у р ш

э х и й н э н д э г д э л г а р а а г ү й н ь б и дн и й а жл ын б а г а г ү й а мжи л т юм.

Эмн э л г и й н х а мт о л н ы а жл ын г о л ч и г л э л н ь Мо н г о л у л с ын

з а с г и й н г а з р а а с б а т а л ж г а р г а с а н ү н д э с н и й х ө т ө л б ө р ү ү д и й г

х э р э г жү ү л э х с у р т а л ч и л а х х ү н а мыг а л и в а а ө в ч н ө ө с у р ь д ч и л а н

с э р г и й л э х ү й л а жи л л а г а а , э р ү ү л а ж т ө р ө х з а н ү й л д с у р г а ж

т ө л ө в шү ү л э х я в д а л б о л ж б а й н а .

Ү з ү ү л э л т 2011 о н

2012 о н

2013 о н

2014 о н

2015 о н

2016 о н

2017 о н

Амб у л а т о р ын ү з л э г 4641 5785 5209 6424 5334 6171 6721

Эмч л э г д с э н х ү н 2239 2300 2267 2832 1796 2368 2480

Page 24: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

24

Ши н э э р т ө р с ө н х ү ү х э д

65 74 71 59 62 54 66

1000 а мь д т ө р ө л т ө н д н о г д о х 0-1 н а с н ы х ү ү х д и й н э н д э г д э л

0 0 0 76.9 0 300 1

Ни й т н а с б а р а л т 14 12 15 14 7 12 11

Х а л д в а р т ө в ч н ө ө р ө в ч л ө г с ө д

29 29 4 25 4 24 9

Х ү н э мн э л э г и й н н ө х ц ө л б а й д л ын с у д а л г а а .

Да в у у т а л С у л т а л

Дэ д б ү т э ц с а й н х ө г жс ө н Мэ р г э жл и й н б о л о в с о н

х ү ч н э э р х а н г а г д с а н

Эмн э л э г и й н ши н э б а й р т а й

б о л с о н

Х ө д ө ө г и й н э х ч ү ү д и й г х ү л э э н

а в а х , а ма р жу у л а х , а мр а а х

б о л о мжт о й

Б а г у у д н ь а л с л а г д с а н

Б о л о в с о н х ү ч н и й

с а н а а ч л а г а х а р и у ц л а г а

ша а р д л а г ын х э мжэ э н д

х ү р э э г ү й

Б о л о мж Б э р х шэ э л

Өө р с д и й н х ү ч и й г д а й ч л а н

б ү т э э н б а й г у у л а л т х и й х

Х о л б о о н ы с ү л жэ э г ө р г ө н

а ши г л а х б о л о мжт о й

Өр ө ө т а с а л г а а н ы х ү р э л ц э э му у

Ажи л л а х х ү ч н и й н ө ө ц д у т ма г

Б а й г а л ь о р ч ны ө н ө ө г и й н н ө х ц ө л б а й да л С а г и л с у м н ь ө н д ө р у у л ын , б э с р э г у у л ын , т о л г о дын , г о в ь х э э р и й н

г э с э н х э в ши нжи д х а ма а р а г д д а г . Б а й г а л и й н у н а г а н т ө р х ө ө

х а д г а л с а н ү з э с г э л э н т б о л о н д у р с г а л т г а з р у у д т х й . Мө н д э л х и й н

“у л а а н н о м”-д о р с о н н э г з ү й л х ө х т ө н -и р в э с , мо н г о л ын “у л а а н н о м”-

д о р с о н 6 з ү й л а мь т а н -а р г а л ь х о н ь , я н г и р я ма а , б а д а н г а х ү д э р ,

а л т а й н х о й л о г , х а л и у н б у г а , с у у с а р , з э р л э г г а х а й з э р э г а мь т а д ,

175 з ү й л и й н жи г ү ү р т э н а мь д а р д а г а н а мь т н ы ө л г и й б о л с о н н у т а г

юм. С а г и л с у м н ь х у у р а й х э э р и й н б ү с э д о р шд о г э х г а з р ын э р с т э с ,

х у у р а й в т а р у у р а мь с г а л т а й . З у н ы у л и р а а л д а г а а р т 33-38 х э м,

х ө р с ө н д 53-58 х э м х ү р ч х а л а х б а ө в ө л д д у н джа а р 35-40 х э м

х ү й т э р ч , 35-40 у д а а ц а с а н б о л о н шо р о о н шу у р г а шу у р д а г . С а г и л

с у мын о й н с а н б ү х и й г а з а р 11890 г а т а л б а й т а й . Жи л д д у н джа а р

1800м .к у б мо дыг х э р э г л э э б о л о н т ү л ши н д х э р э г л э ж б а й н а .

Page 25: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

25

С а г и л с у мын б а й г а л ь , о р ч н ы н ө х ц ө л б а й д л ын ши нжи л г э э

Да в у у т а л С у л т а л

Аши г т ма л т ма л ын н ө ө ц и х т э й

Эми й н у р г а ма л э л б э г

Б а й г а л и й н а я л а л жу у л ч л а л

х ө г жү ү л э х

Х о в о р а н а мь т а н т а й ,

Р а ша а н у с , б у л а г ша н д э л б э г т э й

Б а й г а л и й н ү з э с г э л э н т г а з р у у д т а й

Ой мо д н ы н ө ө ц б а г а с ч

б а й г а а

Цө л жи л т н э мэ г д э ж

б а й г а а

Б э л ч э э р и й н д а а ц

х э т э р с э н

Б о л о мж Б э р х шэ э л

Ая л а л жу у л ч л а л , у у л ын с п о р т

х ө г жү ү л э х Ца с и х у н а д а г

Р а ша а н с у в и л а л х ө г жү ү л э х

С п о р т а г н у у р х ө г жү ү л э х

Ца н а , ч а р г а н ы с п о р т ыг х ө г жү ү л э х

Ой мо д н ы х у у л ь б у с

а ши г л а л т

Ой н н ө х ө н с э р г э э л т

х а н г а л т г ү й

Б э л ч э э р и й н х о р т о н

ша в ь ж и х т э й

С а г и л с у мын с т р а т е г и й н а ч х о л б о г до л б ү х и й б ү т э э г д э х ү ү н ,

ү й л ч и л г э э .

Х ө г жл и йн т э р г ү ү л э х ч и г л э л ,н ө ө ц б о л о мжид т у л г у у р л а с а н

да р а а х б ү т э э г дэ х ү ү н ү й л ч и л г э э г х ө г жл и й н с т р а т е г и й н а ч

х о л б о г до л б ү х и й б ү т э э г д э х ү ү н ү й л ч и л г э э г э ж н э р л э ж б а й н а .

Page 26: УВС АЙМГИЙН САГИЛ СУМЫН ... - uvs.nso.mn 1.pdf · хөгжүүлэхэд сайн нөлөөтэй боловч цаг агаар хүндэрсэн үед тэжээлийн

26

ОЮУНЛАГ ИРГЭДДЭЭ ТУЛГУУРЛАН БАЙГАЛИЙН АЯЛАЛ

ЖУУЛЧЛАЛ,ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, ГАЗАР ТАРИАЛАН ХӨГЖСӨН, МАЛ АЖ

АХУЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛЭЭР АЙМАГТАА ТЭРГҮҮЛЭХ БҮСИЙН ТӨВ СУМ БОЛНО.