std. 12th hindi book (notes)...¬eÀ. meer

efnboer ³egJekeÀYeejleer

yeejnJeeR keÀ#ee

No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio Video Cassettes or electronic, mechanical including photocopying; recording or by any information

storage and retrieval system without permission in writing from the Publisher.

Published by

Target PUBLICATIONS PVT. LTD. Shiv Mandir Sabhagriha, Mhatre Nagar, Near LIC Colony, Mithagar Road, Mulund (E), Mumbai - 400 081 Off.Tel: 022 – 6551 6551 Email: [email protected] Website: www.targetpublications.org

Price : ` 180/-

Printed at: Repro India Ltd. Mumbai - 400 013

©Target Publications PVT. LTD. All rights reserved

Edition: June 2014

[e@. megµeeruee Heeue(M.A. B.Ed. Ph.D)

M. S. University, Baroda

ue#ceerosJeer meent (M.A. B.Ed.)

Mumbai University

efnboer ³egJekeÀYeejleer

yeejnJeeR keÀ#ee

cenejeä^ jep³e ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe ceb[U, HegCes (2013 – 2014) kesÀ Heeþd³e¬eÀce SJeb Heeþd³eHegmlekeÀ Hej DeeOeeefjle

TEID : 722

JewefMeä iegCeJellee :

• keÀ#ee 12 JeeR kesÀ veJeervelece ÒeµveHe$e kesÀ ÒeeªHe Hej DeeOeeefjle~

• Heeþd³eHegmlekeÀ ceW Òe³egkeÌle meYeer DeefveJee³e& ÒeµveeW keÀe meceeJesµe~

• Òel³eskeÀ ieod³eKeC[ SJeb Heod³eKeC[ kesÀ efueS meìerkeÀ meejebµe~

• DeY³eeme kesÀ efueS DeHesef#ele Òeµve Deewj Gef®ele Gllej

• J³eekeÀjCe mebyebOeer ÒeµveeW kesÀ GoenjCe kesÀ meeLe meìerkeÀ mejue Gllej~

• Heeþd³eHegmlekeÀ ceW efveefnle meYeer Òeµve * mes jsKeebefkeÀle

• Òel³eskeÀ Heeþ kesÀ Deble ceW `%eeve peeBef®eS' ÒeµveHe$e

• Deeoµe& ÒeµveHe$e

• 2014 kesÀ yees[& ÒeµveHe$e keÀe meceeJesµe

ÒemleeJevee

efÒe³e íe$eieCe! yeejnJeeR keÀ#ee kesÀ veJeervelece Heeþd³e¬eÀce Hej DeeOeeefjle Òemlegle HegmlekeÀ DeeHekesÀ mece#e HengB®eeles ngS nces Del³eble meblees<e keÀer

DevegYetefle nes jner nw~ efJeod³eeLeea peerJeve GlmegkeÀlee SJeb efpe%eemee mes Yeje ngDee neslee nw~ cesjs H³eejs íe$eieCe DeeHekesÀ DeLeen HeefjÞece keÀes meeLe&keÀ yeveeves

kesÀ efueS, DeeHekeÀer cebµee kesÀ DevegªHe Òemlegle ceeie&oµe&ve HegeqmlekeÀe DeeHekeÀes meeWHevee ®eenles nQ~ efpemekeÀes Heæ{keÀj DeeHe De®ís DebkeÀ ÒeeHle

keÀj mekeWÀies~ Heeþd³e HegmlekeÀ Deewj Hejer#ee-ÒeCeeueer kesÀ Deveg©He ceeie&oµe&ve HegeqmlekeÀe keÀe Òemlegle mebmkeÀjCe veJeerve ÒeeªHe, Heeþdîe HegeqmlekeÀe kesÀ

mJeeO³ee³e kesÀ DevegªHe * 120, 100, 80 SJeb 60 µeyoeW ceW ÒeµveeW kesÀ Gllej, ieod³eKeC[ SJeb Heod³eKeC[ Hej DeeOeeefjle ÒeµveeW kesÀ Gllej, µeyoeLe&,

cegneJejs, keÀneJeleW, HetjkeÀ Heþve SJeb êgleJee®eve keÀe meceeJesµe efkeÀ³ee ie³ee nw~

* Òel³eskeÀ Heeþ kesÀ Deble ceW `%eeve peeBef®eS' ÒeµveHe$e keÀe meceeJesµe efkeÀ³ee ie³ee nw~ * uesKeve efJeYeeie kesÀ Debleie&le efveyebOe uesKeve, He$euesKeve, efJe%eeHeve, meejebµe uesKeve SJeb ieod³e DeekeÀueve keÀes Yeer YejHetj meeceûeer kesÀ

meeLe yengle ner met#celee mes Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~ * J³eekeÀjCe kesÀ Debleie&le JeekeÌ³eYeso, meb%ee, efJeµes<eCe, ef¬eÀ³ee kesÀ keÀeue, cegneJejs SJeb JeekeÌ³e µegodefOekeÀjCe Fl³eeefo keÀes YejHetj

GoenjCeeW kesÀ meefnle J³eeK³eeef³ele efkeÀ³ee ie³ee nw~ nces Kegµeer nw efkeÀ veJeerve Heeþd³e HegmlekeÀ Hej DeeOeeefjle Òemlegle ceeie&oµe&ve HegeqmlekeÀe íe$eeW keÀes Hejer#ee GHe³eesieer meeefyele nesieer~ Fve meYeer HeefjJele&veeW keÀes O³eeve ceW jKeles ngS, nceves HetCe& HegmlekeÀ keÀer j®evee keÀjves keÀer meeLe&keÀ keÀesefµeµe keÀer nw~

Deeµee nw, ³en HegmlekeÀ jes®ekeÀ, mlejer³e Deewj ÒeceeefCekeÀ yeveW, FmekesÀ efueS DeeHekesÀ megPeeJeeW keÀer Òeleer#ee jnsieer~

Oev³eJeeo!

ÒekeÀeµekeÀ

ÒeµveHe$e keÀe ÒeeªHe

ieod³e efJeYeeie

Òe.1 De) efvecveefueefKele efJekeÀuHeeW ceW mes mener efJekeÀuHe ®egvekeÀj JeekeÌ³e efHeÀj mes efueefKeS~ 04

Dee) efvecveefueefKele ceW mes keÀesF& SkeÀ ieod³eebµe Heæ{keÀj GmekesÀ veer®es efoS ieS He´µveeW kesÀ Gllej efueefKeS~ (2 ceW mes 1) 04 Òe.2 De) efvecveefueefKele He´µveeW ceW mes efkeÀvneR oes He´µveeW kesÀ Gllej~ (4 ceW mes 2) 08

Dee) efvecveefueefKele ÒeµveeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ He´µve keÀe Gllej ueieYeie 120 µeyoeW ceW efueefKeS~ (3 ceW mes 1) 06

Heod³e efJeYeeie

Òe.3 De) efvecveefueefKele efJekeÀuHeeW ceW mes mener efJekeÀuHe ®egvekeÀj keÀeJ³e efHeÀj mes efueefKeS~ 04

Dee) efvecveefueefKele ceW mes keÀesF& SkeÀ Heod³eebµe Heæ{keÀj GmekesÀ veer®es efoS ieS He´µveeW kesÀ Gllej efueefKeS~ (2 ceW mes 1) 04 Òe.4. De) efvecveefueefKele He´µveeW ceW mes efkeÀvneR oes He´µveeW kesÀ Gllej ueieYeie 60 µeyoeW ceW efueefKeS~ (4 ceW mes 2) 06

Dee) efvecveefueefKele He´µveeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ He´µve keÀe Gllej ueieYeie 80 µeyoeW ceW efueefKeS~ (3 ceW mes 1) 04 Òe.5 De) efvecveefueefKele He´µveeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ He´µve keÀe Gllej ueieYeie 80 µeyoeW ceW efueefKeS~ (3 ceW mes 1) 04

Dee) efvecveefueefKele efJe<e³eeW ceW mes oes efìHHeefCe³eeB efueefKeS~ He´l³eskeÀ efìHHeCeer ueieYeie 60 µeyoeW ces nes~ (4 ceW mes 2) 06

DeLeJee

efvecveefueefKele efkeÀmeer SkeÀ Heeþ keÀe meejebµe ueieYeie meew µeyoeW ceW efueefKeS~ (2 ceW mes 1) Òe.6 De) efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW kesÀ Yeso Hen®eevekeÀj efueefKeS~ (3 ceW mes 2) 02

Dee) keÀes<þkeÀ keÀer met®evee kesÀ Devegmeej keÀeue-HeefjJele&ve keÀjkesÀ JeekeÌ³e efHeÀj mes efueefKeS~ (3 ceW mes 2) 02

F) YeeJeJee®ekeÀ meb%eeSB yeveeFS~ (2 ceW mes 1) 01 efJeµes<eCeªHe yeveeFS~ (2 ceW mes 1) 01

F&) efvecveefueefKele cegneJejeW kesÀ DeLe& efueKekeÀj GvekeÀe JeekeÌ³eeW ceW He³eesie keÀerefpeS~ (4 ceW mes 2) 02

G) efvecveefueefKele JeekeÌ³e µegodOe keÀjkesÀ efHeÀj mes efueefKeS~ (3 ceW mes 2) 02 Òe.7 efvecveefueefKele efJe<e³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efJe<e³e Hej ueieYeie 200 µeyoeW ceW efveyebOe efueefKeS~ (5 ceW mes 1) 10 Òe.8 De) efvecveefueefKele ieod³e Keb[ O³eeve mes Heef{S Deewj Gme Hej DeekeÀueve nsleg HeeB®e Ssmes He´µve lew³eej keÀerefpeS~ 05

efpevekesÀ Gllej SkeÀ-SkeÀ JeekeÌ³e ceW nes~

DeLeJee

GHe³eg&keÌle ieod³e Keb[ keÀe SkeÀ efleneF& (1/3) DeHeves µeyoeW ceW meej efueefKeS~

ye) efvecveefueefKele efkeÀmeer SkeÀ He$e keÀe He´eªHe lew³eej keÀerefpeS~ (2 ceW mes 1) 05

DeLeJee efoS ieS efJe<e³e Hej efJe%eeHeve lew³eej keÀerefpeS~

¬eÀ. Meer<e&keÀ j®eveekeÀej He=<þebkeÀ

ieod³e - efJeYeeie

1 ³egJeeDeeW mes mJeeceer efJeJeskeÀevebo 1

2 me³eeveer yegDee cevvet Yeb[ejer 9

3 µeefve-meyemes megboj ûen iegCeekeÀj cegUs 20

4 ³egJee ¬eÀebefle kesÀ µeesues ceOegkeÀeble 30

5 ³eesi³elee Deewj J³eJemee³e keÀe

®egveeJe ceeOeJejeJe meÒes 41

6 meesvee ceneosJeer Jecee& 51

7 jmee³eve Deewj nceeje He³ee&JejCe Sve. Sue. jeceveeLeved 61

8 SkeÀ cegìdþer íeBJe ceveer<ee kegÀueÞes<þ 70

9 SkeÀ kegÀllee Deewj SkeÀ cewvee npeejerÒemeeo odefJeJesoer 80

10 ce=l³egyeesOe kesÀ kegÀí Deewj #eCe jJeeRêveeLe l³eeieer 91

11 yeeefjµe keÀer jele efceefLeuesµJej 101

Heod³e - efJeYeeie

1 keÀyeerj kesÀ oesns keÀyeerj 112

2 veerefleJe®eve jnerce 119

3 jwoemeyeeveer jwoeme 126

4 legkeÀæ[espeer kesÀ Heo je<ì^meble legkeÀæ[espeer 132

5 Jen leesæ[leer HelLej met³e&keÀbele ef$eHeeþer

`efvejeuee' 139

6 SkeÀ Je=#e keÀer nl³ee kegBÀJej veeje³eCe 146

7 ceeB, yeme ³en Jejoeve ®eeefnS yeeuekeÀefJe yewjeieer 154

8 yegveeF& keÀe ieerle kesÀoejveeLe efmebn 159

9 Je=odOeeSB Oejleer keÀe vecekeÀ nQ DeveeefcekeÀe 165

10 yengle ³eeo Deelee nw p³eesefle J³eeme 172

¬eÀ. Meer<e&keÀ j®eveekeÀej He=<þebkeÀ

êgle - Jee®eve (efJeefJeOee)

1 Deefnbmee keÀer µeeqkeÌle cenelcee ieebOeer 178

2 %eevemeeOevee ÒeYeekeÀj cee®eJes 184

3 ceneve efJeYetefle³eeB jsCet mejved (mebkeÀuekeÀ) 191

4 ³ee$ee peHeeve keÀer cecelee keÀeefue³ee 199

5 KeesF& ngF& Jemleg keÀer Keespe ue#ceerkeÀeble Pee 206

6 nbefmeveer keÀer YeefJe<³eJeeCeer ceveceesnve ceoeefj³ee 212

J³eekeÀjCe-efJeYeeie

1 JeekeÌ³eYeso 219

2 meb%ee 221

3 efJeµes<eCe 223

4 ef¬eÀ³ee kesÀ keÀeue 226

5 cegneJejs 231

6 JeekeÌ³e µegodOeerkeÀjCe 234

uesKeve-efJeYeeie

1 efveyebOe uesKeve 238

2 He$euesKeve 259

3 efJe%eeHeve 274

4 meejebµe uesKeve 278

5 ieod³e DeekeÀueve 282

ÒeMveHe$e

1 vecetvee ÒeµveHe$e - 1 286

2 vecetvee ÒeµveHe$e - 2 291

3 He´µveHe$e : cee®e& -2014 296

Target Publications Pvt. Ltd. ieod³e 01: ³egJeeDeeW mes

1 1

ieod³e - efJeYeeie

mJeeceer efJeJeskeÀevebo

(meved 1863 – 1902 F&.) uesKekeÀ Heefj®e³e : mJeeceer efJeJeskeÀevebo Yeejleer³e mebmke=Àefle Deewj meY³elee kesÀ

Fefleneme ceW SkeÀ cee$e Ssmes efJe®eejkeÀ ngS nQ, efpevneWves Henueer yeej

Yeejleer³e DeeO³eeeflcekeÀ mebHeoe Deewj %eeve keÀes efJeMJe mes Heefjef®ele

keÀje³ee~ Jes mebHetCe& DeO³eeeflcekeÀ HejbHeje kesÀ oeMe&efvekeÀ Deewj %eeveer

jns nQ~ efpevekesÀ ceeO³ece mes meeje mebmeej Yeejle keÀer G®®eleced

oeMe&efvekeÀ efJe®eejOeeje, Jew%eeefvekeÀ mebmke=Àefle Je HejbHeje kesÀ Heéfle

DeekeÀef<e&le ngDee~ Jes Yeejle keÀer Deesj mes efMekeÀeiees keÀer efJeMJeOece&

mebmeo ceW Yeejle keÀe HeéfleefveefOelJe keÀjves Jeeues Henues J³eefkeÌle Les~

SkeÀ efJe®eejkeÀ kesÀ ªHe ceW GvneWves mebHetCe& efJeMJe keÀes DeHeveer Deesj

DeekeÀef<e&le efkeÀ³ee~ SkeÀ meeOekeÀ, iebYeerj oeMe&efvekeÀ, meceepe

mesJekeÀ, megOeejkeÀ Deewj je<ì^YekeÌle kesÀ ªHe ceW mJeeceer peer 21JeeR

meoer kesÀ Yeejle ceW Deepe Yeer ieewjJeeefvJele nQ~ mJeeceer peer keÀe pevce

12 peveJejer meved 1863 ceW keÀesuekeÀelee ceW ngDee~ efJeµJeYej ceW

Yeejle keÀes DeHeves efJe®eejeW mes ieewjJeeeqvJele keÀjvesJeeues mJeeceer peer

39 Je<e& keÀer DeuHeDee³eg ceW meved 1902 ceW mJeie&Jeemeer nes ieS~ ÒecegKe ke=Àefle³eeB : `He´sce³eesie', `%eeve³eesie', `YeieJeeve ke=À<Ce Deewj YeieJeod ieerlee',

`jepe³eesie', `Deelce mee#eelkeÀej: meeOevee Deewj efmeodefOe'~ Heeþ keÀe Godosµ³e : mJeeceer peer osMe kesÀ ³egJeeDeeW keÀes DeeO³eeeflcekeÀ MeeqkeÌle,

DeelceefJeMJeeme, ceveesyeue Deewj meoe®eej kesÀ ceeO³ece mes osMe keÀer

Gvveefle Deewj efJekeÀeme kesÀ efueS Deeies Deeves keÀe DeendJeeve keÀjles

nQ~ Jes l³eeie Deewj mesJee keÀes Yeejle keÀe je<ìêr³e DeeoMe& ceevekeÀj

osMe kesÀ ³egJeeDeeW kesÀ Yeerlej kesÀ Deelceyeue keÀes mebyeesefOele keÀj jns

nQ~ Fme osMe keÀes jepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ,

meebmke=ÀeflekeÀ meYeer lejn keÀer mecem³eeDeeW mes cegefkeÌle efoueeves Je

Yeejle kesÀ pevelee keÀer mesJee keÀjves kesÀ efueS yeeO³e keÀj jns nQ~

meejebµe : mJeeceer peer keÀer ef®eblee : Yeejle kesÀ efJejeì pevemecegoe³e kesÀ meeceves DeHeveer

DeeO³eeeflcekeÀ cegefkeÌle kesÀ DeueeJee Ssmes yengle mes He´Mve nQ efpevnW Hetje

keÀjvee yeekeÀer nQ Deewj ³en HeMve GvekesÀ meeceves jesie, og:Ke,

iejeryeer, efvecee&Ce Je efJekeÀeme mes mebyebefOele nQ~ He´mlegle Heeþ

’³egJeeDeeW mes“ kesÀ ceeO³ece mes efJeJeskeÀevebo FvneR HeMveeW kesÀ nue kesÀ

ªHe ceW Yeejle osMe kesÀ ³egJeeDeeW keÀes osKeles nQ~ osµe kesÀ efueS mJeeceer peer keÀer, ³egJeeDeeW mes DeHes#ee : Fme Heeþ ceW mJeeceer peer, ³egJeeDeeW mes yeeweqodOekeÀ, DeeeflcekeÀ

Deewj DeeO³eeeflcekeÀ MeefkeÌle³eeW kesÀ ceeO³ece mes Yeejleer³e meceepe

Deewj osMe keÀer mesJee kesÀ efueS GvnW He´sefjle keÀjles nQ~ Jes keÀnles nQ

efkeÀ cejles oce lekeÀ iejeryeeW Deewj Heo-oefueleeW kesÀ efueS menevegYetefle

ner ³egJeeDeeW kesÀ DeeoMe& JeekeÌ³e nesves ®eeefnS~ DeeHemeer yewj,

Jewcevem³e Deewj F&<³ee Je Deeuem³e keÀes íesæ[keÀj Jes ³egJeeDeeW mes

mebieþveelcekeÀ ªHe mes SkeÀ efJe®eej kesÀ Heéfle Hetjer efve<þe, meceHe&Ce

Deewj F&ceeveoejer kesÀ meeLe pegæ[ves kesÀ efueS keÀnles nQ Deewj veweflekeÀ

cetu³eeW mes ¢æ{lee kesÀ meeLe Deeies DeekeÀj Gmes peceerve Hej DeekeÀej

osves kesÀ efueS Òesefjle keÀjles nQ~ µeyoeLe& : Deveg<þs³e DeeJeM³ekeÀ~

*DeHeéflenle DeHeÝeeefJele, DebkegÀMe~

DeJeveefle Gvveefle ve nesvee, efHeíæ[vee~

DeJeuebefyele DeeefÞele~

Dee®ívve {BkeÀe ngDee, efíHee ngDee~

GlHeerefæ[le efpemes Heeræ[e ³ee keÀ<ì HengB®ee³ee ie³ee nes~

Gvcellelee ceve ceW Deeves Jeeuee DeeJesie, veMes ceW ®etj

01 ³egJeeDeeW mes

Target Publications Pvt. Ltd. Std. XII: Hindi

2

keÀe³ee&efvJele He´®eueve ceW ueevee~

ke´tÀj ceve mes keÀþesj, efnbmekeÀ, efveo&³eer~

iele& ie[d{e, ojej~

ogo&Mee ogjeJemLee, ogie&efle~

*efveefo&<ì yeleuee³ee ngDee, efveeqM®ele efkeÀ³ee ngDee~

*efveYeeakeÀlee efve[jlee

Heo-oefuele HewjeW mes jeQos ngS, pees Dev³ee³e menles

nes~

*Hegve©lLeeve efHeÀj mes Gþvee, veJeefvecee&Ce~

ceæ{vee LeesHevee~

*ceneceefnceeefvJele ceneve iegCeeW mes ³egkeÌle~

mHebove kebÀHeve, Oeæ[keÀve~

*meceef<ì meecetefnkeÀlee~

efmebnlegu³e efmebn kesÀ meceeve~

*efmebnefJeke´Àce ye®®eeW keÀer n<e&OJeefve, meenme~ *cegneJejs kesÀ DeLe& Deewj JeekeÌ³eeW ceW Òe³eesie :

1. HewjeW Hej Keæ[e nesvee: mJeeJeuebyeer yevevee~

efJepe³e keÀer mejkeÀejer veewkeÀjer ueieles ner, ceelee-efHelee ves

jenle keÀer meeBme ueer efkeÀ Jen Deye DeHeves HewjeW Hej Keæ[e nes ie³ee~

2. HewjeW Hej ueesìvee: MejCe ceW Deevee, efieæ[efieæ[evee~

veewkeÀjeveer keÀes ueiee efkeÀ ®eesjer HekeÀæ[er ieF& µeerIe´ ner Jen

ceeueefkeÀve kesÀ HewjeW ceW ueesì ieF&~

mJeeO³ee³e *He´.1. efvecveefueefKele ÒeµveeW kesÀ Gllej ueieYeie 120 µeyoeW

ceW efueefKeS :

1. mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer ves Yeejle kesÀ Hegve©lLeeve kesÀ efueS efkeÀme MeeqkeÌle keÀes DeefOekeÀ cenllJeHetCe& ceevee nw Deewj keÌ³eeW?

Gllej: mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer keÀe keÀnvee nw efkeÀ Fme osMe

keÀer ogo&Mee SkeÀ ef®ebleveer³e efJe<e³e nw~ GvnW efJeMJeeme nw

efkeÀ veF& Heeræ{er kesÀ odJeeje osMe keÀe Hegve©lLeeve nes mekeÀlee

nw~ uesefkeÀve GvekeÀe ceevevee nw efkeÀ YeejleJe<e& kesÀ

Hegve©lLeeve kesÀ efueS MeejerefjkeÀ MeeqkeÌle keÀer DeHes#ee Deelcee

keÀer MeeqkeÌle DeefOekeÀ cenllJeHetCe& nw~

Deelcee keÀer MeeqkeÌle kesÀ odJeeje ner Yeejle keÀe

Hegve©lLeeve nesiee~ mJeeceer peer kesÀ Devegmeej je<ì^ kesÀ

GlLeeve kesÀ efueS Deelcee keÀer MeeqkeÌle mes ceveg<³e

MeeqkeÌleMeeueer yevesiee~ GmekesÀ ceve ceW Deelceyeue, meenme,

efnccele Deewj ¢æ{mebkeÀuHe keÀe meb®eej nesiee Deewj ³en ye[s

mes ye[s ue#e keÀes meeOe uesiee~ GvekesÀ Devegmeej Deelcee keÀer

ner MeeqkeÌle mes Yeejle kesÀ ueesie keÀefþve mes keÀefþve yeeOee keÀe

#eCe ceW Heej Hee ueWies~

GvekeÀe ceevevee nw efkeÀ Deelcee keÀe mee#eelkeÀej

nesves mes ceveg<³e cee$e mJeeLe&, F&<³ee&, Ie=Cee, ueesYe, HeéfleMeesOe

Deewj DenbkeÀej pewmes DeJeiegCeeW mes cegkeÌle nes peeSiee, Deewj

GmekesÀ Yeerlej meejs mebmeej kesÀ Heéfle Hesce GlHevve nesiee,

Deewj Jen HeéCeer cee$e keÀer mesJee ceW lelHej nesiee~

mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer ves Yeejle kesÀ Hegve©lLeeve kesÀ

efueS Deelcee keÀer µeeqkeÌle keÀes DeefOekeÀ cenllJeHetCe& ceevee

nw~ keÌ³eeWefkeÀ mJeeceer peer Deelcee keÀer MeeqkeÌle ceW ner ®eefj$e

keÀe efJekeÀeme osKeles nQ~ 2. ’³egJeeDeeW mes“ Heeþ Deepe kesÀ ³egJekeÀeW kesÀ meeceves

DeeoMe& He´mlegle keÀjlee nw mHe<ì keÀerefpeS? [Feb. 2014]

Gllej: ’³egJeeDeeW mes“ Heeþ Yeejle kesÀ ³egJekeÀeW kesÀ meeceves

meyemes yeæ[e DeeoMe& l³eeie Deewj mesJee keÀe jKelee nw~ Fme

efveyebOe ceW mJeeceer peer veF& Heeræ{er kesÀ veJe³egJekeÀeW kesÀ ®eefj$e

Deewj J³eefkeÌlelJe keÀes Deelcee kesÀ mee#eelkeÀej Deewj GvekesÀ

DeeO³eeeflcekeÀ efJekeÀeme kesÀ ceeO³ece mes yeveevee ®eenles nQ~

mJeeceer peer ’³egJeeDeeW mes“ Heeþ kesÀ ceeO³ece mes ³egJekeÀeW kesÀ

meeceves Fme je<ì^ kesÀ Heéfle mebHetCe& meceHe&Ce, l³eeie, mesJee,

oerve-ogefKe³eeW kesÀ Heéfle DeepeerJeve menevegYetefle jKeves keÀe

DeeoMe& jKeles nQ~ mJeeceer peer ³egJekeÀeW mes keÀnles nQ meowJe

DeHeves ue#³e keÀer Deesj ye{les jnvee, keÀneR ©keÀves keÀer

DeeJeM³ekeÀlee keÀleF& veneR nw~ mJeeceer peer ³egJekeÀeW mes

F&MJej kesÀ Heéfle efvejblej DeemLee jKeles ngS efkeÀmeer lejn

keÀer ®eeueyeepeer veneR efoKeeves keÀe Deeień keÀjles nQ~

yeefukeÀ He´sce mes ueesieeW kesÀ efoue efpeleves neWies~ He´sce,


3 3

menveMeeruelee Deewj mecePeewleeJeeoer ¢ef<ìkeÀesCe DemebYeJe

keÀe³e& keÀes Yeer mebYeJe yevee oslee nw~

Jes ³egJekeÀeW kesÀ meeceves meeje peerJeve Fme je<ì^ kesÀ

peve keÀer mesJee ceW ueieeves keÀer Heéfle%ee uesves keÀe DeeoMe&

jKeles nQ~ 3. efJeJeskeÀevebo peer ves ³egJeeDeeW Hej keÀewve-meer efpeccesoejer

meeQHe oer nw? Gllej: Deepe keÀe ³egJekeÀ DeelceHejkeÀ nes ie³ee nw~ Jen

DeHeves DeeHe ceW ner peerlee nw~ uesefkeÀve mJeeceer efJeJeskeÀevebo

peer ®eenles nQ efkeÀ osMeYeeqkeÌle keÀer Heýeue YeeJevee Deepe kesÀ

³egJeeDeeW ceW peeie=le nes~ efMe#ee keÀes peevekeÀeefj³eeW kesÀ {sj

keÀer lejn veneR Jejved Gve efJe®eejeW keÀer DevegYetefle keÀes

peerJeve efvecee&Ce, ceveg<³e efvecee&Ce SJeb ®eefj$e efvecee&Ce ceW Yeer

mene³ekeÀ yeveeSB~ mJeeceer peer ³egJeeDeeW keÀes SkeÀ efJe®eej kesÀ

He´éfle efve<þeJeeve jnves Deewj Gmeer efJe®eej kesÀ Devegmeej

DeHeves peerJeve keÀes yeveeves kesÀ efueS keÀnles nQ~ Jes ³egJeeDeeW

keÀes efoMee osles ngS leye lekeÀ Deeies ye{les jnves kesÀ efueS

keÀnles nQ peye lekeÀ efkeÀ ue#³e keÀes HeéHle ve keÀj efue³ee

peeS~ mJeeceer peer ³egJekeÀeW keÀes DeelceHeéfle<þe, oueyeboer

Deewj F&<³ee& keÀes meoe kesÀ efueS íes[ osves Deewj Oejleer keÀer

lejn menveMeeruelee keÀe iegCe DeHeveeves keÀer yeele keÀjles nQ~

Jes ³egJekeÀeW mes mebieþve keÀer MeeqkeÌle Hewoe keÀjves Deewj DeHeves

Yeerlej mes F&<³ee& keÀe YeeJe nìekeÀj DeHeves meeefLe³eeW kesÀ

meeLe nj efJe®eej Hej menceefle peleeves Deewj efceuekeÀj keÀece

keÀjves keÀer DeHes#ee jKeles nQ~

mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer ves je<ì^ kesÀ ³egJekeÀeW keÀes

osMe keÀer Heo-oefuele, iejerye, nerve, jesieer Deewj og:Keer

pevelee keÀer mesJee keÀjves Deewj GvekesÀ efueS peerJeve He³e&vle

menevegYetefle jKeves keÀer efpeccesoejer meeQHeer nw~ 4. `³egJeeDeeW mes' Heeþ keÀe GodosM³e mHe<ì keÀerefpeS? Gllej: `³egJeeDeeW mes' Heeþ ojDemeue mJeeceer efJeJeskeÀevebo

keÀe osMe kesÀ ³egJeeDeeW mes meerOee mebJeeo nw~ Fme Heeþ kesÀ

ceeO³ece mes mJeeceer peer osMe kesÀ ³egJeeDeeW keÀes DeeO³eeeflcekeÀ

MeeqkeÌle, DeelceefJeMJeeme, ceveesyeue Deewj meoe®eej mes

HeefjHetCe& ®eefj$e keÀe efvecee&Ce keÀjves kesÀ efueS Hesefjle keÀjles

nQ~

mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer kesÀ efueS osMe keÀer ogo&Mee

SkeÀ ef®ebleepevekeÀ SJeb ogëKe Heóeve keÀjves Jeeueer efmLeefle

nw~ GvekeÀe ceevevee nw efkeÀ ueesie mJeosMe YeeqkeÌle keÀer yeeles

keÀjles nQ uesefkeÀve ceQ mJeosMe YeeqkeÌle ceW efJeMJeeme jKelee

nBt~ nceejs HetJe&pe osJe Deewj $eÝef<e LeW, nce GvekeÀer mebleeveW

Deepe HeMeglegu³e ceeveer pee jner nQ~ mJeeceer peer ³egJeeDeeW kesÀ

®eeefjef$ekeÀ efJekeÀeme kesÀ ceeO³ece mes GvekesÀ DeeeflcekeÀ

GlLeeve keÀer yeele keÀjles nQ~ Jes ³egJeeDeeW ceW je<ì^ kesÀ Heéfle

efve<þe, keÀce&þlee, meceHe&Ce, l³eeie Deewj mesJee keÀe YeeJe

peieevee ®eenles nQ~

mJeeceer peer osMe keÀer Gvveefle Deewj efJekeÀeme kesÀ

efueS ³egJekeÀeW mes Deeies Deeves keÀe DeendJeeve keÀjles nQ~ Jes

GvnW ’Gþes, peeiees, Deewj leye lekeÀ veneR ©keÀes, peye lekeÀ

efkeÀ ue#³e veneR HeéHle nes peeS“ keÀe ceb$e oskeÀj Fme osMe

keÀer jepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ

meYeer lejn keÀer mecem³eeDeeW mes cegefkeÌle efoueeves Je Yeejle

keÀer pevelee keÀer mesJee keÀjves kesÀ efueS keÀn jns nQ~ *He´.2. efvecveefueefKele ÒeµveeW kesÀ Gllej ueieYeie 80 µeyoeW ceW

efueefKeS :

1. mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer kesÀ efJe®eejeW mes ³egJeeDeeW keÀes keÀewve-meer He´sjCee MeeqkeÌle efceueleer nw?

Gllej: mJeeceer efJeJeskeÀevebo osMe kesÀ ³egJekeÀeW keÀes osMe kesÀ

Hegve©lLeeve kesÀ efueS HeéflemLeeefHele keÀjvee ®eenles nQ~

GvekeÀe keÀnvee nw efkeÀ osMe keÀe Hegve©lLeeve iejeryeeW SJeb

Heo-oefueleeW keÀer mene³elee keÀjkesÀ ner nes mekeÀlee nw~

FmekesÀ efueS ³egJeeDeeW keÀes MeeqkeÌleMeeueer, DeelceefJeMJeemeer,

ceveesyeue mes ³egkeÌle Deewj DeeO³eeeflcekeÀ MeeqkeÌle³eeW mes Deesle-

Òeesle neskeÀj je<ì^ Deewj meceepe keÀer mesJee keÀjves keÀer He´sjCee

efceueleer nw~ mJeeceer peer ³egJekeÀeW keÀes meoe®eej, mesJee Je

l³eeie kesÀ ceeO³ece mes kesÀJeue keÀece ceW ueie peeves keÀer He´sjCee

osles nQ~ Jes ³egJeeDeeW keÀes ncesMee Deeies yeæ{ves keÀer Deewj

DeHeves mJeYeeJe ceW mebieþve kesÀ DeYeeJe keÀer Hetefle& keÀjves kesÀ

efueS SkeÀ cele jKeveW, DeelceHeéfle<þe, oueyeboer Deewj F&<³ee&

keÀes meoe kesÀ efueS íes[ves keÀer He´sjCee osles nQ~ ³egJeeDeeW mes

mJeeceer peer He=LJeer ceelee keÀer lejn menveMeerue nesves, DeHeves

®eefj$e keÀe efvecee&Ce keÀjves SJeb ue#³e keÀer Deesj leye lekeÀ


4

Deeies yeæ{ves kesÀ efueS keÀnles nQ, peye lekeÀ efkeÀ ue#³e HeéHle

ve nes peeS~

Fme ÒekeÀej Òesce, l³eeie, yeefueoeve, mesJee mes Deesle-

Òeesle neskeÀj osµeesodOeej keÀjves keÀer ÒesjCee efceueleer nw~ 2. mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer ves ’³egJeeDeeW mes“ Heeþ kesÀ

odJeeje ³egJeeDeeW keÀes keÀewve-mee mebosMe efo³ee nw?

Gllej: mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer keÀes DeeMee nw efkeÀ osMe keÀer

³egJee MeeqkeÌle ner Yeejle osMe keÀer JeemleefJekeÀ MeeqkeÌle nw~

GveceW ³eefo osMe YeefkeÌle keÀer YeeJevee peieeF& peeS lees Jes

mebieefþle neskeÀj osMe keÀe Hegve©lLeeve keÀjves kesÀ efueS

me#ece yeve mekeÀles nQ~ Jes ’³egJeeDeeW mes“ Heeþ kesÀ odJeeje

³egJeeDeeW keÀes mebosMe osles ngS keÀnles nQ efkeÀ meJe&He´Lece DeHeves

®eefj$e keÀe efvecee&Ce keÀjes, GmekesÀ yeeo l³eeie Deewj mesJee

kesÀ ceeO³ece mes DeHeves je<ì^ keÀes keÀu³eeCe Deewj Gvveefle kesÀ

jemles Hej ues peeves keÀe He´³eeme keÀjes~ Jes keÀnles nw efkeÀ

Yeejle Je<e& keÀe efvecee&Ce µeejerefjkeÀ MeeqkeÌle mes veneR, yeefukeÀ

DeeeflcekeÀ MeeqkeÌle mes nesiee~ efJeJeskeÀevebo peer veJe³egkekeÀeW

keÀes MeefkeÌleMeeueer yeveves kesÀ efueS, %eeve keÀes Deelcemeele

keÀjles ngS osMe mesJee kesÀ efueS mebieþve yeveeves keÀe mebosMe

osles nQ~ GvekeÀe ceevevee nw efkeÀ osMe keÀe ³egJee ³eefo DeeHemeer

Jewcevem³e, oueyeboer Deewj F&<³ee& íesæ[keÀj menveMeeruelee keÀes

DeHeveeS lees meeje mebmeej nceejs keÀoceeW ceW nesiee~

Fme ÒekeÀej efJeJeskeÀevebo peer ves veJe³egJekeÀeW keÀes

µeeqkeÌleµeeueer yevekeÀj, %eeve keÀes Deelcemeele keÀj, osµe

mesJee kesÀ efueS mebieefþle nesves keÀe mebosµe efo³ee nw~ 3. efJeJeskeÀevebo peer ves mJeosMe YeeqkeÌle kesÀ mebyebOe ceW

keÀewve-mee DeeoMe& He´mlegle efkeÀ³ee nw? Gllej: mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer keÀnles nQ efkeÀ ueesie mJeosMe

YeeqkeÌle keÀer ®e®ee& keÀjles nQ, uesefkeÀve ceQ mJeosMeYeeqkeÌle ceW

efJeMJeeme keÀjlee nBt~ Hej mJeosMe kesÀ mebyebOe ceW cesje SkeÀ

DeeoMe& nw~ ye[s keÀece keÀjves kesÀ efueS leerve ®eerpeeW keÀer

DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw yegodefOe Deewj efJe®eejMeeqkeÌle nce

ueesieeW keÀer Lees[er mene³elee keÀj mekeÀleer nw~ Jen ncekeÀes

Lees[er otj Deie´mej keÀje osleer nw Deewj JeneR þnj peeleer

nw~ efkebÀleg Ëo³e kesÀ odJeeje ner ceneMeeqkeÌle keÀer He´sjCee nesleer

nw~ Hesce DemebYeJe keÀes mebYeJe keÀj oslee nw~ peieled kesÀ meYeer

jnm³eeW keÀe odJeej He´sce ner nw~ ³eneB mJeeceerpeer keÀnles nQ

efkeÀ cesjs YeeJeer mebmkeÀej, cesjs YeeJeer osMeYekeÌleeW legce

Ëo³eJeeve yeveeW~ osMeJeeefme³eeW keÀer Heeræ[e osKekeÀj ³eefo

nceeje Ëo³e J³eefLele neslee nw lees GvekesÀ Heéfle nceejer

meËo³elee HećeeefCele nw~ meËo³elee keÀe ³en YeeJe J³eefkeÌle

keÀes veece ³eMe Deewj mebHeeflle pewmes YeeweflekeÀ megKe mes nìkeÀj

ceeveJe mesJee keÀer Deesj ues peelee nw~

Fme ÒekeÀej mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer ves mJeosµe

YeeqkeÌle kesÀ mecyevOe ceW ceneµeeqkeÌle mes ÒesjCee ueskeÀj

Ëo³eJeeve osµeYekeÌle yeveves keÀe Deeoµe& Òemlegle efkeÀ³ee nw~ 4. ceveg<³e keÀe cegK³e ue#³e keÀewve-mee nesvee ®eeefnS? Gllej: mJeeceer peer kesÀ Devegmeej SkeÀ ceveg<³e keÀe ue#³e

ncesMee Deeies yeæ{les jnvee nesvee ®eeefnS~ GvekesÀ Devegmeej

He´l³eskeÀ ceveg<³e keÀes SkeÀ efJe®eej kesÀ Devegmeej DeHevee

peerJeve yeveeves keÀe He´³elve keÀjvee ®eeefnS~ ceveg<³e keÀes ue#³e

kesÀ yeejs ceW mees®evee ®eeefnS, Gmeer keÀe mJeHve osKevee

®eeefnS Deewj Gmeer Hej DeJeueefcyele nesvee ®eeefnS~ DeHeves

ceefmle<keÀ, ceebmeHesefMe³eeW, mvee³egDeeW Deewj Mejerj kesÀ He´l³eskeÀ

Yeeie keÀes Gmeer efJe®eej mes Deesle-Heésle nesves oes Deewj otmejs

meye efJe®eejeW keÀes DeHeves mes otj jKees~ mJeeceer peer kesÀ

Devegmeej ³ener meHeÀuelee keÀe jemlee nw, Deewj ³ener Jen

ceeie& nw efpemeves ceneve Oeeefce&keÀ Heg©<eeW keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee

nw~ pees mJe³eb kesÀ meeLe-meeLe otmejeW keÀe Yeer GodOeej keÀj

mekesÀ~

Fme He´keÀej ceveg<³e keÀe cegK³e ue#³e meeLe&keÀlee keÀer

HeéefHle nesvee ®eeefnS~ He´.3. efvecveefueefKele ieod³eebµe keÀes Heefæ{S Deewj GmekesÀ veer®es

efoS ieS ÒeµveeW kesÀ Gllej efueefKeS: *1. ’nceejs mJeYeeJe ceW mebieþve keÀe meJe&Lee DeYeeJe nw,

Hej Fmes nceW DeHeves mJeYeeJe ceW ueevee nw~ FmekeÀe

ceneve jnm³e nw F&<³ee& keÀe DeYeeJe~ DeHeves YeeF³eeW

kesÀ cele mes mencele nesves keÀes meowJe lew³eej jnes Deewj

ncesMee mecePeewlee keÀjves keÀe Òe³eeme keÀjes~“

[Feb. 2014]


5 5

Òeµve: 1. GHe³e&gkeÌle keÀLeve efkeÀme Heeþ mes efue³ee ie³ee nw?

Gllej: ³en keÀLeve mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer odJeeje efueefKele

efveyebOe `³egJeeDeeW mes' efue³ee ie³ee nw~ 2. nceejs mJeYeeJe ceW efkeÀme yeele keÀe DeYeeJe nw?

Gllej: nceejs mJeYeeJe ceW mebieþve keÀe DeYeeJe nw~ 3. mJeYeeJe ceW mebieþve ueeves kesÀ efueS efkeÀmekeÀe

DeYeeJe nesvee ®eeefnS?

Gllej: mJeYeeJe ceW mebieþve ueeves kesÀ efueS F&<³ee& keÀe

DeYeeJe nesvee ®eeefnS~ 4. nceW efkeÀmekesÀ cele mes mencele nesvee ®eeefnS?

Gllej: nceW DeHeves YeeF³eeW kesÀ cele mes mencele nesvee

®eeefnS~ *2. ’Yeejle Je<e& keÀe Hegve©lLeeve nesiee, Hej Jen

µeejerefjkeÀ MeeqkeÌle mes veneR, Jejved Deelcee keÀer MeeqkeÌle odJeeje~ Jen GlLeeve efJeveeMe keÀer OJepee ueskeÀj veneR, Jejved Meebefle Deewj He´sce keÀer OJepee mes~“

Òeµve: 1. Yeejle Je<e& keÀe Hegve©lLeeve kewÀmes nes mekeÀlee nw?

Gllej: Yeejle Je<e& keÀe Hegve©lLeeve Deelcee keÀer MeeqkeÌle mes

nes mekeÀlee nw~ 2. Meebefle Deewj He´sce keÀer OJepee mes keÌ³ee nes

mekeÀlee nw?

Gllej: Meebefle Deewj He´sce keÀer OJepee mes Yeejle Je<e& keÀe

Hegve©lLeeve nes mekeÀlee nw~ 3. Deelcee keÀer MeeqkeÌle odJeeje efkeÀmekeÀe

Hegve©lLeeve nesiee?

Gllej: Deelcee keÀer MeeqkeÌle odJeeje YeejleJe<e& keÀe

Hegve©lLeeve nesiee~ 4. Fme Heeþ ceW ³egJeeDeeW keÀes keÀewve mebosMe os jne

nw?

Gllej: Fme Heeþ ceW ³egJeeDeeW keÀes mJeeceer efJeJeskeÀevebo mebosMe

os jns nQ~

3. ’³egJekeÀes!..... Òeefle%ee keÀjes efkeÀ DeHevee meeje peerJeve Fve leerme keÀjesæ[ ueesieeW kesÀ GodOeejkeÀe³e& ceW ueiee oesies, pees efoveeW-efove DeJeveefle kesÀ iele& ceW efiejles pee jns nQ~ ³eefo legce me®eceg®e cesjer mebleeve nes, lees legce efkeÀmeer Jemleg mes ve [jesies, ve efkeÀmeer yeele Hej ©keÀesies~“

Òeµve: 1. Fme Heeþ ceW ³egJekeÀes mes keÌ³ee keÀjves keÀes keÀne pee jne nw?

Gllej: Fme Heeþ ceW ³egJekeÀes keÀes Òeefle%ee keÀjves keÀes keÀne

pee jne nw~ 2. meeje peerJeve efkeÀmekesÀ GodOeejkeÀe³e& ceW ueiee

osves kesÀ efueS keÀne nw? Gllej: meeje peerJeve leerme keÀjesæ[ ueesieeW kesÀ GodOeejkeÀe³e&

ceW ueiee osves kesÀ efueS keÀne nw~ 3. efoveeW-efove efkeÀmekesÀ iele& ceW efiejles pee jns nQ? Gllej: efoveeW-efove DeJeveefle kesÀ iele& ceW efiejles pee jnW nQ~ 4. uesKekeÀ ³egJeeDeeW keÀes kewÀmeer efnoe³ele os jns

nQ? Gllej: uesKekeÀ ³egJeeDeeW keÀes efkeÀmeer Jemleg mes ve [jves keÀer

SJeb vee ner efkeÀmeer yeele Hej ©keÀves keÀer efnoe³ele os

jns nQ~ *He´.4. efvecveefueefKele efJekeÀuHeeW ceW mes Gef®ele efJekeÀuHe

®egvekeÀj JeekeÌ³e efHeÀj mes efueefKeS~ 1. yegodefOe Deewj efJe®eej mes yeæ[er MeeqkeÌle _______ keÀer

ceneMeefkeÌle nw~

(De) Ëo³e (ye) me®®eeF&

(keÀ) meeceL³e& 2. l³eeie Deewj mesJee Yeejle kesÀ _______ DeeoMe& nQ~

(De) DeeefLe&keÀ (ye) je<ì^er³e

(keÀ) He´eosefMekeÀ 3. cejles oce lekeÀ iejeryeeW Deewj Heo-oefueleeW kesÀ efueS

_______ ³es ner nceejs DeeoMe& JeekeÌ³e nQ~

(De) o³ee (ye) menevegYetefle

(keÀ) ke´ÀesOe


6

4. peiele kesÀ meye jnm³eeW keÀe odJeej _______ nw~

(De) He´sce (ye) og:Ke

(keÀ) F&<³ee&

Gllej: 1. yegodefOe Deewj efJe®eej mes yeæ[er MeeqkeÌle Ëo³e keÀer

ceneMeefkeÌle nw~

2. l³eeie Deewj mesJee Yeejle kesÀ je<ìêr³e DeeoMe& nQ~

3. cejles oce lekeÀ iejeryeeW Deewj Heo-oefueleeW kesÀ efueS

menevegYetefle ³es ner nceejs DeeoMe& JeekeÌ³e nQ~

4. peiele kesÀ meye jnm³eeW keÀe odJeej He´sce nw~ *Yee<eeY³eeme : J³eekeÀjCe He´.5.(De) efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW ceW keÀes<þkeÀ ceW oer ieF&

met®evee kesÀ Devegmeej keÀeue HeefjJele&ve keÀerefpeS~

1. ceQ DeHeves meeceves SkeÀ mepeerJe ¢M³e osKe jne nBt~ (meeceev³e YetlekeÀeue)

Gllejë ceQves DeHeves meeceves SkeÀ mepeerJe ¢M³e osKee~ 2. osKees, Jen efveefêle Yeejle Deye peeieves ueiee nw~

(YeefJe<³eledkeÀeue) Gllej: osKees, Jen efveefêle Yeejle Deye peeieves ueiesiee~ 3. keÀece keÀjves mes Yeerlej keÀer MeeqkeÌle peeie Gþleer nw~

(HetCe& YetlekeÀeue) [Feb. 2014] Gllej: keÀece keÀjves mes Yeerlej keÀer MeefkeÌle peeie Gþer Leer~ 4. ceQves lees Fve veJe³egJekeÀeW keÀe mebieþve keÀjves kesÀ efueS

pevce efue³ee~ (meeceev³e Jele&ceevekeÀeue) Gllej: ceQ lees veJe³egJekeÀeW keÀes mebieefþle keÀjves kesÀ efueS pevce ueslee

nBt 5. ceQ HeéLe&vee keÀjlee nBt~ (DeHetCe& Jele&ceevekeÀeue) Gllej: ceQ HeéLe&vee keÀj jne nBt~ (ye) efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ efJeMes<eCe ªHe yeveeFS~

*peerJeve – peerefJele je<ì^ – je<ìêr³e

*YetKe – YetKee mJeYeeJe – mJeeYeeefJekeÀ

*o³ee – o³eeueg Oece& – Oeeefce&keÀ

*H³eeme – H³eemee me®®ee – me®®eeF&

*HeeHe – HeeHeer ke´ÀesOe – ke´ÀesOeer

*menvee – menveµeerue meceepe – meeceeefpekeÀ

(keÀ) efvecveefueefKele µeyoeW kesÀ YeeJeJee®ekeÀ ªHe efueefKeS:

DeeJeµ³ekeÀ− DeeJeµ³ekeÀlee mene³ekeÀ − mene³elee

GHeemekeÀ − GHeemevee efJe®eej − Jew®eeefjkeÀ

efµeef#ele − efµe#ee efveOe&ve − efveOe&velee

je<ì^ − je<ìêr³e ÒeeosefµekeÀ − Òeosµe

Deelcee − DeeeqlcekeÀ veslee − veweflekeÀ

meHeÀue − meHeÀuelee HeefjÞece − HeefjÞeceer ([) efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW kesÀ j®eveevegmeej Yeso

Hen®eevekeÀj efueefKeS:

Òeµve: 1. ³en osKekeÀj cegPes Òemevvelee ner nesieer~

2. ogefKe³eeW keÀe oo& mecePeeW Deewj F&µJej mes mene³elee keÀer ÒeeLe&vee keÀjes~

3. efµe#ee efJeefJeOe peevekeÀeefj³eeW keÀe {sj veneR nw, pees legcnejs ceefmle<keÀ ceW þtBmee ie³ee nw~

4. ueesie mJeosµe-YeeqkeÌle keÀer ®e®ee& keÀjles nQ~

5. ³en Jen ceeie& nw efpemeves ceneve Oeeefce&keÀ Heg©<eeW keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee nw~

Gllej: 1. mejue JeekeÌ³e 2. meb³egkeÌle JeekeÌ³e

3. efceÞe JeekeÌ³e 4. mejue JeekeÌ³e

5. efceÞe JeekeÌ³e *GHe¬eÀce: Òeµve: `Yeejle osµe keÀer ceneve mebmke=Àefle' efJe<e³e Hej efveyebOe

efueefKeS:

Gllej: Yeejle osMe keÀer ceneve mebmke=Àefle

Yeejleer³e mebmke=Àefle ogefve³ee keÀer meyemes Heé®eerveleced

mebmke=Àefle³eeW ceW mes SkeÀ nw~ G®®eleced oeMe&efvekeÀ ef®ebleve,

DeeO³eelce kesÀ Gllegbie efMeKej mes ueskeÀj ceeveJe keÀu³eeCe

lekeÀ, GmekeÀer cegeqkeÌle keÀer YeeJevee osMe keÀer oeMe&efvekeÀ

Deewj DeeO³eeeflcekeÀ mebmke=Àefle keÀer DeefJejue Oeeje nw, pees

Deepe Yeer melele He´Jeenceeve nw~ Yeejleer³e mebmke=Àefle ogefve³ee

kesÀ meyemes Heé®eerve Oece&iebLeeW SJeb JesoeW keÀes DeHeves Yeerlej


7 7

Deelcemeele keÀjves Jeeueer ³en meyemes Heé®eerve meY³elee Yeer

jner nw~ Oece&, oMe&ve, Jewjei³e keÀer YeeJevee Deewj ceveg<³e

cee$e keÀes cegeqkeÌle keÀer DeefYeuee<ee kesÀ ue#eCe npeejeW-ueeKeeW

Je<eeX mes Fme mebmke=Àefle keÀer efMejeDeeW ceW yen jns nQ~

meefn<Ceglee, mecevJe³elee Deewj efJeMJe keÀer mecemle

mebmke=Àefle³eeW kesÀ Heéfle Deeoj¢ef<ì jKeles ngS Gmes DeHeves

Yeerlej Deelcemeele keÀjvee Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀer ceneveleced

efJeMes<elee nw~ Fme mebmke=Àefle ceW meJee&efOekeÀ DeeM®e³e&®eefkeÀle

keÀjves Jeeueer yeele ³en jner nw efkeÀ Fme mebmke=Àefle ceW npeejeW

meeueeW mes Deueie-Deueie meY³elee Deewj mebmke=Àefle Je Oece& keÀes

ceeveves Jeeueer ogefve³ee kesÀ keÀF& osMeeW keÀer meY³eleeSB Deeleer

jneR, pewmes, MekeÀ, ngCe, cebieesue, êefJeæ[ Deewj cegieue Deeefo

peeefle³eeB Yeejle osµe ceW DeeF&~ ³en ³eneB DeekeÀj Yeejleer³e

mebmke=Àefle ceW efceueleer ®eueer ieF¥~ uesefkeÀve ³en mebmke=Àefle uegHle

veneR ngF&, yeefukeÀ Fme mebmke=Àefle ves Gmes DeHeves Yeerlej

Deelcemeele keÀj efue³ee~ Jes ³eneB DeekeÀj j®e-yeme ieF¥~ Fme

mebmeej ceW ³en DeeM®e³e& keÀer ner yeele nw efkeÀ SkeÀ Deesj peneB

ogefve³ee keÀer DeefleHeé®eerve ®eerve, efceme´, ³etveeve pewmeer

meY³eleeSB Deewj mebmke=Àefle³eeB odJeeje Deeke´Àeble nesves kesÀ yeeo

Yeer nceejer mebmke=Àefle peme keÀer leme yeveer ngF& nQ~ FmekeÀe

Þes³e JesoeW, HegjeCeeW SJeb ûebLeeW kesÀ meeLe-meeLe ceneve

efJe®eejkeÀieCe; pewmes mJeeceer efJeJeskeÀevebo, yegodOe, ieeBOeer peer

Fl³eeefo keÀes peelee nw~

Yeejleer³e mebmke=Àefle ceW Jew%eeefvekeÀ oMe&ve, Je

DeeO³eeeflcekeÀ HejbHeje keÀer efJeMeeue Deewj ceneve efJejemele

keÀer Oeeje Deepe Yeer He´Jeenceeve nw, Fme efJeMeeue

YeewieesefuekeÀ je<ìêr³e FkeÀeF& ceW Yee<eeF&, jnve-menve,

Keeve-Heeve Deewj JesMeYet<ee Je yeesueer keÀer efJeefJeOelee ves SkeÀ

Ssmeer mebmke=Àefle keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee nw pees Deepe Hetjer

ogefve³ee kesÀ meeceves efkeÀmeer DeeM®e³e& mes keÀce veneR nw~

efpeleves GlmeJe, l³eewnej, Dee³eespeve, jerefle-efjJeepe Deewj

HejcHejeDeeW keÀe cesuee Yeejleer³e mebmke=Àefle ceW ueielee nw

Glevee efJeMJe keÀer efkeÀmeer Dev³e mebmke=Àefle Deewj meY³elee ceW

keÀuHevee mes Hejs nw~ ³en keÀesF& keÀce DeeM®e³e& veneR efkeÀ 12

meeueeW ceW ueieves Jeeuee kegbÀYe keÀe cesuee mebmeej keÀe meyemes

yeæ[e DeeO³eeeflcekeÀ, HeejbHeeefjkeÀ Deewj meebmke=ÀeflekeÀ GlmeJe

nw efpemeceW keÀjesæ[eW ueesie Meeefceue nesles nQ~ ³en Fmeer

Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀer yeefuenejer nw~

mecevJe³e keÀer ³en mebmke=Àefle meYeer Dev³e mebmke=Àefle³eeW

keÀes DeHeves Yeerlej meceeefnle keÀj Hetjs je<ì^ ceW SkeÀlee keÀe

met$eHeele keÀj jner nw~ meebmke=ÀeflekeÀ efJeJeOeleeDeeW kesÀ yeer®e

mecevJe³e ceW meceHe&Ce Fme osMe keÀer je<ìêr³e SkeÀlee ceW

osKeves keÀes efceuelee nw~ Deefnbmee kesÀ ceb$e keÀes DeHeveekeÀj

efJeµJeyebOeglJe keÀe mebosµe osleer nw~


8

%eeve peeBef®eS - 01

mece³e : 1 Iebìe DebkeÀ − 20

He´.1.De. efvecveefueefKele efJekeÀuHeeW ceW mes Gef®ele efJekeÀuHe ®egvekeÀj JeekeÌ³e efHeÀj mes efueefKeS~ [02]

1. l³eeie Deewj mesJee Yeejle kesÀ _______ DeeoMe&

nQ~

(De) DeeefLe&keÀ (ye) je<ì^er³e

(keÀ) He´eosefMekeÀ 2. peiele kesÀ meye jnm³eeW keÀe odJeej _______ nw~

(De) He´sce (ye) og:Ke

(keÀ) F&<³ee& Dee. efvecveefueefKele ieod³eebµe keÀes Heæ{keÀj GmekesÀ

veer®es efoS ieS ÒeµveeW kesÀ Gllej efueefKeS:

[04] ’Yeejle Je<e& keÀe Hegve©lLeeve nesiee, Hej Jen

µeejerefjkeÀ MeeqkeÌle mes veneR, Jejved Deelcee keÀer

MeeqkeÌle odJeeje~ Jen GlLeeve efJeveeMe keÀer OJepee

ueskeÀj veneR, Jejved Meebefle Deewj He´sce keÀer OJepee

mes~“

1. Yeejle Je<e& keÀe Hegve©lLeeve kewÀmes nes mekeÀlee nw?

2. Meebefle Deewj He´sce keÀer OJepee mes keÌ³ee nes mekeÀlee

nw?

3. Deelcee keÀer MeeqkeÌle odJeeje efkeÀmekeÀe Hegve©lLeeve

nesiee?

4. Fme Heeþ ceW ³egJeeDeeW keÀes keÀewve mebosMe os jne nw? F. efvecveefueefKele ÒeµveeW cesb mes efkeÀvneR oes ÒeMve

keÀe Gllej ueieYeie 80 µeyoeW ceW efueefKeS~

[06] 1. mJeeceer efJeJeskeÀevebo peer ves ’³egJeeDeeW mes“ Heeþ kesÀ

odJeeje ³egJeeDeeW keÀes keÀewve-mee mebosMe efo³ee nw?

2. ceveg<³e keÀe cegK³e ue#³e keÀewve-mee nesvee ®eeefnS?

3. mJeeceer efJeJeskeÀevebo kesÀ efJe®eejeW mes ³egJeeDeeW keÀes

keÀewve-meer ÒesjCee efceueleer nw~

F&. efvecveefueefKele ÒeµveeW cesb mes efkeÀmeer SkeÀ ÒeMve

keÀe Gllej ueieYeie 120 µeyoeW ceW efueefKeS~

[04] 1. ’³egJeeDeeW mes“ Heeþ Deepe kesÀ ³egJekeÀeW kesÀ meeceves

DeeoMe& He´mlegle keÀjlee nw mHe<ì keÀerefpeS?

2. efJeJeskeÀevebo peer ves ³egJeeDeeW Hej keÀewve-meer

efpeccesoejer meeQHe oer nw?

3. `³egJeeDeeW mes' Heeþ keÀe GodosM³e mHe<ì keÀerefpeS? Òe.2. De. keÀes<þkeÀ keÀer met®evee kesÀ Devegmeej efkeÀvneR

SkeÀ JeekeÌ³e keÀe keÀeue-HeefjJele&ve keÀjkesÀ

JeekeÌ³e efHeÀj mes efueefKeS~ [01]

1. ceQ DeHeves meeceves SkeÀ mepeerJe ¢M³e osKe jne nBt~

(meeceev³e YetlekeÀeue)

2. keÀece keÀjves mes Yeerlej keÀer MeeqkeÌle peeie Gþleer nw~

(HetCe& YetlekeÀeue) [Feb. 2014] Dee. efvecveefueefKele MeyoeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀe

efJeMes<eCe ªHe yeveeFS~ [01]

1. peerJeve 2. YetKe F. efvecveefueefKele cegneJejeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀe

DeLe& efueKekeÀj GvekeÀe JeekeÌ³eeW ceW Òe³eesie

keÀerefpeS~ [01]

1. HewjeW Hej Keæ[e nesvee 2. HewjeW Hej ueesìvee F&. efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ

JeekeÌ³e keÀes µegodOe keÀjkesÀ efHeÀj mes efueefKeS~

[01] 1. cewves DeHevee peerJeve meceefHe&le keÀj oer nw~

2. legceves mJeosMe YeeqkeÌle keÀe ÒeLece meeræ{er Hej Hewj jKee

nw~

std. 12th hindi book (notes)...¬eÀ. meer

Documents