اسلام اور ۔۔۔۔ ۔دین امن یا دہشت گردی - university of...

٪رابین٪رکف٪ولمع٪ںیم٪یہطت 1امشرہ٪6:دلجاشپوراالسسكىم 2015وجؿ-ونجرى :اکی٪اجزئہاک٪جہنم٪٪٪وتکمابت٪اامؾ

23

٪رابین٪رکف٪ولمع٪ںیم٪یہطت :٪اکی٪اجزئہاک٪جہنم٪٪٪وتکمابت٪اامؾ

An analysis of Sirhindi’s methodology in Makt┴b┐t for Purity of Thought and Action

افرویق٪دمحم٪میظع

Abstract

Sheikh A╒mad Sirhindi (971-1034AH) described as Mujaddid Alf Th┐ni made excellent use of epistle-writing at his time for the reinforcement of the teachings of Qur’┐n and Sunnah. These letters known as Makt┴b┐t have indeed gained a special place among the letters of ╖┴fi sheikhs in the history of the Subcontinent. Im┐m-e-Rabb┐ni wrote five hundred and thirty six letters to one hundred and ninty two recipients including nobles, religious scholars, spiritual leaders besides his authorised disciples (men and women) and to his Spiritual Guide (Murshad) -╓a╔rat Khaw┐ja B┐qi Bill┐h of Delhi. He culminated the art of epistle-writing to its zenith. His letters played a vital role in reforming the Indian society at his time in all spheres of human interest. These letters still holds an important place in epistle writing.The present article throws light upon the practical and intellectual impacts of his letters on elite class of his time and his successors.

٪رابین٪رضحت٪خیش٪ادمح٪رسدنہى٪ارعملوػ٪ےک٪دجتدیى٪اکرانومں٪اور٪اسمیع٪ہلیمج٪ےک٪)رجہى(971-1034٪نایندجمد٪افلاامؾ

٪اشنة٪٪٪اپاتنجئ٪و٪ارثات٪ڑکنیسوں٪ربوسں٪رپ٪طیحم٪ںیہ۔٪ ٪ ٪ یک٪ہلمج٪اکووشں٪ںیم٪دیلکى٪و٪اینبدى٪رکدار٪اپ٪ےک٪وتکمابت٪ںیہ،٪وج٪االسؾ٪یک٪

اپ٪٪یہ٪وہ٪وادح٪صخش٪ںیہ٪وہنجں٪ناہین٪اور٪اایحےئ٪دنی٪و٪تلم٪ےک٪انیم٪ناتب٪وہےئ٪اور٪رکف٪ولمع٪ںیم٪میظع٪االقنب٪اک٪شیپ٪ہمیخ٪ےنب۔

٪٪ےن٪اعمل٪رشمؼ٪وک٪دیبار٪رکےن٪اور٪ااسنتین٪وکاکی٪رمزک٪رپ٪الےن٪ےک٪ےئل٪اربک٪ےسیج٪قلطم ٪ ٪ دنلب٪اک٪رعنہ٪وتدیح٪٪اانعلؿ٪رمکحاؿ٪ےک٪اسےنم٪

اقمؾ٪اور٪االقنیب٪اغیپؾ٪٪ےک٪٪اور٪اپایک۔٪اس٪دوراؿ٪اپ٪٪ےن٪فلتخم٪ویتسہں٪وک٪وطخط٪رحتری٪رفامےئ٪،٪اپ٪٪ےک٪ہی٪وطخط٪ہخسنء٪ایمیک٪ںیہ۔٪

٪رابین٪’’اؿ٪وطخط٪وک٪۔ےک٪لمکم٪وطر٪رپ٪اہنیئ٪دار٪ںیہ٪رابین’’ےک٪انؾ٪ےس٪اید٪ایک٪اجاتےہ۔٪٪‘‘وتکمابت٪اامؾ

افریس٪زابؿ٪ںیم٪٪‘‘وتکمابت٪اامؾ

نیت٪دلجوں٪ںیم٪٪نیت٪دلجوں٪رپ٪لمتشم٪ںیہ۔٪وموجدہ٪دور٪ںیم٪اس٪مسق٪ےک٪دعتمد٪اردو٪رتامج٪دایتسب٪ںیہ۔٪ضعب٪انرشنی٪ےن٪ہی٪وتکمابت

اشعئ٪ےئک٪ںیہ۔٪رہ٪دلج٪وک٪اکی٪درتف٪رقار٪دای٪ایگ٪ےہ۔٪ذلی٪ںیم٪رہ٪اکی٪اک٪رصتخم٪اعترػ٪شیپ٪ایک٪اجات٪ےہ٪: اور٪ضعب٪ےن٪دو٪دلجوں٪ںیم

ےک٪انؾ٪ےس٪وموسؾ٪ےہ٪سج٪وک٪رضحت٪دجمد٪افل٪‘‘دار٪ارعملتف’’(٪وتکمابت٪اشلم٪ںیہ٪اور٪ہی٣١٣اس٪ںیم٪نیت٪وس٪ریتہ٪)۔درتف٪اوؽ٪:1٪

ےک٪رمدی٪اخص٪رضح٪ت٪وخاہج٪ایر٪دمحم٪دبیشخ٪ےن٪رمبت٪ایک۔٪ناین

٪٪ؤمفل٪رمبت٪رضحت٪‘‘ونر٪االخلقئ’’(٪وتکمابت٪اشلم٪ںیہ۔٪اس٪اک٪اتریخی٪انؾ٪٩٩اس٪ںیم٪اننونے٪)۔درتف٪دوؾ:2 ٪ ٪ ٪ ےہ۔٪اس٪درتف٪ےک٪

وخاہج٪دبعایحل٪ںیہ۔

ےس٪وموسؾ٪ےہ۔٪اس٪درتف٪ےک٪رمبت٪‘‘رعمتف٪ااقحلقئ’’(٪وتکمابت٪ںیہ۔٪ہی٪درتف٪١٢٤اس٪درتف٪ںیم٪اکی٪وس٪وچسیب٪)٪۔درتف٪وسؾ:3

ی٪ںیہ۔

م

کش

اپ٪ےک٪رمدیاؿ٪اخص٪ریم٪دمحم٪امعنؿ٪اور٪وخاہج٪دمحم٪اہمش٪

1

رئنیس٪ارٹسنرٹک،٪وگرٹنمن٪اکجل٪اػ٪اکرمس،٪راوڈنپلى


24

رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪ےن٪وصتػ٪ںیم٪ریغ٪االسیم٪اقعدئ٪و٪رظنایت٪و٪اامعؽ٪وک٪دالخ٪وہےن٪ےس٪روےنک٪یک٪رھب٪وپر٪وک٪شش٪یک٪۔٪اپ٪ےک٪

اک٪رظنہی٪رساتی٪رک٪اکچ٪اھت۔٪اپ٪ےن٪اس٪رظنہی٪وک٪ربانیہ٪و٪داللئ٪ےس٪وتدیح٪اک٪ادتبایئ٪٪‘‘ت٪اولوجدودح’’دور٪ںیم٪وصایفء٪ےک٪دولں٪ںیم٪

٪وتدیح٪ شیپ٪ایک۔٪اپ٪ےک٪دور٪ےک٪ولگ٪ادتعاؽ٪ےس٪زگر٪رک٪ارفاط٪یک٪٪‘‘رظنہی٪ودحت٪اوہشلد’’وصتر٪ناتب٪ایک٪اور٪االگ٪اور٪یقیقح٪وصتر٪

٪یک٪رطػ٪وم ٪دایاور٪اےن٪وا ے٪ادوار٪ںیم٪ا ت٪ ہملس٪ےک٪رکف٪و٪لمع٪اک٪رطػ٪دقؾ٪ڑباھ٪رےہ٪ےھت۔٪اپ٪ےن٪ولوگں٪اک٪رخ٪رشتعی

ہلبق٪درتس٪رےنھک٪ےک٪ےئل٪اپ٪یک٪تیصخش٪اور٪وتکمابت٪گنس٪لیم٪ناتب٪وہےئ۔

یکین٪اور٪دبى٪ےک٪درایمؿ٪شکمشک٪اکی٪اعریگمل٪تقیقح٪ےہ٪اور٪اترخی٪ااسنین٪ںیم٪وکیئ٪یھب٪دور٪ااسی٪ںیہن٪زگرا٪سج٪ںیم٪قح٪اور٪ابلط٪ابمہ٪

۔٪اےسی٪یہ٪ربریغص٪اپک٪و٪دنہ٪ںیم٪اکی٪ااسی٪‘‘رہ٪رفوعؿ٪ےئلیک٪ومیس٪٪٪یھب٪وہ٪اتےہ’’تس٪و٪رگةیں٪رظن٪ہن٪اےت٪وہں۔٪وقمہل٪وہشمر٪ےہ٪ہک٪د

انزک٪دور٪یھب٪اای٪سج٪ںیم٪ہیلغم٪اخدناؿ٪ےک٪میظع٪رفامرنوا٪الجؽ٪ادلنی٪دمحم٪اربک٪ےن٪اےنپ٪ادتقار٪وک٪ااکحتسؾ٪و٪دواؾ٪ےنشخب٪ےک٪ےئل٪ریغ٪

وقانین٪ےک٪اسھت٪انیئ٪اربکى٪ارتخاع٪رک٪ایل،٪سج٪ےک٪اخہمت٪ےک٪ےئل٪خیش٪ادمح٪رسدنہى٪ارعملوػ٪اامؾ٪رابین٪رضحت٪دجمد٪افل٪االسیم٪

ناین٪٪دیماؿ٪لمع٪ںیم٪ےلکن٪اور٪اینپ٪ہمہ٪تہج٪اکووشں٪ےک٪ذرےعی٪دنہواتسؿ٪ےک٪املسمونں٪اک٪ہلبق٪درتس٪رکےن٪ںیم٪اکیف٪دح٪کت٪اکایمب٪

٪احرض٪ےک٪ہلمج٪ایسیس،٪ذمیبہ،٪رواحین،٪رکفى٪اور٪یلمع٪راحجانت٪یک٪وصتری٪یشک٪یک٪اجےئ٪وہ٪ےئگ۔٪اب٪رضورت٪اس٪ارم٪یک٪ ےہ٪ہک٪رصع

٪دجمد٪افل٪ناین٪یک٪روینش٪و٪رامنہیئ٪ںیم٪اؿ٪اک٪اکیف٪اور٪اشیف٪یقطنم٪لح٪التش٪ایک٪اجےئ٪اتہک٪ا ت٪ ہملس٪اکی٪ودحت٪ںیم٪ اوروتکمابت٪

٪ںیم٪رکف٪ولمع٪یک٪ رتہ٪راںیہ٪ رسی٪اںیک۔رظالت٪احرضہ٪ےک٪انتریپاکروں٪وک٪احرپویئ٪اجےکس٪اور٪دنی٪االسؾ٪ےک٪

٪رابین٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪ےک٪وتکمابت٪ہن٪رصػ٪رقاؿ٪و٪تنس٪یک٪امیلعتت٪اک٪الخہص٪و٪وچن ٪ںیہ٪ہکلب٪اپ٪ےک٪دور٪یک٪اکی٪دنتسم٪اامؾ

اکوںیش٪وہ٪یکچ٪ںیہ۔٪دعتمد٪الضفء٪اور٪املعء٪اس٪رپ٪،٪نج٪ےس٪امک٪ہقح٪اافتسدہ٪رکےن٪ےک٪ےئل٪اب٪کت٪دعتمد٪رتنی٪اتریخی٪داتسوزی٪یھب٪ےہ

اکؾ٪رک٪رےہ٪ںیہ۔٪رقتتی٪اچر٪وس٪اسؽ٪زگر٪اجےن٪ےک٪ابووجد٪اپ٪یک٪امیلعتت٪و٪ااکفر٪زدنہ٪و٪اپدنئہ٪ںیہ۔٪وتکمابت٪یمہف٪اکی٪لکشم٪رتنی٪نف٪

٪اپ٪ےک٪ دہ٪یک٪اترخی٪،٪اس٪دور٪ےک٪ےہ۔٪رھپ٪وتکمابت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪ںیم٪ضعب٪اےسی٪دقیق٪اسملئ٪ںیہ٪نج٪یک٪ہہت٪کت٪ےنچنہپ٪ےک٪ےئل

ایسیس،٪اعمرشیت،٪ذمیبہ٪و٪رکفى٪اسملئ،٪دنہوتم٪ےک٪اایحء٪یک٪رحتوکیں،٪اپ٪ےک٪اعمرصنی٪اور٪اعمرص٪بتک٪ےسیج٪زدبة٪ااقملامت٪اور٪

رضحات٪ادقلس٪وریغہ

2

فل٪اک٪اجزئہ٪انیل٪رضورى٪ےہ٪۔٪اس٪ےک٪العوہ٪اپ٪ےک٪اصزبحاداگؿ٪ےک٪وتکمابت٪ےک٪ومجمہع٪اجت٪اور٪دجمد٪ا

ناین٪٪ےک٪لکشم٪وتکمابت٪یک٪رشح٪و٪وحایش٪اک٪اطمہعل٪یھب٪از٪دح٪رضورى٪ےہ۔٪

وتکمابت٪یمہف٪ےک٪وحا ے٪ےس٪ذلی٪ںیم٪دنچ٪اکی٪ایصخشت٪اک٪ذرک٪ایک٪اجات٪ےہ٪:٪

یتفم٪دمحم٪ابرق٪ےن٪وتکمابت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪یک٪ابعرات٪وک٪وموضیع٪رتبیت٪ےس٪اجکی٪ایک، .1

3

۔نج٪ےک٪رعیب٪ںیم٪یھب٪رتےمج٪پھچ٪ےکچ٪ںیہ

ھ٪(٪ےن٪رعیب٪زابؿ٪ںیم٪وتکمابت٪دجمد٪اک٪رتہمج٪ایک٪اھت،٪سج٪ےس٪دعب٪ںیم٪رتیک٪زابؿ٪ںیم٪رتےمج٪وہےئ٪ےھت۔١١٣٢خیش٪دمحم٪رماد٪اشیم٪٪)ؾ٪ .2

4

ھ(٪ےن٪یھب٪وتکمابت٪یک٪رشح٪یھکل٪یھت۔٪١١٢٦رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪ےک٪وپےت٪خیش٪دبعاالدح٪ودحت٪٪)رعموػ٪اشہ٪لگ٪وتمیف٪ .3

5

اک٪رتیک٪زابؿ٪ںیم٪رتہمج٪ھ(٪وتکمابت١١٦٥ھ٪ات٪١١٦٢مل٪ میقتس٪زادہ٪ادعادلنی٪نامیلؿ٪یدنبشقى٪ےن٪)رعموػ٪رتک٪اطخط٪اور٪اع .4

ایک٪اور٪ااکفر٪دجمد٪رتیک٪ںیم٪الیھپےن٪اک٪ذرہعی٪ناتب٪وہےئ۔

6

٪دیعس٪ادمح٪دجمدى٪ر٪ومالان٪دمحماردو٪زابؿ٪ںیم٪اقیض٪دمحم٪اعمل٪دنی٪اور٪ومالان٪دمحم٪دیعس٪یدنبشقى٪)الوہر(٪ےک٪رتامج٪اقلب٪ذرک٪ںیہ۔٪او .5

ؽ٪ےک٪رقتةی٪وس٪ےس٪زایدہ٪وتکمابت٪اک٪رتہمج٪و٪)وگرجاوناہل(٪ےن٪''اانیبلت٪رشح٪وتکمابت''٪ےک٪انؾ٪ےس٪وتکمابت٪اامؾ٪٪رابین٪ےک٪درتف٪او


25

رشح٪رحترییک٪ےہ۔

7

٪و٪اصبح٪وتکمابت٪رپ٪زگہتش٪نپچپ٪اسؽ٪ںیم٪داین٪یک٪فلتخم٪ویوینرویٹسں٪ںیم٪رقت تی٪اکی٪درنج٪ر چرس٪رلازز٪وتکمابت٪دجمد٪افل٪ناین٪

٪خیش٪٪اچی۔ڈىیپ یک٪ڈرگى٪احلص٪رک٪ےکچ٪ںیہ۔٪اور٪دعتمد٪نیققحم،٪قیقحت٪و٪میہفت٪ںیم٪رصموػ٪ںیہ٪نج٪ںیم٪یتفم٪دمحم٪ابرق٪الوہرى٪اور

٪اوتکملابت٪)

از٪ومالان٪٪ھ(٪ؤمہفل١٣٤٤دبعاالدح٪ودحت٪رسدنہى٪یک٪رشواحت٪و٪رختاجیت٪اقلب٪ذرک٪ںیہ۔٪اس٪ےک٪دعب٪ایضء٪ادقملامت٪اطمللعة

٪از٪ڈارٹک٪ایضء٪ادلنی٪وزری٪ازکچایئ٪،٪رشح٪وتکمابت٪اامؾ٪رابین٪)افریس٪رثن(٪از٪ومولى٪رصناہلل٪وہیکت،٪وتکمابت٪٪اامؾ٪رابین٪یک٪دینی٪و٪اعمرشیت٪اتیمہ

٪دجمدى،٪زیرزی٪اوتکملابت٪یف٪دیعس٪ادمحاک٪اقمہل،٪اانیبلت٪رشح٪وتکمابت٪از٪ومالان٪دمحم٪٪ڈىـرساج٪ادمح٪اخؿ٪نب٪ڈارٹک٪الغؾ٪یفطصم٪اخؿ٪اک٪یپ٪اچی

داابملین٪یف٪رختجی٪ااحد ث٪١٢٩٦۔١٢٣٤جی٪ااحد ث٪اوتکملابت٪از٪رضحت٪اشہ٪دبعا ینغ٪دجمدى٪)رخت ی

ھ(٪نب٪رضحت٪اشہ٪اوبدیعس٪دجمدى٪،ت

٪ ٪دنک( ٪دمحم٪دیعس٪)عبطم٪حتف٪ارکلمی٪دیحراابد ٪رپورسیف٪ڈارٹک٪ویبز٪١٣١١وتکمابت٪االامؾ٪ازابین٪از٪ومالان ٪یدنبشقى٪ہلسلس٪رپ٪ارمہکی٪ںیم٪یکھ،

(٪ہبعش٪ولعؾ٪ء١٩٩٥اک٪اقمہل٪)اجنپب٪ویوینریٹس٪الوہر٪٪ڈىـ،٪وتکمابت٪دجمد٪افل٪ناین،٪رختجی٪ااحد ث٪از٪ابرب٪گیب٪اطمیعل٪اک٪یپ٪اچی٪ڈىـاچییپ

٪دجمد٪افل٪ناین٪ےک٪ریسفت٪و٪ہقف٪رپ٪ارثات٪از٪ڈارٹک٪امہویں٪ابعس٪سمش٪اک٪یپ دلنی٪زرکای٪ویوینریٹس(٪ااڈى٪اک٪اقمہل٪)اہب٪ـ٪اچیاالسہیم٪،٪وتکمابت٪

گا ہن٪

ت

شہ وریغمھ٪یھب٪اس٪ہلسلس٪ںیم٪اقلب٪ذرک٪ںیہ۔٪اس٪ےک٪العوہ٪ارمہکی٪ےک٪وجاں٪اسؽ٪ون٪ملسم٪ققحم٪اسمل٪دبعاہلل٪ےک٪اہفرس٪یلیلحت٪

۔دی٪ناتب٪وہ٪ریہ٪ےہنیققحم٪ےک٪ےئل٪دیفم٪و٪ومو٪(٪یھبArthur F. Bucherوتکمابت٪ادمح٪رسدنہى٪رمہبت)

8

ےننس٪وتکمابت٪دجمد٪یک٪یملع٪و٪رکفى٪الجتل٪اس٪دقر٪ہمہ٪ریگ٪،٪ہمہ٪تہج٪اور٪زامں٪واکمں٪یک٪دحود٪رپ٪طیحم٪ےہ٪ہک٪اس٪رپ٪دصویں٪ےنھکل٪اھکلےن٪اور٪

دش٪و٪دہاتی٪ےس٪ضیف٪ایب٪وہےت٪رےہ٪ںیہ٪اور٪وہےت٪رںیہ٪ےگ۔انسےن٪یک٪رضورت٪وسحمس٪وہ٪یت٪رےہ٪یگ۔٪اور٪ا ت٪ ہملس٪اس٪عبنم٪ر

9

٪٪

وموجدہ٪دصى٪ںیم٪اپک٪ودنہ٪ےک٪املسمؿ٪اب٪وصخلص٪اور٪وپرى٪داین٪ےک٪املسمؿ٪و٪ریغ٪ملسم٪اب٪ومعلؾ٪نج٪اسملئ٪ےس٪دواچرںیہ٪۔٪ارگ٪وتکمابت٪

ےک٪٪اؾ٪اعملدجمد٪یک٪روینش٪ںیم٪اؿ٪اک٪رکفى٪و٪یلمع٪لح٪التش٪ایک٪اجےئ٪وت٪وکیئ٪وہج٪ںیہن٪ہک٪اؿ٪ہمہ٪ریگ٪اسملئ٪وک٪لح٪ہن٪ایک٪اجےکس٪اور٪املسمؿ٪اوق

ےئل٪رکفولمع٪اک٪دوابرہ٪انیمرہ٪دہاتی٪ناتب٪ہن٪وہ٪ےکس۔

٪نج٪احالت٪ںیم٪اس٪وموجدہ٪اشفلخر٪،٪دباینم٪اور٪ےب٪ینیچ٪ےک٪روح٪رفاساموحؽ٪ںیم٪وتکمابت٪دجمد٪یک٪اتیمہ٪اور٪یھب٪ڑبھ٪اجیت٪ےہ٪۔٪ویکہکن

٪اور٪اامیؿ٪وسہی٪وتکمابت٪

نالت٪ز٪ےھت۔٪رضورت٪اس٪ارم٪یک٪ےہ٪ہک٪وموجدہ٪احےھکل٪ےئگ٪وہ٪وموجدہ٪احالت٪ےس٪ںیہک٪زایدہ٪وخانفک،٪ابتہ٪ک

٪یک٪اشنمء٪ےک٪اطمقب٪راںیہ٪نیعتم٪یک٪اجںیئ٪اور٪اعمل٪االسؾ٪وک٪وموجد٪٪ےک٪انترظ٪ںیم٪وتکمابت

ن

یک٪روینش٪ںیم٪رکفولمع٪ےک٪ےئل٪رقاؿ٪وس

۔رکفى٪ویلمع٪اشفلخر٪ےس٪اکنؽ٪رک٪''٪وہات٪ےہ٪اجدہ٪امیپں٪رھپ٪اکرواں٪امہرا''٪اک٪رعنہ٪اتسمہن٪اگلںیئ

:یہطت٪رکفولمع٪اک٪جہنم

رث٪اور٪اصلخمہن٪ادناز٪ںیم٪ایلم٪ٹیم٪رکےک٪اؿ٪راوتسں٪رپ٪اگزمؿ٪وتکمابت٪اامؾ٪رابین٪رکفولمع٪یک٪رپادنگیگ٪اور٪ےب٪دصقمتی٪وک٪ااہتنیئ٪ومو

ےنپ٪دور٪ےک٪امتؾ٪ہبعش٪رکےت٪ںیہ٪وج٪رہ٪املسمؿ٪اک٪ابوصخلص٪اور٪رہ٪ااسنؿ٪اک٪ابومعلؾ٪دصقم٪ایحت٪وہان٪اچےیہ۔رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪ےن٪ا

اہےئ٪زدنیگ٪ںیم٪تبثم٪دبتیلی٪الےن٪ےک٪ےئل٪درگی٪وکوششں٪ےک٪العوہ٪اےنپ٪وتکمابت٪رشفی٪وک٪وطبر٪ایھتہر٪اامعتسؽ٪ایک۔اپ٪ےن٪اےنپ٪

املئ٪٪االسؾ٪ےک٪ےئل٪،٪وصایفء٪اور٪وکحیتم٪ دہدیاراؿ٪ےک٪العوہ٪اےنپ٪افلخء٪اور٪رمدینی٪وک٪اؿ٪وطخط٪ےک٪ذرہعی٪ہبلغوء،٪املعءوتق٪ےک٪ارما

٪ورشتعی٪ےک٪اسےچن٪ںیم٪ڈلھ٪رک٪اکی٪ابواقر٪زدنیگ٪زگارےن٪ےک٪ےئل٪ایتر٪ایک٪اور٪رفک٪اور٪اکرفاہن٪روش٪وکاےنپ٪اموحؽ٪اور٪دؽ٪

ن

ایک۔س

ور٪رکےن٪ےک٪ےئل٪رھبوپر٪رامنہیئ٪یک۔رکفولمع٪یک٪یہطت٪ےک٪ہلسلس٪ںیم٪اپ٪یک٪ہلمج٪اکووشں٪وک٪درج٪ذلی٪ونعاانت٪ےک٪ودامغ٪ےس٪د

ےہ۔٪تحت٪اھجمس٪اجاتکس


26

: دہ٪دجمد٪ںیم٪رکفى٪ویلمع٪ےب٪راہ٪روى1.

ور٪ںیم٪ودحت٪ادایؿ٪اک٪ہلغلغ٪دنلب٪وہ٪راہ٪اھت۔٪ارگ٪اکی٪ور٪ںیم٪اںیھکن٪وھکںیل٪اس٪د

٪اہلل٪ہیلع٪ےن٪سج٪د

مةحرضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ر

،٪انویوی٪اور٪ت یتگ٪رحتکی٪رطػ٪اربک٪امتؾ٪ادایؿ٪وک٪الم٪رک٪دنی٪ایہل٪اک٪رپاچر٪رک٪راہ٪اھت،٪وت٪دورسى٪رطػ٪راامدنن،٪تگھب٪ریبک

ن

،ہ،٪ان ،،٪دادو،٪د

ےک٪دورسے٪راامنہاں٪اک٪ودحت٪ادایؿ٪ابافلظ٪درگی٪دحتمہ٪وقتیم٪ےک٪وصتر٪اک٪رعنہ٪اضف٪ںیم٪وگجن٪راہ٪اھت۔٪اؿ٪یک٪اس٪رحتکی٪اک٪ہجیتن٪الزیم٪

وصرت٪احؽ٪املسمونں٪اک٪درد٪رےنھک٪٪وطر٪رپ٪ربریغص٪اپک٪و٪دنہ٪ںیم٪املسمونں٪ےک٪دنہواں٪ںیم٪ذجب٪وہےن٪یک٪وصرت٪ںیم٪اتلکن،٪اور٪ہی٪

واولں٪ےک٪ےیل٪اناقلب٪ربداتش٪یھت۔٪املسمونں٪یک٪ارثکتی٪وچہکن٪اربک٪وک٪دحلم٪و٪زدنقی٪اور٪ت یتگ٪رحتکی٪ےک٪راامنہاں٪وک٪ریغملسم٪یتھجمس٪

٪یھت۔٪وہنجں٪ےن٪ودحت٪اولوجد٪وصتر٪وتدیح٪یک٪ا ٪ںیم٪تلم٪االسہیم٪ےک٪ریشازہ٪رشتنم٪رکےن٪یک٪اھٹین٪یھت٪اور٪ا

ؿ٪احالت٪ںیم٪لسم

رث٪رظن٪اات٪اھت۔٪وصایفء٪اک٪اکی٪ڑبا٪رگوہ٪یھب٪اؿ٪ےس٪اتمو

٪اہلل٪ہیلع٪اک٪امشر٪اس٪ دہ٪ےک٪اغیل٪ودحت٪اولوجد٪ویں٪ںیم٪وہات٪اھت٪اور٪اؿ٪ےک٪اہں٪رظنہیو٪ودحت٪اولوجد٪

مةحرضحت٪دبعادقلوس٪وگنگیہ٪ر

٪االسؾ٪اک٪ایعمر٪اھت۔٪نج٪دونں٪اربک٪اور٪ت یتگ٪رحتکی٪ےک٪ رامنہ٪ودحت٪ادایؿ٪اک٪رپاچر٪رک٪رےہ٪ےھت۔٪ایس٪زامہن٪ںیم٪رضحت٪یہ٪رفک٪و

٪اہلل٪ہیلع٪ےک٪ہی٪اافلظ٪یھب٪اضف٪ںیم٪وگجن٪رےہ٪ےھت:

مةح دبعادقلوس٪وگنگیہ٪ر

اںی٪ہچ٪وشر٪و٪اںی٪ہچ٪وغاغ٪اشکدہ،٪ےسک٪ومنم،٪ےسک٪اکرف،٪ےسک٪عیطم،٪ےسک٪اعیص،٪ےسک٪درراہ،٪ےسک٪ےب٪راہ،٪ےسک٪ملسم،٪’’

‘‘ےسک٪رتاس٪ہمہ٪درکی٪کلس٪اتس٪،ےسک٪اپراس،٪ےسک٪دحلم

10

٪اہلل٪ہیلع٪ےک٪ایخالت٪ںیم٪رگہ٪اگلےت٪وہےئ٪اتھکل٪ےہ:

مةح اوبالضفل٪رضحت٪وگنگیہ٪ر

‘‘ر٪دنچںی٪زہار٪رپد٪ہ٪اتشب٪یم٪ددہدکؾ٪دنی٪و٪ہچ٪دےنی٪کی٪نسح٪دآلوزی٪د’’

11

٪

مةحس٪ےہ،٪نکیل٪رضحت٪دبعادقلوس٪وگنگیہ٪ر

م

لش

اہلل٪ہیلع٪ےسیج٪زبرگ٪سج٪رظنہی٪اک٪رپاچر٪رک٪اوبالضفل٪یک٪رمگایہ٪اور٪ااحلد٪ارہظ٪نم٪ا

رےہ٪ےھت،٪اےس٪میلست٪رک٪ےنیل٪ےک٪دعب٪املسمونں٪اک٪اگل٪ووجد٪متخ٪وہ٪اجات٪اور٪وہ٪دنہواں٪ںیم٪ذجب٪وہ٪رک٪رہ٪اجےت۔

:ااحتد٪اتم٪ےئلیک٪دو٪وقیم٪رظنہی٪یک٪داغ٪لیب2.

٪اہلل٪ہیلع٪املسمونں٪وک٪اکی٪اگل٪وقؾ٪دانھکی٪

مةحاچےتہ٪ےھت،٪اور٪رہ٪نکمم٪رطےقی٪ےس٪املسمونں٪وک٪دنہواں٪ںیم٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ر

٪ایخالت٪یک٪رتددی٪ےک٪ےیل٪رمکہتسب٪وہ٪ےئگ۔٪ا٪پ٪ےن٪ودحت٪اولوجد٪یک٪ہگج٪املسمونں٪ےک٪ ذجب٪وہےن٪ےس٪اچبان٪اچےتہ٪ےھت۔٪اےسی٪

ھت٪یہ٪دصویں٪اک٪دومد٪اور٪ لطع٪متخ٪وہ٪اسےنم٪ودحت٪اوہشلد٪اک٪رظنہی٪شیپ٪ایک،٪ےسج٪امےنن٪ےس٪اؿ٪اک٪دجااگہن٪ووجد٪ابیق٪راہ۔٪اور٪اس٪ےک٪اس

٪اہلل٪ہیلع٪اک٪االسایمؿ٪اپک٪و٪دنہ٪رپ٪ہی٪اکی٪میظع٪ااسح

مةحؿ٪ےہ٪رک٪اؿ٪ںیم٪لمع٪و٪یعس٪اک٪اکی٪این٪ذجہب٪دیپا٪وہ٪ایگ۔٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ر

ربریغص٪ںیم٪االسؾ٪اور٪املسمونں٪وک٪ہک٪اوہنں٪ےن٪ودحت٪ادایؿ٪یک٪رحتکی٪ےک٪ملع٪ربداروں٪اور٪ودحت٪اولوجدویں٪یک٪میکس٪وک٪اناکؾ٪انب٪رک

اچب٪ایل۔٪رضحت٪ےک٪ایس٪اکرانےم٪یک٪رطػ٪ااشرہ٪رکےت٪وہےئ٪العہم٪اابقؽ٪ےن٪اہک٪اھت:

اہلل٪ےن٪ربوتق٪ایک٪سج٪وک٪ربخداروہ٪دنہ٪ںیم٪رسامہیو٪تلم٪اک٪ابہگنں

12

:ودحت٪اوہشلد٪اک٪رپاچر3٪.

٪ااج٪اجیت٪ےہ٪اور٪اس٪اک٪ہجیتن٪ودحت٪ادایؿ٪یک٪وصرت٪ںیم٪اتلکن٪ےہ۔٪ودحت٪اولوجداک٪ودحت٪اولوجد٪رپ٪نیقی٪رےنھک٪ےس٪رفک٪و٪االسؾ٪یک٪زیمت

ادش٪رظنہی٪اانپےن٪ےس٪اہجں٪رہ٪مسق٪اک٪بصعت٪متخ٪وہ٪اجات٪ےہ،٪واہں٪وہ٪تیبصع٪یھب٪متخ٪وہ٪اجیت٪ےہ٪وج٪اکی٪دنی٪ای٪وقؾ٪یک٪ارفنادى٪اقب٪ےک٪ےیل٪

یک٪رطػ٪ ے٪اجات٪ےہ٪وںیہ٪وہ٪دحتمہ٪وقتیم٪اک٪یھب٪درس٪داتی٪ےہ۔٪اس٪یک٪ رتہنی٪رضورى٪ےہ۔٪ودحت٪اولوجد٪اک٪دیقعہ٪اہجں٪ودحت٪ادایؿ٪


27

اثمؽ٪تیعمج٪ااملعلےئ٪دنہ٪ےک٪ایسیس٪ومفق٪یک٪ےہ۔٪تیعمج٪ااملعلء٪یک٪اینبد٪دویدنب٪ےک٪نج٪زبروگں٪ےن٪ریھک٪یھت،٪اؿ٪یک٪ارثکتی٪ہلسلس٪

وگنگیہ٪ےھت۔٪رضحت٪دبعادقلوس٪وگنگیہ٪ودحت٪اولوجد٪ہیتشچ٪یک٪اس٪اصربہی٪اشخ٪ےس٪واہتسب٪یھت،٪سج٪ےک٪رسلیخ٪رضحت٪دبعادقلوس٪

۔٪رضحت٪ںیم٪اس٪دقر٪ولغ٪رےتھک٪ےھت٪ہک٪وہ٪اےسی٪اامؾ٪یک٪ادتقاء٪ںیم٪امنز٪ادا٪رکان٪اجزئ٪ںیہن٪ےتھجمس٪ےھت٪وج٪ودحت٪اولوجد٪رپ٪اامیؿ٪ہن٪راتھک٪وہ

٪ےک٪اصزبحادے٪رضحت٪رنک٪ادلنی٪اینپ٪وہشمر٪اتفیل٪''اطلفئ٪دقویس''

مةح ںیم٪ررطمقاز٪ںیہ:٪وگنگیہ٪ہیلع٪از

ہک٪امہرے٪وادل٪زبروگار٪ےن٪امہرے٪ےھچیپ٪ضحم٪اس٪وہج٪ےس٪امنز٪ڑپانھ٪رتک٪رک٪دى٪یھت٪ہک٪مہ٪ودحت٪اولوجد٪رپ٪’’

‘‘اامیؿ٪ںیہن٪رےتھک٪ےھت۔٪العوہ٪ازںی٪وہ٪رفامای٪رکےت٪ےھت٪ہک٪اہمترا٪دنی٪اور٪ےہ٪اور٪ریما٪دنی٪اور

13

ت٪اولوجد٪رپ٪درس٪دای٪وت٪احرضنی٪یک٪ارثکتی٪ےن٪اس٪رظنہی٪وک٪میلست٪رکےن٪ےس٪اکی٪ابر٪رضحت٪وگنگیہ٪ےن٪اینپ٪دجسم٪ںیم٪ہلئسم٪ودح

ااکنر٪رک٪دای۔٪اس٪رپ٪رضحت٪وگنگیہ٪ےن٪ردیجنہ٪وہ٪رک٪رفامای:

‘‘ہک٪وہ٪اےسی٪رہش٪ںیم٪رےنہ٪ےک٪ےیل٪ایتر٪ںیہن٪اہجں٪ےک٪ولگ٪ودحت٪اولوجد٪رپ٪اامیؿ٪ہن٪رےتھک٪وہں’’

14

رى٪رضحت٪یک٪زایرت٪ےک٪ےیل٪وگنگہ٪اافتؼ٪ےس٪ایہن٪اایؾ٪ںیم٪اکی٪روز٪رضحت٪ ی

ن

٪امظع٪رضحت٪الجؽ٪ادلنی٪اھتن وگنگیہ٪ےک٪ہفیلخو

رشتفی٪الےئ۔٪وجیہن٪رضحت٪ےن٪اںیہن٪اینپ٪رطػ٪اےت٪داھکی٪وت٪اباواز٪دنلب٪رفامای:

‘‘امہں٪اجابش٪و٪وگبہچ٪دنی٪دارى٪و٪ہچ٪رشمب٪دارى’’

15

واحین٪انفء٪و٪اقبء٪اک٪رشیع٪رگن4. :ر

رى٪یک٪ذات٪ںیم٪ ی

ن

٪اور٪ارفنادتی٪ابیق٪ںیہن٪ریتہ۔٪رضحت٪اھتن ذجب٪اور٪انف٪اک٪رگن٪اھت٪اور٪ذجب٪و٪انف٪ےک٪دعب٪اسکل٪یک٪اینپ٪ومند

رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ےن٪اس٪رطخے٪وک٪ربوتق٪اھبپن٪ایل٪اھت٪اور٪اپ٪وک٪اس٪ابت٪اک٪ادنازہ٪وہ٪ایگ٪اھت٪ہک٪املسمؿ٪ودحت٪اولوجد٪رپ٪

٪تیصخش٪ربرقار٪ںیہن٪ر ھ٪ںیک٪ےگ۔٪اور٪وہ٪دنہواں٪ںیم٪ذجب٪وہ٪رک٪رہ٪اجںیئ٪اامیؿ٪رےتھک٪وہےئ٪ربریغص٪اپک٪و٪دنہ٪ںیم٪اینپ٪دجااگہن

ےگ۔٪اابقؽ٪ےن٪اغابل٪ایس٪وہج٪ےس٪رظنہیو٪ودحت٪اولوجد٪وک٪املسمونں٪ےک٪ےیل٪مس٪اقلت٪اک٪انؾ٪دای٪ےہ۔

16

٪اہلل٪اعتیل٪ہیلع

،مح ٪ےن٪اےنپ٪ایخالت٪اک٪ای رر٪ویں٪ایک:اامؾ٪رابین٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ایس٪انب٪رپ٪رضحت٪العہم٪اابقؽ٪ر

“A great religious genius of the seventeeth century Sheikh Ahmed Serhind-whose feareless analytical criticism of contemporary Sufism resulted in the development of a new technique”17

ء٪ںیم٪ےتھکل٪ںیہ:١٩١٥دربمس٣٤وخاہج٪نسح٪اظنیم٪ےک٪انؾ٪وتکمب٪رحمرہ٪

٪ااھچ٪ےہ٪ای٪ویپنتس؟٪ینعی٪رف٪’’

ن

ن

شتگ

اؼ٪ااھچ٪ےہ٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪ےن٪وتکمابت٪ںیم٪اکی٪ہگج٪ثحب٪یک٪ےہ٪ہک٪

ای٪واصؽ؟٪ریمے٪زندکی٪

گ

٪نیع٪االسؾ٪ےہ٪اور٪ویپنتس٪رابہتین٪ای٪اریاین٪)ریغ٪االسیم(٪وصتػ٪ےہ٪اور٪ںیم٪اس٪ریغ٪

ن

ن

شت

‘‘ےک٪الخػ٪دصاےئ٪ااجتحج٪دنلب٪رکات٪وہںاالسیم٪وصتػ٪

ڈارٹک٪العہم٪اابقؽ٪ےن٪اس٪اک٪ارتعاػ٪ذموکرہ٪ابال٪طخ٪ںیم٪ویں٪ایک:٪۔ہی٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪ےک٪وتکمابت٪وک٪ڑپےنھ٪اک٪ارث٪اھت

،٪اس٪اپ٪وک٪اید٪وہاگ٪بج٪اپ٪ےن٪ےھجم٪رساولاصؽ٪اک٪بقل٪دای٪اھت٪وت٪ںیم٪ےن٪اپ٪وک٪اھکل٪اھت٪ہک٪رسارفلاؼ٪اہک٪اجےئ’’

٪اہلل٪ہیلع٪ےن٪ایک٪ےہ

،مح‘‘وتق٪یھب٪ریمے٪ذنہ٪ںیم٪یہی٪اایتمز٪اھت٪ہک٪وج٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ر

18

ےتنب٪ںیہ٪وت٪٪‘‘رس٪ارفلاؼ’’اابقؽ٪ہی٪اجےتن٪ےھت٪ہک٪ذات٪قح٪ےک٪اسھت٪ولص٪یک٪وصرت٪ںیم٪اؿ٪یک٪اینپ٪یتسہ٪ٹم٪اجےئ٪یگ۔٪نکیل٪ارگ٪وہ٪

٪رھپ٪دنبہ٪و٪ومیل٪ںیم٪رفؼ٪وہ٪اجات٪ےہ،٪اور٪

مةحایس٪وصرت٪ںیم٪اابقؽ٪یک٪ومند٪اور٪وخدى٪ابیق٪رہ٪یتکس٪یھت۔٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از


28

ےن٪ودحت٪اوہشلد٪ےک٪رظنہی٪اک٪رپاچر٪رک٪ےک٪املسمونں٪وک٪دنہواں٪ںیم٪ذجب٪وہےن٪ےس٪اچب٪ایل۔٪ودحت٪اوہشلد٪وک٪امےتن٪وہےئ٪اسکل٪یک٪

چب٪اجات٪ےہ،٪اور٪اےس٪اقبےئ٪دواؾ٪احلص٪وہ٪اجیت٪ےہ۔٪ودحت٪اولوجد٪ےک٪ومند٪اور٪ارفنادتی٪ابیق٪ریتہ٪ےہ،٪اور٪وہ٪ذجب٪اور٪انف٪ےس٪

احویمں٪ںیم٪اپ٪وک٪درونجں٪انف٪یف٪اہلل٪مسق٪ےک٪اسکل٪ںیلم٪ےگ٪نکیل٪ودحت٪اوہشلد٪ںیم٪رصػ٪ابیق٪ابہلل٪یہ٪رظن٪اںیئ٪ےگ۔٪ودحت٪

٪یف٪اہلل٪ںیہن٪وہات۔٪اس٪اک٪ب قل٪ابہلل٪را٪اولوجد٪ںیم٪اسکل٪ذات٪قلطم٪ںیم٪ذجب٪وہ٪رک٪انف٪وہ٪اجات٪ےہ۔٪نکیل٪ودحت٪اوہشلد٪ںیم٪وہ٪انف

ےہ،٪اس٪ےیل٪اس٪اک٪دجااگہن٪ووجد٪ابیق٪را٪ےہ۔٪اابقؽ٪ےن٪سج٪وخدى٪رپ٪زور٪دای٪ےہ٪وہ٪وچہکن٪ذجب٪اور٪انف٪یک٪وصرت٪ںیم٪ابیق٪ںیہن٪رہ٪

٪یک٪رطح٪رظنہی٪ودحت٪اولوجد٪یک٪اخمتفل٪رک٪

مةحےک٪املسمونں٪وک٪دنہواں٪ںیم٪یتکس،٪اس٪ےیل٪اابقؽ٪ےن٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

ذجب٪وہےن٪ےس٪اچب٪ایل٪ےہ۔

19

ں٪ودحت٪اولوجد٪ لطع٪اور٪وتلک٪یک٪میلعت٪داتی٪ےہ،٪ہکبج٪ودحت٪اوہشلد٪یعس٪اور٪لمع٪مہیپ٪اک٪دورسا٪انؾ٪ےہ۔٪یہی٪وہج٪ےہ٪ہک٪رتوکں٪اور٪ااغفون

امرلش٪وقںیم٪ںیہ٪اس٪ےیل٪اؿ٪ےک٪اہں٪رظنہی٪ودحت٪ںیم٪ودحت٪اولوجد٪یک٪میلعت٪دےنی٪وا ے٪ےلسلس٪یھبک٪وبقمؽ٪ںیہن٪وہ٪ےکس۔٪ہی٪وچہکن٪

٪ےن٪

مةحاوہشلد٪یہ٪وبقمؽ٪وہ٪رلا٪ےہ۔٪وچہکن٪یہی٪اکی٪ااسی٪رظنہی٪ےہ٪وج٪رحتک٪اور٪لمع٪یک٪میلعت٪داتی٪ےہ۔٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

رشتعی٪اک٪زربدتس٪احیم٪اھت،٪اس٪ےیل٪ربریغص٪اپک٪و٪دنہ٪ںیم٪سج٪ےلسلس٪یک٪ااشتع٪رفامیئ٪یھت٪وہ٪ہلسلس٪وچہکن٪ودحت٪اوہشلد٪اک٪اقلئ٪اور٪

ربریغص٪اپک٪و٪دنہ٪یک٪ڑگبى٪وہیئ٪اضف٪ںیم٪اہجں٪اغیل٪ودحت٪اولوجدویں٪یک٪ارثکتی٪یھت،٪اور٪ولگ٪رشتعی٪اک٪اپس٪ادب٪رکےن٪ےک٪اجبےئ٪

ال٪ںیم٪اس٪ابت٪اک٪ودحت٪ادایؿ٪اک٪رپاچر٪رک٪رےہ٪ےھت،٪ہلسلس٪دجمدہی٪زایدہ٪وبقمؽ٪ہن٪وہ٪رلا۔٪رضحت٪دجمد٪ےن٪وخد٪یہ٪اےنپ٪اکی٪وتکمب٪وا

ارتعاػ٪رفامای٪ےہ٪ہک٪اس٪ہلسلس٪اعہیل٪ےک٪ولگ٪اس٪کلم٪ںیم٪اویبنجں٪یک٪رطح٪ںیہ۔٪دبتع٪ےک٪رواج٪یک٪وہج٪ےس٪اس٪کلم٪ےک٪ولوگں٪وک٪

اس٪رطہقی٪ےک٪زبروگں٪ےس٪وج٪تنس٪ےک٪تخس٪اپدنب٪ںیہ،٪تہب٪مک٪انمتبس٪ےہ۔٪یتح٪ہک٪اقیض٪اجودی٪ےن٪''ااکفر٪اشہ٪ویل٪اہلل''٪ںیم٪ودحت٪

٪د٪وک٪ااسنؿ٪دویتس٪اور٪فلتخم٪اوقاؾ٪و٪للم٪ےک٪ابیمہ٪ارتحاؾ٪و٪اعتوؿ٪ےک٪رفوغ٪اک٪ذرہعی٪رقار٪دےتی٪وہےئ٪ودحت٪اوہشلد٪وک٪ربریغص٪ںیم٪ملسماولوج

ایسیس،٪اقثیتف٪اور٪امسیج٪زواؽ٪اک٪امہ٪ببس٪رگداان٪ےہ٪وج٪اایتمزات٪وک٪ااجرگ٪رکےن٪اور٪رفتاقت٪اک٪ابثع٪اتنب٪ےہ۔

20

:رحتکی٪اک٪دساببوں٪یک٪ت یتگ٪ادنہ5٪.

٪ےک٪زامہن٪ںیم٪ت یتگ٪رحتکی٪اےنپ٪وپرے٪وجنب٪رپ٪یھت٪اور٪ت یتگ٪رحتکی٪ےک٪راامنہاں٪ےن٪االسؾ٪اور٪

مةحرضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

زبرگ٪٪رث٪دے٪رےہ٪ےھت٪ہک٪راؾ٪اور٪رمیح٪اکی٪یہ٪ذاترفک٪ںیم٪مہ٪ایگنہ٪دیپا٪رک٪ےک٪اکی٪درایمین٪راہتس٪التش٪رک٪ایل٪اھت۔٪وہ٪وعاؾ٪وک٪ہی٪اتو

٪ےک٪انؾ٪اکی٪طخ٪ںیم٪اےسی٪

مةحےک٪دو٪انؾ٪ںیہ۔٪ت یتگ٪رحتکی٪ےس٪واہتسب٪اکی٪دھبر٪رپش٪رہ٪دے٪راؾ٪ےن٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

٪ےن٪اس٪ےک٪وجاب٪ںیم٪وج٪وتکمب٪رموغب٪رحتری٪رفامای،٪وہ٪اقلب٪وتہج٪ےہ۔٪اپ٪

مةحیہ٪ایخالت٪اک٪ای رر٪ایک٪ےہ۔٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

رفامےت٪ںیہ:

٪ےب٪وچؿ٪و٪ےب٪وگچؿ٪’’ ٪ ٪اور٪وہ ٪رکےن٪واال٪رصػ٪اکی٪یہ٪ےہ، ٪ایلع٪و٪الفس٪واولں٪اک٪دیپا اامسؿ،٪زنیم٪اور

ےہ،وہ٪ہیبش٪اور٪امدنن٪ےس٪زنمہ٪ےہ٪اور٪لکش٪و٪اثمؽ٪ےس٪ربما٪ےہ۔٪دپر٪اور٪رفزدن٪وہان٪اس٪اہلل٪اعتیل٪ےک٪قح٪

اعتیل٪یک٪اشؿ٪ںیم٪ااحتد٪اور٪ولحؽ٪یک٪ںیم٪احمؽ٪ےہ۔٪اس٪یک٪ابراگہ٪ںیم٪رسمہ٪وہےن٪یک٪ےسک٪اجمؽ٪ےہ؟٪اہلل٪

ازیمش٪اک٪ایخؽ٪رکان٪اور٪وپدیشہ٪وہےن٪اور٪اظرہ٪وہےن٪اک٪امگؿ٪رکان٪ربا٪ےہ۔٪وہ٪زامین٪ںیہن٪ےہ٪ویکہکن٪زامہن٪ایس٪

اک٪دیپا٪ایک٪وہا٪ےہ۔٪وہ٪اکمین٪ںیہن٪ےہ٪ویکہکن٪اکمؿ٪اس٪اک٪انبای٪وہا٪ےہ۔٪اس٪ےک٪ووجد٪یک٪وکیئ٪ادتبا٪ںیہن٪ےہ،٪

٪اعتیل٪یک٪وکیئ٪ااہتن٪ےہ۔٪ ب٪مسق٪اک٪ ری٪و٪امکؽ٪اس٪یک٪ذات٪ںیم٪ناتب٪ےہ٪اور٪وہ٪رہ٪مسق٪ےک٪اور٪ہن٪اس٪اہلل


29

صقن٪و٪زواؽ٪ےس٪اپک٪ےہ۔٪ابعدت٪ےک٪ےیل٪قحتسم٪اور٪رپشتس٪ےک٪القئ٪ویہ٪قح٪احبسہن٪اعتیل٪ےہ۔٪راؾ٪اور٪

رے٪اربمغیاؿ٪ مہیل٪اةولصة٪رکنش٪ےک٪دیپا٪وہےن٪ےس٪ےلہپ٪رپورداگر٪اعمل٪وک٪وکیئ٪راؾ٪ای٪رکنش٪ںیہن٪اتہک٪اھت۔٪امہ

ل ؾ٪ےن٪وج٪اکی٪ال ھ٪وچسیب٪زہار٪ےک٪رقبی٪زگرے٪ںیہ،٪تقلخ٪وک٪اخقل٪یک٪ابعدت٪رکےن٪یک٪رتبیغ٪ شلوا

٪اعزج٪ ٪ہی٪ ب٪اےنپ٪اپ٪وک٪دنبہ ٪اؿ٪ ب٪ےن٪ریغ٪یک٪ابعدت٪رکےن٪ےس٪عنم٪رفامای٪ےہ۔٪اور رفامیئ٪ےہ۔٪اور

‘‘اکےتپن٪رےتہ٪ےھت٪ےس٪ڈرےت٪اور٪اجےتن٪اور٪اخقل٪اعمل٪یک٪تبیہ٪اور٪تمظع

21

٪ےک٪اس٪طخ٪ےک٪ایسؼ٪و٪ابسؼ٪اک٪وغبر٪اطمہعل٪ایک٪اجےئ٪وت٪اس٪ےس٪یھب٪یہی٪رتمحش٪وہات٪ےہ٪ہک٪

مةحارگ٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

رضحت،٪ودحت٪ادایؿ٪ابافلظ٪درگی٪دحتمہ٪وقتیم٪ےک٪تخس٪اخمفل٪ےھت،٪اور٪وہ٪املسمونں٪وک٪اکی٪اگل٪وقؾ٪دےنھکی٪ےک٪ینمتم٪ےھت۔٪دجمد٪

٪وچہکن٪املسمونں٪وک٪دنہواں٪ںیم٪ذجب٪وہےن٪ےس٪اچبان٪اچےتہ٪ےھت،٪اس٪ےیل٪وہ٪اؿ٪یک٪ایسی٪رحاکت٪ےس٪تخس٪افل٪

مةحناین٪ہیلع٪از

ردیجنہ٪وہےت٪ےھت٪وج٪اؿ٪ںیم٪اور٪دنہواں٪ںیم٪اشمتہب٪دیپا٪رکیت٪ںیھت۔

:دنہواہن٪رمس٪و٪رواج٪یک٪خیب٪ینک6.

وعرںیت٪یھب٪دنہو٪وعروتں٪یک٪رطح٪ےچک٪ربونتں٪رپ٪رگن٪ریھپیت٪اور٪اؿ٪ںیم٪٪رضحت٪وک٪ولعمؾ٪وہا٪ہک٪دویایل٪ےک٪اایؾ٪ںیم٪ضعب٪املسمؿ

‘‘انبؾ٪کی٪زؿ٪اصہحل’’خ٪اچوؽ٪رھبیت٪ںیہ۔٪رضحت٪ےن٪وفرا رس

22

اکی٪طخ٪ںیم٪رحتری٪رفامایہک٪ایسی٪ابںیت٪رشک٪اور٪رفک٪ںیہ٪اور٪اؿ٪اک٪دنی٪

۔‘‘رشک٪ارغص٪ےس٪وچب’’االسؾ٪ےک٪اسھت٪وکیئ٪ب قل٪ںیہن۔٪زمدی٪رباں٪اپ٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪روسؽ٪دخا٪ےن٪رفامای٪ےہ٪ہک٪

23

رشک٪و٪رفک٪

٪رشمک٪ےہ۔٪االسؾ٪یک٪رشط،٪رفک٪ےس٪رازار٪یک٪رومسں٪یک٪میظعت٪وک٪رشک٪ںیم٪ڑبا٪دلخ٪ےہ۔٪رشک٪یک٪دصتقی٪اور٪ای رر٪رکےن٪واال٪یھب

وہان٪ےہ،٪اور٪رشک٪ےس٪اپک٪وہان٪وتدیحاک٪اشنؿ٪ےہ۔٪د ھ،٪درد٪اور٪امیبرویں٪ےک٪دور٪رکےن٪ےک٪ےیل٪وتبں٪اور٪اطیشونں٪ےس٪وید٪امانگن٪

ہی٪ انجیھ٪اور٪اےنپ٪ربونتں٪وک٪رشک٪ےہ،٪اکرفوں٪یک٪دویایل٪ےک٪دونں٪ںیم٪اکرفوں٪یک٪رومسں٪اک٪اجب٪الان،٪وخیش٪انمان،٪ویٹیبں٪اور٪ونہبں٪وک٪دہ

رسخ٪اچوولں٪ےس٪رھبان،٪ہی٪ ب٪رشک٪اور٪دنی٪االسؾ٪ےک٪انمیف٪ےہ۔

24

ایس٪رطح٪اکی٪دورسے٪ومعق٪رپ٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪رحتری٪رفامےت٪ںیہ:

‘‘٪)(کچی(٪یک٪رپشتس٪رکےن٪ ےگ٪ںیہہک٪ضعب٪اجلہ٪املسمؿ٪دنہواں٪یک٪داھکی٪دیھکی٪التیس’’

25

٪اؿ٪یک٪رضحت٪ےن٪اںیہن٪ااسی٪رکےن ٪ےس٪عنم٪رفامای٪ویکہکن٪ہی٪اکرفوں٪اک٪راعر٪اھت۔٪اور٪ارگ٪املسمؿ٪اؿ٪راع ر٪رپ٪لمع٪رکےت٪رےتہ٪وت

ارفنادتی٪اور٪ووجد٪متخ٪وہ٪اجات۔٪اس٪ےیل٪رضحت٪ےن٪ربوتق٪اؿ٪الہجء٪وک٪ہیبنت٪رفامیئ٪اور٪دنہواں٪ےک٪راع ر٪رتک٪رکےن٪اک٪وشمرہ٪دای۔

اتاں٪اور٪وھبوتں٪ےس٪امیبرویں٪ےک٪ازاہل٪ںیم٪الہ٪االسؾ٪ےک٪اجلہ٪ولوگں٪اک٪وید٪بلط٪اکی٪دورسے٪ومعق٪رپ٪رضحت٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪دوی

رکان٪اعؾ٪ےہ۔٪ایس٪رطح٪اکی٪دورسے٪وتکمب٪ںیم٪وموصػ٪رحتری٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

اےنپ٪ااہتنیئ٪لہج٪یک٪وہج٪ےس٪ارثک٪وعرںیت٪اس٪رحاؾ٪و٪ونممع٪ادمتساد٪ںیم٪التبم٪ںیہ٪اور٪وہ٪اؿ٪ویمہ٪دویاتاں٪ےس٪’’

ےک٪اٹےنل٪یک٪دروخاتس٪رکیت٪ںیہ،٪اور٪رشک٪و٪الہ٪رشک٪یک٪رومسں٪وک٪اجبالیت٪ںیہ۔الباں٪

26

اکی٪اور٪ومعق٪رپ٪٪

رضحت٪رحتری٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪املسمؿ٪ابووجد٪اامیؿ٪ےک٪الہ٪رفک٪یک٪رومسں٪وک٪اجب٪الےت٪ںیہ٪اور٪اؿ٪ےک٪اایؾ٪یک٪میظعت٪

٪رفک٪ےک٪تہب٪ےس٪ااکحؾ٪اور٪روسؾ٪اا:رکےت٪ںیہ۔٪اکی٪اور٪وتکمب٪واال٪ںیم٪رضحت٪رحتری٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪ لہ٪لہ

‘‘االسؾ٪ںیم٪امنایں٪وہ٪رےہ٪ںیہ

27


30

٪٪

مةحور٪رک٪ےک٪دنہواں٪ےس٪رقبی٪ال٪ریہ٪ںیھت،٪اس٪ےیل٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

ایسی٪امتؾ٪ابںیت٪وچہکن٪املسمونں٪وک٪االسؾ٪ےس٪د

٪رہ٪نکمم٪وکشش٪یک۔ےن٪اؿ٪ابوتں٪اک٪ربوتق٪ونسٹ٪ایل٪اور٪املسمونں٪وک٪دنہواں٪ےس٪دور٪رےنھک٪یک

:رث٪ازاہلرکفى٪ویلمع٪رپادنگیگ٪اک٪ومو7٪.

۔٪احالہکن٪وہ٪اشرع٪حیحص٪اکی٪ابر٪اپ٪وک٪ولعمؾ٪وہا٪ہک٪دبعازمیح٪اخؿ٪اخانں٪ےک٪اکی٪مہ٪نیشن٪اشرع٪ےن٪اانپ٪صلخت٪رفکى٪ر ھ٪ایل٪ےہ

ںیم٪ںیہن٪اات٪ہک٪ارخ٪اس٪صلخت٪ےک٪اایتخر٪٪٪اور٪اکی٪زعمز٪ارھاےن٪اک٪رفد٪اھت۔٪رضحت٪ےن٪اخؿ٪اخانں٪وک٪اھکل٪ہک٪ریمى٪ھجمابسنل٪دیس

رکےن٪رپ٪اس٪وک٪سک٪زیچ٪ےن٪اامدہ٪ایک؟٪ہی٪صلخت٪اہنتی٪ربا٪ےہ،٪اس٪ےیل٪اکی٪املسمؿ٪وک٪اس٪ےس٪اس٪رطح٪اھبانگ٪اچےیہ٪ےسیج٪ادیم٪ریش٪

یگ٪وابج٪ےہ،٪اپ٪وک٪دھکی٪رک٪اھباتگ٪ےہ۔٪ااسی٪صلخت٪ای٪انؾ٪اہلل٪اور٪روسؽ٪ےک٪زندکی٪اقلب٪رفنت٪ےہ،٪اس٪ےیل٪اےسی٪صلخت٪ےس٪دحیلع

‘‘االسیم’’ےک٪اجبےئ٪‘‘رفکى’’ریمى٪رطػ٪ےس٪اس٪ےس٪دروخاتس٪رکںی٪ہک٪وہ٪اانپ٪صلخت٪

28

ر ھ٪ ے۔٪رصػ٪ایس٪اکی٪وھچیٹ٪یس٪

٪ےنتک٪ابریغت٪املسمؿ٪ےھت۔٪اپ٪وچہکن٪املسمونں٪وک٪دنہواں٪ےس٪

مةحابت٪ےس٪ہی٪ناتب٪وہ٪اجات٪ےہ٪ہک٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪ہیلع٪از

اچےتہ٪ےھت٪اس٪ےیل٪اںیہن٪اینت٪یس٪ابت٪یھب٪وگارا٪ہن٪یھت٪ہک٪املسمؿ٪ریغاالسیم٪صلخت٪اایتخر٪رکںی۔٪اکی٪اگل٪وقؾ٪دانھکی

:االسیم٪ریغت٪و٪تیمح٪وک٪دیبار٪رکان8.

رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪ےن٪املسمونں٪یک٪ریغت٪وک٪اکللرا٪اور٪ریغ٪وملسمں٪ےک٪اقعدئ٪و٪ااکفر٪اانپےن٪رپ٪اؿ٪یک٪رسزشن٪یک۔٪اپ٪ےن٪اںیہن٪

تیثیح٪اکی٪وقؾ٪زدنہ٪رانہ٪اچےتہ٪ںیہ٪وت٪رھپ٪اںیہن٪رفک٪و٪رشک٪رتک٪رک٪ےک٪اکرفوں٪ےس٪زیمم٪وہ٪رک٪رانہ٪٪ارگ٪وہ٪اس٪کلم٪ںیم٪ہباتبای٪ہک٪

وہاگ۔٪مہ٪رضحت٪دجمد٪ےک٪قلعتم٪ہی٪ابت٪دوعى٪ےس٪ہک٪ےتکس٪ںیہ٪ہک٪اپ٪یہ٪ےن٪ایقؾ٪اپاتسکؿ٪اک٪وصتر٪شیپ٪ایک٪اھت٪اور٪اپ٪یہ٪حیحص٪ونعمں٪

۔ںیم٪ےلہپ٪اپاتسکین٪ےھت

:وصایفہن٪االطصاحت٪ںیم٪امیلعتت٪االسیم٪یک٪رتوجی9.

٪ےن٪اےنپ٪وتکمابت٪اور٪درگی٪بتک٪ےک٪ذرےعی٪وصتػ٪وک٪ویانین٪اور٪دنہواہن٪وصتػ٪ےس٪اپک٪ایک٪سج٪وک٪ ٪رابین٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪اامؾ

ےنھجمس٪ےک٪ےئل٪دنچ٪االطصاحت٪وصتػ٪اک٪ااختنب٪ایک٪ایگ٪ےہ۔

:زتہیکو٪سفن1.

ہیفصتو٪سفن٪ےتہک٪ںیہ٪سفن٪اامرہ٪وک٪رباویئں،٪ےب٪اج٪٪ای‘‘سفنزتہیکو٪’’اضہطبو٪رشتعی٪ےک٪وچےھت٪رنک٪زتہیکو٪سفن٪وک٪ااسحتسین٪رنک٪ےتہک٪ںیہ۔٪

وخاوشہں٪ای٪رواحین٪امیبرویں٪ےس٪اپک٪و٪اصػ٪رکےن٪وک۔٪اور٪یہی٪ریس٪و٪ولسک٪اک٪وصقمد٪ےہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪ایمں٪احیج٪دمحم٪الوہرى٪وک٪

٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:رحتری

ریس٪و٪ولسک٪اک٪دصقم٪یہی٪ےہ٪ہک٪سفن٪اامرہ٪رباویئں٪ےس٪اور٪وبیعں٪ےس٪اپک٪وہ٪اجےئ٪اتہک٪ااسنؿ٪وک٪وھجےٹ٪’’

‘‘٪اس٪یک٪وتہج٪اک٪رمزک٪ہن٪رےہوبعمدوں٪یک٪رپشتس٪ےس٪اجنت٪لم٪اجےئ٪اور٪وبعمد٪ربقح٪ےک٪وسا٪وکیئ٪اور٪یتسہ

29

:بلق2.

٪۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪اپ٪رپ٪ہی٪ ٪اامرہ٪یک٪ااماگجہ٪بلق٪ےہ۔٪اس٪ےیل٪رواحین٪امیبرویں٪اک٪عبنم٪یھب٪بلق٪یہ٪وہا اس٪سفن

٪ارم٪ےس٪ تقیقح٪فشکنم٪وہیئ٪ےہ٪ہک٪بلق٪دو٪اسموى٪وصحں٪ںیم٪مسقنم٪ےہ۔٪ےلہپ٪فصن٪اک٪ب قل٪اعمل٪قلخ٪ےس٪ےہ،٪دورسے٪اک٪اعمل

امدى٪دوونں٪وقوتں٪اک٪رسہمشچ٪وہا۔٪قلخ٪ےس٪ب قل٪رےنھک٪وا ے٪اس٪بلق٪اک٪فصن٪٪٪وہا٪و٪وہس٪یک٪وقوتں٪اک٪ےہ۔٪اس٪رطح٪بلق٪رواحین٪و٪


31

اعمل٪’’رمزک٪ےہ۔٪وخااشہت٪اسفنین٪ےک٪رمزک٪اس٪وچاھتیئ٪بلق٪وک٪یہ٪مہ٪دؽ٪ای٪بلق٪ہہک٪رک٪اکپرےت٪ںیہ،٪ایس٪ےیل٪اہک٪اجات٪ےہ٪ہک٪بلق٪

٪راتھک٪ےہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪بلق٪ےک٪اسفنین٪رمزک٪یک٪ویں٪ فیفی٪رفامےت٪ںیہ:ےک٪درایمؿ٪ربزخ٪یک٪تیثیح٪‘‘اعمل٪ارم’’اور٪‘‘قلخ

٪وہا٪ابدش٪ہک٪بلق٪آ نمض٪اتسپ٪رعب٪ابعرت٪از٪اقم’’‘’ؾ

30

‘‘سپ٪وچاھتیئ٪بلق٪وہا٪و٪وہس٪یک٪ااماگجہ٪ےہ٪اور٪ایس٪وک٪بلق٪ےک٪انؾ٪ےس٪ریبعت٪ایک٪رکےت٪ںیہ’’

:سفن٪اامرہ3.

ى٪وتبیصمں٪اور٪امیبرویں٪یک٪ڑج٪ےہ۔٪ہی٪امہرا٪ ب٪ےس٪رقیبی٪اصمبح٪رگم٪تہب٪یہ٪ربا٪اصمبح٪اور٪اجین٪دنمش٪ہی٪سفن٪اامرہ٪امہرى٪اسر

ےہ۔٪اس٪یک٪ ب٪ےس٪ڑبى٪انمت٪اہلل٪اعتیل٪یک٪مکح٪دعویل٪اور٪اس٪یک٪ ب٪ےس٪ڑبى٪ارزو٪اطیشؿ٪یک٪ااطتع٪ےہ۔

31

رضحت٪خیش٪رفدی٪وک٪

رحتری٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

٪اامرہ٪اچا٪ےہ٪ہک٪’’ اس ر٪الخقئ٪اس٪یک٪اتحمج٪رےہ٪اور٪اوارم٪و٪ونایہ٪ایس٪ےک٪ااشرے٪رپ٪رسزد٪وہں٪وہ٪یسک٪اک٪سفن

اتحمج٪ںیہن٪اننب٪اچا۔٪ایس٪وک٪دوعى٪اولتیہ٪اور٪دخاےئ٪ےب٪اتمہ٪لج٪اطلسہن٪یک٪دقرت٪ںیم٪رشتک٪ےتہک٪ںیہ۔٪رگم٪ہی٪

ریغے٪نب٪اجےئ٪اور٪ ب٪٪وحنمس٪رصػ٪ایس٪رپ٪رایض٪ںیہن۔٪اس٪یک٪رمیض٪وت٪ہی٪ےہ٪ہک٪وہ٪احمک٪قلطم٪البرشتک

معا دایت،٪اےنپ٪سفن٪ب٪

صت ت

ت

ن

نشک٪افاہن٪ا

ف

ن

نایس٪ےک٪ااشرے٪رپ٪انےتچ٪رںیہ،٪اس٪ےیل٪دح ث٪دقیس٪ںیم٪اای٪ےہ٪ہک٪اعد٪

‘‘دویتس٪ریمى٪دینمش٪رپ٪ورالغیت٪ےہ٪وک٪اانپ٪دنمش٪وھجمس،٪ویکہکن٪اس٪یک

32

:ارماض٪یبلق4.

تبحم،٪اجہ٪و٪رایتس٪اور٪انؾ٪و٪ومند٪یک٪بلط٪یبلق٪و٪رواحین٪امیبرویں٪ےک٪فلتخم٪٪وہاےئ٪اسفنین،٪زؿ،٪زر،٪زنیم٪ےس٪اگلا،٪اوماؽ٪و٪اوالد٪ےس

روپ٪ںیہ۔٪ہی٪ ب٪ھچک٪مہ٪اےنپ٪سفن٪اامرہ٪یک٪اخرط٪اچےتہ٪ںیہ٪اس٪ےیل٪امہرا٪وبعمد٪وخد٪امہرا٪سفن٪وہا،٪سج٪یک٪الغیم٪ےس٪اجنت٪رپ٪ارخوى٪

اجنت٪و٪الفح٪رصحنم٪ےہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪اراشد٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

‘‘وشند،٪ادیم٪اجنت٪ےسب٪دعبتسم٪اتس٪سپ٪یف٪اتقیقحل٪وبعمد٪و٪سفن٪اوتس،٪اتزامےن٪از٪رگاتفرى٪او٪االخص’’

33

ور٪یک٪٪’’سپ٪اتقیقح٪اس٪اک٪وبعمد٪ایس٪اک٪سفن٪ےہ٪بج٪کت٪اس٪یک٪دیق٪ےس٪راہیئ٪ںیہن٪یتلم،٪اجنت٪یک٪ادیم٪رانھک٪ااہتنیئ٪د

‘‘ابت٪ےہ

رکفموں٪اور٪داوشنروں٪رپ٪رفض٪ےہ٪ہک٪وہ٪یبلق٪و٪رواحین٪ارماض٪ےس٪اکٹھچرا٪احلص٪٪ایس٪ےیل٪اصبح٪رعافؿ٪اعوملں٪اور٪ابریصبت

رکےن٪یک٪دتاریب٪اایتخر٪رکںی۔

’’٪ ٪در ٪اںی٪رمض٪الزؾ٪اتس، ٪زاہلو اخہن٪ارگ٪ےسک٪اتس،٪کی٪سپ٪رباملعےئ٪اوولاالابلب٪و٪امکحےئ٪ذوى٪االاصبر٪رکفا

‘‘رحػ٪سب٪اتس

34

ر٪رپ٪اس٪رمض٪ےس٪اکٹھچرا٪احلص٪رکےن٪اک٪رفض٪اعدئ٪وہات٪ےہ٪ارگ٪ارھ٪ںیم٪ذرا٪یس٪یھب٪ینعی:٪املعےئ٪اوول٪اابلب٪و٪امکحےئ٪ذوى٪االاصب

اجنگشئ٪وموجد٪ےہ٪وت٪سب٪یہی٪اکی٪رحػ٪اکیف٪ےہ۔

:ازاہلو٪ارماض٪یبلق٪یک٪رضورت5.

اامؾ٪رابین٪٪اؿ٪ارماض٪یبلق٪اور٪ابینط٪اافت٪ےس٪اجنت٪اس٪ےیل٪رضورى٪ےہ٪ہک٪اؿ٪یک٪وہج٪ےس٪امہرا٪اامیؿ٪زتمزلؽ٪وہ٪اجات٪ےہ۔٪رضحت

رفامےت٪ںیہ٪ہک:


32

٪رشتعی٪یک٪اجب٪اورى٪ںیم٪٪٪٪ات’’ا ےئ٪امسجین٪ےک٪فعض٪ےس٪ااکحؾ

ن

ضعلم٪و٪فلکت٪وسحمس٪وہات٪ےہ۔٪ابلکلسج٪رطح٪ا

‘‘٪اتلم٪و٪فلکت٪دیپا٪وہ٪اجات٪ےہایس٪رطح٪فعض٪اامیین٪ےس٪یھب٪اؿ٪یک٪لیمعت٪ںیم

35

٪اامرہ٪یک٪الغیم٪اور٪ ارماض٪یبلق٪ںیم٪ارھے٪وہےن٪یک٪وہج٪ےس٪التوت٪رقاین٪ےس٪اجبےئ٪افدئے٪اپ٪وت٪اہیں٪کت٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪سفن

ےک٪ااٹل٪اصقنؿ٪وہات٪ےہ۔٪اپ٪میکح٪دبعااقلدر٪وک٪رحتری٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

ات٪زامےن٪ہک٪در٪رمض٪یبلق٪التبم٪اتس٪''یف٪ولقمہب٪رمض''٪چیہ٪ابعدےت٪واطےتع٪و٪اانعف٪تسین٪ہکلب٪رضم٪اتس٪دح ث٪’’

٪اصمئ٪سیلب ‘’)ربخ٪حیحص(٪ہم٪االوجلع٪واامظلو٪ہل٪نم٪ایرعموػ٪اتس،٪ر

36

بج٪کت٪رمض٪یبلق٪ںیم٪التبم٪روہ٪ےگ،٪رقاؿ٪رشفی٪یک٪صن٪ےک٪اطمقب٪نج٪ےک٪دؽ٪امیبر٪ںیہ٪اؿ٪ےک٪ےیل٪وکیئ٪’’

ابعدت٪و٪ااطتع٪دیفم٪ںیہن٪ہکلب٪رضم٪ےہ(۔ہی٪وہشمر٪دح ث٪''ربخ٪حیحص''٪ےہ٪ہک٪ارثک٪روزے٪دار٪وک٪اس٪ےک٪روزے٪

‘‘ہ٪ھچک٪یھب٪ںیہن٪اتلمےس٪وھبک٪ایپس٪ےک٪العو

اپ٪اراشد٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

سج٪رطح٪رفصاوى٪ارماض٪یک٪وہج٪ےس٪دنق٪و٪ابنت٪یک٪اھٹمس٪وسحمس٪ںیہن٪وہیت٪ابلکل٪ایس٪رطح٪ارماض٪یبلق٪یک٪’’

وہج٪ےس٪اامیؿ٪یک٪وخوبش٪اک٪ااسحس٪ابیق٪ںیہن٪را۔٪ویکہکن٪امہرا٪ریمض٪رمدہ٪وہ٪اجات٪ےہ٪اس٪ےیل٪اؿ٪ےس٪سفن٪یک٪افصیئ٪

‘‘اپزیکیگ٪رضورى٪ےہ۔٪اور٪ےسج٪زتہیکو٪سفن٪یک٪اعسدت٪لم٪یئگ٪اےس٪الفح٪دارنی٪بیصن٪وہ٪یئگو٪

37

ہا و قد خاب من دسہا’’

‘‘قد افلح من زک

‘‘ایس٪وک٪الفح٪یلم٪سج٪اک٪سفن٪اپزیکہ٪وہ٪ایگ٪اور٪رحمویم٪اس٪اک٪دقمر٪نب٪یئگ٪سج٪ےن٪اےس٪اےنپ٪ںیم٪اپھچ٪ایل٪’’

ؿ٪احلص٪وہات٪ےہ٪اور٪ایس٪ےس٪اہلل٪اعتیل٪یک٪دویتس٪و٪رقتب٪احلص٪وہیت٪ےہ۔٪ویکہکن٪ایس٪یک٪دبوتل٪ایس٪زتہیکو٪سفن٪ےک٪دعب٪یبلق٪اانیمط

اامیؿ٪یک٪اعسدت٪اور٪اامیؿ٪و٪ودجاؿ٪یک٪دوتل٪یمظع٪یتلم٪ےہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

مسق٪اامیؿ٪از٪زواؽ٪وفحمظ٪٪سپ٪دعب٪از٪زتہیکو٪سفن٪و٪اانیمطؿ٪اں٪تقیقح٪اامیؿ٪وصرت٪دارد٪و٪ودجاؿ٪یم٪رگدد٪و٪اںی’’

رونؿ،٪در٪اشؿ٪ااشیں٪اصدؼ٪اتس

نی

ی ء٪اہلل٪الوخػ٪ مہیل٪والمہ٪ی ‘‘اتس۔٪اتی٪رکہمی٪اال٪اؿ٪اولی

38

سپ٪زتہیکو٪سفن٪اور٪رواحین٪اانیمطؿ٪ےک٪دعب٪اامیؿ٪یک٪تقیقح٪اینپ٪وصرت٪اایتخر٪رکیت٪ےہ٪اور٪اامیؿ٪ودجاؿ٪ںیم٪’’

ں ٪یہی٪وت٪٪اتی٪رکہمی٪ںیم٪اوایلء٪اہلل٪وک٪ترارت٪دى٪یئگ٪ےہ٪ہک٪اہدبتلی٪وہ٪رک٪زواؽ٪ےس٪وفحمظ٪وہ٪اجات٪ےہ،٪اس٪ےیل

٪المؽ٪ےس٪ابالرت٪وہ٪رک٪ءاہلل٪اعتیل٪ےک٪اوایل ٪دتشہ٪اور٪زحؿ٪و ٪اس٪ےک٪وبحمب٪و٪ربزگدیہ٪دنبے٪ںیہ٪وج٪وخػ٪و ،

‘‘راضےئ٪ایہل٪ےک٪اطمقب٪زدنیگ٪زگارےت٪ںیہ

:یعبط٪و٪رطفى٪وخااشہت6.

اس٪ےک٪ربالخػ٪وج٪وخااشہت٪اشنمےئ٪تعیبط٪ےک٪نیع٪اطمقب٪ںیہ،٪اںیہناقتاضےئ٪رشبتی٪وک٪دابےن٪ای٪ےنلچک٪وک٪زتہیکو٪سفن٪ںیہن٪ےتہک۔٪

٪اور٪وپرا٪رکان٪نیع٪اشنمےئ٪ایہل٪ےہ۔٪الثم٪وھبک٪ ےگ٪وت٪اھکان٪اھکان،٪ایپس٪ ےگ٪وت٪اپین٪انیپ،٪اہطرت٪یک٪رغض٪ےس٪ای٪دشدی٪رگیم٪ںیم٪لسغ٪رکان

٪وخد٪اج وں٪ںیم

ی٪اہلل٪ہیلع٪و

ی

٪رسدى٪ےس٪ک ےن٪ےک٪ےیل٪ومےٹ٪اسوباست٪ ،انن،٪ہی٪ ب٪رطفى٪رضورایت٪ںیم٪اشلم٪ںیہ۔ا ترضت٪

ریشینی٪دنسپ٪رفامےت٪ےھت۔٪سپ٪رطفى٪وخااشہت٪یک٪لیمکت٪ابعدت٪و٪وبعدتی٪ےک٪انمیف٪ںیہن٪ےہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

ت٪ےک٪زرمے٪ںیم٪ںیہن٪اںیت۔٪سفن٪اامرہ٪یک٪وخااشہت٪ابماحت٪وضفہیل٪ںیہ٪ای٪اہبتشمت٪ای٪سفن٪اامرہ٪یک٪وخااشہت٪یعبط٪رضورای’’ .1


33

۔‘‘رحاؾ٪اایشء٪یک٪بلط۔٪سپ٪اؿ٪ونیتں٪ومسقں٪یک٪وخااشہت٪وک٪دؽ٪ےس٪اکنؽ٪دانی٪اچےیہ

39

٪اقلت٪ےہ٪اور’’ .2٪اامرہ٪ےک٪اامی٪رپ٪وج٪اسفد٪دیپا٪وہات٪ےہ،٪اےس٪رمض٪ذایت٪ےتہک٪ںیہ۔٪یہی٪رمض٪ذایت٪س انمیف٪وبعدتی۔٪سپ٪٪سفن

۔‘‘اس٪ےس٪وپرى٪رطح٪اانتجب٪ربانت٪اچےیہ

40

:تیریاخمتفل٪سفن٪یک٪انزگ7.

٪زتہیکو٪سفن٪اک٪وصقمد٪ہی٪ںیہن٪ہک٪سفن٪اامرہ٪رسکی٪اینپ٪وصخایت٪ےس٪اس٪دح٪کت٪رحموؾ٪وہ٪رک٪رہ٪اجےئ٪ہک٪رھپ٪اس٪ںیم٪اخمتفل٪ای٪اقمےلب٪یک

٪رتیق٪ایس٪اخمتفل٪سفن٪رپ٪ہ ین٪ےہ۔٪ایس٪انبء٪رپ٪اخمتفل٪سفن٪وک٪اہجد٪اربک٪ےتہک٪ںیہ۔٪تکس٪یہ٪ابیق٪ہن٪رےہ۔٪اس٪ےک٪ربالخػ٪رواحین٪و٪ابینط

٪اہجد٪ےس٪افرغ٪وہ٪رک٪رفامای٪رکےت٪ےھت٪ہک:


ی

ا ترضت٪

‘‘زجعنا من الجہاد االصغر الی الجہاد االکبر ’’

‘‘ػ٪روجع٪وہ٪رےہ٪ںیہاب٪مہ٪اہجد٪ارغص٪)اہجد٪ابفیسل(٪ےس٪اہجد٪اربک٪)اہجد٪سفن(٪یک٪رط٪’’

41

٪اک٪اقمؾ8.

ن

،

متمط

:سفن٪

٪رشتعی٪یک٪لیمعت٪رکےت٪رکےت٪اکی٪وتق٪ااسی٪اات٪’’سفن٪اامرہ٪یک٪اخمتفل٪ےک٪ابووجد٪تنس٪وبنہی٪ےک٪اطمقب٪ااکحؾ

٪ںیم٪دبتلی٪وہ٪رک٪رواحین٪رتویقں٪اک٪الہ٪نب٪اجات٪ےہ۔٪رھپ٪ومنم٪یک٪امنز٪وصرت٪

ن

،

متمط

٪ ٪اامرہ٪سفن ےہ٪ہک٪یہی٪سفن

ز٪ںیہن٪ریتہ،٪ہکلب٪تقیقح٪امنز٪نب٪اجیت٪ےہ٪ای٪دورسے٪وظفلں٪ںیم٪ویں٪ہہک٪ےتکس٪ںیہ٪ہک٪اےس٪اابتع٪راستل٪یک٪امن

‘‘تقیقح٪احلص٪٪وہ٪اجیت٪ےہ

42

:درہج٪(٪اکالسیتم٪بلق٪)ایستس٪بلق9.

٪اامرہ٪ ٪یک٪تئیہ٪اایتخر٪رک٪اتیل٪ےہ۔٪قح٪احبسہن٪و٪اعتیل٪ےک‘‘ایستس٪بلق’’سفن

ن

،

متمط

٪ العوہ٪درگی٪وبعمدوں٪یک٪الغیم٪ےس٪٪یک٪دبوتل٪سفن

یھب٪ےتہک٪ںیہ۔٪رضحت٪٪‘‘السیتم٪بلق’’اجنت٪احلص٪رک٪ےک٪اسفنین٪رسرگویمں٪ےس٪اھچیپ٪ڑھچاےن٪اک٪انؾ٪ایستس٪بلق٪ےہ٪اور٪ایس٪وک

اامؾ٪رابین٪دقس٪اہلل٪رسہ٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

٪وم٪از٪ریغ٪ااگہ٪اتس٪از٪السیتم٪)اعتیل٪و٪دقتس(٪و٪ات٪٪‘‘ایسنؿ٪اموساےئ٪اوتس’’والعتم٪السیتم٪از٪رگاتفرى٪’’ رس

رہب٪ل

٪مل٪‘‘رمگاہ٪اتس۔٪وطمب

43

سفن٪اامرہ٪یک٪الغیم٪ےس٪راہیئ٪ای٪السیتم٪بلق٪یک٪العتم٪ہی٪ےہ٪ہک٪قح٪اعتیل٪و٪دقتس٪ےک٪اموسا٪رہ٪ےش٪وک٪رسکی٪رفاومش٪رک٪٪’’

وہ٪رک٪ادرھ٪ادرھ٪اتکٹھب٪یہ٪رےہ٪اگ۔٪سپ٪٪دای٪اجےئ٪اور٪بج٪کت٪ابؽ٪ربارب٪ریغقح٪اک٪ااسحس٪ابیق٪رےہ٪راہ٪السیتم٪ےس٪رمگاہ

الفح٪و٪اجنت٪یک٪وخربخشى٪رصػ٪ایس٪ےک٪ےیل٪وصخمص٪ےہ٪سج٪ےن٪اےنپ٪بلق٪وک٪اےنپ٪رب٪ےک٪ےیل٪وصخمص٪٪٪رک٪ےک٪

‘‘''السیتم''٪یک٪تمعن٪و٪ربتک٪احلص٪رک٪یل

:رقف٪دمحمى٪اور٪وصیف10.

ت٪اامؾ٪رابین٪دقس٪اہلل٪رسہ٪اراشد٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:اسفنین٪وخااشہت٪ےس٪ےب٪اینز٪وہ٪اجےن٪وک٪رقف٪دمحمى٪ےتہک٪ںیہ۔٪رضح

و٪رقف٪رقف٪دمحم٪تشگ٪ہیلع٪و٪یلع٪اہل٪اولصلات٪واامیلستلت٪زریا٪ہک٪در٪رقف٪انرمادى٪سفن٪اتس٪و٪وصحؽ٪زجع٪اں٪وصقمد٪’’

‘‘از٪تثعب٪اایبنء٪ مہیل٪اةولصة٪واامیلستلت

44


34

ت٪ےتہک٪ںیہ٪ویکہکن٪''رقف''٪انرمادى٪سفن٪اک٪دورسا٪انؾ٪ےہ٪ہل٪اولصلات٪واامیلستلاور٪ایس٪رقف٪وک٪رقف٪دمحمى٪ہیلع٪و٪یلع٪ا’’

‘‘اور٪سفن٪اامرہ٪یک٪اعزجى٪و٪ےب٪یسب٪تثعب٪اایبنء٪ مہیل٪اولصلات٪واامیلستلت٪اک٪وصقمد٪ےہ

٪یک٪

ن

،

متمط

٪اامرہ٪سفن٪ تئیہ٪اایتخر٪ایس٪رطح٪امکؽ٪اابتع٪وبنت٪اور٪لیمعت٪ااکحؾ٪رشتعی٪ےس٪''رقف٪دمحمى''٪یک٪دوتل٪لم٪اجیت٪ےہ٪اور٪سفن

نم٪وک٪امالامؽ٪رک٪داتی٪ےہ۔رک٪ےک٪وہاےئ٪اسفنین٪ےس٪اپک٪و٪اصػ٪وہ٪رک٪الفح٪رسویى٪یک٪وتمعنں٪ےس٪ومو

:تبحم٪ذایت11.

٪رقف٪دمحمى٪یک٪ربوتکں٪ےس٪''تبحم٪ذایت''٪یک٪ایلجتت٪اک٪رسہمشچ٪نب٪اجات٪ےہ۔٪دؽ٪اسفنین٪رمادات٪ےس٪اپک٪وہاجےئ٪وت٪

ن

،

متمط

رھپ٪یہی٪سفن٪

یک٪تبحم٪دنبے٪ےک٪دؽ٪ںیم٪امس٪اجیت٪ےہ۔٪ایس٪وک٪تبحم٪ذایت٪ےتہک٪ںیہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪دقس٪رسہ٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:رھپ٪قح٪اعتیل٪

‘‘٪یہ٪یک٪بلط٪اک٪انؾ٪تبحم٪ذایت٪ےہتبحم٪ذایت٪اہلل٪ےس٪اہلل٪یہ٪ےک٪ےیل٪رکےن٪وک٪ےتہک٪ںیہ٪ای٪اہلل٪ےس٪اہلل’’

45

وگای

ن

ن

ت

ما ت٪دوینى٪ےس٪ےب٪اینز٪وہ٪رک٪راضےئ٪ایہل٪ےک٪اےگع

رس٪میلست٪مخ٪رک٪ےن٪اک٪انؾ٪تبحم٪ذایت٪ےہ۔٪اور٪اس٪ےس٪ڑبھ٪رک٪وکاسن٪شیع٪وہ٪٪

اتکس٪ےہ٪ہک٪دنبے٪ےک٪رکدارےس٪اس٪اک٪ومال٪رایض٪وہ٪اجےئ٪اور٪اس٪ےس٪نیگنس٪وکیسن٪افج٪ےہ٪ہک٪اس٪ےک٪اامعؽ٪ےس٪اس٪اک٪دخا٪انراض٪

٪اہلل٪ہیلع٪اراشد٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

مةح رےہ۔٪ایس٪ےیل٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪ر

٪یف٪اانلر٪رش٪نم٪اانلر٪راضء’’٪وطخس٪اہلل٪اعتل

ة

ن

، جل٪ ری٪نم٪ا

ة

ن

، جل٪یف٪ا‘‘اہلل٪اعتل

46

‘‘تنج٪ںیم٪اہلل٪اعتیل٪یک٪وخونشدى٪تنج٪ےس٪ رتہ٪ےہ٪اور٪منہج٪ںیم٪اہلل٪اعتیل٪اک٪مشخ٪و٪اتعب٪منہج٪ےس٪دبرت٪ےہ٪’’

نم٪ےک٪دؽ٪ےس٪وج٪اواز٪یتلکن٪ےہ٪وت٪سب٪یہی٪ہک:اس٪ےیل٪اس٪تبحم٪یک٪ذایت٪وتمعنں٪ےس٪اور٪ربوتکں٪ےس٪امالامؽ٪وہےن٪ےک٪دعب٪ومو

٪اور٪وج٪ریتى٪رماد٪ویہ٪ریمى٪رماد،٪ںیم٪وت٪ویہ٪اچا٪وہں٪وج٪وت٪اچا٪’’ دخاای ٪وج٪ریتى٪رمیض٪ویہ٪ریمى٪رمیض،

‘‘ےہ

47

:انفےئ٪قلطم٪اک٪وصحؽ12.

٪اہلل٪وگای٪تبحم٪ذایت٪یک٪ںیتمعن٪اور٪ربںیتک٪اینپ٪رمیض٪وک٪اہلل٪اعتیل٪یک٪رمیض٪ںیم٪انف٪رک٪دےنی

مةح٪ےس٪ رسی٪وہیت٪ںیہ۔رضحت٪اامؾ٪رابین٪ر

ہیلع٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

نم٪یک٪رظن٪ںیم٪دوینى٪ںیتفلک٪اور٪راںیتح٪دوونں٪اسکیں٪وہ٪اجیت٪ںیہ۔٪''رہ٪ہچ٪از٪دوتس٪اس٪زنمؽ٪رپ٪افزئ٪وہےن٪ےک٪دعب٪ومو٪’’

ےہ،٪اس٪اعمل٪ںیم٪وہ٪اےنپ٪رب٪یک٪یم٪اتی٪وکینتس''۔٪وج٪یھب٪دوتس٪اطع٪رفام٪دے٪رس٪اوھکنں٪رپ،٪ویہ٪تمعن٪ریغ٪رتمہبق٪

‘‘ابعدت٪اےنپ٪سفن٪ےک٪ےیل٪ںیہن٪رکات۔٪ویکہکن٪تمعن٪و٪تفلک٪دوونں٪ںیتیفیک٪اس٪یک٪رظن٪ںیم٪اکی٪یسیج٪وہ٪اجیت٪ںیہ

48

٪اہلل٪ہیلع٪رفام

مةح ےت٪ںیہ٪ہک:ایس٪تیفیک٪اور٪ایس٪اعمل٪وک٪انفےئ٪قلطم٪ےتہک٪ںیہ٪اور٪ہی٪تبحم٪ذایت٪اک٪رمثہ٪ےہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪ومالان٪رویم٪ر

٪ابور٪رمدؾ٪وشدذات٪قح٪در٪ذات٪وصیف٪مگ٪وشداںی٪نخس٪ک

49

:اوایلےئ٪رقمنیب٪اور٪دوتل٪االخص13.

٪االخص٪یک٪دوتل٪یمظع٪ےسج٪لم٪یئگ٪وہ٪اہلل٪اعتیل٪اک٪وبحمب٪دنبہ٪وہ٪ایگ۔٪ایس٪ےیل٪ایسی٪زبرگ٪ویتسہں٪وک٪اوایلےئ٪رقمنیب٪ےتہک٪ںیہ۔٪رضحت

رفامےت٪ںیہ٪ہک:اامؾ٪رابین٪دقس٪اہلل٪رسہ٪

ویکہکن٪اوایلےئ٪رقمنیب٪یک٪وتہج٪اک٪رمزک٪طقف٪وبعمد٪یقیقح٪یک٪ذات٪یہ٪وہیت٪ےہ٪وہ٪دینی٪و٪دوینى٪اقمدص٪ںیم٪ےس٪یسک٪وک٪اانپ٪وبعمد٪ںیہن٪اتھجمس٪

وہیت۔ اہلل٪یک٪ذات٪ےک٪وسا٪وکیئ٪اور٪ےش٪اس٪یک٪وصقمد٪ںیہن

50


35

:اربار٪اور٪رقمنیب٪ےک٪دراجت٪ںیم٪افتوت

٪اہلل٪ہیلع٪رفامےت٪ایلےئ٪رقمنیب٪ےس٪رتمک٪وہات٪ےہ۔٪رضحت٪ااماربار٪اک٪رمہبت٪او

مةح :ہک٪ںیہؾ٪رابین٪ر

اربار٪اک٪رمہبت٪اوایلےئ٪رقمنیب٪ےس٪مک٪وہات٪ےہ۔٪ویکہکن٪وہ٪تبحم٪ذایت٪یک٪دوتل٪ےس٪رحموؾ٪وہےت٪ںیہ۔٪یہی٪وہج٪’’

‘‘ےہ٪ہک٪اہلل٪اعتیل٪یک٪ابعدت٪تنج٪یک٪عمط٪یک٪انب٪رپ٪رکےت٪ںیہ

51

:ص٪ےک٪ذراعئزتہیکو٪سفن٪اور٪االخ

٪رشہیع٪یک٪اجب٪اورى٪ےک٪دعب٪وج٪یھب٪زتہیکو٪سفن٪اور٪االخص٪یک٪دوتل٪اضہطبو٪رشتعی٪یک٪اابتع٪اکلم٪ےس٪یتلم٪ےہ۔٪اامعؽ٪اصہحل٪اور٪ااکحؾ

٪اہلل٪ہیلع٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

مةح وتق٪ےچب٪اےس٪ذرک٪ایہل٪ےک٪ےیل٪وفق٪رک٪دانی٪اچےیہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪ر

٪رشہیع٪یک٪اجب٪اورى٪ےک٪دعب٪ذرک٪ایہل٪’’سپ٪الزؾ٪ےہ٪ہک٪الہ٪تنس٪ےک٪اطمقب٪اےنپ٪اقعدئ٪درتس٪رکںی٪اور٪ااکحؾ

٪ازیدى٪ےہ٪ہک٪ ’’ےس٪اےنپ٪ابنط٪وک٪ونمر٪رںیھک٪ہک٪الفح٪ارخوى٪رثکت٪ذرک٪رپ٪وموقػ٪ےہ۔٪اراشد

واذکروا للا

۔٪سپ٪وج٪‘‘اس٪یک٪دبوتل٪ںیہمت٪الفح٪لم٪اجےئ٪یگ٪اور٪اہلل٪اک٪ذرک٪رثکت٪ےس٪ایک٪رکو٪ہک٪’’‘‘کثیرا لعلکم تفلحون

:۔٪اہلل٪اعتیل٪ایس٪ےیل٪رفامات٪ےہیھب٪ںیہمت٪اس٪ذرک٪ےس٪ابز٪رےھک٪اےس٪اانپ٪دنمش٪اجون۔٪اجنت٪یک٪یہی٪وصرت٪ےہ

تطمئن القلو’’

‘‘ہی٪ھجم٪ول٪ہک٪اہلل٪ےک٪ذرک٪یہ٪ےس٪یبلق٪اانیمطؿ٪احلص٪وہات٪ےہ’’‘‘باال بذکر للا

52

اسھت٪اسھت٪ااہتنیئ٪ااحلح٪و٪زارى٪اور٪زجع٪و٪اینز٪ےس٪وتہب٪و٪اافغتسر٪اور٪ای رر٪دناتم٪ےس٪یھب٪االخص٪یک٪دوتل٪احلص٪وہےن٪ذرک٪ایہل٪ےک٪

ںیم٪وید٪یتلم٪ےہ۔

٪سفن٪ےک٪واظفئ :ااستحب

٪سفن٪ےس٪رماد٪ہی٪ےہ٪ہک٪دنبہ٪رات٪وک٪وسےن٪ےس٪ےلہپ٪اےنپ٪ایخالت،٪اوقاؽ،٪ااعفؽ٪ہکلب٪امتؾ٪رحاکت٪و٪انکست٪اک٪اجزئہ٪ےنیل٪ےک٪ااستحب

ت٪دعب٪اینپ٪وکاتویہں٪رپ٪ای رر٪دناتم٪رکےت٪وہےئ٪اہلل٪اعتیل٪یک٪ابراگہ٪ںیم٪ڑگڑگا٪رک٪وتہب٪و٪اافغتسر٪ےک٪اسھت٪اعمیف٪اک٪اگبلطر٪وہ۔٪رضح

٪اہلل٪ہیلع٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

مةح اامؾ٪رابین٪ر

ورد٪زابؿ٪رانھک٪احمہبس٪ادمحلہلل،٪اہلل٪اربک(٪٪ریقف٪یک٪راےئ٪ںیم٪وسےن٪ےس٪لبق٪وس٪رمہبت٪حیبست٪دیمحت٪و٪ریبکت٪)احبسؿ٪اہلل،’’

٪ےس٪ناتب٪ےہ۔٪ہملک٪حیبست٪وتہب٪یک٪دیلک٪ےہ۔٪اس٪


ی

اک٪انم ب٪رتنی٪رطہقی٪ےہ٪اور٪یہی٪ا ترضت٪

ےک٪ورد٪ےس٪دنبہ٪اینپ٪وکاتویہں٪رپ٪اعمیف٪بلط٪رکات٪اور٪ابراگہ٪ازیدى٪وک٪اؿ٪امتؾ٪ابوتں٪ےس٪اپک٪رقار٪داتی٪ےہ٪نج٪یک٪

‘‘انبء٪رپ٪اس٪ےن٪رباویئں٪اک٪اراکتب٪ایک٪ےہ

53

ایس٪وتکمب٪ےک٪اطمقب٪اصبح٪وتفاحت٪ہیکم٪خیش٪اربک٪رضحت٪یحم٪ادلنی٪انب٪رعیب٪دقس٪اہلل٪رسہ٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

٪اہلل٪ مہیل٪ےک٪اقمےلب٪ںیم٪ااہتنیئ٪اامتہؾ٪ےس٪ڑبے٪دش٪و٪وی٪ےس٪اےنپ٪سفن٪اک٪احمہبس٪’’

مةحںیم٪اےنپ٪مہ٪رصع٪اشمخئ٪ر

‘‘٪ہک٪ںیم٪ےن٪اےنپ٪یبلق٪رطخات٪اور٪اینت٪اک٪یھب٪احمہبس٪ایک٪ےہرکات٪وہں٪یتح

٪اہلل٪ہیلع٪

مةح٪اینت٪اک٪احمہبس٪رہ٪اکی٪ےک٪سب٪یک٪ابت٪ںیہن۔٪رھپ٪ایس٪وتکمب٪ےک٪ارخ٪ںیم٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪ر البہبش٪رطخات٪و

رفامےت٪ںیہ٪ہک:

لھ٪اجےن٪یک٪اافغتسر٪ںیم٪انگوہں٪یک٪رتسوپیش٪یک٪بلط٪اپیئ٪اجیت٪ےہ٪اور٪ہملکو٪زنتہی٪ .1احبسؿ٪اہلل٪ےک٪ذرہعی٪دنبہ٪اےنپ٪انگوہں٪ےک٪د

بلط٪رکات٪ےہ۔


36

ادمحلہلل٪یک٪رکتار٪ےس٪دنبہ٪اہلل٪اعتیل٪یک٪اطع٪رکدہ٪وتمعنں٪رپ٪ای رر٪رکش٪رکات٪ےہ۔ .2

3. ٪ ٪وت ٪اشؿ٪ہن ٪دنلب٪ےہ٪ہک٪اس٪ےک٪اشایؿ ٪ایس٪دقر ٪رکات٪ےہ٪ہک٪اہلل٪اعتیل٪یک٪ابراگہ ٪ارقار ٪ےس٪دنبہ ٪اہلل٪اربک٪ےک٪ورد ای رر

٪امع٪ ٪رکب٪رب٪ازعلة ٪واحض٪رکیت٪ےہ٪ہک٪احبسؿ ٪رکہمی٪ایس٪ابت٪وک ٪اہی ٪ہی ٪رکش۔ ٪ای رر ٪یہ ٪ہن ذعمرت٪رک٪اتکس٪ےہ٪اور

و ؿ۔٪اپ٪اک٪رب،٪اصبح٪زعت٪رب٪رہ٪زیچ٪ےس٪یتح٪ہک٪اےنپ٪دنبے٪یک٪وتفیص٪ےس٪یھب٪ابال٪رت٪اور٪ےب٪اینز٪ےہ۔یصفن

:ہفسلفو٪وخدى٪اور٪اسکل٪رطتقی

ہی٪یھب٪نکمم٪ےہ٪ہک٪وت٪ومت٪ےس٪یھب٪رم٪ہن٪ےکس٪٪)اابقؽ(رگ٪و٪وخد٪ریگ٪وخدى٪وہ٪ارگ٪وخد٪رگن٪و٪وخد

54

ای٪اسیج٪ہک٪ذرک٪ایک٪اج٪اکچ٪ےہ٪ہک٪سفن٪یک٪الغیم٪یہ٪اسرى٪رباویئں٪یک٪ڑج٪ےہ،٪اس٪ےیل٪اےنپ٪سفن٪یک٪الغیم٪ےس٪اجنت٪اک٪بلطم٪ہی٪ےہ٪ہک٪ریغ٪قح٪

وک٪وخدرپیتس٪ےتہک٪ںیہ٪اور٪تب٪رپیتس٪یھب٪وخد٪رپیتس٪اک٪اکی٪روپ٪ےہ۔٪ہی٪امہرا٪اموساےئ٪قح٪یک٪الغیم٪ےس٪اجنت٪لم٪یئگ۔٪اےنپ٪سفن٪یک٪الغیم٪یہ٪

٪سفن٪یہ٪ےہ٪وج٪یگنس٪ڑکٹوں٪وک٪رتاش٪رخاش٪رک٪وتبں٪وک٪ڑھگ٪اتیل٪ےہ۔٪اس٪ےیل٪سفن٪رپیتس٪وخدرپیتس٪یتح٪ہک٪سفن٪ےک٪اامیء٪رپ٪رہ٪مسق٪ےک٪امدى

یت،٪انفےئ٪قلطم٪اور٪االخص٪یک٪دوتل٪یمظع٪لم٪یتکس٪ےہ۔وصترایت٪وتبں٪یک٪رپشتس٪ےس٪ےب٪اینز٪وہ٪رک٪زتہیکو٪سفن،٪تبحم٪ذا

رضحت٪اامؾ٪رابین٪دقس٪اہلل٪رسہ٪ایمں٪زملم٪وک٪رحتری٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

‘‘رہ٪البےئ٪ہک٪تسہ٪از٪رگاتفرى٪وخدتس۔٪وچں٪از٪وخد٪سفن٪الخص٪دش٪از٪رگاتفرى٪امدوؿ٪او٪احبسہن،٪الخص٪دش’’

ہک٪ارفاارگ٪تب٪یم٪رپدتس٪یف٪اتقیقحل٪وخد٪رایم٪رپدتس٪’’

ل

د٪ا

ن

ذ

ن

خ

ب

‘‘اہوھ ٪ھتی٪نم٪ا

55

وخد٪اےنپ٪سفن٪یک٪الغیم٪یہ٪اسرى٪الباں٪یک٪ڑج٪ےہ٪وجں٪یہ٪وخد٪اےنپ٪سفن٪یک٪الغیم٪ےس٪اجنت٪لم٪یئگ٪ایس٪ےحمل٪٪’’

''اموساےئ٪قح''٪احبسہن٪یک٪الغیم٪ےس٪اجنت٪لم٪اجیت٪ےہ۔٪ارگ٪وتبں٪یک٪رپشتس٪رکات٪ےہ٪وت٪رھپ٪درالص٪وخد٪اےنپ٪سفن٪

اای٪اپ٪ےن٪اس٪صخش٪یک٪تیفیک٪اک٪اشمدہہ٪ںیہن٪رفامای٪سج٪ےن٪اینپ٪٪٪ےہ:٪اہلل٪اعتیل٪رفاماتیک٪رپشتس٪رکات٪ےہ٪ہک٪

٪وہا٪و٪وہس٪نب٪ایگ٪ےہو ‘‘وخاشہ٪وک٪اانپ٪وبعمد٪انب٪ایل٪ےہ،٪ینعی٪دنبہ

:وخدزگایتش٪ای٪وخدابیگتخ

ریپوى٪ےس٪ہنم٪وم ان٪رضورى٪ےہ۔٪اےنپ٪اس٪ےیل٪الفح٪رسویى٪احلص٪رکےن٪ےک٪ےیل٪اےنپ٪سفن٪اک٪اسھت٪وھچ ان،٪اےنپ٪سفن٪یک٪دنبیگ٪اور٪

٪سفن٪یک٪امحتی٪رتک٪رکےن٪اور٪اس٪یک٪دنبیگ٪ےس٪ای رر٪ربتی٪و٪رازارى٪ےک٪دعب٪یہ٪دنبہ٪اےنپ٪سفن،٪اینپ٪اان٪ےک٪وخؽ٪ےس٪ابرہ٪ا٪اجات٪ےہ۔٪ایس

س٪رسہ٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:وک٪وخدزگایتش٪ای٪وخد٪ابیگتخ٪ےتہک٪ںیہ٪اور٪یہی٪یقیقح٪رسمت٪و٪اشدامین٪اک٪رسہمشچ٪ےہ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪دق

شک٪واعتؽ’’ف

ن

ن‘‘از٪وخد٪زگایتش٪ہمہ٪شیع٪اتس٪و٪وخیش۔٪دع٪

56

٪اہک٪وخدزگایتش،٪وخدابیگتخ٪اینپ٪اان٪ےک٪وخؽ٪ےس٪ابرہ٪ےنلکن٪ےس٪یہ٪یقیقح٪شیع٪اور٪یقیقح٪وخیش٪لم٪یتکس٪ےہ،٪ایس٪ےیل’’

‘‘ں٪ےس٪ بایضب٪وہ٪اجااےنپ٪سفن٪ےس٪ہنم٪وم ٪رک٪امہرے٪رقبی٪ا٪اجا،٪ینعی٪رقتب٪ازیدى٪یک٪ربوتکایگ٪ےہ٪ہک٪

:وخدانشیس،٪رعمتف٪ابینط

سج٪رطح٪وخدزگایتش٪رقتب٪ایہل٪ےک٪ےیل٪رضورى٪ےہ،٪ایس٪رطح٪وخدانشیس٪یھب٪الزیم٪و٪الدبى٪ےہ۔٪اےنپ٪ابنط٪وک٪وٹٹےنل،٪اےنپ٪ادنر٪

٪اہلل٪ہیلع٪ےن٪اھجےنکن٪اور٪وخد٪اینپ٪رعمتف٪احلص٪رکےن٪ےس٪رقتب٪ایہل٪بیصن٪وہیت٪ےہ۔٪اس٪تقیقح٪وک٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین

مةح٪ر

٪''دروخد٪رنتف''٪ای٪اےنپ٪ابنط٪یک٪ریس٪رکےت٪وہےئ٪اس٪یک٪رہگاویئں٪کت٪ےنچنہپ٪ےس٪ریبعت٪ایک٪ےہ۔٪اراشد٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪اہلل٪اعتیل٪وت٪وخد

امہرے٪ابنط٪ںیم٪اپھچ٪وہا٪ےہ،٪رھپ٪ادرھ٪ادرھ٪ےنکٹھب٪یک٪رضورت٪ایک٪ےہ؟٪ایس٪وتکمب٪ںیم٪رحتری٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:


37

٪مہ٪انچ’’ ٪ریبوؿ ٪در ٪اتس٪ہک٪ایتف٪اساجنتس، ٪رنتف٪مہ٪الزؾ ٪وخد ٪در ٪زگا نت٪رفض٪اتس، ٪وخد از ہکن٪

٪ ‘‘وخد٪ایتف٪یمن٪ابدش٪

مہ٪وچ٪انانیب٪ربم٪رہ٪وسےئ٪دتسابوت٪در٪زری٪میلگ٪اتس٪رہہچ٪تسہ

57

٪وخد٪اےنپ٪ابنط٪یک٪ریس٪یھب٪الزیم٪ےہ٪ہک٪قح٪اعتیل٪وت٪وخ’’ د٪سج٪رطح٪وخد٪اےنپ٪سفن٪ےس٪ہنم٪وم ان٪رفض٪ےہ،

‘‘امہرے٪ابنط٪ںیم٪وموجد٪ےہ۔٪اس٪ےیل٪وخد٪اےنپ٪ابنط٪ےک٪ابرہ٪اےس٪ںیہن٪اپ٪ےتکس

:ریس٪اافیق٪اور٪وصیف٪ابافص

٪رھپ٪اینپ٪اسفنین٪وخااشہت٪یک٪اخرط٪اےنپ٪سفن٪یک٪الغیم٪اک٪وطؼ٪اےنپ٪ےلگ٪ںیم٪ڈاؽ٪راہ٪ےہ۔٪ہی٪سفن٪یک٪الغیم٪وت٪ےھجت٪اس٪اکانئت٪)اافؼ

(٪ت

ےس٪ادرھ٪ادرھ٪ےنکٹھب٪یہ٪ںیم٪کمہنم٪رےھک٪یگ۔٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪دقس٪اہلل٪رسہ٪ےن٪‘‘رصاط٪ میقتس’’ہ٪قح٪یک٪دردبر٪اخک٪اھچےنن٪اور٪را

٪اامرہ٪یک٪الغیم٪و٪دنبیگ٪ںیم٪راہ٪قح٪ےس٪کٹھب٪رک٪امرے٪امرے٪رھپےن٪وک٪ ےس٪ریبعت٪ایک٪ےہ۔٪دنبہ٪اس٪''ریس٪اافیق''٪ںیم٪‘‘ریس٪اافیق’’سفن

یک٪الغیم٪و٪دنبیگ٪ےس٪راہیئ٪احلص٪ںیہن٪رک٪اتیل۔٪اس٪٪‘‘وبعمداؿ٪اافیق’’وہ٪اموساےئ٪قح٪رہ٪مسق٪ےک٪٪اس٪وتق٪کت٪اتکٹھب٪رےہ٪اگ٪بج٪کت

ےیل٪وخد٪اےنپ٪سفن٪یک٪دنبیگ٪ےس٪ہنم٪وم ٪رک٪یہ٪رقتب٪ایہل٪لم٪یتکس٪ےہ۔

:ریس٪ایسفن٪ےک٪اقمامت

٪اافیق''٪ےس٪اجنت٪احلص٪رکان ےہ٪وت٪اےنپ٪ابنط،٪وخد٪اےنپ٪ادنر٪وک٪اگنھکؽ٪٪رضحت٪اامؾ٪رابین٪دقس٪اہلل٪رسہ٪رفامےت٪ںیہ٪ہک٪''ریس

ڈاول۔٪اےنپ٪ابنط٪یک٪رہگاویئں٪کت٪ےنچنہپ٪ےک٪ےیل٪وخد٪اےنپ٪ابنط٪ى٪ریس٪رکان٪رضورى٪ےہ۔٪ایس٪وک٪اپ٪ےن٪ریس٪ایسفن٪ےس٪ریبعت٪ایک٪

٪وج٪ےہ۔٪ایس٪ےس٪رعمتف٪ابنط٪یک٪ریس٪رکےن٪یک٪اعسدت٪رہ٪اکی٪وک٪ںیہن٪یتلم۔٪رصػ٪اؿ٪زبرگ٪ویتسہں٪وک٪بیصن٪وہیت٪ےہ

٪رابین٪ ٪رپ٪افزئ٪وہ٪اجیت٪ںیہ۔٪رضحت٪اامؾ ٪یمظع٪احلص٪رک٪ےک٪االخص٪ےک٪دنلب٪رتنی٪اقمؾ تبحم٪ذایت٪اور٪انفےئ٪قلطم٪یک٪دوتل

دقس٪اہلل٪رسہ٪ایس٪ےیل٪رفامےت٪ںیہ٪ہک:

ریس٪اافیق٪دعب٪در٪دعب٪اتس٪و٪ریس٪ایسفن٪رقب٪در٪رقب۔٪ارگ٪وہشد٪اتس٪در٪وخد٪اتس۔٪ارگ٪رعمتف٪اتس٪مہ٪در٪’’

‘‘ارگ٪ریح٪ت٪اتس٪مہ٪در٪وخد٪ریبوؿ٪وخد٪دقؾ٪اگےہ٪تسین٪وخد۔

58

اےنپ٪سفن٪ےک٪ااشروں٪رپ،٪اینپ٪اان٪ےک٪اجؽ٪ںیم٪سنھپ٪رک٪اکانئت٪ےک٪وگےش٪وگےش٪ںیم٪ادرھ٪ادرھ٪٪‘‘ریس٪اافیق’’

ےنکٹھب٪اور٪دردبر٪یک٪اخک٪اھچےنن٪ےس٪راہ٪قح٪ےس٪دور٪تہب٪یہ٪دور٪وہےت٪اجںیئ٪ےگ٪وت٪رھپ٪وصقمد٪ےس٪رحمویم٪امہرا٪

اےنپ٪دؽ٪ںیم،٪اےنپ٪نم٪ںیم٪اھجےتکن٪یہ،٪دؽ٪یک٪٪دقمر٪یتنب٪اجےئ٪یگ۔٪اور٪''ریس٪ایسفن''٪ریس٪ابینط٪ای٪وخد٪اےنپ٪ادنر،

اوھکنں٪ےس٪روح٪یک٪رہگاویئں٪ںیم٪دےتھکی٪یہ٪قح٪ےس٪رقبی٪اور٪رقبی٪وہےن٪یک٪اعسدت٪بیصن٪وہ٪یتکس٪ےہ۔٪

٪ربقح٪اک٪ددیار٪وہ٪اتکس٪ےہ٪وت٪٪انیب٪وک٪ڈنھٹک٪لم٪یتکس٪ےہ٪وت٪رھپ٪ایس٪اعمل٪یہ٪ںیم۔٪اہں٪وبحمب

ویو ں٪ےس٪ددیہ

خ لت

ب

وہشد٪یک٪

‘‘نم٪ںیم۔٪اس٪یک٪رعمتف٪لم٪یتکس٪ےہ٪وت٪ںیہی٪دؽ٪یک٪رہگاویئں٪ںیم٪ڈوب٪ڈوب٪رک٪ںیہی٪اےنپ

ر٪و٪ایلجتت٪یک٪ابرش٪ےس٪اکی٪اکی٪رک٪ےک٪وٹےتٹ٪اجںیئ٪ےگ٪اور٪دویئ٪اددیار٪و٪رعمتف٪یک٪اعسدت٪لم٪یئگ٪وت٪رھپ٪اان٪ےک٪وبکنعیت٪اترے٪اون

ںیم٪اےسی٪اےسی٪رسہتسب٪ارسار٪اکی٪اکی٪رک٪ےک٪کلپ٪ےتکپھج٪یہ٪ویں٪٪ےک٪اجحابت٪اؿ٪وادح٪ںیم٪اتر٪اتر٪وہ٪رک٪وہا٪وہ٪اجںیئ٪ےگ۔٪ایس٪اعمل

٪ایس٪یک٪الانتمیہ٪ ٪امرے٪ریحت٪ےک٪ویوہش٪وہ٪رک٪رہ٪اجںیئ٪ےگ٪اور٪رھپ٪ایس٪یک٪ابراگہ٪ںیم، ٪ریحت٪ںیم، فشکنم٪وہں٪ےگ٪ہک٪مہ٪ورہطو


38

ورد٪دکڑںونں٪ےک٪اسز٪ےس٪مہ٪ا گن٪وہ٪رک٪دقرت٪و٪اقدرتی٪ویں٪امہرے٪وہش٪و٪وحاس٪رپ٪اھچ٪اجےئ٪یگ٪ہک٪دصب٪زجع٪و٪اینز٪اینپ٪دنبیگ٪اک

رسااپ٪زابؿ٪نب٪اجےئ٪اگ۔

ور٪یک٪ابت٪ےہ،٪راہ٪قح٪یک٪ہی٪اعسدت٪اےنپ٪ےس٪ابرہ٪اافؼ٪و٪اکانئت٪ںیم٪ویں٪یہ٪امرے٪امرے٪رھپےن٪ےس٪اہکں٪ رسی٪وہ٪یتکس٪ےہ ٪زنمؽ٪وت٪د

ہم٪اابقؽ٪رفامےت٪ںیہ٪:یسک٪اکی٪دقؾ٪اگہ٪اک٪وکیئ٪اشنؿ٪یھب٪ڈوھڈنےن٪ےس٪ںیہن٪اپ٪ےتکس۔٪میکح٪االتم٪الع

ومنم٪یک٪ہی٪اچہپؿ٪ہک٪مگ٪اس٪ںیم٪ںیہ٪اافؼ٪)العہم٪اابقؽ(اکرف٪یک٪ہی٪اچہپؿ٪ہک٪اافؼ٪ںیم٪مگ٪ےہ

59

٪رکفولمع٪ےک٪ےئل٪وتکمابت٪اامؾ٪رابین٪٪٪رونش٪یک٪رطح٪ایعں٪وہات٪ےہ٪ہک٪یہطت٪ذہلا٪ذموکرہ٪ابال٪الیصفتت٪ووتاحیضت٪ےس٪ہی٪ارم٪واحض٪اور٪روز

٪ابال٪اور٪ء،٪ارماء،٪وصایفءیک٪وید٪ےس٪اےنپ٪دور٪ےک٪املع٪دہػ٪ےہ٪اور٪اپ٪ےن٪اؿ٪ایؼ٪ےہ٪وج٪ریت٪ہباکی٪اندر٪رتوعاؾ٪اانلس٪وک٪اخمبط٪،٪اکحؾ

٪رکفولمع٪اک٪اکؾ٪ایک۔٪رھپ٪اپ٪یک٪ایس٪یعس٪ہلیمج٪ےس٪دنہواتسین٪اترخی٪اک٪ ہشق٪دبؽ٪ایگ۔٪اشناہجؿ٪اور٪اورگن٪زبی٪ےسیج٪انہغ٪رفام٪رک٪یہطت

اانپ٪رفہضی٪وخب٪اھبنای۔ےسیک٪تیثیح٪‘‘رسامہی٪تلم٪اک٪ابہگنؿ’’٪دیپا٪وہےئ٪اور٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪ےن٪روز٪رمد٪ودیح

:ووحاہل٪اجت٪وحایش

1

ھ١٣٣٣ادمح٪رسدنہى٪،٪خیش٪:٪وتکمابت٪اامؾ٪رابین٪)٪ہس٪دلجمات٪(٪وبطمہع٪ارمرست٪

2

١٤٣۔١١٣،٪ص:٢رسدنہى،٪دبرادلنی،٪رضحات٪ادقلس،٪دلج:

3

رمہبت:٪ومالان٪ونر٪ادمح٪ارمرستىالوہرى،٪ابرق٪،٪دمحم،زنک٪ادہلاایت٪

4

٤٦٧رفص٪ادمح،٪اقمامت٪وصعمیم،٪ص٪:

5

ھ١٣٥٥رى،٪ لض٪اہلل،٪دمحم،٪ةدمة٪ااقملامت٪،الوہر،٪اہدنق

6

٪ااطخلنیط،٪)٪دقمہم(

جفة

ب میقتس٪زادہ٪،٪

7

ء٢٤٤٢دجمدى،٪دیعس٪ادمح،٪دمحم،٪اایبلؿ٪رشح٪وتکمابت،٪وبطمہع٪میظنت٪االالسؾ٪یلبپ٪زنشیک،٪وگرجاوناہل،

8

ء٢٤٤٢دجمدى،٪دمحم٪اابقؽ،٪رپورسیف،٪دقمہم٪اانیبلت٪رشح٪وتکمابت،٪وبطمہع٪وگرجاوناہل،٪

9

٢٣٤،٪ص:٪ء٢٤٤٥انیم٪اہلل٪وریث،٪ڈارٹک،٪وحباہل٪اہجؿ٪اامؾ٪رابین،٪امیلق٪مجنپ،٪اامؾ٪رابین٪افاڈننشی،٪رکایچ،٪ااشتع٪

10

افل٪ناین٪٪،)رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪اور٪دووقیم٪رظنہی(٪٪٪از:٪رپورسیف٪دمحم٪املس،اامؾ٪رابین٪٪وعسمد٪ادمح،٪رپورسیف،٪ڈارٹک،٪اہجؿ٪اامؾ٪رابین٪رضحت٪دجمد

ن

ی

١٨٥،٪رکایچ،٪امیلق٪دلج٪اہچرؾ،٪ص:٢٤٤٥،٪افاڈني

11

دمحم٪املس،اامؾ٪رابین٪وعسمد٪ادمح،٪رپورسیف،٪ڈارٹک،٪اہجؿ٪اامؾ٪رابین٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪،)رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪اور٪دووقیم٪رظنہی(٪٪٪از:٪رپورسیف٪

ن

ی

١٨٥،٪رکایچ،٪امیلق٪دلج٪اہچرؾ،٪ص:٢٤٤٥،٪افاڈني

12

٤٥١،٪ص:٪ء١٩٧٧دمحم٪اابقؽ،٪العہم٪،٪ڈارٹک٪:٪ایلکت٪اابقؽ،٪وبطمہع٪الوہر،٪

13

رسیف٪دمحم٪املس،اامؾ٪رابین٪وعسمد٪ادمح،٪رپورسیف،٪ڈارٹک،٪اہجؿ٪اامؾ٪رابین٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪،)رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪اور٪دووقیم٪رظنہی(٪٪٪از:٪رپو

ن

ی

١٨٦،٪رکایچ،٪امیلق٪دلج٪اہچرؾ،٪ص:٢٤٤٥،٪افاڈني

14

ااضی

15

ااضی

16

ااضی

The Reconstruction of Religious thought in Islam, P-15217

18

١١٦رعیف٪ادلنی٪اہیمش(،٪ص:٪،٪وطخط٪اابقؽ)رمہبت٪ڈارٹک١٧٤(٪،ص:ء١٩٧٩اشنیہ،٪ڈارٹک٪رمیح٪شخب،٪اوراؼ٪مگ٪ہتشگ)االسکم٪یلبپ٪زنشیک٪الوہر،


39

19

املس،اامؾ٪رابین٪وعسمد٪ادمح،٪رپورسیف،٪ڈارٹک،٪اہجؿ٪اامؾ٪رابین٪رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪،)رضحت٪دجمد٪افل٪ناین٪٪٪اور٪دووقیم٪رظنہی(٪٪٪از:٪رپورسیف٪دمحم٪

ن

ی

١٨٦،٪رکایچ،٪امیلق٪دلج٪اہچرؾ،٪ص:٢٤٤٥،٪افاڈني

20

ااضی

21

١٨٨ااضی

22

٢٥٩۔٢/٢٦١:٪دنوى،٪اوبانسحل،٪اترخی٪دوعت٪وزعتمی،٪سلجم٪رشنایت٪االسؾ،٪رکایچ،٤٣دبعاقحل،٪ڈارٹک،٪وصتػ٪اور٪رشتعی،٪ص:ااصنرى،٪دمحم٪

23

ااضی

24

ااضی

25

ااضی

26

ااضی

27

ااضی

28

ااضی

29

٣٥رسدنہى،٪خیش،٪ادمح،٪وتکمابت٪اامؾ٪رابین٪،درتف٪اوؽ،وتکمب٪ربمن

30

ؽ٪،وتکمب٪ربمن٪ ٢٦٤درتف٪او

31

٢٧ؾ،٪وتکمب٪ربمن٪درتف٪وس

32

ؽ،٪وتکمب٪ربمن٪ ٥١درتف٪او

33

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ١٤٥درتف٪او

34

ااضی

35

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٢١٩درتف٪او

36

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ١٤٥درتف٪او

37

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٤٦درتف٪او

38

ن

اىی

39

٢٧درتف٪وسؾ،٪وتکمب٪ربمن

40

ن

اىی

41

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٤١درتف٪او

42

٥٤درتف٪دوؾ،٪وتکمب٪ربمن

43

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ١٦١درتف٪او

44

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٥٢درتف٪او

45

ن

اىی

46

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٧٣درتف٪او

47

٩٩درتف٪دوؾ،٪وتکمب٪ربمن

48

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٢٤درتف٪او

49

ااضی

50

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٣٥درتف٪او


40

51

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٢٤درتف٪او

52

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٢٤٦درتف٪او

53

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ٣٤٩درتف٪او

54

ؽ،٪وتکمب٪ربمن٪درتف ١٥٤او

55

ؽ،٪وتکمب٪ربمن ١٥٤درتف٪او

56

ااضی

57

ااضی

58

١٤٨ـ١٣٣،٪ص٪:ء١٩٨٥اموخذ٪از:٪اامیاینت٪از٪رپورسیف٪دبعاابلرى٪دصیقی،٪رفیگن٪یلحم،٪وبطمہع٪رکایچ،٪ 59

٪میلک،٪اکرف٪وومنم(،ہبتکم٪امجؽ٪الوہر،٪ ٨٨٧،٪ص:٢٤٤٧دمحم٪اابقؽ،٪العہم٪،٪ڈارٹک٪،٪ایلکت٪اابقؽ)٪رضب

اسلام اور ۔۔۔۔ ۔دین امن یا دہشت گردی - university of...

Documents