MANUEL FERNANDEZ - CALIANO ΚαθηγητρΟ Πανεπιστημίου Μαδρίτης

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΣΗΜΕΡΑ

ΑΝΑΤΤΠΩΣΙΣ ΕΚ TOT ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ», ΤΟΜ. Κ', ΑΡΙΘ. 3

ΑΘΗΝΑΙ 19 78

MANUEL FERNANDEZ-CALIANO Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου Μαδρίτης

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΣΗΜΕΡΑ

ΑΝΑΤΤΠΩΣΙΣ ΕΚ TOT ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ», ΤΟΜ. Κ', ΑΡΙΘ. 3

Α Θ Η Ν Α Ι 1 9 7 8

MANUEL FERNANDEZ - CALIANO Καθηγητού Πανεπιστημίου Μαδρίτης

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΣΗΜΕΡΑ

Οί είκοσιτρείς σχεδόν αίώνες πού έχουν περάσει άπο το θάνατο του Πλάτωνα ως σήμερα έχουν χρωματιστή έντονα άπο τον σεβασμό, τον εν­

θουσιασμό και την λατρεία για το φιλολογικό και φιλοσοφικό του έργο και γενικά για τήν προσωπικότητα του. Ό 'Αριστοτέλης, κι όταν ακόμη διαφωνή ριζικά μαζί του, τον σέβεται, ό Φίλων αναζητεί σ' αυτόν τη σύνθε­

ση της ελληνικής και τής ιουδαϊκής σκέψεως, ό Πλωτίνος και ό Πορφύριος νεοπλατωνίζουν με τρόπο εξαίσιο, ό "Αγιος Αυγουστίνος τον εκχριστιανί­

ζει. Στις παραμονές τής πτώσεως τής βυζαντινής αυτοκρατορίας ό Γεώρ­

γιος Γεμιστός αναζητεί σωτήριες λύσεις των ελληνικών πολιτικών πραγμά­

των στις συνταγές του πλατωνικού έργου. Στα τέλη του 15ου αιώνα οί Μέδικοι και ό Marsiglio Ficino του απονέμουν τιμές θεού, ένώ ό Ραφαήλ τον τοποθετεί στο κέντρο τοΰ έργου του «Ή Σχολή τών Αθηνών». Ό Λέων ό 'Ιουδαίος, ό Fox Mordilo και ό Fray Luis de Leon γεύονται νάματα πλατωνικά στην αναζήτηση τής ουράνιας αρμονίας. Για τον Kant εξ άλλου και τους γερμανούς ιδεαλιστές ώς τον Hegel ή πλατωνική φιλοσοφία αποτέλεσε τή βάση και το θεμέλιο σέ εκλεπτυσμένες θεωρίες. Ό Schleier­

macher τον μεταφράζει άψογα στα γερμανικά και προς τα τέλη τοΰ 19ου και τις αρχές τοΰ δικοΰ μας αιώνα οί "Αγγλοι ελληνιστές [— κοντά στους οποίους μαθήτευσε και ή δική μου γενιά —, δπως οί Pater, Jowett, Tay­

lor, Shorey κ.ά.,] σχολιάζουν και εκδίδουν το έργο τοΰ «θείου Πλάτωνα» (όπως τον καθιέρωσαν) σέ αλλεπάλληλες εκδόσεις και μελέτες. Για τον Whitehead μάλιστα ή φιλοσοφική παράδοση τής Ευρώπης δέν ξεπερνά σέ σημασία τήν αξία μερικών μόνο υποσημειώσεων στους διάλογους τοΰ μεγάλου διδασκάλου.

Έδώ και σαράντα όμως χρόνια άλλαξαν οί άνεμοι και οί γενιές τών παραδοσιακών πλατωνολατρών και πλατωνοφίλων έμειναν άφωνες ακού­

γοντας για τον αγαπημένο τους φιλόσοφο εκφράσεις υβριστικές, στις όποιες εύκολα διακρίνονταν ένας απροσδόκητα έντονος εχθρικός τόνος και ένας πέρα για πέρα μνησίκακος χαρακτήρας. Το κακό άρχισε ουσιαστικά

— 338 —

με τον Nietzsche, τον φιλόσοφο δηλαδή πού έλεγε για τον εαυτό του «δεν εϊμαι άνθρωπος, είμαι δυναμίτης» και πού πραγματικά πολύ συνετέλεσε στο να θρυμματιστή τελικά ή Ευρώπη των νεανικών μου χρόνων. Για τον Nietzsche είχε ιδιάζουσα σημασία ή διάκριση πού έκαναν οί αρχαίοι "Ελ­

ληνες στις λέξεις α γ α θ ό ς ή έ σ θ λ ό ς (πού σήμαιναν ε κ λ ε κ τ ό ς , α υ θ ε ν τ ι κ ό ς , όχι καλός) και στή λέξη κ α κ ό ς (πού δεν είχε τή σημε­

ρινή σημασία, άλλα αντιστοιχούσε στο κ ο ι ν ό ς , τ ο υ ό χ λ ο υ ) . 'Αργό­

τερα οί λέξεις αυτές απέκτησαν σημασία ηθική (και σ' αυτό συνετέλεσε πολύ ό χριστιανισμός) και μάλιστα για χάρη μιας ηθικής πού τήν επέβαλ­

λε ό ν ό μ ο ς , δηλαδή μια ελεύθερη συμβατικότητα. Το ϊδιο λάθος, τονίζει ό Nietzsche, επαναλήφθηκε και στους νεώτερους λαούς, όπως τό αποδει­

κνύει ή γερμανική γλώσσα, ή οποία στή λέξη s c h 1 e e h t έδωσε τελικά τή σημασία του κ α κ ό ς , ενώ στην αρχή αντιστοιχούσε στο s c h 1 i c h, δηλ. είχε τήν έννοια του α π λ ο ύ , τοΟ κ ο ι ν ο ύ (vu lga r ) . Σύμφωνα όμως μέ τήν αρχαιοελληνική αντίληψη υπήρχε σαφής διάκριση μεταξύ δύο δια­

φορετικών επιπέδων : στο ενα οί κύριοι, πού έχουν απόλυτη ελευθερία σε κάθε τι πού τείνει προς τήν ανδρεία, τή φιλοδοξία και τις επιθυμίες τους· στο άλλο οί δούλοι, άνθρωποι ασθενείς και ασήμαντοι άπό τή φύση τους, οί όποιοι για να αμυνθούν έχουν επινοήσει τεχνητές οχυρώσεις, επιχειρή­

ματα πού καλύπτουν τήν αδυναμία τους. Και συνεχίζοντας μέ τον ίδιο τρό­

πο ό ακράτητος Γερμανός φιλόσοφος συνδυάζει ετυμολογικά τή λατινική λέξη m a l u s μέ τήν ελληνική μ έ λ α ς , δίνοντας έτσι τήν ευχέρεια να παρατηρήσουμε ότι ή αρχική σημασία της λέξεως αυτής αναφέρονταν στις κατώτερες φυλές, νεγροειδείς καί όχι βέβαια άριες, προορισμένες να υποδουλωθούν καί να γίνουν αντικείμενο εκμεταλλεύσεως άπό τους κυρίαρχους λαούς του Βορρά. [Οί ιδέες αυτές θά αναπτυχθούν μέ περισσό­

τερες υπερβολές καί μέ έξ ίσου γελοία επιχειρήματα άπό τους θεωρητικούς τού έθνικοσοσιαλισμοΰ, ένας άπό τους οποίους διέκρινε στο πρόσωπο τοϋ Δον ­ Κιχώτη — του ξανθού, λεπτού, ιπποτικού καί ιδεαλιστή — καί στο πρόσωπο τού Sancho Panza — μελαχροινοΰ, άγροίκου, πεζού καί ύλιστή — τους δύο αντιπροσωπευτικούς τύπους τού ανώτερου καί τού κατώτερου εθνολογικού επιπέδου, καί μάλιστα στην 'Ισπανία πού ανέκαθεν ήταν τόσο ανεκτική στα φυλετικά ζητήματα].

'Εκείνο όμως πού έχει τώρα για μας σημασία είναι να υπογραμμίσου­

με τό γεγονός ότι [όπως σωστά τό παρατήρησε καί ό Άγγλος φιλόλογος Dodds], ό Nietzsche εμπνεύστηκε αυτές τις θεωρίες άπό τον Πλάτωνα. Πώς όμως γίνεται, ώστε ό αρχαίος φιλόσοφος μας να βρίσκεται τόσες φορές μπλεγμένος άπό τον ίδιο τον Nietzsche στην καταδίκη τού Σωκρά­

τη, τού καταστροφέα τού μεγαλοφυούς διονυσιακού στοιχείου τής έλλη­

κής ψυχής, τού βλάσφημου ίσοπεδωτή τής λογικής, τής αρετής καί τής

— 339 —

ευτυχίας, της τριάδας πού αποτελεί το κλειδί μιδς ζωής αγαθής ; Είναι απλό : ό Nietzsche δεν ακολουθεί ουσιαστικά τις ιδέες του Πλάτωνα, άλλα ενός άπό τα πρόσωπα τών διαλόγων του, του φανταστικού σοφιστή Καλ­

λικλή [«le type vulgaire du nietzschéen» στή φράση τοΰ Camus], αύτοΟ με τον όποιο συνομιλεί ό Σωκράτης στον Γοργία. [Και όταν ακούμε τον Nietzsche να επαινή τ ο ν λ α ό τ ώ ν κ υ ρ ί ω ν , τό ευπρεπές ξανθό θη­

ρίο πού περιπλανάται διψώντας λεηλασία και νίκες, συνειδητοποιούμε αμέ­

σως ότι εδώ υπάρχει ή ήχώ τών λόγων του Καλλικλή, ό όποιος παραπο­

νιέται γιατί ή κοινωνία, διαμορφώνοντας τους εκλεκτούς ανθρώπους, τους εξημερώνει και τους σμικραίνει, ακριβώς όπως ό ζωολογικός κήπος επι­

δρά στα εξημερωμένα λιοντάρια]. Δέν είναι λοιπόν περίεργο πού ό Γερ­

μανός φιλόσοφος ορμά εναντίον του "Ελληνα εκείνου, πού εμφανίζεται να άναιρή δια του Σωκράτη με τρόπο λαμπρό τις θηριώδεις θεωρίες τοΰ σοφιστή. Διότι υπάρχει και ενα γεγονός πού δεν πρέπει να ξεχνούμε και πού εξασθενίζει σε πολλά τα σύγχρονα άντιπλατωνικά ρεύματα, για τα όποια θα μιλήσω αμέσως : ότι δηλ. ούτε ό Γοργίας, ούτε ό Πολιτικός ούτε ή Πολιτεία ούτε και οί Νόμοι μπορούν να γίνουν κατανοητοί, αν δέν διαπίστωση κανείς, ότι τα έργα αυτά αποτελούν μια πλήρη και ολο­

κληρωτική καταδίκη τών ολιγαρχικών ιδεών πού είχαν αποκτήσει τόση ισχύ στην 'Αθήνα τής εποχής του Πλάτωνα.

Ό Nietzsche πέθανε στα 1900 [στην ακμή ακριβώς τής Belle Epoque εκείνης, για τήν οποία θα μπορούσε κανείς να πή ό,τι και ό Talleyrand για μιά προγενέστερη : ότι όσοι φτάσαμε καθυστερημένα για να τήν γνω­

ρίσουμε δέν μπορούμε να ξέρουμε τί είναι ή γλυκύτητα τής ζωής]. Στην τότε Γαλλία ή δημοκρατία αναπτυσσόταν χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Στην 'Αγγλία ή βασίλισσα Βικτωρία ζή τον τελευταίο της χρόνο. [Στην 'Ισπανία κυβερνά ό Silvela]. "Ολα πάνε καλά. Είναι ακόμη πολύ νωρίς για τό κύκνειο άσμα του εθνικισμού, τον καταστροφικό για όλους πόλεμο του 1914, καταστροφικό και για τους νικημένους, αλλά και για τους νικη­

τές. Στή Ρωσία ή εξουσία πέφτει, σαν ώριμο φρούτο, στα χέρια τών άπειρων ακόμη κομμουνιστών. Στην 'Ιταλία ένας κατά κάποιο τρόπο επίγονος τοϋ Nietzsche, ό Benito Mussolini, αναλαμβάνει τήν εξουσία ανάμεσα στους δυναμικούς στίχους τοϋ D'Annunzio και στις προκηρύξεις του φουτουρι­

στοΰ Marinetti. Ένα σχεδόν χρόνο αργότερα, στην Ισπανία 'ένας άλλος δυνατός άνδρας, ό στρατηγός Primo de Rivera, ανεβαίνει στην αρχή. Δυο μήνες αργότερα, στις 9 Νοεμβρίου 1923, ό Hitler επιχειρεί τό πρώτο του πραξικόπημα στο Μόναχο. Δεκαέξι άτομα χάνουν τότε εκεί τή ζωή τους, και μεταξύ τους ό Theodor von der Pfordten, συγγραφέας ενός παράξενου φυλλαδίου, όπου γινόταν λόγος για τήν ανάγκη να γιατρευτούν οί συμ­

φορές τής Γερμανίας τής Βαϊμάρης άπό ουτοπικούς κυβερνήτες, γεμά­

— 340 —

τους αρετή και δράση, σαν τον φιλόσοφο ­ βασιλιά πού προσδοκούσε ό Πλάτωνας.

Στο μεταξύ, μια μαύρη μέρα του 1929, οι τίτλοι άξιων του Χρηματι­

στηρίου της Νέας Υόρκης κατρακυλούν στα βάθη μέ θόρυβο. Πρόκειται για την αρχή μιας μακρόχρονης και θλιβερής παγκόσμιας καταπτώσεως. [Οί εργάτες χωρίς δουλειά σε αμέτρητα πλήθη συνωστίζονται στους δρό­

μους της Ευρώπης και της Αμερικής, ζητώντας ελεημοσύνη μέ τρόπο λίγο ή πολύ διακριτικό. Οί Γερμανοί έθνικοσοσιαλιστές βλέπουν στή δη­

μοκρατία τήν πηγή όλων των δυστυχιών του κόσμου. Στα 1931 ό Άλφόν­

σος ΙΓ' τής 'Ισπανίας εγκαταλείπει τον κλονιζόμενο θρόνο του]. Στις πρώ­

τες μέρες του 1933 ό Hitler αναλαμβάνει τήν καγκελλαρία. Και σχεδόν αμέσως οί θεωρητικοί του έθνικοσοσιαλισμοϋ αναζητούν και πάλι τήν έμπνευση τους στον Πλάτωνα. Σύμφωνα λοιπόν μέ τήν παράξενη θεωρία του Guenther, ό "Ελληνας φιλόσοφος — πού εμφανίζεται ώς ένας ίνδοευ­

ρωπαΐος ρατσιστής έναντι ενός καταφρονητέου προελληνικού υποστρώ­

ματος — ήταν πρόμαχος τής μελλοντικής . a u f n o r d u n g , τής «ε κ β ο­

ρ ε ι ο π ο ι ή σ ε ω ς » , αυτής δηλαδή πού έγινε αιτία να γίνουν στάχτη και να περάσουν μέσα άπό τις καμινάδες τών στρατοπέδων συγκεντρώσεως τόσα εκατομμύρια 'Εβραίων και τσιγγάνων. Σύμφωνα πάλι μέ τον Grun­

sky, καθηγητή του χιτλερισμού στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, οί τύ­

ποι τής ψυχής έθνικοσοσιαλιστικός, άστικο ­ φιλελεύθερο ­ ανθρωπιστι­

κός και κομμουνιστικός αντιστοιχούν στην ϊδια, προοδευτικά αυξανό­

μενη σέ διαφθορά κλίμακα πού είχε χρησιμοποιήσει και ό Πλάτων — καθώς θα δούμε — για να κατάταξη τα καθεστώτα τής εποχής του. Τον ίδιο καιρό σκλήραιναν επί πλέον και τα πράγματα στην λεγόμενη τώρα ΕΕΣΔ : Άφου διώχτηκε ό Τρότσκυ, ό πιο έξυπνος, ό πιο ευέλικτος, άλλα και ô περισσότερο ουμανιστής άπό τους μπολσεβίκους, ή Ρωσία, βγαίνον­

τας άπό τό χάος του εμφυλίου πολέμου, κλείστηκε στον εαυτό της. [Στο μεταξύ αρχίζουν στή δυτική Ευρώπη και οί αντιδράσεις [(μέ διαδηλώσεις περισσότερο εντυπωσιακές παρά αποτελεσματικές)] εναντίον του ιταλικού και του γερμανικού φασισμού. Τήν ϊδια εποχή σημειώνονται οί πρώτες έντονες διαμαρτυρίες για τις καταπιέσεις στις ισπανικές Άστούριας στα 1934, λίγους μήνες μετά τήν επικράτηση τής δεξιάς στις εκλογές τού Νοεμβρίου του περασμένου χρόνου. Τον Φεβρουάριο τού 1936 ή ισπανική αριστερά παίρνει τήν Revanche καί, για πρώτη φορά, παίρνουν θέσεις στην ισπανική Βουλή κομμουνιστές βουλευτές. Λίγες μέρες αργότερα κυκλο­

φορεί μια ισπανική μετάφραση τής πλατωνικής Πολιτείας, αφιερωμένη άπό τον μεταφραστή της στους βουλευτές εκείνους. Βρίσκουμε εκεί αρκε­

τές, πολύ περίεργες υποσημειώσεις. Ό Πλάτων έχει κάπου μιλήσει, σκαν­

δαλίζοντας πολλούς, για τό βάρος πού προκαλεί στην κοινωνία ή διατρο­

— 341 ­

φή και ή μέριμνα τών ανίκανων και γενικά τών μη παραγωγικών ανθρώπων, οί όποιοι, ωστόσο, είναι γενήτορες απογόνων έξ ϊσου άχρηστων για την ανθρώπινη κοινότητα. Ό μεταφραστής μας λοιπόν, υπερβάλλοντας σέ δλα, χρησιμοποιεί τις ιδέες αυτές ώς βαρύ πυροβολλικό, προτείνοντας τήν εκκα­

θάριση δλων αυτών συλλήβδην τών άχρηστων όντων. Καί ή πράξη αυτή θα άποτελέση, ισχυρίζεται, τό πραγματικό καλό, όχι οί ψεύτικες έννοιες της αρετής καί της υποκριτικής χριστιανικής ηθικής, πού εμμένει στην ΐδέα τής αγάπης κλπ. Και ενώ ό αρχαίος φιλόσοφος αφήνει απλώς να έννοηθή, ότι θα ταίριαζε στην ιδανική πόλη να εχη ëvav αριθμό κατοίκων σταθερό κατά τό δυνατόν, ό ενθουσιώδης 'Ισπανός μεταφραστής του ξε­

στρατίζει ακόμη περισσότερο : Είναι ακατανόητο να εύνοήση κανείς τήν αύξηση τών γεννήσεων, μιμούμενος τον Mussolini πού αποσκοπεί μόνο στην αύξηση τών στρατολογούμενων δυνάμεων, τις όποιες πάλι χρησιμοποιεί σέ εγκληματικούς πολέμους, όπως αυτόν τής Αιθιοπίας* ή έκτρωση, ό πιο σκληρός μαλθουσιανισμός και κάθε άλλο περιοριστικό μέτρο είναι επι­

τρεπτά καί συμφέροντα στην οργάνωση τής ανθρώπινης κοινότητας.Άλλά ας επιστρέψουμε στή Ρωσία, πού τώρα, 1935, 1936, 1937, περνά τήν κρί­

ση τών μεγάλων σταλινικών εκκαθαρίσεων. Είναι τα χρόνια όπου πρέπει κανείς να είναι προσεκτικός σέ κάθε τι πού λέει.] "Ηδη, σέ πολύ πρόωρη χρονολογία, στα 1920, ό Bertrand Russel — για τον όποιο θα μιλήσουμε πιο κάτω αναλυτικότερα — διέβλεπε απηχήσεις τής πλατωνικής Πολιτείας στις θεωρίες καί στις τότε πρώτες ενέργειες τών μπολσεβίκων, προκαλών­

τας, καθώς καί ό ίδιος τό αναγνωρίζει, τον σκανδαλισμό τόσο τών κομμου­

νιστών όσο καί τών πλατωνιστών. Τώρα λοιπόν, στα 1938, ένας κάπως ασύνετος καθηγητής, ô Skatkin, τόλμησε να ύποβάλη στους φοιτητές του τήν ιδέα, ότι πολλές άπό τίς φασιστικές Ιδέες έχουν τήν προέλευση τους στην πλατωνική φιλοσοφία. Ή αντίδραση ήταν άμεση : Οί πιστοί στο κόμμα συσπειρώθηκαν, καί τό πανεπιστήμιο (ή Σύγκλητος, ό Κοσμήτωρ), τό κόμμα, οί νεαροί πιονέροι, όλοι μαζί, ενώνοντας τήν οργή τους, πέφτουν επάνω στον μικρό παράφωνο. Ή Σοβιετική Ρωσία δεν ανεχόταν [— καθώς σχολιάστηκε αργότερα —] να χρησιμοποιήται άπό κανέναν τό όνομα τοϋ Πλάτωνα ε π ί μ α τ α ί ω .

'Αλλά καί στή Δύση έχει ήδη αρχίσει να ύποβόσκη μια μεγάλη θύελλα εναντίον του Έλληνα φιλοσόφου, σαν να ήθελαν οί αιώνες να τον ενο­

χλούν διαρκώς, καί να μήν τοϋ επιτρέπουν να ζή στην απομόνωση πού τόσο έδειξε να τήν επιθυμή στα τελευταία του χρόνια. Ή ιστορία αρχίζει στα 1934 με τό βιβλίο του 'Αμερικανού Fi te, πού έχει τον συμπτωματικό τίτλο «The Platonic legend». Λίγο αργότερα, στα 1937, γυρίζει όλον τον κόσμο ό περιβόητος λίβελλος «Plato today», έργο τού γνωστού Εργατικού βου­

λευτή Crossman, ενός άπό τους πιο θορυβώδεις "Αγγλους οπαδούς τοϋ

— 342 —

ισπανικού δημοκρατικού κόμματος. [Στα χρόνια αυτά ανήκει καΐ ό γοη­

τευτικός μύθος — για εκείνους πού νοσταλγούν εκείνη την εποχή — του John Cornford, του διανοούμενου και ποιητή, πού ώς μέλος του βρεταν­

νικοϋ τμήματος της Διεθνούς Ταξιαρχίας πέθανε άπό χτύπημα πυροβόλου κοντά στο Έσκοριάλ. Ό πατέρας τοΰ Cornford, πού είναι ένας εκλεκτός μεταφραστής και ερμηνευτής τοϋ Πλάτωνα, αποτιμά τις πολιτικές απόψεις τοϋ "Ελληνα φιλοσόφου μέ αξιοσημείωτη ηρεμία, αρνούμενος τήν ύπαρξη οιασδήποτε ομοιότητας μεταξύ τοϋ ΐδανικοΰ πλατωνικού καθεστώτος και τοΰ κομμουνισμού. Πρέπει ωστόσο να σημειωθή ότι τότε στή Δύση δεν ήταν αυτή ή έτικέττα πού κολλούσαν στον Πλάτωνα.] Σε μια Ευρώπη, πού όλο και περισσότερο ασφυκτικά περικλείονταν άπό ολοκληρωτικά κινήματα, ό Έλληνας συσχετιζόταν μέ φασιστικούς χαρακτηρισμούς. «"Οσο πιο πολύ διαβάζω τήν «Πολιτεία» — λέει ô Crossman — τόσο πιο πολύ τή μισώ». Καί, ύστερα άπό τον αιφνιδιασμό αυτόν, προχωρεί σέ απόψεις τόσο υπερβολικές καί ανακριβείς, δπως π.χ. ότι ό φιλόσοφος υπολόγιζε στην αστική τάξη σαν πεδίο για στρατολόγηση φυλάκων, ότι ό ίδιος ό Πλάτων υπηρέτησε στή ζωή του τήν ολιγαρχική φατρία καί ότι — όπως τουλάχιστο τό αποδεικνύουν τα επανειλημμένα του ταξίδια στις αυλές δυο [αλλεπάλληλων] τυράννων — δέν θα ήταν μάλλον δυσαρεστη­

μένος αν προσέφερε τις υπηρεσίες του σέ ενα καθεστώς ανάλογο μέ τό χιτλερικό. Ό Crossman είναι ολοφάνερα εμπαθής· σ'εκείνα τά τρομερά χρόνια δέν ήταν εύκολο να είναι κανείς αντικειμενικός. Στα 1937 επίσης ό καθηγητής Hoernlé, φυγάδας στή Νότιο 'Αφρική ύστερα άπό μια θλι­

βερή εμπειρία στή Γερμανία, υπογραμμίζει τις λίγο ή πολύ φαινομενικές ομοιότητες μεταξύ της πλατωνικής π α ι δ ε ί α ς καί τών εννοιών της πολιτικής αγωγής, οί όποιες, μέ τρόπο μάλλον ανεπιτυχή, είχαν αρχίσει να υιοθετούνται στα εκπαιδευτικά προγράμματα πολλών άπό τά καθεστώ­

τα της εποχής. Ό καθηγητής Acton, γνωστός περισσότερο στην 'Ιταλία τοΰ Mussolini παρά στή Γερμανία, προτίμα να ύπογραμμίζη, σέ ενα άρθρο του δημοσιευμένο τό 1938, τά υποθετικά πλατωνικά χαρακτηριστικά της φασιστικής ιδεολογίας, όπως π.χ. τήν έννοια τοΰ αλάθητου κυβερνήτη, τοϋ χρισμένου άπό τή θεία χάρη, τή νιτσεϊκή απώθηση τών χριστιανικών άρχων τής αγάπης καί της ανοχής καί τήν αντικατάσταση τους άπό άλλα κριτήρια, όπως ή στρατιωτική καί πολιτική τιμή, ή φυσική ανδρεία, ή περι­

φρόνηση τοϋ θανάτου, ή ικανότητα να ύπομένη κανείς στωικά τις συμφο­

ρές, ή νομιμοφροσύνη, ή λαμπρή εμφάνιση μέ ωραίες στολές καί οπλισμό. Βέβαια άπό όλα αυτά υπάρχουν ορισμένα προηγούμενα σέ εμβρυώδη κα­

τάσταση στην πλατωνική Πολιτεία, αλλά δέν υπάρχει μεγαλύτερη παρε­

ξήγηση άπό τό λανθασμένο αυτό είδος τών γενικεύσεων πού γίνονται grosso modo, χωρίς ιδιαίτερη προσοχή για τή λεπτομέρεια, f Ας δοΰμε

— 343 —

π.χ. που συσχετίζονται μέ τον υποτιθέμενο μιλιταρισμό τοϋ Πλάτωνα, ενα θέμα πού αργότερα θα άποτελέση το αγαπημένο θέμα τοϋ Russel. Είναι βέβαια γεγονός ότι ο στρατηγός Ludendorff εΐχε πει ότι αυτό πού κάνουν οι άνθρωποι δεν είναι πόλεμος για πολιτικούς λόγους, άλλα πολιτική πού αποσκοπεί στον πόλεμο. Είναι επίσης αλήθεια ότι ό Mussolini τραγούδησε μέ τα μέτρα τοϋ D'Annunzio πολλές φορές τις δόξες πού προσφέρει ό "Αρης. 'Αλλά ας δοϋμε τί ακριβώς γράφει ό Πλάτων : «Τό γε μήν άριστον ούτε πόλεμος ούτε ή στάσις, άπευκτόν δε τό δεηθήναι τούτων, ειρήνη δε προς αλλήλους άμα και φιλοφροσύνη . . .»

Τί έχουμε λοιπόν να απαντήσουμε σ' αυτό; Οι επιθέσεις τοϋ μαρξισμού (όχι όμως του σοβιετικού κομμουνισμού,

όπως είδαμε) εναντίον τοϋ Πλάτωνα ένετάθησαν κατά τα τέλη τοϋ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, ιδίως στις άγγλοσαξωνικές χώρες. Στα 1940 κυκλο­

φόρησε τό βιβλίο τοϋ Winspear The Genesis of Plato's thought, ενώ ό Benjamin Farrington υποστήριζε ανάλογες θεωρίες μέ μια σειρά βιβλίων πού είχαν αρχίσει να δημοσιεύονται ήδη από τό 1936. Ό Farrington είναι ειδικός μελετητής τοϋ 'Επικούρου. Αυτό πρέπει να τό συσχετίζουμε μέ τό γνωστό γεγονός ότι ή διατριβή τοϋ Καρόλου Marx στρεφόταν γύρω άπό τις σχέσεις της επικούρειας φιλοσοφίας μέ τήν προγενέστερη τοϋ Δημο­

κρίτου. Και ό Farrincton, σέ ενα άπό τα πιο γνωστά του έργα, στο The Faith of Epicurus, έχει ώς στόχο τον Πλάτωνα. 'Αναφέρεται έξ άλλου και τό περίφημο απόσπασμα, όπου ό Σάμιος φιλόσοφος, συκοφαντημένος για τή δήθεν έκθήλυνση τών «επικούρειων» συνηθειών του, παρουσιάζει τον εαυτό του νά προτιμά τό στρώμα άπό καλάμια και όχι τό πολυτελέστα­

το ανάκλιντρο, πού αντίθετα θα τό χρησιμοποιούσαν, όπως ήθελε ό Γλαυ­

κών, οί πολίτες της εκλεκτής πλατωνικής πολιτείας. Ό Farrincton αναφέρει επίσης — αν ήταν δυνατόν νά τό παράλειψη — τή σκληρότητα τών πλατω­

νικών κανόνων πού σχετίζονται μέ τους δούλους και τή συγκρίνει μέ τήν ανεκτικότητα τοϋ 'Επικούρου [άλλα και μέ έναν υποτιθέμενο νόμο για τή γενική ευδαιμονία της αθηναϊκής δημοκρατίας, για τήν οποία ή κατηγορία αυτή τών διανοητών τείνουν νά μας προσφέρουν μια εικόνα αρκετά ρόδινη.] 'Υπάρχει όμως και κάτι πιο σοβαρό, στο όποιο θα επανέλθουν και άλλοι μελετητές στις επόμενες δεκαετίες : Είναι ή προσχεδιασμένη εκ μέρους τοϋ Πλάτωνα καταφυγή στο ψέμα. θά ασχοληθούμε μέ τό ζήτημα αυτό αργότερα. Προς τό παρόν, θά περιοριστώ νά αναφέρω ακροθιγώς τις άντι­

πλατωνικές γνώμες άλλων φιλολόγων ή φιλοσόφων, μαρξιστών ή και φιλομαρξιστών, τών οποίων ενα πλήρη ματάλογο μπορεί κανείς νά βρή στο εκφραστικά τιτλοφορημένο έργο του Levinson In Defense of Plato. Συναντούμε στην ομάδα αυτή π.χ. μεταξύ άλλων τον Thomson, μαρξιστή ερμηνευτή επίσης τοϋ Αισχύλου. Ό Thomson καταδικάζει τό πλατωνικό

— 344 —

εκπαιδευτικό σύστημα, θεωρώντας το επίτηδες καταστρωμένο για να δη­

λητηριάζη το νου τοΟ λαοϋ με υπολογισμένα ψέμματα. ΣυναντοΟμε επίσης στον ίδιο κατάλογο και τον Arnold Toynbee ακόμη, περισσότερο βέβαια ανεξάρτητο άλλα καθόλου λιγότερο σκεπτικιστή σέ ο,τι άφορα στη μορφή του φιλοσόφου ­ βασιλιά, για τον όποιον ό "Αγγλος Ιστορικός νομίζει ότι δεν θα δίσταζε να σηκώση τό σπαθί, όταν δεν θά μπορούσε να «κατή­

χηση» αλλιώς και αποτελεσματικά τους υπηκόους του. 'Εδώ επίσης ανή­

κουν, σέ Ιδιαίτερη θέση, δύο διάσημοι διανοούμενοι και ευγενείς, ô Sir Karl R. Popper και ό πρόσφατα πεθαμένος, με το φωτοστέφανο τού προο­

δευτικού αγίου, λόρδος Bertrand Rus sel. Οί δυο αυτοί φιλόσοφοι έχουν τουλάχιστο τό προτέρημα ότι ανεβά­

ζουν το επίπεδο της διαμάχης γιά τον Πλάτωνα, επειδή, απαλλαγμένοι άπό τήν απτή λεπτομέρεια, τής προσφέρουν μια αληθινά φιλοσοφική βάση. Γιά τον πρώτο, συγγραφέα ενός εκτεταμένου βιβλίου με τον τίτλο The open Society and its enemies, πού τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στα 1945, είναι αναμφισβήτητο δτι ô Πλάτων ευνοεί τήν υιοθέτηση του ψεύδους εκ μέρους τών ηγεμόνων, ότι αρέσκεται να άναπλάθη τήν αποκρουστική ολοκληρωτική μορφή τού φιλοσόφου ­ βασιλιά, δτι επινοεί ή υπερασπί­

ζεται τήν προπαγάνδα, τή λογοκρισία, τήν αστυνόμευση και κάθε λογής άλλες μορφές αντιδημοκρατικές. Και επί πλέον : ή βλαβερή επίδραση τού ιδεαλισμού τού Hegel σέ ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως στον ναζι­

σμό και τον κομμουνισμό, συνδέεται με τον Πλάτωνα, εφ' όσον ό Ιδεαλι­

σμός εκείνος είναι απήχηση τών πλατωνικών θεωριών καί, τό χειρότερο, ενα τερατώδες συμπίλημα στοιχείων πού προέρχονται άπό τον Πλάτωνα, τον 'Αριστοτέλη και τον Ρουσσώ, συμπίλημα πού έμελλε νά όδηγήση αναγκαστικά στις κλειστές κοινωνίες της Ευρώπης τού τέλους τού 19ου αΐώνα. [Τα υπόλοιπα θά επακολουθήσουν άπό μόνα τους.]

Ό Bertrand Ru s sel ένας άνθρωπος εξ ίσου οξυδερκής όσο καί αυ­

θαίρετος κάποτε, προχωρεί ακόμη πιο πίσω. Φαίνεται ότι ό Πλάτων διατύ­

πωσε κάποτε τή γνώμη ότι όλα τα βιβλία τοΟ Δημοκρίτου έπρεπε νά καούν. Τί σύμπτωση — σχολιάζει χαιρέκακα ό "Αγγλος φιλόσοφος — νά μήν μας έχουν μείνει παρά μόνο μερικά αποσπάσματα του! Ό Δημόκριτος ήταν ατομιστής, ύλιστής, ντετερμινιστής, ελεύθερος στοχαστής, ώφελι­

μιστής, οπαδός της θεωρίας της εξελίξεως, επιστήμονας καί θερμός δημο­

κράτης· ό Πλάτων ακριβώς τό αντίθετο. Ό Δημόκριτος είναι γέννημα καί θρέμμα τής εποχής του Περικλή, μιας εποχής φιλελεύθερης όπως άλλες μεταγενέστερες εμπορικές κοινωνίες [σαν π.χ. τήν 'Ιταλία του Μεσαίω­

να, τήν υποδουλωμένη αργότερα καί διεφθαρμένη άπό τα στρατεύματα τού Ισπανού κατακτητή της του Gran Capitan]. 'Ή όπως ή 'Ολλανδία καί ή 'Αγγλία του Που καί 18ου αΐώνα, στις όποιες δεν κατάφερε νά προξενήση

— 345 —

τις ϊδιες καταστροφές ή δυναστεία των Austrias. "Η ακόμα ή ϊδια ή 'Αμε­

ρική, ή πριν άπό την τεχνοκρατία της καί την ατομική της βόμβα 'Αμε­

ρική, ή οποία καθώς φαίνεται είχε την τύχη να σωθή στα 1898 από τα νύχια του άτυχου Ισπανού ναυάρχου Cervera κατά τον μοιραίο για τις ισπανικές κτήσεις ίσπανοαμερικανικό πόλεμο. "Ετσι λοιπόν έχουμε στην προτελευταία άπό τις παραπάνω ιστορικές περιόδους την απόλυτα λογική εμφάνιση ενός νέου Δημοκρίτου στο πρόσωπο του Locke, τοϋ φιλελεύθερου καί εμπειρικού σαν τον Russel καί τον Popper. Γιατί πραγματικά στον εμπειρισμό, τον αίσθητισμό καί τον σχετικισμό δεν χωρούνε οΰτε δόγμα­

τα ούτε σχολαστικισμοί ούτε θρησκευτικοί ή φυλετικοί διωγμοί, άφου κανένας εδώ δέν είναι σίγουρος ότι έχει δίκιο. Ό γνήσιος εμπειρικός ή ό φιλελεύθερος ποτέ του δέν λέει «αυτό είναι αλήθεια», άλλα απλώς «τείνω να θεωρήσω ότι κάτω άπό τις παρούσες συνθήκες αυτή ή γνώμη είναι πι­

θανώς καλύτερη». 'Αλλά μέ αυτό τον τρόπο έρχεται καί ό ίδιος σέ κάποια αμηχανία. «Είναι ξεκάθαρο, ότι όλα αυτά, κύριοι είναι γνώμες τοϋ Δημο­

κρίτου, πού κανένας δέν μας υποχρεώνει να τις ασπαστούμε», σημειώνει ειρωνικά ό 'Ισπανός ποιητής Antonio Machado, καί προσθέτει : «Οί πρα­

γματιστές . . . δέν αντιλήφθηκαν ότι αυτό πού κάνουν είναι να μας ώθουν στην εκλογή μιας πίστεως, μιας πεποιθήσεως, καί ότι ό ορθολογισμός πού μάχονται είναι ήδη ένας καρπός της επιλογής πού μας συνιστούν, καί μά­

λιστα ô πιο δοκιμασμένος ώς τώρα». "Οπως κι αν έχουν τα πράγματα, τα δογματικά συστήματα — μαρξι­

σμός, φασισμός, ακόμη καί ό καθολικισμός του Βατικανού καί, φυσικά, καί ό Hegel πάνω άπ' όλα καί στο βάθος ό Πλάτων — έχουν αρκετά πλεο­

νεκτήματα : τήν ειρήνη, τή συνοχή, κάποτε κάποια θεαματικά επιτεύ­

γματα. 'Αλλά, εφ' όσον δέν υπάρχει ή δυνατότητα του διαλόγου, ή Ulti­

ma Ratio είναι κατ' ανάγκην ή βία : Ό παγκόσμιος καί ό εμφύλιος πόλε­

μος σέ δ,τι άφορα στή δημόσια ζωή, ή καταπίεση καί ή φυλακή στην ιδιω­

τική. Ή Πολιτεία είναι έργο — λέει ό Popper — πού δέν θα έπρεπε να το θαυμάζη κανένας τίμιος άνθρωπος· οί νέοι στην πολιτεία εκείνη εκπαι­

δεύονταν μόνο καί μόνο εν όψει της πολεμικής αρετής· τα παραμύθια πού οί γιαγιάδες θα διηγούνταν στα μικρά παιδιά για να τα κοιμήσουν θα έπρεπε να περάσουν προηγουμένως άπό τή λογοκρισία* ή καλή μουσική υποχωρεί μπροστά στα εμβατήρια πού ερεθίζουν τον λαϊκό πατριωτισμό* ή μαζική βρεφοκτονία διακηρύσσεται δημοσία* τό συστηματικό ψέμμα επιβάλλεται στους κυβερνήτες, κλπ.

Καί ή πολεμική εξακολουθεί μέ τον ίδιο ρυθμό. Καί δέν πρόκειται μάλλον να τελείωση για πολύ ακόμη ή πολεμική αυτή. 'Αλλά καί ή εξέλι­

ξη της δέν θά μπορούσε να είναι περισσότερο περίπλοκη. 'Επισημάνα­

με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς : ολοκληρωτικοί στοχαστές έπικρί­

— 346 —

νουν τον Πλάτωνα, όπως ακριβώς ό Nietzsche* άλλοι τον θεοποιούν, καθώς οι θεωρητικοί της χιτλερικής εποχής, στους οποίους αναφέρθηκα πιο πάνω­ κομμουνιστές τον εγκωμιάζουν [μέ τον τρόπο του "Ισπανού μεταφρα­

στή του 1936·] μαρξιστές τον μισούν, όπως ό Crossman και ό Thomson· δημοκράτες τον λατρεύουν, καθώς έκαναν οί "Αγγλοι του 19ου αΐώνα [και ό Cornford του ισπανικού" εμφυλίου πολέμου] φιλελεύθεροι, λίγο ή περισ­

σότερο ριζοσπάστες, όπως ό Toynbee, ό Popper και ό Russel, τον θεωρούν επικίνδυνο. Μερικές φορές φαίνεται — λέει ô Bambrough, συγγραφέας μιας ενδιαφέρουσας ανθολογίας σύγχρονων κειμένων γύρω άπό τον Πλά­

τωνα, ότι υπάρχουν τόσες Πολιτείες, όσοι και οί αναγνώστες τής πλα­

τωνικής. "Οπως σχεδόν πάντοτε, ή αλήθεια βρίσκεται στο μέσον. Και μάλιστα

σέ μια περίπτωση, όπως αυτή τής πολεμικής για τον Πλάτωνα, όπου ό φάκελλος τοϋ κατηγορούμενου φιλόσοφου είναι ενα απίστευτο κράμα χονδροειδών συκοφαντιών από τή μια μεριά και αντιρρήσεων πολύ σοφά τοποθετημένων άπό τήν άλλη.

Ά ς πάρουμε, για παράδειγμα, τις κατηγορίες για φασισμό ή συνερ­

γασία μέ τον φασισμό, κατηγορίες πού απηχούν οί απόψεις του Russel, να πούμε. Ή Σπάρτη, λέει, ήταν υπέρ τής ολιγαρχίας· τό ϊδιο ήταν και ή οικογένεια και οί φίλοι τοΰ Πλάτωνα, πού προδοτικά συνέβαλαν στην πτώση τών 'Αθηνών. 'Αλλά δέν είναι καν βέβαιο αν οί Λακεδαιμόνιοι ήταν μέ τό μέρος τής ολιγαρχίας (αυτό θα μπορούσε να είπωθή για τον Λύσανδρο, αλλά όχι και για τον Παυσανία, ό όποιος, μέ μεγάλη πολιτική όξύνεια προώθησε αποτελεσματικά τή συμφιλίωση τών δύο μερών)· ούτε φαίνεται ότι οί Τριάκοντα ενήργησαν ως πληρεξούσιοι τής Σπάρτης, έφ' ό­

σον οί στρατιωτικές δυνάμεις τών Λακεδαιμονίων έμεναν αδρανείς στην 'Ακρόπολη· ούτε γνωρίζουμε άλλους ολιγαρχικούς, ανάμεσα στους συγγε­

νείς τοΰ Πλάτωνα, εκτός άπό τον Χαρμίδη και τον Κριτία, άπό τους οποίους ό ένας ήταν θείος του και ό άλλος μακρινός του συγγενής· ούτε πρέπει να ξεχνούμε ότι ή οίκογένεια τοΰ Πλάτωνα καυχιόταν για τήν καταγωγή της άπό τον δημοκράτη Σόλωνα [ούτε κάποιος πού ισχυρίζεται ότι περιο­

ρίζεται μόνο στα γεγονότα, μπορεί να παράβλεψη μια τόσο γνωστή και τεκμηριωμένη εξέλιξη, όπως είναι ή εξέλιξη τοΰ Πλάτωνα. Υπάρχει άλ­

λωστε και ή μαρτυρία τής έβδομης επιστολής [(πού τήν έχουμε τώρα εύ­

κολα στην εύχρηστη έκδοση τής Margarita Toranzo)], καθώς επίσης και πολλές άλλες μαρτυρίες].

Εϊναι αλήθεια ότι ό Πλάτων εΐχε αηδιάσει και άπογοητευθή μέ τις αποτυχίες τής ανίκανης δημαγωγίας, πού διαδέχθηκε τον Περικλή στην πολιτική σκηνή τών 'Αθηνών. Είναι αρκετά γνωστές οί πικρές του παρο­

μοιώσεις : τα λαϊκά δικαστήρια μοιάζουν σαν επιτροπές παιδιών, πού,

— 347 —

ύστερα άπο τις κατηγορίες ενός ζαχαροπλάστη, αναλαμβάνουν να δικάσουν τον γιατρό πού τους δίνει καθάρσιο και τους επιβάλλει δίαιτα· ό λαός μοιάζει μέ τον κυβερνήτη ενός γεροϋ και μεγάλου πλοίου, το όποιο όμως το κατευθύνει, επειδή είναι κουφός, τυφλός και αδαής, σύμφωνα μέ τα κέφια και τις ραδιουργίες του πληρώματος* ή χώρα είναι ενα μεγάλο ύπο­

μονητικό ζώο, τοϋ οποίου οί συνήθειες και ό χαρακτήρας έχουν μελετηθή μέ πονηριά άπο τους δημαγωγούς, πού θέλουν να το θέσουν στή δική τους υπηρεσία. Ή κατάσταση αυτή βέβαια έχει τήν αρχή της παλιά. Τή χρονιά πού γεννήθηκε ό Πλάτων, οί κάτοικοι της Μυτιλήνης σώθηκαν ώς εκ θαύ­

ματος άπο τή σφαγή, όταν το καράβι πού μετέφερε τήν αλλόκοτη διαταγή να θανατωθούν έφτασε μέ καθυστέρηση, μέ αποτέλεσμα νά το προφτάση τήν τελευταία στιγμή ενα άλλο, πού έφερε κι αυτό μια δεύτερη επιεικέστε­

ρη διαταγή, εξ ίσου αλλόκοτη, πού ακύρωνε τήν πρώτη. Δυο χρόνια αργό­

τερα δλοι οί 'Αθηναίοι ξεκαρδίζονταν στα γέλια μπροστά στην απροσδό­

κητη επιτυχία τοϋ γελωτοποιού Κλέωνα στή Σφακτηρία. 'Εννέα χρόνια αργότερα ό Πλάτων, παιδί έντεκα χρονών τότε, έμελλε νά ανατρίχιαση μέ τή σφαγή της Μήλου.

Τέλος πάντων, εκείνοι πού ώς εδώ είχαν πληρώσει τά σπασμένα ήταν οί σύμμαχοι ή εχθροί τών 'Αθηνών. 'Αλλά ή δίκη τών Άργινουσών ήταν ήδη κάτι το σημαντικό : Ό Σωκράτης πού τότε ήταν «πρύτανις», ήταν ό μόνος πού αντιτάχθηκε στον παραλογισμό εκείνο, μέ τόν όποιο εντελώς άδικα καταδικάστηκε το άνθος του αθηναϊκού στρατού. Σε κανέναν λοιπόν δεν πρέπει νά φανή παράξενο το ότι ό Πλάτων δοκίμασε έναν νεανικό ενθουσιασμό μπροστά στις νέες δυνατότητες πού πρόσφερε στην πατρί­

δα του ή ολιγαρχία τών Τριάκοντα. 'Ανάλογη ήταν άλλωστε καί ή στάση ή δική μας, όσων είχαμε ζήσει στην Ευρώπη του 1920 καί 1930, πού τότε εκατομμύρια ανθρώπων, άποκαρδιωμένων άπο τή μαλθακή αδυναμία τών δημοκρατιών, στρέφονταν συνεπαρμένοι προς τά ιδανικά μιας νέας καί καλύτερης καταστάσεως. Αυτοί πού γεννηθήκανε εκείνα τά χρόνια πιστεύα­

με ακόμη σέ όλα, στην καθοδήγηση τών λαών άπο ηγέτες πού δέν σφάλλουν ποτέ, στον θρίαμβο μερικών αγνών ιδανικών, σέ μια γενική εκκαθάριση πού θά απομάκρυνε τά κατάλοιπα της παρακμής καί θα έκανε νά ξαναλάμ­

ψη ή αναζωογονημένη Ρώμη· άλλοι προβλέπαμε στή μεγάλη άρειανή αν­

θρωπότητα ή στην παγκόσμια αδελφότητα ή σέ μια δικαιότερη κατανομή τών αγαθών μέσα σέ μια κοινωνία χωρίς πλούσιους καί φτωχούς. Κάτι ανάλογο θά πρέπει νά αισθάνονταν καί οί 'Αθηναίοι — Mutatis Mutandis — του τέλους τοΰ 5ου αιώνα.

[«'Επειδή δέ ολιγαρχία έγένετο, — λέει ό Πλάτων, μέ το στόμα τοϋ Σωκράτη — οί τριάκοντα αύ μεταπεμψάμενοί με .. . προσέταξαν άγαγείν εκ Σαλαμίνος Λέοντα τόν Σαλαμίνιον ίνα άποθάνοι . . .» Καί προσθέτει

— 348 —

με αμίμητη νηφαλιότητα : «. . . εγώ δέ φχόμην άπιών οϊκαδε». 'Αρκετά ενδεικτικά εϊναι και όσα προσθέτει ό Πλάτων στην "Εβδομη επιστολή του, αναφερόμενος επίσης στην ίδια ομάδα τυράννων : «Όρων δήπου τους άνδρας (δηλαδή τους Τριάκοντα) εν χρόνω όλίγω χρυσόν άποδείξαντας τήν έμπροσθεν πολιτείαν . . . έδυσχέρανά τε και έμαυτόν έπανήγαγον άπό των τότε κακών χρόνω δέ ού πολλω μετέπεσε τα τών τριάκοντα τε και πάσα ή τότε πολιτεία* [πάλιν δέ βραδύτερον μέν, είλκεν δέ με όμως ή περί το πράττειν τα κοινά και πολιτικά επιθυμία.] ην ούν και εν έκείνοις άτε τεταραγμένοις πολλά γιγνόμενα ά τις αν δυσχεράνειεν, και ουδέν τι θαυ­

μαστόν ην τιμωρίας έχθρων γίγνεσθαι τινών τισιν μείζους έν μεταβολαΐς­

.. .κατά δέ τίνα τύχην αύ τον έταιρον Σωκράτην τούτον δυναστεύοντές τίνες είσάγουσιν εις δικαστήριον . . . σκοπουντι δέ μοι ταϋτά τε και τους ανθρώπους τους πράττοντας τα πολιτικά, και τους νόμους γε και τα εθη, οσω μάλλον διεσκόπουν . . . τοσούτω χαλεπώτερον εφαίνετο ορθώς εΐναί μοι τα πολιτικά διοικείν . . . κακών ούν ού λήξειν τα ανθρώπινα γένη, πριν αν ή το τών φιλοσοφούντων ορθώς γε καί αληθώς γένος εις αρχάς ελθη τα πολιτικά ή τό τών δυναστευόντων έν ταΐς πόλεσιν εκ τίνος μοίρας θείας όντως φιλοσοφήση»].

Βλέπουμε λοιπόν πόσο εμπαθείς αποδεικνύονται από τή μια μεριά οί ανόητες κατηγορίες για συνεργασία μέ απολυταρχικά καθεστώτα καί για προδοσία, αν παραβληθούν μέ τήν σχεδόν φωτογραφικά πιστή αυτή πνευ­

ματική απεικόνιση της μακρόχρονης δοκιμασίας του βασανισμένου αύτοϋ άνθρωπου. Καί άπό τήν άλλη μεριά βλέπουμε επίσης πώς ό άνθρωπος Πλάτων, πού ενδιαφερόταν για τα πράγματα όπως είχαν, πεθαίνει, για να έπιτρέψη τή γέννηση ενός φιλοσόφου πού έχει πάθος για τις αγνές ιδέες, για τα πράγματα όπως θάπρεπε να είναι καί δπως κατά πάσαν πιθα­

νότητα δέν πρόκειταν να γίνουν ποτέ σ' αυτόν τον κόσμο. 'Έτσι γίνεται ώστε νά παρουσιάζεται μπροστά στα μάτια μας ένας Πλάτων σκληρός, μονήρης, κάποτε αμείλικτος θιασώτης της τόσο αντιπαθητικής ουτοπίας, αποκρουστικής για τους ανθρώπους του χτες, του σήμερα καί του πάντοτε. Γιατί, βέβαια, κανείς δέν εΐναι διατεθειμένος νά αποκήρυξη αυτή τή σπίθα της τόσο ανθρώπινης αναρχίας πού μας κληροδότησε τό προπατορικό αμάρ­

τημα. 'Επειδή κανένας άπό μας σήμερα δέν έχει διάθεση νά παραιτηθή άπό τις αξιώσεις του πάνω στή ζωή έστω καί αν ζή — καί εσείς είστε ήδη μάρ­

τυρες αύτου του γεγονότος — σε ανέχεια έναν κόσμο τεχνοκρατούμενο καί απογυμνωμένο άπό ιδανικά, όπου ό προσγειωμένος δημόσιος υπάλληλος αντικαθιστά τον ρωμαλέο ήρωα, όπου τα κιτρινισμένα βιβλία τών ποιη­

τών μας μένουν αδιάβαστα, όπου υπάρχει, ακόμη καί μέσα στο σπίτι μας, τρόπος νά μας επιβάλλεται, μέσα άπό ένα σωληνωτό κατασκεύασμα, τό κάθε τι : πώς θα πρέπει νά ζοϋμε, τί μας αρκεί νά ξέρουμε καί τί απόψεις

— 349 —

θα πρέπει να έχουμε για το κάθε ζήτημα. Γι' αυτό και στα νιάτα μας αγα­

πήσαμε με πάθος τον Aldous Huxley και αργότερα τον Orwell. ['Από το 1932 έχουμε το προφητικό βιβλίο του πρώτου «Brave new world», το όποιο στην Ισπανία τιτλοφορήθηκε με τον δανεισμένο άπό τήν σαικσπηρική «Τρικυμία» έντονα σαρκαστικό τίτλο Un mundo Feliz ("Ενας ευτυχισμένος κόσμος). Στο έργο αυτό προφητεύονται για το μέλλον τής ανθρωπότητας κάθε είδους παραλογισμοί : Ή παραγωγή μέσα σέ εργαστήρια διαφόρων τύπων πολιτών, με ρυθμιζόμενο δείκτη νοημοσύνης πού μπορεί να κανο­

νιστή κατά το γούστο του προγραμματιστή, έτσι πού να παράγεται ενα μικρό ποσοστό κυβερνητών και ενα απέραντο πλήθος διανοητικά καθυστε­

ρημένων ατόμων, προορισμένων για οδυνηρά ή δυσάρεστα έργα* μια ύπνο­

παιδευτική εκπαίδευση, πού θα άποσκοπή στην εμπέδωση γνώσεων, ιδεών, κανόνων και πολιτικών συνθημάτων τα πειστικά χάπια* ή εξουδετέρωση τών πιθανών επαναστατών ώς άχρηστων και ανεπιθύμητων για τήν κοι­

νωνική μηχανή εξαρτημάτων. 'Ακόμη πιο ανησυχητικά εΐναι όσα συμ­

πληρώνει ό Huxley σ' έναν δεύτερο πρόλογο του, γραμμένον στα 1946 : ό συγγραφέας βεβαιώνει ρητά πώς μόνον ενα πράγμα μένει να αναθεωρή­

σει στις παλιές του προβλέψεις : Τώρα θα πρέπει να τοποθέτηση αυτή τήν τρομακτική κοινωνία του βιβλίου του όχι πια στον 26ον αιώνα — όπως εΐχε υπολογίσει πριν 14 χρόνια, άλλα πολύ πιο νωρίς, ϊσως στον φθί­

νοντα εικοστόν αιώνα. "Αλλωστε τον προηγούμενο χρόνο (1945) ό "Αγγλος συγγραφέας, πού είναι γνωστός με το ψευδώνυμο George Orwell και πού κι αυτός εΐχε τραυματιστή πολεμώντας στις γραμμές της Διεθνούς Ταξιαρ­

χίας, εξέδωσε το έργο του Animal Farm. Τό έργο αυτό αποτελεί ενα είδος μύθου, όπου γίνεται καταφανής σάτιρα του κομμουνιστικού τρόπου ζωής : σέ μια φάρμα κατοικεί μια κοινότητα ζώων έκεΐ διαπρέπει ενα γουρούνι ό «σύντροφος Ναπολέων», πού έχει για «σλόγκαν» τό σύνθημα : «"Ολα τα ζώα είναι ίσα, άλλα μερικά είναι πιο ϊσα άπό τα άλλα». Λίγο αργότερα, στα 1949, ό Orwell μας προσφέρει τό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντα­

σίας πού έχει για τίτλο «1984», όπου ό συγγραφέας υπόσχεται — και μά­

λιστα για πολύ σύντομα — μια παγκόσμια κοινωνία, όπου θα κυριαρχή­

σουν τα ισοπεδωτικά συνθήματα και τό άγρυπνο μάτι του Μεγάλου 'Αδελ­

φού, πού όλα τα βλέπει και όλα τα ακούει και πού θα είναι τοποθετημένο στον τοίχο κάθε δωματίου κάθε σπιτιού. Για να κλείσουμε τό σύντομο αυτό και παράξενο δειγματολόγιο μελλοντολόγων — πού και τους πιο αδιάφορους θά πρέπει να τους έκανε να ανατριχιάσουν, προσθέτουμε και τό μυθιστό­

ρημα τού Ισπανού πεζογράφου Miguel Delibes «Παραβολή τοϋ ναυαγού» (Parabola del Naufrago), όπου συναντούμε τήν ανατριχιαστική περιγραφή τοϋ εργοστασίου μετατροπής τέως ανθρώπων σέ πρόβατα].

"Ολες αυτές οι ανησυχίες, μέσα στις όποιες ζή ô σημερινός κόσμος,

— 350 —

είναι, επαναλαμβάνω, αυτό πού κάνει να φαίνωνται μέσα από έναν υπερβο­

λικά μεγεθυντικό φακό ορισμένες Ιδέες του Πλάτωνα για την ουτοπική του Πολιτεία. 'Ανέφερα πιο πάνω, π.χ. ότι τον κατηγορούν πώς στρατο­

λογεί τους φρουρούς του μέσα από την αστική τάξη, παρ' όλο πού ό ίδιος βεβαιώνει : «.. .και αν αύ εκ τούτων τις (δηλαδή των εργατών και των γεωρ­

γών) ύπόχρυσος ή ύπάργυρος φυή, τιμήσαντες (οί άρχοντες) άνάξουσιν τους μεν εις φυλακήν, τους δε εις έπικουρίαν . . .» Μερικοί πάλι επέμεναν να επικαλούνται στα άντιπλατωνικά τους επιχειρήματα το ζήτημα της βρε­

φοκτονίας, πού δήθεν συστηματικά προτείνει ό Πλάτων στην πολιτεία του­ άλλα ό Πλάτων, όταν μιλά για κατώτερα και ελαττωματικά ή καθυ­

στερημένα πλάσματα, περιορίζεται — όπως άλλωστε του το επιβάλλει το αυστηρά λογικό σχήμα των ιδεών του — να συζητά τήν απομόνωση τους σε έ ν α ν τ ό π ο μ υ σ τ ι κ ό κ α ι κ ρ υ μ μ έ ν ο . Τον επικρίνουν για τήν αδιαφορία του προς τους δούλους — χαρακτηριστικό άλλωστε της πλειοψηφίας όλων τών Ελλήνων συγγραφέων — ενώ από τήν άλλη μεριά δέν υπογραμμίζουν τις φιλελεύθερες απόψεις του σχετικά με την πλήρη ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών και δέν δίνουν προσοχή στις πρωτοπορειακές του ιδέες για μια ουσιαστική ενότητα τών ελληνικών κρατιδίων.

Οι επικρίσεις και γενικά ή κριτική αυτή γίνονται άπό ανθρώπους πού βρίσκονται ολοφάνερα σέ πλεονεκτική θέση. Το σπουδαιότερο πλεονέκτη­

μα τους συνίσταται στην εκμετάλλευση του γεγονότος ότι ό Πλάτων μένει πάντα καθηλωμένος άπό το ανεφάρμοστο του πολιτικού σχήματος πού έχει αναπτύξει — πράγμα βέβαια πού και ό ίδιος το ήξερε πολύ καλά—. και άπό τις αναπόφευκτες τολμηρές υπερβολές του. "Ας μην ξεχνούμε ότι αργότερα θέλησε να εξουδετέρωση μερικά άπό τά μειονεκτήματα αυτά στους Νόμους. "Ας πάρουμε για παράδειγμα μια άπό τις πιο συχνές επικρί­

σεις πού του γίνονται σέ σχέση με τήν Πολιτεία και για ενα ζήτημα στο όποιο ή δική σας γενιά, πού ιδιαίτερα απεχθάνεται τήν υποκρισία, θα έδειχνε μια ευαισθησία περισσότερο ηύξημένη :

Ό Πλάτων άγαπα πάνω απ' όλα τήν αλήθεια* αυτό είναι αναμφισβή­

τητο Και όσοι τον κατέκριναν στο ζήτημα αυτό δέν έλαβαν υπ' όψη τους τά ίδια, τά πολύ σαφή κείμενα του φιλοσόφου : «Το μέν δή τω δντι ψεύ­

δος ού μόνον ύπό θεών αλλά και υπ' ανθρώπων μισείται . . . Έγώ δέ λέγω ότι τη ψυχή περί τά όντα ψεύδεσθαί τε και έψεΰσθαι και άμαθη είναι και ενταύθα εχειν τε και κεκτήσθαι το ψεύδος πάντες ήκιστα αν δέξαιντο, και μισοϋσι μάλιστα αυτό εν τω τοιούτω».

"Ολα αυτά είναι ξεκάθαρες απόψεις. Παρ' όλα αυτά, διαβάζουμε στα ίδια τά κείμενα, ότι θα ήταν έγκλημα, κάτω άπό ορισμένες συνθήκες, να λες τήν αλήθεια σέ έναν τρελό. Αυτό βέβαια αποτελεί μια ακραία περίπτω­

— 351 —

ση : Έναν τρελό μπορείς να τον εξαπάτησης. Άλλα ενα παιδί; Έδώ αρ­

χίζουν οί διχογνωμίες. Σήμερα τα παιδιά επαναστατούν εναντίον των γο­

νέων τους πού τους μιλούν για τον Ά η ­ Βασίλη και δεν τους προσφέρουν την κατάλληλη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Άλλα ό Πλάτων θεωρεί σκόπιμο να άρχίζη κανείς τήν εκπαίδευση των παιδιών μέ τήν βοήθεια μύθων μύθων, λογοκριμένων, βέβαια, και αυτό για λόγους ηθικής. Για­

τί αλίμονο στους γονείς πού θα έδιναν για παράδειγμα στα παιδιά τους τή συμπεριφορά του Δία απέναντι στον Κρόνο ή­του Κρόνου απέναντι στον Ουρανό ! Ώραΐα ώς εδώ. Άλλα τον λαό; Έχουμε τό δικαίωμα να τον εξα­

πατήσουμε ή όχι; Ό Macchiavelli έχει δώσει τήν απάντηση : Ή α ρ ε τ ή , ή virtù του ηγεμόνα δεν έχει καμιά σχέση μέ τήν αρετή του υπηκόου του. Μοναδικό της θεμέλιο είναι ό στόχος, ή αποτελεσματικότητα και ή επιτυ­

χία τοΟ κυβερνητικού έργου. Ό Κρέων της Αντιγόνης τοϋ Anouilh — ένας ολότελα αντιπροσωπευτικός τύπος τεχνοκράτη — μας αφήνει έκπλη­

κτους στο τέλος τοϋ έργου, όταν ισχυρίζεται ότι δεν τον ενδιαφέρει αν τό πτώμα, για το όποιο γίνεται λόγος, εΐναι του Ετεοκλή ή του Πολυνείκη. Άλλα υπάρχουν πλήθος περιπτώσεων μέ κρίσεις συνειδήσεως, ιδιαίτερα σε καιρό πολέμου, οπότε ό πολιτικός βρίσκεται συνεχώς στην ανάγκη νά εξαπατά. ,

Ό Πλάτων λοιπόν κάνει λόγο για ενα ευγενές και καλοπροαίρετο ψέμμα, ενα γ ε ν ν α ΐ ο ν ψ ε υ δ ό ς , μέ τό όποιο θα πρέπει νά πείθουμε τους πολίτες ότι ή ψυχή του καθενός περιέχει ορισμένα ιδιαίτερα, διαφο­

ρετικά άπό τοϋ διπλανού του, στοιχεία — χρυσάφι, ασήμι, χαλκό και σί­

δερο —, μέ τά όποια γίνονται περισσότερο ή λιγότερο κατάλληλοι για ηγέτες. Οί σχολιαστές και επικριτές τοϋ φιλοσόφου διαρρηγνύουν έδώ τα ίμάτιά τους : 'Ιδού ό Goebbels μέ τον πολιτικό του μύθο για τήν άρειανή φυλή* νά ό Στάλιν μέ τον πολιτικό μΰθο του άντεπαναστάτη [Trotsky, τοϋ σύμμαχου τοϋ καπιταλισμού.] 'Ωστόσο, ό ϊδιος ό Conrford παρατηρεί πολύ σωστά ότι ή λέξη ψ ε ϋ δ ο ς στή γλώσσα τών αρχαίων Ελλήνων δέν είχε τόσο έντονη σημασία όσο σήμερα οί αντίστοιχες ευρωπαϊκές· σήμαιναν, στον Πλάτωνα ιδιαίτερα, απλώς ψευδαισθήσεις, μύθους πού θα έπρεπε νά διαδοθοΰν ανάμεσα στο λαό, μέ σκοπό τήν καλύτερη λειτουρ­

γία τοϋ πολιτεύματος και της κοινότητος, και πού, όπως ό ίδιος ό φιλό­

σοφος αναγνώριζε, δέν θα γίνονταν πιστευτοί άπό κανέναν. Άλλο ζήτημα αν θέλη κανείς νά συγκρίνη τό ψ ε ϋ δ ο ς αυτό μέ φάρμακο πού μόνο ό γιατρός πρέπει νά χειρίζεται, όχι ό άρρωστος. 'Εκείνο όμως πού συμβαίνει είναι ότι ό ηγεμόνας γνωρίζει πιο πολλά άπό τον λαό. Αυτό δμως είναι βασικό για τον Πλάτωνα. Και αυτό είναι πού αποτελεί, γι' αυτούς πού σή­

μερα τον κατακρίνουν, αίρεση και αμάρτημα. Πριν όμως ανακεφαλαιώσουμε όλες αυτές τις σκόρπιες παρατηρήσεις,

— 352 —

ας δούμε μια άλλη, ανεξάντλητη πηγή επικρίσεων και άγανακτήσεως, ιδιαίτερα έκ μέρους τοϋ Russell, τήν περιβόητη κοινοκτημοσύνη γυναι­

κών και παιδιών. Οί επικρίσεις στο ζήτημα αυτό θα ήταν βέβαια δικαιολο­

γημένες, αν στηρίζονταν στή φαινομενική όψη τοϋ προβλήματος και όχι στο σημαντικό γεγονός ότι όλο τό σύστημα, μέσα στο όποιο εντάσσονταν, δεν ήταν πραγματοποιήσιμο σύμφωνα με τήν αντίληψη τοϋ ϊδιου τοϋ Πλά­

τωνα, ό όποιος μάλιστα εκθέτει τις σχετικές λεπτομέρειες με τρόπο ειρω­

νικό. ['Υπενθυμίζω τό φοβερό σχέδιο μέ δυο λόγια : Μια φορά τον χρόνο, θα γίνωνται ορισμένοι, ας ποϋμε, αγώνες μέ σκοπό τον γάμο, οί όποιοι θα αποβλέπουν στο να άναπληρωθοΰν μελλοντικά τα κενά πού θα έχουν στο μεταξύ δημιουργηθή στην τάξη των φυλάκων εξ αιτίας τών θανάτων. Θα λάβουν μέρος τόσα ζευγάρια, όσα παιδιά θα πρέπη να γεννηθούν με­

ρικούς μήνες αργότερα. Τό πρώτο πρόβλημα θα είναι να βρεθοϋν οί σύ­

ζυγοι πού να είναι πάντα είκοσι τουλάχιστον χρόνια μεγαλύτεροι από τις συζύγους· στην αντίθετη περίπτωση θα διέτρεχαν τον κίνδυνο να δια­

πράξουν αιμομιξία και οί δυο μελλόνυμφοι, άφοϋ και οί δυο άγνοοΰν εντε­

λώς τους γονείς των. Ή μεγάλη αυτή διαφορά ηλικίας δέν θα είναι σοβαρή, αν δέν θα ύπαρξη μακροχρόνια συζυγική ζωή, άλλα μονάχα μια σύντομη συμβίωση, πού θα λήγη μέ διαζύγιο και εγκράτεια ως τον επόμενο χρόνο. Τα παιδιά θα πηγαίνουν στον παιδικό σταθμό, όπου θα τα θηλάζη κάθε μέρα διαφορετική μητέρα — πράγμα βέβαια πού θα εχη ανυπολόγιστες συνέπειες (και αυτό δεν τό προέβλεψε ό Πλάτων) στην αύξηση τής θνησι­

μότητας τών βρεφών κλπ. Εκείνο λοιπόν πού ενδιαφέρει τον φιλόσοφο είναι ή μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα και άκμαιότητα τής φυλής· καί για να τό επιτυχή αυτό, χρησιμοποιεί ενα άλλο ψ ε ύ δ ο ς , ενα είδος παραβά­

σεως τών όρων του παιχνιδιού, πού θα επιτρέψη στους άνδρες τους πιο ωραίους και πιο υγιείς να πάρουν γυναίκες του ϊδιου τύπου καί αντίστρο­

φα. Ή διαδικασία αυτή — πού είναι ανεφάρμοστη καί εντελώς παιδαριώ­

δης — δέν αξίζει να προκαλή τήν αγανάκτηση τοϋ Russell καί τών άλλων επικριτών. Ό καχεκτικός καί αδικημένος άπό τή φύση, αυτός πού αιωνίως θα εχη τήν ατυχία να χορεύη μέ τήν πιο άσχημη ή καί να μή χορεύη καθό­

λου, θα περιοριστή να καταριέται τήν τύχη του στή διάρκεια τριών ή τεσ­

σάρων τέτοιων διαγωνισμάτων καί αν τελικά δέν είναι ένας καθυστερημένος τοϋ τύπου πού μας περιέγραψε ό Huxley, τότε θα καταλάβη μέ τα πολλά τήν άπατη τοϋ παιχνιδιού. Καί ή μεγάλη ατυχία τοϋ Πλάτωνα εϊναι ότι, πριν εγκατάλειψη αυτό τό τμήμα τής ουτοπικής του πολιτείας στους Νόμους, δέν αντιλήφθηκε ότι δέν είχε καμιά ανάγκη να καταφυγή σ' αυτό τό απατηλό σύστημα επιλογής. Ό 'Αδείμαντος προβάλλει τήν εύλογη αντίρρηση ότι οί φρουροί αυτοί δέν είναι ευτυχισμένοι στή συζυγική τους ζωή* ό Σω­

κράτης άπαντα ότι αυτόν δέν τον ενδιαφέρει ή ατομική ευτυχία, άλλα ή

— 353 —

ευτυχία και ή ευδαιμονία ολόκληρης της κοινότητας. "Αν όμως επιτείνου­

με τό σχήμα αυτό στις ακραίες συνέπειες του, αν ή πόλη μεταμορφωθή σε τέλειο πρότυπο δικαιοσύνης και ομόνοιας, τότε οί φύλακες θα υπομεί­

νουν άγόγγυχτα την θυσία αυτή, έφ' όσον εξυπηρετεί ενα ιδανικό. Άλλα και οί μοναχοί, οί κλεισμένοι σε αυστηρή απομόνωση, δεν θα είναι ούτε και αυτοί ευτυχισμένοι, με τήν συνηθισμένη σημασία τής λέξεως* ούτε θα είναι επίσης και οί στρατιώτες πού πεθαίνουν για τήν πατρίδα, οΰτε ακόμη και εκείνος πού εθελοντικά πολέμα για να εξουδετέρωση τους εχθρούς του λαοϋ. Κι όμως αυτές είναι ανθρώπινες περιπτώσεις πού υπήρ­

ξαν, υπάρχουν και θα υπάρξουν και στο μέλλον. Ό Πλάτων, πού εντελώς άδικα ονομάστηκε άπό τον Nietzsche χ ρ ι σ τ ι α ν ό ς π ρ ο Χ ρ ί σ τ ο υ και α ν θ ε λ λ η ν ι κ ό ς α σ κ η τ ή ς , δέν υπόσχεται ούτε κι' αυτός τήν ευτυχία στον κόσμο αυτόν.]

Εκείνο πού τελικά συμβαίνει μέ τον μεγάλο αυτόν φιλόσοφο και με­

γαλειώδη άνθρωπο είναι ότι, έπειτα άπό μια μεγάλη σειρά αρνητικών εμπειριών, πού περιγράψαμε, ή ψυχή του όλο και πιο πολύ γεμίζει άπό απαισιοδοξία σχετικά μέ τήν ανθρώπινη φύση και μέ μια αυξανόμενη δυ­

σπιστία στις δυνατότητες τής ανθρωπότητας να σωθή άπό μόνη της μέ ëvav αυτόματο θρίαμβο τοΟ όρθοϋ λόγου. Μπροστά στή δυναμική σύλληψη τοϋ κόσμου, πού γεννήθηκε μέ τον Γαλιλαίο, στέριωσε μέ τον Μίλτωνα και έφτασε στο αποκορύφωμα, για τήν ώρα, μέ τον Einstein, μπροστά στην εικόνα τοϋ Russeau για τον καλό άγριο άνθρωπο και τή σύλληψη πάλι τοϋ ανθρωπίνου όντος πού ακολουθεί τον δρόμο τής απεριόριστης εξελι­

κτικής προόδου, μιας προόδου πού δέν έχει τόση σημασία αυτή καθεαυτή, όση ή θέληση για τήν πραγματοποίηση της προόδου, ό Πλάτων, μέσα σε μια πικρή παράδοση πού προέρχεται εξ ίσου άπό τον "Ομηρο και τους λυρικούς, πιστεύει σε μιαν αναπόφευκτη παρακμή τών πραγμάτων, τών λαών και τών καθεστώτων. «. . . Χαλεπόν μέν κινηθήναι πόλιν ούτω συστα­

σαν άλλ' έπεί γενομένω παντί φθορά έστιν, ούδ" ή τοιαύτη σύστασις τον άπαντα μενεΐ χρόνον, αλλά λυθήσεται...»

θά χρεωκοπήσουν λοιπόν οί απάτες πού αποσκοπούσαν στην ευγο­

νία* θα αρχίσουν να έμφανίζωνται παιδιά πού δέν θάπρεπε ποτέ να γεννη­

θούν θά αλλοιωθούν τα στοιχεία τής ψυχής* ή αριστοκρατική φύση τοϋ άνθρωπου, τέλεια στην αρχή, θά εξελίχθη διαδοχικά σέ τιμοκρατική, όπως στή Σπάρτη, όπου τα πάντα υποτάσσονταν στον πόλεμο και στο χρήμα* αργότερα ολιγαρχική ή απροκάλυπτα ολοκληρωτική και απάνθρωπη* δημοκρατική και προσανατολισμένη στην επανάσταση τών καταπιεσμένων φτωχών εναντίον τής τάξεως πού τους καταπιέζει* καί, τέλος, τυραννική, όπως στο θλιβερό παράδειγμα τόσων ελληνικών πόλεων.

Κι όλα αυτά — προσέξτε πώς συνδέονται μέ τό πρόβλημα τών σημε­

— 354 —

ρινών γενεών — επειδή ό γιος του αριστοκράτη θα άρχίση να άντιμετω­

πίζη τον πατέρα του σαν ένα ανόητο ιδεαλιστή· και ό γιος του τιμοκράτη θα διακρίνη στον δικό του πατέρα μια επικίνδυνη μονομανία με τή δόξα και τή ματαιότητα* και ό γιος του όλιγαρχικοϋ υποκύπτει στον πειρασμό της ζωής του κηφήνα και της ηδονής, του άνθους του λωτού, τής ελευθε­

ρίας και τής πολιτικής, άλλα επίσης — θα πρόσθετε 'ένας Πλάτων του ει­

κοστού αιώνα — αντιλαμβάνεται ότι ό πατέρας του έχει καταχραστή τις εξουσίες, έχει ταπεινώσει τον πλησίον του, κερδίζοντας τό μίσος τοο* και ô γιος του δημοκράτη, αηδιασμένος άπό τις ασυδοσίες και τό χάος πού προκάλεσε ή έκφυλη δημαγωγία, ζήτα από τον Δία έναν τύραννο, όπως οί βάτραχοι τοϋ βάλτου : θα άναφωνή τό «ζ ή τ ω οι α λ υ σ ί δ ε ς » , όπως έκαναν οί δικοί μας δουλοπρεπεΐς οπαδοί τής απόλυτης μοναρχίας τοϋ 19ου αιώνα, ή τό «Θ έ λ ο υ μ ε τ ό μ α σ τ ί γ ι ο » , φράση με τήν οποία τελειώνει τό βιβλίο του Huxley για τον ευτυχισμένο κόσμο. Κάθε γενιά αποκτά εμπειρία παρακολουθώντας τα σφάλματα τών γονέων της. Τό ϊδιο συνέβη καί στην περίπτωση του Πλάτωνα σε σχέση με τον Σωκράτη. Τόν Σωκράτη τόν οδηγεί στο θάνατο ή αιώνια μανία τοϋ διαλόγου με τό πλήθος. 'Αντίθετα, ό μαθητής του καταλήγει στο τέλος να κλειστή στην Ακαδη­

μία, όπου δέχεται μονάχα μερικά εκλεκτά πνεύματα πού είναι γνώστες τής Γεωμετρίας* και ανάμεσα τους, βρίσκεται και ό διάδοχος του Σπεύσιππος, πού, μολονότι είναι ένας στοργικός μαθητής καί ανεψιός, θα εξελίχθη σε μέτριο φιλόσοφο καί ολέθριο διευθυντή τής 'Ακαδημίας.

Έχουμε λοιπόν άπό τή μια μεριά τή μοιρολατρική κυκλική παράδοση, πού υλοποιήθηκε με τόν 'Ηράκλειτο καί ή οποία, μέσω τοϋ Πολυβίου καί τοϋ Gianbattista Vico θα φτάση ώς τόν Nietzsche καί τόν Spengler καί ως ëva σημείο ώς τόν Toynbee. Άπό τήν άλλη μεριά έχουμε έναν πεσσιμι­

σμό για τόν εαυτό του καί τήν υπόλοιπη ανθρωπότητα* ή απαισιοδοξία αυτή ξεκινά άπό έναν άνθρωπο αριστοκρατικής οικογένειας καί περιβάλ­

λοντος καί καταλήγει αναγκαστικά στην επιφύλαξη απέναντι σ' αυτόν τόν διανοούμενο, πού άπό τόν έλεφάντινο πύργο του αντιμετωπίζει τους συνανθρώπους του σαν ανήλικους, επιβάλλοντας τους τήν αιώνια θεραπεία τοϋ πατερναλισμού καί τής πεφωτισμένης δεσποτείας. 'Αλλά πάλι, αυτή ή ϊδια πίστη σε μια αέναη άνακύληση τών ανθρώπινων πραγμάτων καταλή­

γει στο να άπογοητεύη αναπόφευκτα κάθε μεταρρυθμιστή, πού διαβλέπει πώς οί μεταρρυθμίσεις του θα μείνουν ανεφάρμοστες]. Έτσι, στην αρχή ό Πλάτων μάχεται υπέρ τής τολμηρής του θεωρίας για τόν βασιλιά ­ φιλό­

σοφο καί, γεμάτος όνειρα για τήν πραγματοποίηση αυτών τών ιδεών του στρέφεται προς τις Συρακούσες· στό τέλος όμως, μετά τήν αποτυχία τών σχεδίων του στην πράξη άπό τόν οπαδό του Δίωνα, αναγνωρίζει τήν ήττα του μπροστά στην ολοκληρωτική σχεδόν διάψευση τών ελπίδων του.

— 355 —

Γράφει μελαγχολικά στο έκτο βιβλίο τής Πολιτείας :«...ταϋτα πάντα λογισμω λαβών, ήσυχίαν έχων και τα αύτοΟ πράττων, οίον εν χειμώνι κο­

νιορτοΟ καί ζάλης υπό πνεύματος φερομένου ύπο τειχίον άποστάς, ορών τους άλλους καταπιμπλαμένους ανομίας, άγαπα ει πή αυτός καθαρός αδι­

κίας τε καί άνοσίων έργων τόν τε ένθάδε βίον βιώσεται και την άπαλλαγήν αυτού μετά καλής ελπίδος ΐλεώς τε καί ευμενής άπαλλάξεται». Νά, λοιπόν, ό Πλάτων στα γηρατειά του. Καί σ' αυτήν τήν απογοήτευση αναφερόμε­

νος ό Russell σημειώνει αμείλικτα πώς οί φ α ν α τ ι κ ο ί α π ο τ ύ γ χ α ­

ν α ν π ά ν τ ο τ ε , γ ι α τ ί ε π ι δ ί ω κ α ν τό α ν έ φ ι κ τ ο . Με περισ­

σότερη κατανόηση ό 'Ισπανός κλασικός φιλόλογος Adrados περιγράφει τόν φιλόσοφο σ' αυτή τή φάση της εξελίξεως του ώς τόν ιδεαλιστή, ό όποιος, στον άγώνά του νά άποφύγη τις υπερβολές του εγωισμού — καί στή δυσπιστία του απέναντι στους ομοίους του, θα πρόσθετα εγώ — συγκεν­

τρώνει στον εαυτό του όλους τους θριάμβους* απομονώθηκε έτσι, μή κατορ­

θώνοντας παρά μόνο νά οικοδόμηση μια τάξη αδιασάλευτη για μια ανθρω­

πότητα δυστυχισμένη καί στερημένη άπό τήν αυθόρμητη τάση προς τήν πρόοδο.

Είναι όμως δυνατό νά μήν ύπάρχη τίποτε πού νά λυτρώνη αυτόν τόν αποτυχημένο ονειροπόλο ; 'Ασφαλώς καί υπάρχει. Είναι κυρίως ή πίστη του στις δυνατότητες του ανθρώπου νά φτάση μέσα άπό τή σπουδή των πραγμάτων στο 'Αγαθό, αφού πρώτα περάση άπό τή μακρόχρονη περιπλά­

νηση του άπό τα βάθη του σκοταδιστικού σπηλαίου ώς τό φώς του ήλιου. Ό σοφός κυβέρνα καί ακριβώς γι' αυτό πρέπει νά κυβερνά, επειδή είναι σοφώτερος καί γνωρίζει τό αγαθό. Οί άνθρωποι πρέπει νά καθοδηγούνται άπό έναν άνθρωπο πού είναι ειδικευμένος στο χειρισμό τών ανθρώπων. Ό γιατρός πρέπει νά φροντίζη για τή θεραπεία τών ασθενών, εϊτε αυτοί τό θέλουν εϊτε όχι.

— 'Αλλά, θα προβάλουν αντιρρήσεις οί εμπειριστές, δεν υπάρχουν για τήν πνευματική θεραπεία μέτρα ξεκαθαρισμένα, όπως υπάρχουν για τή σωματική υγεία. Γιατί, ποιος θα άναλάβη νά ξεχωρίση τόν γιατρό άπό τόν κομπογιαννίτη, τόν χειρούργο άπό τόν δήμιο;

— Καί ό στρατιωτικός; Δέν είναι αυτός πού πρέπει κανονικά νά κα­

τευθύνη τις επιχειρήσεις στον πόλεμο; Δέν βλέπεις πόσους παραλογισμούς έκαναν οί 'Αθηναίοι σαλαμοποιοί καί σκυτοτόμοι, όταν τους είχαν εμπιστευ­

θή — όπως τό ζητούσαν οί κανονισμοί της δημοκρατίας — τήν ευθύνη του στρατού;

— 'Ασφαλώς, ενα είναι τό σωστό : ό υποδηματοποιός νά άσχολήται με τα παπούτσια, καί, επίσης ό στρατηγός με τις μάχες καί τα σχέδια πο­

λεμικών επιχειρήσεων. Καί για νά ύπάρχη κάποια συνέπεια στην πολιτική του πολέμου δέν χρειάζεται παρά νά χρησιμοποιηθούν, π.χ., οί πολιτικοί

— 356 -

κομισάριοι ή οί βουλευτές της σχετικής με τα θέματα αμύνης κοινοβου­

λευτικής επιτροπής. — Και ό κυβερνήτης και πλοηγός; Τί θα κάνη; Θα εξάρτηση τον χει­

ρισμό τού πηδαλίου του καραβιού από τις θελήσεις τής πλειοψηφίας τών ταξιδιωτών;

— "Οχι βέβαια, αφού εμείς έχουμε επιτρέψει στον κυβερνήτη να κα­

τευθύνη το καράβι. Μόνο πού δέν δεχόμαστε να μας ύποδεικνύη αυτός πού θα πρέπει να θέλουμε να πάμε.

— Αυτό γίνεται επειδή έχει πείρα, είναι επειδή έχει ξανάρθει στο λιμάνι αυτό και επί πλέον ξέρει ότι τό ταξίδι δέν αξίζει τον κόπο.

— Αυτό δέν μας ικανοποιεί : Θέλουμε και εμείς να δοκιμάσουμε, έχουμε και επικαλούμαστε τό δικαίωμα να αποκτήσουμε τήν αναγκαία πείρα κι εμείς, έστω κι αν χρειαστή να περάσουμε δυο φορές ξυστά από τους υφάλους.

— "Εστω κι αν αυτό σας στοίχιση ακριβά; — Μάλιστα, έστω κι' αν μας στοίχιση ακριβά] — Και ό αρχιτέκτονας; Δέν πρέπει αυτός νά είναι ό μοναδικός αρμό­

διος και ικανός νά χτίζη σπίτια, άφου αυτή είναι ή δουλειά του; — Βέβαια, άρκεΐ νά χτίζη τα σπίτια μας σύμφωνα μέ τό δικό μας γού­

στο, άφου εμείς είμαστε τελικά πού θα τα κατοικήσουμε, όχι αυτός. — Τότε λοιπόν δέν θα πρέπει νά μήν άξίζη τίποτε αυτή ή υψηλή «Elite»

τών διανοουμένων, στην οποία συμπεριλαμβάνονταν ανέκαθεν και οί ειδικοί πού έχουν για τέχνη τους νά ξεχωρίζουν τήν αλήθεια και τό σωστό ;

— Καμιά αντίρρηση. Μόνο πού θα θέλαμε κι εμείς νά φτάσουμε στο ϊδιο ύψος μ' εκείνους.

! — Είστε όμως διατεθειμένοι νά υποστήτε τις συνέπειες τής μακρό­

χρονης και κοπιαστικής αναβάσεως; — Θα τις υποστούμε όσο μπορούμε. 'Αλλά όμως για ποιο λόγο οί

κορυφές αυτές νά είναι τόσο ψηλά και νά είναι προσιτές μόνο σέ λίγους; — Τί θέλετε λοιπόν; Άν κατεβάσουμε τό επίπεδο τους δέν θα αδικού­

με τή χώρα; Και έκτος αυτού, δέν νομίζετε ότι θα διαπράξουν σοβαρά λάθη στή διακυβέρνηση τής χώρας αυτής, αν αναλάβουν νά τήν καθοδη­

γήσουν νέες τάξεις, νέες ομάδες πολιτών; — Και μήπως εκείνοι πού τήν κυβερνούσαν ώς τώρα δέν έχουν κάνει

ποτέ λάθος; Και ούτω καθεξής . . . "Ετσι θα μπορούσε νά συνεχιστή ό διάλογος

αυτός ανάμεσα στά παλιά και στα νέα καθεστώτα, ένας διάλογος πού κράτα αιώνες τώρα και πού θα συνεχιστή μέ τον ίδιο τρόπο στον αιώνα τον άπαν­

τα. Και ό Πλάτων θα βρίσκεται πάντα στο βάθος όλων αυτών τών συζητή­

σεων, ό Πλάτων μέ τήν ευγενική του φυσιογνωμία, τό πλατύ του μέτωπο και τό χαμόγελο του τό κάπως θλιμμένο.