Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ - ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Η βία που εμφανίζεται στο σχολικό περιβάλλον είναι ένα φαινόμενο που

επανέρχεται από τον τύπο και τα υπόλοιπα μαζικά μέσα ενημέρωσης όλο και συχνότερα

την τελευταία δεκαετία, στον ελλαδικό αλλά και γενικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο.

Ονομάζουμε σχολική βία την επαναλαμβανόμενη και σε βάθος χρόνου επιβολή

της βούλησης ενός μέρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας, συνήθως υπέρτερου σε

ισχύ, σε κάποιο άλλο υποδεέστερης ισχύος και την πρόκληση ζημιάς ή βλάβης. Η βία

αυτή μπορεί να είναι λεκτική, ψυχολογική, σωματική, σεξουαλική, βανδαλισμός αλλά

και εγκληματικές ενέργειες, στην ακραία της μορφή.

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ – ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΕΥΝΩΝ

Στην Ελλάδα, παρά την ύπαρξη πολλών, ποιοτικών κυρίως ερευνών, η κοινωνική

αναγνώριση του φαινομένου της σχολικής βίας δεν έχει ακόμη ωριμάσει και δεν έχει

απασχολήσει την πολιτική ατζέντα της χώρας ως αυτόνομο αντικείμενο έρευνας και

παρέμβασης.

Τα προβλήματα της ερευνητικής διαδικασίας εντοπίζονται στην σχετικότητα της

έννοιας της «βίας» που επηρεάζει τις εκτιμήσεις για την έκταση και τις μορφές της. Τα

ερωτηματολόγια που κατά καιρούς σχεδιάζονται και εφαρμόζονται σε δείγμα μαθητικού

πληθυσμού δεν έχουν σταθμισμένη σχεδίαση και ενιαία στοχοθεσία έτσι ώστε να

μπορούν να γίνουν συγκρίσεις και ασφαλείς εκτιμήσεις για το μέγεθος, την έκταση και

τις μορφές τις σχολικής βίας σε βάθος χρόνου στον ελλαδικό χώρο. Ένα άλλο πρόβλημα

της ερευνητικής διαδικασίας αφορά την αποσιώπηση περιστατικών βίας στο σχολικό

περιβάλλον. Ο σκοτεινός αριθμός περιστατικών βίας παραμένει υψηλός.

Τα αποτελέσματα έρευνας, που έγινε το 1984 από την Λουκία Μπεζέ1, σε

Γυμνάσια και Λύκεια όλης της χώρας, σε δείγμα (3.795) μαθητών, ηλικίας 14 – 17 ετών,

(οι 2.009 στην περιοχή της Αθήνας) φαίνονται στον πίνακα που βλέπετε.

Πίνακας 1 : Σχολική βία σε μαθητές Γυμνασίων - Λυκείων, πανελλαδικά και περιοχής

Αθηνών (1984)

Ερωτήσεις

Αθήνα

Μ.Ο.

%

Αθήνα

14 - 15 χρ.

%

Αθήνα

16 - 17 χρ.

%

Πανελλαδικά

14-17 χρ.

%

Απειλήσατε κάποιον ότι θα τον

δείρετε ή θα τον χτυπήσετε; 53,8 53 54,6 57

Έτυχε να χαστουκίσετε, να κτυπήσετε

ή να δώσετε γροθιά σε κάποιον επειδή σας

πρόσβαλε ή πάνω σε καβγά;

59 62,2 55,8

60,9

Έτυχε να καβγαδίσετε κρατώντας ένα

κομμάτι ξύλο, μαχαίρι, πέτρα ή κάποιο άλλο

παρόμοιο αντικείμενο;

19 20,1 17,9 19,9

Πήρατε μέρος σε συμπλοκή που να

είχε ως συνέπεια τον τραυματισμό κάποιου; 11,9 12,4 11,4 12,7

Έτυχε να γράψετε σε τοίχους, θρανία, πόρτες ή να σπάσετε κάτι μέσα στο σχολείο;

72,1 69 75,2 73,4

Πηγή : Μπεζέ, Λ., από έρευνα αυτο-ομολογούμενης εγληματικότητας σε Γυμνάσια και Λύκεια όλης της

Ελλάδας που έγινε το 1984

1 Μπεζέ, Λ., Βία στο Σχολείο και Βία του Σχολείου (Επιμ. Μπεζέ Λουκία), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,

1998, σ. 71.

ΜΠΕΣΙΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Το 1994, σε έρευνα στην περιοχή Αθηνών, σε δείγμα (3.774) μαθητών ηλικίας 12

– 19 ετών που ρωτήθηκαν, το 38,2% απάντησε ότι αντάλαξε βρισιές από σπάνια έως

συχνά και το 6,9% ότι συμμετείχε σε καβγάδες με χτυπήματα, επίσης από σπάνια έως

συχνά.2

Πίνακας 2 : Σχολική βία Μαθητές Γυμνασίων και Λυκείων περιοχής Αθηνών, 1994

Πηγή : Φακιολάς, Ν. & Αρμενάκης , από το βιβλίο της Μπεζέ, Λ., Βία στο Σχολείο και Βία του Σχολείου,

Ελληνικά Γράμματα, 1998, Αθήνα, σ.71

Παρατηρώντας τις δυό έρευνες δεν έχουμε στοιχεία που να συνηγορούν στην

άποψη για αύξηση της σχολικής βίας και παραβατικότητας των μαθητών, για αυτή την

περίοδο των 10 χρόνων (1984 – 1994).

Σε έρευνα αυτοομολογούμενης παραβατικότητας3, με δείγμα νέους 14 – 21 ετών

στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, διαπιστώνεται ότι η συχνότερη μορφή βίας αφορά

τον βανδαλισμό (54,5% «κατά την προηγούμενη χρονιά» και 65,3% «κάποτε») και

λιγότερο την άσκηση άμεσης σωματικής βίας (9,4% «κάποτε» και 6,2% «κατά την

προηγούμενη χρονιά»).

Το 1996 σε έρευνα που έγινε σε σχολεία των Αθηνών4, σε τρία δημοτικά σχολεία

κι ένα Γυμνάσιο, σε δείγμα 667 μαθητών), ποσοστό περίπου 50% απάντησε θετικά για

την ύπαρξη φαινομένων βίας στο σχολείο. Η απειλή, ο εκφοβισμός και η λεκτική βία

κυμαίνονται από 17% έως 21%, για τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα, και από 9%

έως 12% για περισσότερο από μια φορά την εβδομάδα. Η άμεση εξάσκηση σωματικής

βίας κυμαίνεται από 21% ως 22% για τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα και 21% για

περισσότερο από μια φορά την εβδομάδα.Τέλος η περίπτωση καταστροφής πραγμάτων

άλλων μαθητών ανέρχεται επίσης στο 21% και 16%, την εβδομάδα και περισσότερες

φορές την εβδομάδα αντιστοίχως.

2 Φακιολάς, Ν. & Αρμενάκης, Α., Εμπλοκή μαθητών και χρηστών τοξικών ουσιών σε βιαιότητες, Σύγχρονη

Εκπαίδευση, Αθήνα, 1995, σ.σ. 42 – 50. 3 Spinelli, K., Apospori, E., Kranidioti, M., Symiyanni, P., Angelopoulou, K. «Key-findings of a preliminary self-report delinquency study in Athens, Greece.», 1994.

Στο Josine Junger-Tas, Gert-Jan Terlouw και Malcolm W. Klein (επιμ.), Delinquent Behavior among

Young People in the Western World, Amsterdam: Studies on Crime and Justice: A Series from the Dutch

Research and Documentation Centre, New York: Kugler & Dutch Ministry of Justice, σ.σ. 288 - 309 4 Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση του

Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm

1994, Φακιολάς & Αρμενάκης, Ν=3.774, Περιοχή Αθηνών, (Γυμνάσια , Λύκεια)

Πράξη Σ

12 - 15

χρ.

16 - 19

χρ.

Βρισιές και υποτιμητικές εκφράσεις σπάνια/πολλές φορές 38,2 33,6 44,7

Εμπλοκή σε βίαιες συγκρούσεις με βρισιές και χτυπήματα

σπάνια/πολύ συχνά 15,3 16,2 14,6

Συμμετοχή σε καβγάδες με χτυπήματα σπάνια/πολλές

φορές 6,9 7,2 6,7

2116

114

1910

2112

179

2216

0 5 10 15 20 25Ποσοστό %

Προσπάθησε να με κλωτσήσει

Απείλησε ότι θα με χτυπήσει (με φυσικά μέσα)

Προσπάθησε να με φοβίσει

Προσπάθησε να με πληγώσει (ψυχολ.)

Προσπάθησε να σπάσει κάτι δικό μου

Προσπάθησε να με χτυπήσει

Επιθετικές δραστηριότητες στο σχολείο

Μια φορά τη βδομάδα Περισσότερο της μιας φοράς τη βδομάδα

Διάγραμμα 1 : Επιθετικές δραστηριότητες στο χώρο του σχολείου

Πηγή : Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση

του Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm

Όσον αφορά το πού εκδηλώνεται η σχολική βία και σε ποιους το

πρωτοαναφέρουν τα θύματα, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό σχολικής βίας

(38,9%), σημειώνεται στην αυλή του σχολείου ή στο χώρο έξω από το σχολείο (31,6%).

Αξιοσημείωτο ποσοστό σχολικής βίας, (19,9%), προκύπτει επίσης μέσα στην τάξη.

Τα θύματα επίσης το πρωτολένε στους γονείς τους ή στους συμμαθητές τους, σε

ποσοστό 31,2% και 21,3% αντίστοιχα, ή δεν το λένε σε κανένα, ποσοστό που αυξάνεται

στις μεγαλύτερες ηλικίες (18,6%).

Διάγραμμα 2 : Σε ποιο μέρος του σχολείου έγινε η κακαποίηση

Πηγή : Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση

του Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm

Χώρος κακοποίησης

19,9

9,6

38,9

31,6Μέσα στην τάξη

Στους διαδρόμους

Στην αυλή

Έξω από το σχολείο

Θύματα σχολικής βίας

"σε ποιον το πρωτολένε"

6,3

22,3

31,2

21,3

18,9 Στο Διευθυντή/ ντρια

Στο Δάσκαλο/ α

Στους γονείς τους

Στο συμμαθητή/τρια

Σε κανένα

Διάγραμμα 3 : Σε ποιον το αναφέρουν Πηγή : Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση του

Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm

Το 1996 σε έρευνα5 με περιορισμένο γεωγραφικό δείγμα μαθητών (σχολεία στην

πόλη των Ιωαννίνων και της Κέρκυρας, σε ένα δείγμα 2.545 μαθητών, 12 – 16 ετών)

προέκυψε ότι :

Το 40,3% των μαθητών θεωρεί ότι παρατηρείται αύξηση της βίας στα σχολεία τους

Θύμα σωματικής βίας στο σχολείο ή στο δρόμο από ή προς το σχολείο είναι 1 στους

4 μαθητές, ποσοστό 23%.

Το 35% των μαθητών εκτιμά ότι πρέπει να μάθει να προστατεύεται από τη βία

χρησιμοποιώντας διάφορα δικά του μέσα άμυνας.

Ποσοστό 52% των μαθητών λέει ότι έχει αντιληφθεί περιστατικά λεκτικής,

σωματικής βίας και βανδαλισμού.

Περισσότερα αγόρια παρά κορίτσια ήταν αναμεμιγμένα σε περιστατικά σχολικής

βίας. Βρέθηκε επίσης ότι η βία αφορά περισσότερα τις νεότερες ηλικίες (μαθητές

Γυμνασίου) παρά μεγαλύτερους σε ηλικία μαθητές

Το 19966 επίσης, στην περιοχή Αθηνών πάλι και σε δείγμα ενός μεγάλου

ιδιωτικού σχολείου, μαθητών 12 – 13 και 14 – 15 ετών, που περιελάμβανε δυο σχολικά

έτη, 1994 – 95 και 1995 – 96, διαπιστώθηκε ότι :

Το 22% της πρώτης ομάδας (12 – 13 ετών) και το 19% της δεύτερης ομάδας (14 – 15

ετών) ανέφερε ότι υπήρξε θύμα σχολικής βίας.

Το 10,15% της πρώτης ομάδας και το 13% της δεύτερης ανέφερε ότι εξάσκησε βία σε

συμμαθητές τους.

22%

19%

10,15%

13%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

Θύματα σχολικής βίας Θύτες σχολικής βίας

Θύτες και θύματα σχολικής βίας

13-14 ετών

14-15 ετών

Διάγραμμα 4 : Η σχολική βία στην ιδιωτική εκπαίδευση

5 Γκότοβος, Α., Ε., Νεολαία και Κοινωνική Μεταβολή. Αξίες, Εμπειρίες και Προοπτικές., Gutemberg,

Αθήνα, 1996. 6 Δοανίδου, M. & Ξενάκη, Φ., A Whole School Anti-Bullying Policy. Parents' Booklet, The Moraitis School,

Αθήνα, 1998.

Πηγή : Δοανίδου, M. & Ξενάκη, Φ., A Whole School Anti-Bullying Policy. Parents' Booklet, The Moraitis

School, 1998, Αθήνα. (Επεξεργασία γράφοντος)

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι τα ποσοστά και στην ιδιωτική εκπαίδευση,

όσον αφορά τους θύτες ή τα θύματα σχολικής βίας, είναι παρόμοια με τη δημόσια.

Από διεθνείς έρευνες του Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής

Υγιεινής σε συνεργασία με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας προέκυψε ότι :

Η χρήση βίας και η εκδήλωση επιθετικότητας είναι συμπεριφορά που χαρακτηρίζει

περισσότερο τα αγόρια από τα κορίτσια.

Στην ηλικία 14 – 18 ετών, το ποσοστό των αγοριών του μαθητικού πληθυσμού που

έχει εμπλακεί σε βίαια επεισόδια και ξυλοδαρμούς, είναι 6 φορές μεγαλύτερο του

ποσοστού του αντίστοιχου πληθυσμού των κοριτσιών

Όσον αφορά τον εκφοβισμό κάποιου με τη χρήση λεκτικής βίας, απειλών,

πειραγμάτων, τα αγόρια εμφανίζονται πάλι να προηγούνται με ποσοστό 33,2%

έναντι ποσοστού 15,7% των κοριτσιών.

Η άσκηση λεκτικής βίας αυξάνεται με την ηλικία ενώ η φυσική βία και οι καβγάδες

μειώνονται από τα 11 στα 15 έτη.

Αντιθέτως οι διαφορές ανάμεσα στα αγόρια και τα κορίτσια που αναφέρουν ότι έχουν

πέσει θύματα εκφοβισμού και ψυχολογικής βίας είναι πολύ μικρές7.

Διάγραμμα 5 : Ποσοστό εφήβων 11-15 ετών που συμμετείχαν σε καβγά τους 12 τελευταίους μήνες Πηγή : Ε.Π.Ι.Ψ.Υ, Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), HBSC

Το 2000 έγινε έρευνα8 για τον εκφοβισμό στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση σε

δείγμα 1312 μαθητών από 8 δημόσια και ένα ιδιωτικό σχολείο της Αττικής. Οι μαθητές

του δείγματος φοιτούσαν στην τελευταία τάξη του Δημοτικού. Η έρευνα έδειξε ότι κατά

το σχολικό έτος 1998 – 1999 το 14,7% των μαθητών υπήρξαν θύμα εκφοβισμού, το

6,24% υπήρξαν θύτες και το 4,8% θύτες και θύματα. Τα κορίτσια ήταν λιγότερα σε όλες

τις κατηγορίες από τα αγόρια και ο αριθμός των θυμάτων και των θυτών μειώνεται όσο

αυξάνει η ηλικία.

Το 2000 το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.) πραγματοποίησε

πανελλαδική έρευνα9 σε δείγμα 5.000 παιδιών. Στην έρευνα αυτή το 50% των μαθητών

δεν αναφέρουν καθόλου τα περιστατικά βίας που ζουν στο σχολείο τους. Από το

υπόλοιπο 50%, οι περισσότεροι (86%) αναφέρουν τα περιστατικά σε φίλους, το 54%

στην οικογένεια και το 22% στους καθηγητές ή στον διευθυντή του σχολείου.

7 Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), «Έφηβοι και σχολικό περιβάλλον»,

http://www.educational-center.gr/dmdocuments/ygeia-efibwn-02.pdf 8 Χατζή, Χ., Χουντουμάδη, Α., Πατεράκη, Λ., «Άσκηση Βίας από Μαθητές προς Μαθητές στο Χώρο του

Δημοτικού Σχολείου», Παιδί και Έφηβος 2:1, Αθήνα, σσ. 97 – 11. 9 Ελευθεροτυπία, «Τι γεννά το βίαιο παιδί»,

http://www.enet.gr/online/online_hprint?q=%F4%F3%DF%E3%EA%E1%ED%EF%F5&a=&id=19371444

Πίνακας 3 : Είδη σχολικής βίας στην Ελλάδα (2000)

ΛΕΚΤ

ΙΚΗ

ΒΙΑ

ΣΥΜΠΛ

ΟΚΕΣ

ΚΛΟΠΕΣ

ΑΝΤΙΚΕΙ

ΜΕΝΩΝ

ΜΑΘΗΤ

ΩΝ

ΚΛΟΠΕΣ

ΑΝΤΙΚΕΙ

ΜΕΝΩΝ

ΣΧΟΛΕΙ

ΟΥ

ΒΑΝΔΑΛΙ

ΣΜΟΙ

ΚΛΟΠΕΣ

ΑΝΤΙΚΕΙ

ΜΕΝΩΝ

ΕΚΠΑΙΔΕ

ΥΤΙΚΩΝ

ΕΜΠΡ

ΗΣΜΟΙ

ΚΑΤΑΣΤΡΟ

ΦΗ

ΣΧΟΛΙΚΟΥ

ΑΡΧΕΙΟΥ

ΕΠΙΘΕΣΗ

ΚΑΤΑ

ΕΚΠΑΙΔΕ

ΥΤΙΚΩΝ

60 % 34% 30% 18% 16% 8% 5% 5% 5%

Πηγή : Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών

Το 2000 επίσης, σύμφωνα με έρευνα10

που έγινε από το Ινστιτούτο

Δημοσκοπήσεων V- PRC για λογαριασμό της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς σε

μαθητές Λυκείου και αφορούσε το σχολικό έτος 1999 – 2000, σε Κρήτη, Θεσσαλονίκη

και Αθήνα εμφανίζονται τα μεγαλύτερα ποσοστά σχολικής βίας.

Πίνακας 4 : Ποσοστά σχολικής βίας κατά γεωγραφική περιοχή στην Ελλάδα

Υπάρχουν φαινόμενα εκδηλώσεων βίας στη σχολική σας ζωή ; ΝΑΙ

Πανελλήνια 60,1%

Κρήτη 80,0%

Θεσσαλονίκη 77,5%

Αθήνα 71,8%

Θεσσαλία / Ήπειρος 58,4%

Μακεδονία / Νησιά Ιονίου / Θράκη 55,9%

Στερεά Ελλάδα / Πελοπόννησος 44,1%

Πηγή : Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς και Ινστιτούτο Δημοσκοπήσεων V- PRC .

Συνοψίζοντας την έρευνας της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς που καταγράφει

τη σχολική βία στο χώρο του Λυκείου, δηλαδή σε μαθητές ηλικίας 15 – 18 ετών,

παρατηρούμε ότι η σχολική βία εμφανίζεται αυξημένη στα μεγάλα αστικά κέντρα και

στην Κρήτη. Το ποσοστό θυτών και θυμάτων εμφανίζεται σε παρόμοια επίπεδα με

παλαιότερες έρευνες και ανέρχεται στο 23,2% και 11,6% αντίστοιχα. Οι βρισιές, οι

απειλές και οι βανδαλισμοί αποτελούν το περισσότερο εμφανιζόμενο είδος βίας στα

σχολείο (76,7%) και το ποσοστό των μαθητών που επιβεβαιώνουν επαναλαμβανόμενη

(πάνω από 5 φορές κατά το σχολικό έτος) βία ανέρχεται είναι από 15,7% έως 21%.

Παρατηρείται επίσης αρνητική συσχέτιση μεταξύ βαθμολογίας και σχολικής βίας. Η

σχολική βία ενσκήπτει περισσότερο από τους μαθητές με χαμηλή βαθμολογία και

λιγότερο από τους καλούς μαθητές. Τέλος η σχολική βία μειώνεται όσο αυξάνεται η

ηλικία των μαθητών Λυκείου.

Τέλος, η τελευταία μεγάλη πανελλαδική έρευνα που διενήργησε η εταιρεία

δημοσκοπήσεων VPRC για την παιδική βία με τίτλο «Εικόνες και αναπαραστάσεις βίας

μέσα κι έξω από τους σχολικούς χώρους», που διενεργήθηκε το Φεβρουάριο του 2012,

δεν διαφοροποιεί τα αποτελέσματα των προηγούμενων ερευνών στην χώρα μας.

Η σχολική βία εμφανίζεται παρούσα στη σχολική ζωή των ελλήνων μαθητών με

συχνότερη τη λεκτική βία ή τα αρνητικά – υποτιμητικά σχόλια μεταξύ των μαθητών και

σε μικρότερο ποσοστό με άσκηση σωματικής βίας, εκφοβισμό ή απειλές.

10 Εφημερίδα τα Νέα, «“Συμμαθητές” με τη βία 6 στους 10 νέους», 16/03/2000,

http://www.tanea.gr/Article.aspx?d=20000316&nid=4118500

Το 11% των μαθητών του δείγματος δήλωσε ότι έχει συμμετάσχει σε περιστατικά

άσκησης βίας ενώ το 13% των μαθητών του δείγματος δήλωσε ότι έχει υποστεί από

συμμαθητές του κάποιου είδους βία έστω και μία φορά, ενώ άλλοι τόσοι περισσότερο

από μία φορά

Πηγή : Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), HBSC.

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΕΥΡΩΠΗ. Η σχολική βία στην υπόλοιπη Ευρώπη είναι επίσης παρούσα, σε μεγαλύτερα

ποσοστά και στους θύτες και στα θύματα, απ’ ότι στην Ελλάδα. Τα περισσότερα θύματα

σχολικής βίας εμφανίζονται στο Βέλγιο, Γερμανία, Λιθουανία, Γροιλανδία, Εσθονία και

Ρωσία και τα λιγότερα στη Σουηδία, Ουαλία, Β. Ιρλανδία Σκοτία και Σλοβακία. Οι

περισσότεροι θύτες σχολικής βίας εμφανίζονται στην Γερμανία, Αυστρία, Δανία, Βέλγιο

και Γροιλανδία και οι λιγότεροι στην Ουαλία, Σουηδία, Β. Ιρλανδία, Σκοτία και

Πολωνία.

Διάγραμμα 6 : Ποσοστό % εμπλοκής μαθητών σε επεισόδιο σχολικής βίας κατά φύλο (τουλάχιστον μια φορά την προηγούμενη σχολική περίοδο, 1993 – 1994).

ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΒΙΑΣ

Πέρα από τα στοιχεία που αφορούν τα ποσοστά θυματοποίησης και βίας στο ελληνικό

σχολικό περιβάλλον θα ήταν χρήσιμη μια πιο διεισδυτική ματιά στα ποιοτικά

χαρακτηριστικά της σχολικής βίας μέσα από τις ανάλογες έρευνες και μελέτες.

Κοινωνικός αποκλεισμός, σχολική διαρροή και σχολική βία.

Άτομα που ως μαθητές στιγματίζονται από την συμμετοχή τους ως θύτες ή ως

θύματα σε μια διαρκή συγκρουσιακή διαδικασία και βία έχουν αυξημένες πιθανότητες

Κορίτσια

Αγόρια

περιθωριοποίησης και ως ενήλικοι να βιώσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Ο κοινωνικός

αποκλεισμός βέβαια συνιστά το υπόβαθρο για τις όψεις της σχολικής βίας. Υπάρχει

δηλαδή μια σχέση ανατροφοδότησης και αλληλεπίδρασης με το σχολείο και την

εκπαίδευση γενικότερα. Εν τέλει η σχολική βία μπορεί να θεωρηθεί τόσο ως σύμπτωμα

όσο και ως αιτία του κοινωνικού αποκλεισμού.

Σύμφωνα με έρευνα11

του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, Κρήτη,

Θράκη, Ιόνια Νησιά και Πελοπόννησος είναι τα τέσσερα γεωγραφικά διαμερίσματα της

χώρας που έχουν τα μεγαλύτερα ποσοστά μαθητικής διαρροής και αποτυχίας στις τρεις

τάξεις του Γυμνασίου. Είναι επίσης και περιοχές που εμφανίζονται και υψηλά ποσοστά

σχολικής βίας.

Τα ευρήματα της μελέτης του Ε.Κ.Κ.Ε. έδειξαν ότι το χαμηλό κοινωνικό-

οικονομικό επίπεδο του αρχηγού του νοικοκυριού και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των

γονέων επιδρά θετικά ως προς το μέγεθος της εγκατάλειψης της υποχρεωτικής

εκπαίδευσης.

Οι παράγοντες που ανάγονται στο ίδιο το σχολικό περιβάλλον έχουν σχέση με τις

αδυναμίες του σχολικού συστήματος να αντιμετωπίσει μαθητές με χαμηλή επίδοση, με

την έλλειψη εκπαιδευτικής και γενικότερα υλικοτεχνικής υποδομής καθώς και με τα

ποσοστά σχολικής βίας που υπάρχουν στα σχολεία.

Οι αλλοδαποί μαθητές εγκαταλείπουν το σχολείο σε μικρότερο ποσοστό, αλλά

αποτυγχάνουν περισσότερο.

Η φτώχεια, οι άνισες εκπαιδευτικές δυνατότητες κατά περιοχή, συχνά το

αρνητικό οικογενειακό περιβάλλον καθώς και η προκατάληψη απέναντι σε

συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες (πρόσφυγες, μετανάστες, τσιγγάνοι) είναι μερικοί μόνο

από τους λόγους που οδηγούν τα παιδιά να εγκαταλείψουν το σχολείο και να εργασθούν.

3.2. Οικονομική επισφάλεια και σχολική βία Ένας άλλος παράγοντας αφορά τη οικονομική δυσχέρεια κάποιων νοικοκυριών

που τα τελευταία χρόνια αυξάνονται σε ποσοστό. Το 30% των παιδιών της χώρας μας ζει

στα όρια της φτώχειας. Η κατάσταση εγκυμονεί κινδύνους, διότι τα παιδιά γίνονται

επιρρεπή στο να εγκαταλείψουν ευκολότερα το σχολείο. Σε συνάρτηση δε με την ανεργία

που επικρατεί, μπορούν να δημιουργηθούν εκρηκτικές καταστάσεις από τα ίδια αυτά τα

παιδιά, όταν θα γίνουν ενήλικες.

Πίνακας 5 : Κίνδυνος οικονομικής επισφάλειας, μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, κατά ομάδες ηλικιών και

φύλλων(2004)

Πηγή : ΕΣΥΕ

11

Μελέτη προσδιορισμού των Περιοχών Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας (ΠΕΠ) της χώρας που

πραγματοποίησαν οι Τεπέρογλου, Α., Μαράτου –Αλιπράντη, Λ. και Τσίγκανου, Ι., στο πλαίσιο του

ΕΠΕΑΕΚ 1 του υπουργείου Παιδείας τη χρονική περίοδο 2000-2002

http://www.enet.gr/online/online_hprint?q=%C5%CA%CA%C5&a=&id=8602696

Τα παραπάνω επισημάνθηκαν σε ημερίδα12

του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών

Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, με θέμα : «Η ευημερία των παιδιών

στην ευρωπαϊκή πολυπολιτισμική κοινωνία»

Ο καθηγητής του Παντείου κ. Ιωάννης Σακέλης ανέφερε ότι «στο κατώφλι της

φτώχειας βρίσκεται το 23% των οικογενειών, αν και τα δύο τελευταία χρόνια έχει

σημειωθεί μία αναχαίτιση του φαινομένου, λόγω των επιδομάτων. Από τα 2 εκατ. παιδιά

τα 460.000 βρίσκονται στην κατάσταση αυτή. Οι κοινωνικές δαπάνες είναι

αναποτελεσματικές και δεν κατευθύνονται στα πρόσωπα που τις έχουν ανάγκη».

Ερευνήτριες13

του Ε.Κ.Κ.Ε. έκαναν γνωστό ότι η Αν. Μακεδονία, η Θράκη, η Δ.

Ελλάδα και τα νησιά του Ν. Αιγαίου συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά παιδικής

φτώχειας στην Ελλάδα.

Προτάθηκε μια παρεμβατική πολιτική με έμφαση στην Παιδεία και αναβάθμιση

του δημόσιου σχολείου, καθώς και σ' ένα εθνικό εισόδημα για τις οικογένειες με

πραγματικό πρόβλημα.

3.3. Μετανάστες και σχολική βία. Σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης παρατηρείται συμμετοχή αλλοδαπών

μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες λόγω της γλώσσας. Οι μαθητές αυτοί συχνά είναι

απομονωμένοι στο οικογενειακό, σχολικό και κοινωνικό τους περιβάλλον. Οι

παλιννοστούντες από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι μετανάστες, οι μειονότητες

των Τσιγγάνων και των Μουσουλμάνων αποτελούν πλέον ένα σημαντικό κομμάτι του

ελληνικού μαθητικού πληθυσμού και στην Ελλάδα αρχίζουν δειλά και για πρώτη φορά

να παρατηρούνται ξενοφοβικές στάσεις και αντιλήψεις οι οποίες αντικατοπτρίζονται και

αναπαράγονται από το ίδιο το σχολικό περιβάλλον.

Σε έρευνα του 199814

με αντικείμενο τις μειονότητες μέσα στη σχολική τάξη,

διαπιστώθηκε ότι «η είσοδος των μαθητών των μειονοτήτων στην τάξη προκαλεί ένταση

και ισχυρή σύγκρουση στην πλειοψηφία των μαθητών της πλειονότητας, που απορρέει

από την προκατάληψη και τη ξενόφοβη στάση τους, η οποία έχει καλλιεργηθεί κυρίως

από το οικογενειακό τους περιβάλλον … Είναι οι άγνωστοι άλλοι της τάξης … που

κατηγοριοποιούνται σε μια ξεχωριστή ομάδα και παραμένουν αβοήθητοι στην πιο

δύσκολη φάση ένταξής τους στο νέο περιβάλλον». Έχουμε δηλαδή σ’ αυτή τη φάση μια

όξυνση των διομαδικών διαφορών μέσα στην τάξη η οποία όμως αμβλύνεται με το

πέρασμα του χρόνου.

Σε άλλες σχολικές βαθμίδες και κυρίως στο Λύκειο παρατηρείται μια

διαπολιτισμική σύγκρουση που προκύπτει από την περιθωριοποίηση, την απομόνωση και

τον στιγματισμό και η οποία οδηγεί στην σχολική αποτυχία και στην εκδήλωση βίας στο

σχολικό περιβάλλον.

3.4. Σχολική βία και οικονομική ανισότητα.

Το θέμα της αναδιανομής του εισοδήματος αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα της

κοινωνική ισορροπίας και ανάπτυξης. Κατά καιρούς στις διάφορες μελέτες που έχουν

εκπονηθεί φαίνεται να έχει δοθεί μεγάλη σημασία σε δευτερεύοντες προσδιοριστικούς

παράγοντες κοινωνικών ανισοτήτων (περιφερειακούς , δημογραφικούς κ.α.) και ελάχιστα

έχει αποσαφηνισθεί ο ρόλος του παράγοντα της εκπαίδευσης.

12 Ημερίδα Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.),εισ. Σακέλης, Ι., «Η ευημερία των παιδιών

στην ευρωπαϊκή πολυπολιτισμική κοινωνία», Αθήνα 23/3/2007, http://www.enet.gr/online/online_hprint?q=%C5%CA%CA%C5&a=&id=25268596 13Ημερίδα Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), εισ. Μαράτου-Αλιμπράντη, Α., Νικολάου,

Α., «Προσδιορισμός και μέτρηση της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα και στην Ε.Ε.», Αθήνα 23/3/2007

http://www.enet.gr/online/online_hprint?q=%C5%CA%CA%C5&a=&id=25268596 14 Μιτίλης, Α., Οι μειονότητες μέσα στη σχολική τάξη. Μια σχέση αλληλεπίδρασης, Οδυσσέας, Αθήνα, 1998,

σ. 156.

Σύμφωνα με μελέτη15

που περιλαμβάνεται στο στατιστικό δελτίο της Τράπεζας

της Ελλάδας (τεύχος 23, Ιούλιος 2004) αποδεικνύεται ο σημαντικός ρόλος της

εκπαίδευσης στη διαμόρφωση των κοινωνικών ανισοτήτων.

Πίνακας 6 : Μέτρηση και διάσπαση της ανισότητας κατά επίπεδο εκπαίδευσης του αρχηγού

Πηγή : Τράπεζα της Ελλάδας

Το ποσοστό της συνολικής ανισότητας που αποδίδεται σε διαφορές μεταξύ των

εκπαιδευτικών ομάδων φτάνει στο 20% - 22% . Φαίνεται λοιπόν ότι οι εκπαιδευτικές

ανισότητες είναι στενά συνδεδεμένες με το φαινόμενο των οικονομικών ανισοτήτων.

Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Η σχολική βία ενοχοποιείται ως ένας από τους βασικούς παράγοντες που

συμβάλλει στην έκπτωση της παρεχόμενης ποιότητας εκπαίδευσης και τελικά στην

σχολική αποτυχία και διαρροή σημαντικού ποσοστού μαθητών, κυρίως θυτών και

θυμάτων σχολικής βίας.

3.5. Υψηλή τηλεθέαση και η σχολική βία.

Σημαντική είναι και η επίδραση της τηλεθέασης στη σύγχρονη ζωή των

μαθητών όπως φαίνεται από έρευνα16

που διεξήχθη από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών

Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε)

Σύμφωνα με τα πορίσματα έρευνας από το Pennsylvania State University «Τα

παιδιά που παρακολουθούν βίαια θεάματα, ακόμα και “απλώς αστεία” κινούμενα σχέδια

είναι περισσότερο πιθανόν να χτυπούν τα άλλα παιδιά στο παιχνίδι, να τσακώνονται και

να μην υπακούουν στους κανόνες της τάξης».17

Ο Dr Leonard Eron και οι συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο του Illinois

βρήκαν ότι τα παιδιά που παρακολουθούσαν πολλές ώρες τηλεοπτικής βίας στο

δημοτικό παρουσίαζαν υψηλότερα επίπεδα επιθετικής συμπεριφοράς αργότερα, όταν

γίνονταν έφηβοι. O Dr Eron παρακολούθησε αυτούς τους εφήβους έως την ηλικία των 30

ετών, οπότε και βρήκε ότι «εκείνοι που είχαν παρακολουθήσει πολλή τηλεόραση όταν

ήταν 8 ετών, ήταν περισσότερο πιθανόν να συλληφθούν και να διωχθούν για

εγκληματικές πράξεις ως ενήλικες».18

15 Μητράκος , Θ., «Εκπαίδευση και οικονομική ανισότητα» , Τράπεζα της Ελλάδας,

http://www.bankofgreece.gr/publications/pdf/oikodelt200407.pdf, 2004, Τ.23, σσ. 37 – 55 16 Εφημερίδα το Βήμα, 2/11/97, http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=12453&m=A59&aa=1 17 Pennsylvania State University, http://www.apa.org/pubinfo/violence.html 18Huesmann, L. R., Moise-Titus, J., Podolski, C. L., & Eron, L. D.,

«Longitudinal relations between children’s exposure to TV violence and their

aggressive and violent behavior in young adulthood: 1977-1992.», Developmental

Psychology, 2003, Τ. 39, No. 2, σσ. 201-221.

Επίσης, τα αποτελέσματα 15ετούς έρευνας από επιστήμονες του Πανεπιστημίου

του Michigan ήταν ότι άντρες και γυναίκες που είχαν παρακολουθήσει πολλά βίαια

τηλεοπτικά προγράμματα ως παιδιά, έδειχναν, ως ενήλικες, βίαιες τάσεις και είχαν

καταδικαστεί για εγκληματικές πράξεις σε ποσοστό 3 ή 4 φορές μεγαλύτερο από τον

υπόλοιπο πληθυσμό.19

Ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό (21,7%) Ελλήνων μαθητών στις ηλικίες 11-15 ετών

βλέπουν καθημερινά πάνω από 4 ώρες τηλεόραση, ενώ τα Σαββατοκύριακα τοποσοστό

αυτό υπερδιπλασιάζεται (48,4%0).

3.6. Κοινωνικό κεφάλαιο και σχολική βία.

Το κοινωνικό κεφάλαιο σύμφωνα με την έννοια που έχουν δώσει στον όρο οι P.

Bourdieu, J. Coleman και R. Putnam, πρόκειται για το σύνολο των μη οικονομικών

πόρων, πραγματικών ή φανταστικών, που αποδίδονται σε άτομα, ομάδα ή σε ένα δίκτυο

κοινωνικών σχέσεων και χαρακτηρίζονται από εμπιστοσύνη, αμοιβαιότητα και κοινά

αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς, που διευκολύνουν τη συνεργασία και τη συλλογική

δράση των ανθρώπων, με στόχο το γενικό συμφέρον.

Το ανθρώπινο κεφάλαιο αντιπροσωπεύει πολύτιμους πόρους, όπως είναι η

γνώση και οι δεξιότητες που εκπορεύονται από την εκπαίδευση, την κατάρτιση και την

εμπειρία. Μερικά είδη ανθρώπινου κεφαλαίου, όπως η ομαδική εργασία και η

ικανότητα επικοινωνίας λειτουργούν υποστηρικτικά προς το κοινωνικό κεφάλαιο.

Επομένως επενδύσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο συμβάλλουν στην ανάπτυξη και των δύο

τύπων κεφαλαίου (OECD, 2001).

Στη διεθνή βιβλιογραφία η Ελλάδα αναφέρεται ως παράδειγμα χώρας με αδύναμη

κοινωνία πολιτών, κάθετες πελατειακές σχέσεις μεταξύ πολιτών και κράτους και

αναξιοκρατία. Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν την έλλειψη εμπιστοσύνης των

πολιτών σε βασικούς θεσμούς της δημοκρατίας, αλλά και υψηλά ποσοστά ξενοφοβίας

και ρατσισμού.

Η έκπτωση του βαθμού συνοχής του κοινωνικού κεφαλαίου είναι περισσότερο

εμφανής σε περιβάλλον εκπαιδευτικής υποβάθμισης και ανισότητας και η σχολική βία

είναι καθοριστικός παράγοντας υποβάθμισης της παρεχόμενης στους νέους παιδείας.

3.7. Παραβατικότητα ανηλίκων και σχολική βία

Η σχολική βία στην παιδική ηλικία των 10 – 13 ετών φαίνεται να είναι

προάγγελος της βίας στην εφηβική ηλικία και στη συνέχεια στη πρώιμη ενηλικίωση.

Μακροχρόνιας διάρκειας μελέτες20

εξετάζουν τον τρόπο με τον οποίο η βία μπορεί να

συνεχίζεται στη διάρκεια του χρόνου. Σύμφωνα με μελέτη21

follow – up στο Orebro της

Σουηδίας, τα δύο τρίτα ενός δείγματος 1000 νέων ανδρών που επέδειξαν βίαιη

συμπεριφορά στην ηλικία των 26 ετών είχαν ήδη ιστορικό βίαιης συμπεριφοράς στην

ηλικία των 10 έως 13 ετών συγκρινόμενοι με το μόλις ένα τρίτο όλων των νέων ανδρών

της ίδιας ηλικίας.

http://www.psychologymatters.org/mediaviolence.html 19 Huesmann, R., Moise-Titus, J., Podolski, C., and Eron, L.D., «Longitudinal Relations Between

Children’s Exposure to TV Violence and Their Aggressive and Violent Behavior in Young Adulthood:

1977–1992» University of Michigan, Developmental Psychology, 2003,Τ. 39, No. 2, σσ. 201–221

http://www.apa.org/journals/releases/dev392201.pdf και http://www.apa.org/releases/media_violence.html 20

WHO, Etienne, G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi, Rafael Lozano, «World

report on violence and health», 2002, Γενεύη, σσ. 55 – 56.

http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/world_report/en/full_en.pdf 21 Stattin, H., Magnusson, D., «The role of early aggressive behavior in the frequency, seriousness, and

types of later crime» Journal of Consulting and Clinical

Psychology, 1989, Τ.57, σσ. 710–718

Από έρευνα22

που έγινε στις ελληνικές φυλακές ανηλίκων φαίνεται να υπάρχει

σχέση της νεανικής παραβατικότητας με το μορφωτικό επίπεδο των ανηλίκων καθώς και

με τις σχέσεις των νεαρών κρατούμενων με τους συμμαθητές τους και τους

εκπαιδευτικούς κατά τη σχολική ηλικία.

Διάγραμμα 7 : Μορφωτικό επίπεδο ανηλίκων κρατουμένων

Πηγή : Κουράκης, Ν., Μηλιώνη, Φ.

Η επίδραση της σχολικής βίας στην παραβατικότητα δεν εξετάζεται άμεσα στη

συγκεκριμένη έρευνα διαφαίνεται όμως η πολύ μεγάλη σχέση της σχολικής αποτυχίας με

τη νεανική παραβατικότητα. Η επίδραση βέβαια της σχολικής βίας στη ποιότητα της

παρεχόμενης εκπαίδευσης, όπως συνάγεται από όλα τα προηγούμενα, θεωρείται πολύ

σημαντική και ένας από τους παράγοντες που οδηγούν στην υποβάθμισή της.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η σχολική βία, φαινόμενο τόσο παλιό όσο και η σχολική εκπαίδευση, συνεχίζει

και είναι παρούσα την τελευταία εικοσαετία στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ως φαινόμενο, κατά

τη αναφερόμενη χρονική περίοδο, επαναξιολογείται και διαχωρίζεται από άλλα παρόμοια

και απασχολεί θεσμικά την Ε.Ε. με σκοπό τον επανακαθορισμό του και την διερεύνησή

του σε πρώτη φάση και την αντιμετώπισή του σε δεύτερη φάση, υπό το πρίσμα της

πρόληψης παρά της καταστολής.

Υπάρχουν χρηματοδοτήσεις για τη διενέργεια ερευνών στις χώρες μέλη και

αρκετά συνέδρια γίνονται υπό την αιγίδα του ευρωπαϊκού συμβουλίου για την

ανακοίνωση ερευνητικών αποτελεσμάτων, την ενημέρωση των κρατών μελών και το

σχεδιασμό δράσεων με σκοπό τη διασφάλιση μέτρων πρόληψης και θεραπείας του

φαινομένου.

Η σχολική βία θεωρείται θεσμικά ως βασικός παράγοντας έκπτωσης της

ποιότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας και παροτρύνονται τα κράτη μέλη να

αντιδράσουν άμεσα.

Στην Ελλάδα υπάρχει θεσμικό ενδιαφέρον σε επίπεδο συμμετοχής και

συνεργασίας στις συνεδριάσεις οργάνων της Ε.Ε. για το ζήτημα, αλλά δεν παρατηρούνται

οργανωμένες θεσμικές δράσεις για την πρόληψη ή θεραπεία του φαινομένου. Οι λίγες

προσπάθειες εξαντλούνται σε βραχυχρόνια και αποσπασματικά μέτρα αντίδρασης.

22 Κουράκης, Ν., Μηλιώνη, Φ., Έρευνα στις Ελληνικές Φυλακές : Τα σωφρονιστικά καταστήματα ανηλίκων

Κορυδαλλού και Κασσαβέτειας, Αθήνα – Κομοτηνή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 1995, σσ. 40 – 43 & 135 - 138

Απόφοιτος Λυκείου

3,85%

Αγράμματος

27,56

Απόφοιτος Γυμνασίου

17,31%

Απόφοιτος Δημοτικού

37,18%

Δεν αποφοίτησε από

το Δημοτικό

13,46%

Φοιτητής -

Σπουδαστής σε

ανώτερη ή ανώτατη

σχολή

0,64%

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρατηρούνται δράσεις που ενεργοποιούν τις τοπικές

κοινωνίες και τους φορείς τους και παράλληλα συμβάλλουν σε μια λειτουργική σχέση

επικοινωνίας μεταξύ του σχολείου και της τοπικής κοινωνίας. Δεν περιλαμβάνονται

ωστόσο δράσεις σχετικές με ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες, όπως

είναι οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, ο κοινωνικός, εκπαιδευτικός και κοινωνικός

αποκλεισμός, η ευρύτερη κοινωνική αποδοχή και η ως ένα βαθμό κοινωνική επικράτηση

της βίας και γενικότερα οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την κοινωνία. Έτσι τα μέτρα

που παίρνονται έχουν αποσπασματικό χαρακτήρα και προσεγγίζουν το θεσμό του

σχολείου από μια εξιδανικευμένη ιδεολογική προοπτική.

Στο επίπεδο της έρευνας στην Ελλάδα, τριτοβάθμια ιδρύματα και ερευνητές τους,

ιδιωτικά ερευνητικά ινστιτούτα, φοιτητές και ιδιώτες ερευνητές επωμίζονται το

μεγαλύτερο βάρος ενώ οι κρατικοί θεσμοί το μικρότερο.

Το εξαιρετικά βίαιο πρόσωπο ατομικών περιπτώσεων εκδήλωσης σχολικής βίας

εντυπωσιάζει την κοινή γνώμη μέσα από την παρουσίαση τους από τα Μ.Μ.Ε. και οδηγεί

στην εντύπωση ότι η αύξηση της σχολικής βίας είναι ραγδαία την τελευταία δεκαετία

στην Ε.Ε. πράγμα που δε συμφωνεί με τα ερευνητικά δεδομένα. Αν και δεν μπορούμε να

απαντήσουμε για το τι συμβαίνει με την εξέλιξή της σε σχέση με προγενέστερο χρονικό

διάστημα επειδή αξιόλογα ερευνητικά δεδομένα για προγενέστερη της τελευταίας

20ετίας χρονική περίοδο απουσιάζουν, η σχολική βία τουλάχιστον την τελευταία 20ετία

παραμένει σταθερή.

Από την ανάλυση των ποσοτικών χαρακτηριστικών της σχολικής βίας, ως

γενικότερα συμπεράσματα αξίζει να αναφερθούν ότι :

Υπάρχει διαφορά φύλου στην εκδήλωση σχολικής βία με τα αγόρια σε πολλές

περιπτώσεις να εμφανίζουν διπλάσια ή τριπλάσια ποσοστά και σε άλλες περιπτώσεις

(όσον αφορά τα θύματα ) μικρότερη, πάντα υπέρ των αγοριών, διαφορά.

Η σχολική βία δείχνει να αυξάνει στην ηλικία των 13 ετών πριν αρχίσει να μειώνεται

και πάλι στα 15. Αυτό μπορεί να συνδέεται με παράγοντες όπως είναι η εφηβεία και η

σχολική μετάβαση από τη μια βαθμίδα εκπαίδευσης στην άλλη.

Η σχολική βία είναι παρούσα στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Το ένα τρίτο των μαθητών

δηλώνει ότι έχει λάβει μέρος, έστω και μια φορά σε λίγους μήνες, σ’ αυτήν είτε ως

θύτες είτε ως θύματα. Όσο συχνότερα κάποιος μαθητής εμπλέκεται σε τέτοιου είδους

συμπεριφορές υπάρχει μεγάλη πιθανότητα γι’ αυτόν να αναπτύξει συναισθηματικά,

ψυχολογικά, φυσιολογικά (ατυχήματα - τραυματισμοί) και ακαδημαϊκά

προβλήματα23

. Η σχολική βία στα κράτη μέλη της Ε.Ε., κατά την τελευταία 20ετία,

παραμένει σταθερή και, κατά μέσο όρο, κυμαίνεται από περίπου 5% έως 30%

ανάλογα με τη μορφή της σχολικής βίας, την ηλικία των ερωτώμενων μαθητών, το

231. Boulton, M., Underwood, K., «Bully/Victim problems among middle school children», British Journal

of Educational Psychology, 1992, τ.62, σσ. 73–87

2. Olweus, D., «Bully/victim problems among school children: some basic facts and effects of a

schoolbased intervention program. In: Pepler D, Rubin K, eds.», The development and treatment of

childhood

aggression, 1991, Hillsdale, NJ, Erlbaum, σσ. 411–448

3. Craig, W., «The relationship among bullying, victimization, depression, anxiety, and aggression in

elementary school children.», Personality and Individual Differences, 1998, τ.24, σσ. 123–130.

4. El-Sheik, M., Cummings E., Goetch V., «Coping with adults’ angry behaviour: behavioural, physiological and verbal responses in preschoolers.», Developmental Psychology,1989, τ.25, σσ. 490–498.

5. Olweus, D., «School-yard bullying – Grounds for intervention.», 1987, School Safety, τ.6, σσ. 4–11.

6. Harel, Y., A cross-national study of youth violence in Europe. International Journal of Adolescent

Medicine and Health, 1999, τ.11, σσ. 121–134.

7. Laufer, A, Harel, Y., «The role of family, peers and school perceptions in predicting involvement in

youth violence.», International Journal of Adolescent Medicine and Health, 2003, τ.15, σσ. 235–244

μέγεθος και την προέλευση του δείγματος, τη μεθοδολογία και το σχεδιασμό της

έρευνας κ.ά.

Αφορά περισσότερο μαθητές με χαμηλή σχολική επίδοση, ή μαθητές με

οικογενειακά προβλήματα (ενδοοικογενειακή βία, αδιαφορία ή υπερπροστασία

γονέων κ.τ.λ.).

Είναι μεγαλύτερη στα μεγάλα αστικά κέντρα και σε περιοχές με οικονομική

δυσχέρεια και αυξημένο ποσοστό ανεργίας και δυσχεραίνει περαιτέρω την

ενσωμάτωση των αλλοδαπών μαθητών στις περιοχές αυτές.

Εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα στην περίοδο της εφηβείας και της αλλαγής

σχολικής βαθμίδας (κορυφώνεται γύρω στην ηλικία των 14 – 15 ετών) και με την

αύξηση της ηλικίας ελαττώνεται η φυσική βία ενώ αυξάνεται η λεκτική.

Το ποσοστό των θυτών σχολικής βίας είναι μεγαλύτερο των θυμάτων (σχεδόν

διπλάσιο).

Δεν υπάρχουν επαρκή ερευνητικά δεδομένα για τη σχολική βία που αφορά άλλα μέλη

της εκπαιδευτικής διαδικασίας (εκπαιδευτικούς, γονείς, διοικητικό προσωπικό,

εξωσχολικούς παράγοντες).

Η Ελλάδα σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες εμφανίζει σχετικά χαμηλά

ποσοστά σχολικής βίας που κυμαίνονται από περίπου 10% του μαθητικού πληθυσμού

για τα θύματα σχολικής βίας έως περίπου 20% για τους θύτες.

Το 10% των μαθητών στην Ελλάδα εμφανίζει ομαδική παραβατική συμπεριφορά αν

και το ποσοστό που απασχολεί τελικά της αρχές είναι κατά πολύ χαμηλότερο. Οι

ομαδικοί παραβάτες δημιουργούν ομάδες κυρίως στο σχολείο (ποσοστό 70%

περίπου) και αποτελούνται περισσότερο από μαθητές με χαμηλή σχολική επίδοση.

Μια από τις κυριότερες δραστηριότητες των ομαδικών παραβατών είναι και ο

εκφοβισμός στο χώρο του σχολείου (ποσοστό 40%).

Τα οργανωμένα προγράμματα πρόληψης και καταπολέμησης της σχολικής βίας24

(βλ.

Olweus Bullying Prevention Program) έχουν αυξημένη αποτελεσματικότητα αλλά

πρέπει να συνδυαστούν με γενναία μέτρα καταπολέμησης της κοινωνικής ανισότητας

και του κοινωνικού αποκλεισμού προκειμένου τα αποτελέσματα να μην είναι

βραχυχρόνια και αποσπασματικά αλλά περισσότερο μόνιμα.

Η ποσοτική ανάλυση25

των ερευνητικών δεδομένων για το ζήτημα δείχνει ότι :

Η σχολική βία μπορεί να έχει αντίκτυπο στο κοινωνικό περιβάλλον ενός σχολείου

δημιουργώντας κλίμα φόβου μεταξύ των μαθητών, εμποδίζοντας την ικανότητά τους

να μάθουν και οδηγώντας σε αντικοινωνικές συμπεριφορές. Θύματα και θύτες

αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα όπως μοναξιά, δυσκολία στο να κάνουν φίλους,

μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχία στο σχολείο και πολλές φορές υιοθετούν

προβληματικές συμπεριφορές (π.χ. κάπνισμα, αλκοολισμός). Η σχολική βία

συνδέεται επίσης και με άλλες μορφές αντικοινωνικής ή παραβατικής συμπεριφοράς

όπως βανδαλισμούς, κλοπές σε καταστήματα, “κοπάνες” ή αποβολές από το σχολείο

ή διακοπή του σχολείου και χρήση ναρκωτικών ή άλλων ψυχοτρόπων ουσιών (π.χ.

χαπιών).

Οι θύτες σχολικής βίας φαίνεται ότι διατηρούν την συμπεριφορά αυτή και κατά την

ενηλικιότητα, επηρεάζοντας αρνητικά την ικανότητά τους να αναπτύξουν και να

24

Olweus, D., «Olweus’ core program against bullying and antisocial behavior: A teacher handbook»,

2001, Bergen - Norway: Research Center for Health Promotion (The HEMIL Center)

http://virtual.clemson.edu/groups/ncrj/pdfs/bullying_fact_sheet2.pdf 25 (βλ. Μπεσίρης, Δ., «Η σχολική βία στο ελληνικό – ευρωπαϊκό περιβάλλον. 1990 – 2005», Εργασία

μεταπτυχιακού Ιστορικής δημογραφίας , Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, 2007)

διατηρήσουν εποικοδομητικές σχέσεις και ομαλή κοινωνική ζωή.26

Σ’ αυτή τη

διαπίστωση, λοιπόν, η σχολική βία προβάλλει ως η αρχή ενός δείγματος γενικώς

αντικοινωνικής και παραβατικής συμπεριφοράς η οποία μπορεί να επεκταθεί στην

ενηλικιότητα. (Σύμφωνα με έρευνα27

του Καθηγητή Dan Olweus στην Νορβηγία και

τη Σουηδία η σχολική βία μπορεί να οδηγήσει σε εγκληματική συμπεριφορά στο

μέλλον εφόσον : Το 60% των αγοριών που ήταν θύτες σχολικής βίας στο γυμνάσιο

καταδικάστηκαν για τουλάχιστον ένα έγκλημα ως ενήλικες και το 35-40% των ως

άνω αγοριών είχαν 3 και πλέον καταδίκες από την ηλικία των 24 ετών.) Μπορεί

λοιπόν να υποστηριχθεί ότι η σχολική βία είναι ένα πρώτο στάδιο εκδήλωσης

παραβατικής συμπεριφοράς, ένα πρώτο βήμα στην παραβατικότητα.

Τα θύματα σχολικής βίας συχνά φοβούνται το σχολείο και το θεωρούν ένα

ανασφαλές και δυσάρεστο μέρος, ένα μεγάλο ποσοστό τους λείπουν συχνά απ’ αυτό

(περισσότερο από το 7% των μαθητών των Γυμνασίων των Η.Π.Α. μένουν σπίτι

τουλάχιστον μια φορά το μήνα εξ’ αιτίας του φόβου τους για κακοποίησή τους στο

σχολείο)28

, το αίσθημα μοναξιάς και απομόνωσης τους αυξάνεται (όχι αδικαιολόγητα

αφού μεγάλο ποσοστό των συμμαθητών-τους τους αποφεύγει από το φόβο να μην

στοχοποιηθούν και οι ίδιοι ή να μην τους κοροϊδέψουν λόγω της επαφής τους με τα

θύματα) και οδηγούνται τελικά σε αισθήματα κατάθλιψης και χαμηλής

αυτοεκτίμησης, αισθήματα που τους συντροφεύουν πολλές φορές και στη ζωή τους

ως ενήλικες.

Η αρνητική επίδραση της σχολικής βίας είναι πολύ σημαντική στην ποιότητα της

παρεχόμενης εκπαίδευσης. Θύτες και θύματα αντιμετωπίζουν προβλήματα σχολικής

αποτυχίας που οδηγούν πολλές φορές στη σχολική εγκατάλειψη. Η σχολική βία είναι

βέβαια και αίτιο και αποτέλεσμα της σχολικής αποτυχίας και των χαμηλών

ακαδημαϊκών επιδόσεων. Οι εκπαιδευτικές ανισότητες με τη σειρά τους οδηγούν σε

οικονομική και κοινωνική ανισότητα η οποία διαιωνίζει το φαύλο κύκλο της

σχολικής βίας.

Η αλλαγή του τρόπου ζωής των μαθητών την τελευταία 20ετία όπως, αυξημένη πίεση

για ακαδημαϊκή επιτυχία, ελάχιστος ελεύθερος χρόνος για σπορ και παιχνίδι, έλλειψη

χώρων άθλησης και ασφαλών χώρων συνάντησης, υψηλή τηλεθέαση και έλλειψη

άσκησης, παίζουν το δικό τους ρόλο στην εμφάνιση βίαιων συμπεριφορών στο

σχολείο, το οποίο φαίνεται να υπερφορτίζεται με πολύ υψηλές προσδοκίες χωρίς

ανάλογη προσπάθεια ενδυνάμωσης του θεσμικού του ρόλου.

Η οικονομική επισφάλεια αγγίζει σχεδόν το 30% των παιδιών της χώρας μας και

σχεδόν το 20% των οικογενειών σε Ελλάδα και Ευρώπη οδηγώντας σε πρόωρη

εγκατάλειψη του σχολείου και, σε συνδυασμό με υψηλά ποσοστά ανεργίας,

δημιουργούν τις προϋποθέσεις που εκκολάπτουν και διαιωνίζουν το φαινόμενο της

βίας στο σχολείο. Επιπλέον η έλλειψη προοπτικής και διεξόδου από την οικονομική

ανισότητα και ανεργία μπορεί να οδηγήσει ποσοστό νέων και σε φαινόμενα

απομονωτισμού, παραίτησης και αυτοκαταστροφής με τη μορφή του εθισμού σε

ναρκωτικές ουσίες.

Καταλήγοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έκπτωση του βαθμού συνοχής του

κοινωνικού κεφαλαίου είναι περισσότερο εμφανής σε περιβάλλον εκπαιδευτικής

υποβάθμισης και ανισότητας και η σχολική βία είναι καθοριστικός παράγοντας

26 Oliver, R., Hoover, J. H., & Hazler, R., «The perceived roles of bullying in small-town Midwestern

schools.», Journal of Counseling & Development, 1994, Τ.72, σσ. 416-420. 27 Olweus, D., Bullying at School-What we Know and What we Can Do, Οξφόρδη, Blackwell Publishers,

1993 28 Oliver, R., Hoover, J. H., & Hazler, R., «The perceived roles of bullying in small-town Midwestern

schools.», Journal of Counseling & Development, 1994, Τ.72, σ. 419

υποβάθμισης της παρεχόμενης στους νέους παιδείας. Η υπογεννητικότητα και

δημογραφική γήρανση που χαρακτηρίζει κοινωνίες όπως η ευρωπαϊκή και δυναμιτίζει το

μέλλον κοινωνικών παροχών, συνταξιοδοτικών συστημάτων και συστημάτων υγείας δεν

μπορεί να αντιμετωπισθεί μόνο με αφορισμούς και ευχολόγια. Η Ευρώπη δεν μπορεί να

συνεχίσει να υπονομεύει το πιο ελπιδοφόρο και δυναμικό κομμάτι του μέλλοντός της, τα

παιδιά της. Η γενναία χρηματοδότηση και η θεσμική αποφασιστικότητα για την

προτεραιότητα της παιδείας ίσως είναι η βάση της λύσης του προβλήματος και ένα

ασφαλές σχολικό περιβάλλον απαλλαγμένο, κατά το δυνατόν, από τη βία είναι η βασική

προϋπόθεση για να επιτευχθεί.

Βιβλιογραφία - Αρθρογραφία Αρτινοπούλου, Β., Βία στο σχολείο, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001.

Besag, V.E., Bullies and Victims in Schools: A Guide to Understanding and management, Milton Keynes: Open University Press, Λονδίνο, 1989.

Borg, M.G., «The Emotional of School Bullies ant their Victims», Educational Psychology 18, 1998.

Boulton, M., Underwood, K., «Bully/Victim problems among middle school children», British Journal

of Educational Psychology, τ.62, 1992.

Γκότοβος, Α., Ε., Νεολαία και Κοινωνική Μεταβολή. Αξίες, Εμπειρίες και Προοπτικές.,Gutemberg,

Αθήνα,1996.

Campart, M. και Lindstrom, P., «Violence and Bullying in School», Sweden, 1997, από ανακοίνωση

που παρουσιάστηκε στη διάσκεψη της Ουτρέχτης για την Ασφάλεια στα Σχολεία.

Craig, W., «The relationship among bullying, victimization, depression, anxiety, and aggression in

elementary school children.», Personality and Individual Differences, 1998.

Δοανίδου, M. & Ξενάκη, Φ., A Whole School Anti-Bullying Policy. Parents' Booklet, The Moraitis School, Αθήνα, 1998.

Δρετάκης, Μ., Ξεπέρασαν το 5% του μαθητικού πληθυσμού τα Παιδιά Παλιννοστούντων και

Αλλοδαπών στα σχολεία, Σύγχρονη Εκπαίδευση, Αθήνα, 2001.

Debardieux, E., Blaya, C. (επιμ.), Violence in School. Ten Approaches in Europe , ESF, Παρίσι, 2001.

Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), «Έφηβοι και σχολικό

περιβάλλον», http://www.educational-center.gr/dmdocuments/ygeia-efibwn-02.pdf

El-Sheik, M., Cummings E., Goetch V., «Coping with adults’ angry behaviour: behavioural,

physiological and verbal responses in preschoolers.», Developmental Psychology, 1989.

Ericson, N., «Addressing the Problem of Juvenile Bullying», OJJDP Fact Sheet , Office of Juvenile

Justice and Delinquency Prevention, Office of Justice Programs, U.S. Department of Justice, June

2001.

Eurostat, «Europe in figures»,yearbook 2005, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-CD-05-001/EN/KS-CD-05-001-EN.PDF

Farrington, D.P., «Understanding and Preventing Bullying. In M. Torny and N. Morris (Eds.)», Crime

and Justice: An Annual Review of Research, Σικάγο,University of Chicago Press, T. 17, 1993.

Hamparian, D.M., et al, «The young criminal years of the violent few», Washington, DC, Office of

Juvenile Justice and Delinquency Prevention, 1985.

Harel, Y., A cross-national study of youth violence in Europe. International Journal of Adolescent

Medicine and Health, τ.11, 1999.

Καλαμπαλίκη, Φ., Καταστροφικότητα, σχολική εμπειρία και πολιτική συμπεριφορά[Destructiveness,

school experience and political behavior], Αθήνα, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 1995.

Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση του

Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm Κουράκης, Ν., Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 4η έκδ., Αθήνα – Κομοτηνή,

2005.

Κουράκης, Ν., Ζαγούρα, Π., Γαλανού Μ., Μηλιώνη, Φ., «Έρευνα για την ομαδική παραβατικότητα

μαθητών σε σχολεία των Αθηνών», περ. Ποιν.Λογ.,Αθήνα, 2004.

Κουράκης, Ν., Μηλιώνη, Φ., Έρευνα στις Ελληνικές Φυλακές : Τα σωφρονιστικά καταστήματα

ανηλίκων Κορυδαλλού και Κασσαβέτειας, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1995.

Μαγγανάς, Α., Μανουδάκη, Θ., «Νέοι και Βία στη Σύγχρονη Κοινωνία. Μια Οικολογική Ανάλυση του

Φαινομένου των Συμμοριών Ανηλίκων», 1η Συνάντηση Ελλήνων Εγκληματολόγων, Μυτιλήνη, Ιούνιος

2006, και εφημερίδα τα Νέα, 22/12/1999.

Μητράκος , Θ., «Εκπαίδευση και οικονομική ανισότητα» , Τράπεζα της Ελλάδας, , 2004, Τ.23,

http://www.bankofgreece.gr/publications/pdf/oikodelt200407.pdf

Μιτίλης, Α., Οι μειονότητες μέσα στη σχολική τάξη. Μια σχέση αλληλεπίδρασης, Οδυσσέας, Αθήνα,

1998.

Μπεζέ, Λ., Βία στο Σχολείο και Βία του Σχολείου, Επιμ. Μπεζέ Λουκία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,

1998.

Oliver, R., Hoover, J. H., & Hazler, R., «The perceived roles of bullying in small-town Midwestern

schools.», Journal of Counseling & Development, 1994. Olweus, D., and Limber, S., «Blueprints for violence prevention: Bullying Prevention Program», CO:

University of Colorado, Institute of Behavioral Science, 1999.

Olweus, D., Bullying at School-What we Know and What we Can Do, Οξφόρδη, Blackwell Publishers,

1993.

Olweus, D., «Bully/victim problems among school children: some basic facts and effects of a

schoolbased intervention program. In: Pepler D, Rubin K, eds.», The development and treatment of

childhood aggression, Hillsdale, NJ, Erlbaum, 1991.

Olweus, D., «Olweus’ core program against bullying and antisocial behaviour : A teacher handbook.»,

Norway: Research Center for Health Promotion (The HEMIL Center), Bergen, 2001.

Olweus, D., «School-yard bullying – Grounds for intervention.», School Safety, τ.6, 1987.

Pulkkinen, L., «Offensive and defensive aggression in humans: a longitudinal perspective», Aggressive

Behaviour, 1987. Shakespeare, T., Social Constructionism as a Political Strategy, Sage Publication, 1998.

Spector, M. και Kitsuse, J., «Social Problems : A Re-formulation.», Social Problems, University of

California Press, Τ. 21, 1973.

Smith, P. K. and Sharp, S., School Bullying-Insights and Perspectives, Routledge, Λονδίνο, 1994.

Spinelli, K., Apospori, E., Kranidioti, M., Symiyanni, P., Angelopoulou, K., «Key-findings of a

preliminary self-report delinquency study in Athens, Greece.», Στο Josine Junger-Tas, Gert-Jan

Terlouw και Malcolm W. Klein (επιμ.), Delinquent Behavior among Young People in the Western

World, Amsterdam: Studies on Crime and Justice: A Series from the Dutch Research and

Documentation Centre, New York: Kugler & Dutch Ministry of Justice,1994.

Stattin, H., Magnusson, D., «The role of early aggressive behavior in the frequency, seriousness, and

types of later crime» Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1989. Τhe American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, « Children And TV Violence», 2002,

www.aacap.org/publications/factsfam/violence.htm

Φακιολά, Ν., & Αρμενάκη ,Α., Παραβατικότητα και επιθετικότητα εφήβων μαθητών, στο έργο

Σταμπίρη, Γ., (επιμ. έκδ.), Ειδικά κοινωνιολογικά ζητήματα, Αθήνα, 1995.

Χατζή, Χ., Χουντουμάδη, Α., Πατεράκη, Λ., «Άσκηση Βίας από Μαθητές προς Μαθητές στο Χώρο

του Δημοτικού Σχολείου», Παιδί και Έφηβος 2:1, Αθήνα.

WHO, Etienne, G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi, Rafael Lozano,

«World report on violence and health», Γενεύη, 2002.

http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/world_report/en/full_en.pdf

WHO, επιμ. : Currie, C., Hurrelmann, K., Settertobulte, W., Smith, R., & Todd, J., «Health and Health

Behaviour among Young People», WHO Policy Series: Health policy for children and adolescents

Issue, International Report 1997/98, 2000, http://www.hbsc.org/downloads/Int_Report_00.pdf

WHO, επιμ. : Currie, C., Roberts C., Morgan, A.,Smith, R., Settertobulte, W., Samdal, O., Barnekow

Rasmussen,V., «Young people’s health in context, Health Behaviour in School-aged Children

(HBSC)», study: international report from the 2001/2002 survey,

http://www.euro.who.int/Document/e82923.pdf

WHO, King A., Wold B., Tudor-Smith C., & Harel Y., «The Health of Youth: A cross-national

survey», WHO Regional Publications, European Series No. 69, 1993/94 International Report ,

1996,http://www.hbsc.org/downloads/HealthofYouth3.pdf