ÑÎÖÈÎËÎÃÈ - nli.gov.mn

ÑÎÖÈÎËÎÃÈ

Óëààíáààòàð õîò2012 îí

Ãàðûí àâëàãà

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”

òºñëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàâ.

Õóóëü Ç¯éí ßàìÕóóëü Ç¯éí ÑàëÁàÐÛí¯éë×ÈëÃÝÝÃ ÑàéÆÐóóëàÕ ÒªÑªë

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ

Çºâëºõ: Äîêòîð,ïðîô.Î.Ìºíõáàò

Áîëîâñðóóëñàí: Ä.Ìºíõòºð(MA) Ì.Áàòáààòàð(MA) Ã.Ò¿ìýííàñò(MA)

Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñºë

ÑÎÖÈÎËÎÃÈÃàðûí àâëàÃà

Çºâëºõ: Äîêòîð, ïðîô. Î.Ìºíõáàò

Áîëîâñðóóëñàí: Ä.Ìºíõòºð (MA) Ì.Áàòáààòàð (MA) Ã.Ò¿ìýííàñò (MA)

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 16.4Öààñíû õýìæýý: Â5Õýâëýñýí òîî: 1200Õýâëýñýí ãàçàð: “ÑÎÄÏÐÅÑÑ” Õýâëýëèéí êîìïàíè

ISBN 978-99962-54-46-8

DDC306.345C-61

3

ÕóóËü ç¯éí ÑóðÃóóËÈéí áàÃø, Îþóòàí íàðò

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ñàëáàðàà øèíý÷ëýõ ñàíàà÷ëàãûã àíõëàí äýìæñýí õàíäèâëàã÷äûí òîîíä Äýëõèéí áàíê ç¿é ¸ñîîð îðäîã áèëýý.

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ 2002-2008 îíóóäàä Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ÷àíàðûã îëîí

óëñûí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëæ, ñàéæðóóëàõ àæëûí ýõëýë òàâèãäñàí þì. Òóõàéëáàë, “Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò”-ûí àíõíû õóâèëáàð, ò¿¿íèé äàãóó 31 õè÷ýýëèéí æèøèã õºòºëáºð, ýäãýýðýýñ 14 õè÷ýýëèéí îþóòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà çýðãèéã áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëòûí àðãà áàðèëûã øèíý÷ëýõýä ÷èãëýñýí àæëóóä õèéãäñýí. Ýäãýýð õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã 2007-2008 îíä ýðõ ç¿é÷ áýëòãýäýã á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäûí õ¿ðòýýë áîëãîñîí.

2009 îíîîñ Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ ýõýëñýí “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä äýýðõ àæëûí ¿ðãýëæëýë áîëîõ îþóòàíä çîðèóëñàí íèéò 20 ãàðóé õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý àæëûã õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýð õ¿íäòýé, òóðøëàãàòàé ýðäýìòýä, áàãø íàð áîëîí èäýâõ, ñàíàà÷ëàãàòàé çàëóó áàãø íàðààñ á¿ðäñýí íèéò 60 îð÷èì õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷Áîëüõîðëîîãèéí Ñàðàíòóÿà

¯ð ä¯íä ×ÈÃËýÑýí ÑóðÃàËòûí ÕªòªËáªð

Áîëîâñðîë ñóäëàà÷èä áîëîí áàãø íàð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõäàà õî¸ð ÿíçûí õàíäëàãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Íýã äýõ íü èë¿¿ óëàìæëàëò õýëáýðèéíõ áºãººä àãóóëãàä ÷èãëýñýí áàðèìòëàëûã äàãàäàã áàéõàä õî¸ð äàõü íü ¿ð ä¿íä àíõààðäàã.

Àãóóëãàä ÷èãëýñýí õàíäëàãààð áîë ñóðãàëòûí àãóóëãûã òóõàéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, îéëãîëò òîäîðõîéëäîã. Õàðèí ¿ð ä¿íä

÷èãëýñýí õàíäëàãà íü ìýäëýãò àíõààðàõààñ ãàäíà ñóðàëöàã÷äûí óð ÷àäâàð, õàíäëàãà ¿íýò ç¿éëñèéí õºãæèëä àíõààðäàã.

1990-ýýä îíîîñ õèéñýí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò íü õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà, àðãà ç¿éã øèíý÷ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäñàí þì. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí “Õóóëü ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ” äýä òºñëèéí áîëîâñðóóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûí øèíýëýã òàë íü:

� Àãóóëãàä ñóóðèëñàí õºòºëáºðººñ àãóóëãà, ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí.

� Çîðèëãî, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîé áîëãîñîí. � Îíîëûí ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõîîñ ãàäíà ìýðãýæëèéí ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ, ¿íýò ç¿éëñèéí òºëºâøèëä íü íºëººëºõ çîðèëãî òàâüñàíä îðøèíî.

Òºñëèéí çºâëºõÓõíààãèéí Òóÿà (Ph.D)

4

ÑÎÖÈÎËÎÃÈÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

Îðîëìààãèéí ÌªíÕáàò

Ñîöèîëîãèéí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð, ÌÓÈÑ-èéí íØÓÑ-èéí Ñîöèîëîãè, íèéãìèéí àæëûí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, ÌÓÈÑ-èéí Ýðäìèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, àçèéí ôèëîñîôèéí õîëáîîíû äýä åðºíõèéëºã÷, “Òðàíñïàðåíñè Èíòåðíýéøíë” Ìîíãîëûí Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í. Ìîíãîëûí Ñîöèîëîã÷äûí õîëáîîíû ãèø¿¿í, Ìîíãîëûí íèéãìèéí àæëûí õîëáîîíû ãèø¿¿í.

Òýðýýð 9 ãàðûí àâëàãà, íýãýí ñýäýâò á¿òýýë, 40 îð÷èì ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, òàíèí ìýäýõ¿éí ºã¿¿ëýë ãàäààä, äîòîîäûí ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë, ñîíèíä õýâëýí íèéòë¿¿ëñýí. Íèéò 50 îð÷èì ¿íäýñíèé õèéãýýä îëîí óëñûí ñóäàëãààíû òºñºëä ã¿éöýòãýã÷, òºñëèéí óäèðäàã÷ààð àæèëëàñàí.

äàøçýâýãèéí ÌªíÕòªð

Ñîöèîëîãèéí óõààíû ìàãèñòð, äîêòîðàíò. ÌÓÈÑ-èéí íØÓÑ-èéí Ñîöèîëîãè-íèéãìèéí àæëûí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø. ÌÓÈÑ-èéí Õàìò îëíû çºâëºëèéí òýðã¿¿í. Ìîíãîëûí ñîöèîëîãè÷äûí õîëáîî, ÌÇÝ-èéí ãèø¿¿í.

Òýðýýð Ñîöèîëîãèéí ãàðûí àâëàãà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé îëîí òîîíû ºã¿¿ëýë, ñóäàëãààíû òàéëàí õýâë¿¿ëñýí. À.Ãèääýíñèéí “Ñîöèîëîãè” (2006) ñóðàõ áè÷ãèéí îð÷óóëàã÷èéí íýã áºãººä ìýðãýæëèéí îëîí ºã¿¿ëýë îð÷óóëæ ñýòã¿¿ëä õýâë¿¿ëæýý. ̄ íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí 30 îð÷èì ñóäàëãààíû òºñºëä çºâëºõ, òºñëèéí óäèðäàã÷, ñóäëàà÷ààð îðîëöñîí.

Ìîíõîîðîéí áàòáààòàð

Ñîöèîëîãèéí óõààíû ìàãèñòð, äîêòîðàíò. ÌÓÈÑ-èéí íØÓÑ-èéí Ñîöèîëîãè-íèéãìèéí àæëûí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø.

Òýðýýð ¿íäýñíèé õýìæýýíèé 30 ãàðóé ñóäàëãààíû àæëûã óäèðäàõ áóþó õàìòðàí ã¿éöýòãýæ, ìýðãýæëèéí îëîí òîîíû íîì ñóðàõ áè÷ãèéã õàìòðàí îð÷óóëæ, ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë¿¿äýä 10 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë õýâë¿¿ëæýý.

Ãýëýíõ¿¿ãèéí ò¯ÌýííàÑò

Ñîöèîëîãèéí óõààíû ìàãèñòð, äîêòîðàíò. ÌÓÈÑ-èéí íØÓÑ-èéí Ñîöèîëîãè-íèéãìèéí àæëûí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø, íèéãìèéí àæëûí áàãø ñóðãàã÷äûí õîëáîîíû òýðã¿¿í, Ìîíãîëûí ñîöèîëîãè÷äûí õîëáîîíû ãèø¿¿í.

Òýðýýð “Íèéãìèéí àæëûí ò¿¿õ” íîì, 20 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë, ñóäàëãààíû òàéëàí, õàìòûí á¿òýýë õýâë¿¿ëñýí.

5

àÃóóËÃà

íýÃä¯Ãýýð ÕýÑýÃ “ÑÎÖÈÎËÎÃÈ” ÕÈ×ýýËÈéí òÎäÎðÕÎéËÎËò ........................ 6

ÕÎ¨ðäóÃààð ÕýÑýÃ ÑÎÖÈÎËÎÃÈ ÕÈ×ýýËÈéí àÃóóËÃà .......................................... 9

Á¯ËÝÃ-I. Óäèðòãàë ...........................................................................9

Á¯ËÝÃ-II. Ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæèë ..........................................20

Á¯ËÝÃ-III. Íèéãýì, ò¿¿íèé àíãèëëóóä ............................................29

Á¯ËÝÃ-IV. Ñî¸ë áà íèéãýìøèë .......................................................34

Á¯ËÝÃ-V. Áîäãàëü áà á¿ëýã .............................................................52

Á¯ËÝÃ-VI. Íèéãìèéí ÿëãàðàë, äàâõðààæèë ....................................60

Á¯ËÝÃ-YII. Íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä ...............................................69

Á¯ËÝÃ-YIII. Ñîöèàëü äýã ¸ñ õèéãýýä ãàæ ¿çýãäýë ...........................121

Á¯ËÝÃ-IX. Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà: Õºòºëáºð áà àðãóóä .................143

6


íýÃä¯Ãýýð ÕýÑýÃ

“ÑÎÖÈÎËÎÃÈ” ÕÈ×ýýËÈéí òÎäÎðÕÎéËÎËò

1.1 Õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà

Õè÷ýýëèéí íýð: ÑîöèîëîãèÈíäåêñ: SocÊðåäèò öàã: 2 êðíèéò öàã: 48 (ëåêö-32, ñåìèíàð-16)Ñåìåñòð: 1-ð êóðñûí õàâðûí óëèðàëäÕè÷ýýëèéí çàëãàìæ õîëáîî: Ýðõç¿éí ñîöèîëîãè

1.2 Ñîöèîëîãèéí õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà

Èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã ñóäëàõ íü àðä÷èëàë õºãæèæ, àðä÷èëëûí ñî¸ë øèíýýð òºëºâøèæ, íèéãìèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýë àñàð õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áóé Ìîíãîëûí íèéãìèéí õóâüä íýí ÷óõàë þì. Àëü ÷ òîòàëèòàð íèéãýìä ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí á¿ðýí óòãààðàà õºãæèæ, òàðõàæ áàéãààã¿é. Ó÷èð íü ñîöèîëîãè òîäîðõîé íèéãìèéí òàëààðõ õèéñâýð áóñ, áîäèò áàðèìò ñýëò õèéãýýä ø¿¿ìæëýëò øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàæ áàéäàã.

Õóóëü÷ ìýðãýæèë íü íèéãìèéí îëîí òàëò õàðèëöàà, óÿëäàà õîëáîîíû òºâä îðøèæ áóé õ¿íòýé í¿¿ð òóëæ, ò¿¿íèé çàí ¿éë, ¿éëäýëä íºëººëæ, ó÷èð øàëòãààíæóóëæ áàéãàà ñîöèàëü õ¿÷èí ç¿éëñèéã îéëãîí ìýääýã áàéõûã øààðäàíà. ¯¿íä ñîöèîëîãèéí áîëîâñðîë, ñî¸ë ÷óõàë íºëººòýé þì. Õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí àìüäðàëûã áîëîìæòîé áîëãîæ, ñîöèàëü îð÷íû õýâèéí îðøèí òîãòíîõ íºõöºëèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, çîõèöóóëàëò íü ÷óõàìõ¿¿ èðãýäèéí ¿íýëýìæ, èòãýë ¿íýìøèë, ñî¸ëîîñ èõýýõýí õàìààðäàã áºãººä òèéì ÷ ó÷ðààñ ñîöèîëîãèéã õóóëèéí ñàëáàðûí îþóòíóóä, çºâõºí ìýäëýãèéí àêàäåìèê ñàëáàð óõààí ãýäýã ¿¿äíýýñ òºäèéã¿é ìºí íèéãýì äýõ ñýòãýëãýý, èòãýë ¿íýìøèë, çàí õàíäëàãûí îëîí òàëò ñî¸ëä ñóðãàõ íýãýí õýðýãñýë ãýäýã òàëààñ ñóäëàõ íü ÷óõàë þì.

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà õè÷ýýëèéí õýðýãöýý øààðäëàãà íü äýýðõ õ¿÷èí ç¿éëñýýð òàéëáàðëàãäàíà.

1.3 Õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëò

à. Ìýäëýãèéí õóâüä � Ñîöèîëîãèéí ñýòãýëãýýíèé ¿¿ñýë, õºãæëèéí ¿íäñýí ¿å øàò, îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàëòàé òàíèëöàõ

� Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ñóóðü îéëãîëòóóä, íèéãìèéí ¿íäñýí á¿ðä¿¿ëáýð¿¿äèéí òàëààð ìýäëýã ýçýìøèõ

7

á.×àäâàðûí õóâüä � Íèéãìèéí ¿çýãäë¿¿äèéã îþóòàí ººðèéíõºº õóâèéí ìýäëýã, òóðøëàãàäàà òóëãóóðëàí àâ÷ ¿çýõèéí çýðýãöýýãýýð, ñîöèîëîãèéí ¿çýë îéëãîëò, óõàãäàõóóíû ò¿âøèíä îéëãîæ, òàéëáàðëàë õèéæ ñóðàõ

Â. Õàíäëàãûí õóâüä � Íèéãìèéí áîëîí ýðõ ç¿éí ¿çýãäýë ¿éë ÿâöûã íèéãýì ñî¸ëûí ýõ îð÷èíä íü òîãòîëöîîíû ¿¿äíýýñ çàäëàí øèíæëýõ, òàéëáàðëàõ õàíäëàãà òºëºâøèõ

� Õóâü õ¿íèéõýý õóâüä îþóòàí õ¿í, íèéãìèéí ¿çýãäë¿¿ä, õ¿ì¿¿ñèéí ñîöèàëü àìüäðàëûí îëîí òàëò áàéäëûí óã ÷àíàðûí òàëààð çîõèõ òºñººëºëòýé áîëæ, ñî¸ëûí ¿ë òýâ÷èõ áîëîí ÿëãàâàðëàõ ¿çë¿¿äýýñ àíãèä, õ¿ëýýö çºâøèëöººíèéã ýðõýìëýñýí çàí õàíäëàãûã ýçýìøèõ

1.4 “Ñîöèîëîãè” õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº

¹Õè÷ýýëèéí

àãóóëãàÑýäâèéí íýðñ Öàã

Õè÷ýýëèéí õýëáýð

1 óäèðòãàë

Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, ñóäëàõ ç¿éë. Íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààí, ÿëàíãóÿà ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààí òàé õîëáîãäîõ íü

2 Ëåêö

Ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýý, ò¿¿íèé îíöëîã (Ý.Äþðêõàéìûí “àìèà õîðëîëò”-ûí øèí æèë ãýýíèé æèøýýí äýýð)

2 Ñåìèíàð

2Ñîöèîëîãèéí

îíîëûí õºãæèë

Ñîíãîäîã õèéãýýä îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæëèéí ¿å øàò, ïàðàäèãì

4 Ëåêö

3íèéãýì, ò¿¿íèé

àíãèëëóóäÍèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëóóä 2 Ëåêö

4 Ñî¸ë áà íèéãýìøèë

Ñî¸ëûí òóõàé îéëãîëò, Ñî¸ëûí õýë-áýð¿¿ä, íèéãìèéí õýâ ìàÿãóóä äàõü ñî¸ëûí õýë áýð¿¿ä

2 Ëåêö

Ãýìò õýðãèéí ¿íýëýìæ ñî¸ëûí ÿëãààíààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºõ íü (Í.Ñìåëçåð) 2 Ñåìèíàð

Íèéãýìøèë, ò¿¿íèé ¿íäñýí ¿å øàòóóä: Ôðîéä, Æ.Ã.Ìèèä, Æ.Ïèàæå, Ì.Äîíàëäñîí

2 Ëåêö

Áèå õ¿íèé ñîöèàëü øèíæ: àìüäðàëûí çîðèëãî, ¿íýò ç¿éë, ñòàòóñ, ¿¿ðýã 2 Ñåìèíàð

8


5 áîäãàëü áà á¿ëýã

Áîäãàëü õ¿í áà á¿ëãèéí òóõàé ñóóðü îéëãîëòóóä Õ¿íèé òóõàé ¿çýë, îíîëóóä 2 Ëåêö

Ýðõ ç¿éí îð÷èí äàõü áèå õ¿í áà á¿ëãèéí õàðèëöàà, ò¿¿íèé îíöëîã 2 Ñåìèíàð

6íèéãìèéí ÿëãàðàë,

äàâõðààæèë

Äàâõðààæëûí òîãòîëöîî, îð÷èí ¿åèéí äàâõðààæëûí îíîëóóä: Ê.Ìàðêñ, Ì.Âåáåð, Â.Ïàðüåòî, Ò.Ïàðñîíñ, Ï.Ñîðîêèí, Ý.Î.Ðàéò, Ô.Ïàðêèí Äàâõðààæëûí øàë ãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

2 Ëåêö

Ñîöèàëü ìîáèëü õºäºëãººí, Òýãø áóñ áàéäàë áà ÿäóóðàë 2 Ñåìèíàð

7 íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä

Ãýð á¿ë áà áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî 4 Ëåêö

Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

2 Ñåìèíàð

Çàñàãëàë óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, ýäèéí çàñàã, øàøíû èíñòèò¿ö

4 Ëåêö

Çàñàãëàë, ýðõ ìýäëèéí õýâ ìàÿãóóä, (Ì.Âåáåðèéí ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíä òóëãóóð ëàí õýëýëöýõ)

2 Ñåìèíàð

8Ñîöèàëü äýã ¸ñ õèéãýýä ãàæ ¿çýãäýë

Íèéãìèéí õýì õýìæýý, ¿íýò ç¿éë, íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäýë, ò¿¿íèé õýëáýð¿¿ä 2 Ëåêö

Ãýìò õýðýã áà ÿë øèéòãýë, ãàâüÿà áà øàãíàë (Ï.Ñîðîêèíû ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýí äýýð õýëýëöýõ)

2 Ñåìèíàð

9 Ñóäàëãààíû àðãóóä

Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû õºòºëáºð 2 Ëåêö

Òîîí ñóäàëãààíû àðãóóä 2 Ëåêö

×àíàðûí ñóäàëãààíû àðãóóä 2 Ëåêö

á¿ãä Ëåêö-32, Ñåìèíàð-16 48

9

ÕÎ¨ðäóÃààð ÕýÑýÃ.

ÑÎÖÈÎËÎÃÈ ÕÈ×ýýËÈéí àÃóóËÃà (ËÅÊÖ-32 öàã, ÑÅÌÈíàð-16 öàã)

á¯ËýÃ-I. óäèðòãàë

Õè÷ýýëèéí íýð

Ñýäâèéí íýð ÖàãÕè÷ýýëèéí

õýëáýð

óäèðòãàë

Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, ñóäëàõ ç¿éë. Íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààí, ÿëàíãóÿà ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîãäîõ íü

2 Ëåêö

Ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýý, ò¿¿íèé îíöëîã (Ý.Äþðêõàéìûí “àìèà õîðëîëò”-ûí øèíæèë-ãýýíèé æèøýýí äýýð)

2 Ñåìèíàð

Ñýäýâ - 1: Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, ñóäëàõ ç¿éë. íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààí, ÿëàíãóÿà ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîãäîõ íü (ëåêö-2 öàã)

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã ¿¿ñýõýä õ¿ðãýñýí íºëººëë¿¿ä, íèéãìèéã ñóäëàõ ñîöèîëîãèéí õàíäëàãûí îíöëîã, ñîöèîëîãèéí ìýäëýãèéã ýçýìøèõèéí òàíèí ìýäýõ¿éí áà ïðàêòèê ºãººæ, ìºí íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîãäîõ áàéäàë çýðãèéí òàëààð àíõíû ñóóðü îéëãîëòòîé áîëíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ñîöèàëü ôèçèê � Ñîöèîëîãè � Ïîçèòèâèçì � “Ñîöèàë” õýìýýõ íýð òîìü¸î � Ñîöèàë áàðèìò ñýëò (fact) � Ìàêðî áà ìèêðî ñîöèîëîãè � Á¿òýö áà ¿éëäýë

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Ñîöèîëîãè ¿¿ñýõýä íºëººëñºí íèéãýì, óëñ òºð, òàíèí ìýäýõ¿éí íºõöºë¿¿ä

� Î.Êîíò áà “ñîöèîëîãè”-èéí ¿¿ñýë. Ñîöèîëîãè áà áàéãàëèéí øèíæ-ëýõ óõààíû àðãà

� Ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éë áà “Ñîöèàë áàðèìò ñýëò”-èéí ñîöèî-ëîãèéí òàéëáàðëàë

10


� Ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé ò¿âøèí: ìàêðî áà ìèêðî ñîöèî ëîãèéí ñóäëàõ ç¿éë

� Ñîöèîëîãè íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààíóóäòàé (ò¿¿õ, ñîöèàë àíòðîïîëîãè, óëñ òºð ñóäëàë, ñýòãýëç¿é, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿é) õîëáîãäîõ íü

� Ýðõç¿é íîðìàòèâ (õýì õýìæýýò), õàðèí ñîöèîëîãè íîðìàòèâ áóñ øèíæëýõ óõààí áîëîõ íü

Ñîöèîëîãè ¿¿ñýõýä íºëººëñºí íèéãýì, óëñ òºð, òàíèí ìýäýõ¿éí íºõöºë¿¿ä

Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñëèéã XVIII çóóíû õî¸ð äàõü õàãàñààñ Áàðóóí Åâðîïò ýõýëñýí ¿éë ÿâö áîëîõ îð÷èí ¿åèéí íèéãýìòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé õýìýýí îëîí ñóäëàà÷èä ¿çäýã. (Ritzer, 1996: 6) Ñîöèîëîãè ¿¿ñýõýä íºëººëñºí ãýãääýã ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñèéã äàðààõ áàéäëààð òîéìëîí õàðóóëæ áîëíî.

• Íèéãìèéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë: Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëÀæ ¿éëäâýðæèëò, õîòæèëò, ò¿øìýë ¸ñíû õºãæèë çýðãèéã ñ¿¿ëèéí 400

ãàðóé æèëèéí òóðøèä äýëõèé åðòºíöèéã õóâüñãàí ººð÷ëºõºä îíöãîé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí ¿éë ÿâöóóä õýìýýí áàðóóíû íèéãýì ñóäëàà÷èä ¿íäñýíäýý ñàíàë íýãòýé òýìäýãëýñýí áàéäàã. (Stein, 1978: 445)

¯¿íýýñ àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàë íü ñîöèîëîãè ¿¿ñýõýä õ¿ðãýñýí ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýãýýð ÿìàãò òîîöîãääîã. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí îãöîì, îíöãîé ºñºëò õýìýýí òîâ÷õîí èëýðõèéëæ áîëîõ àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûí íºëººãººð ºðíºäèéí íèéãýìä õîòæèëò óðüä ºìíº áàéãààã¿éãýýð ÷àíàðûí ººð ºíãº òºðõòýé áîëñîí. Õ¿í àìûí íÿãòðàë èõñýæ, ñî¸ëûí ìàø îëîí òºðëèéí ýëåìåíò íýã äîð çýðýãöýí îðøèõ íü íèéãìèéí õýâèéí íºõöºëä òîîöîãäîõîîñ ººð àðãàã¿é íèéãìèéí òèéì øèíý òºëºâ áàéäàë ¿¿ñýæ ýõýëñýí áàéíà.

¯¿íèéã ñîöèîëîãèéí õýëýýð èëýðõèéëáýë, íèéãýì íýã òºðºëò áàéäëààñ îëîí òºðºëò áàéäàë ðóó øèëæèí îðæýý.

• Óëñ òºðèéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë: Ôðàíöûí õºðºíãºòíèé õóâüñãàëÝíý õóâüñãàëûí ãîë ¿ð ä¿í íü çàñàãëàëûí ìîíàðõ ¸ñûã õàëæ á¿ãä

íàéðàìäàõ çàñàãëàëûí ýõèéã òàâüñàí ÿâäàë þì. Ýðõ ÷ºëºº, òýãø ýðõ, øóäàðãà ¸ñ õýìýýõ óðèàã òóíõàãëàñàí ÷óõàì ýíý õóâüñãàëûí ÷ºëººëºõ ¿çýë ñàíààíû íºëººãººð íèéãìèéí îþóí ñàíàà èë¿¿ èðãýíëýãæèæ, øèíæëýõ óõààíû ñýòãýëãýýíä ÷ øèíèéã ýðýëõèéëýõ èë¿¿ òààòàé íºõöºë áèé áîëñîí áàéíà.

• Îþóí ñàíàà, òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿÷èí ç¿éë: áàéãàëü øèíæëýë äýõ îëîëòóóä, ïîçèòèâèçì áà íèéãìèéã õèéñâýð áóñ òîäîðõîé áàéäëààð ñóäëàõ õýðýãöýý ¿¿ññýí ÿâäàëÄýýð ºã¿¿ëñýí íèéãýì, óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéí ä¿íä íèéãìèéí

áîäèò áàéäàë èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ, óðüä ºìíºõ (óëàìæëàëò) íèéãýìòýé

11

õàðüöóóëàõûí àðãàã¿é áîëñîí òºäèéã¿é íèéãìèéí ñóäàëãààíû õóó÷èí àðãà áàðèë ÷ øèíý íºõöºëä õàíãàëòòàé áóñ áîëîõ íü èëò ìýäðýãäýõ áîëæýý. Íèéãìèéã äàí ãàíö ôèëîñîôèéí õèéñâýð îéëãîëòóóäààð áîëîí øàøíû íîìëîëîîð ñóäàëæ, òàéëáàðëàõûã îðîëäîæ àñàí øèíæëýõ óõààíû õóó÷èí õàíäëàãûã õàëàõ ¸ñòîé õýìýýí ñîöèîëîãèéí ¿íäýñëýã÷äèéí íýã Î.Êîíò ¿çýæ áàéâ. ¯¿íä áàéãàëèéí øèíæëýëèéí àðãóóä, ïîçèòèâèçìèéí çàð÷ìóóä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéëàà.

Î.Êîíò áà “ñîöèîëîãè”-èéí ¿¿ñýë

• Êîíò áà ñîöèîëîãèÑîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû íýðèéäñýí ýöýã õýìýýí äèéëýíõäýý õ¿ëýýí

çºâøººðºãääºã Ôðàíöûí ñýòãýã÷ Îãþñò Êîíò (1798-1857)-ûí àíõààðëûí òºâä íèéãìèéã õýðõýí çàñàæ ñàéæðóóëàõ òóõàé àñóóäàë áàéæýý. Õýðâýý íèéãìýý óðàãø àõèóëúÿ ãýâýýñ ñîöèàë çàí ¿éëèéã øèíæëýõ óõààí÷ààð ñóäëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéñàí áºãººä àíõ óäàà òýðýýð “sociology” õýìýýõ ëàòèí, ãðåê ¿ãñèéí íèéëáýð íýð òîìü¸îã ººðèéí ¿¿ñãýõýýð îðîëäîæ áóé íèéãìèéã ñóäëàõ øèíý øèíæëýõ óõààíû íýð áîëãîí õýðýãëýñýí áàéíà. Ò¿¿íèé 1838 îíä õýâë¿¿ëñýí Ïîçèòèâ ôèëîñîôèéí êóðñ õýìýýõ á¿òýýëä ýíý òóõàé àíõ òîäîðõîéëîãäñîí áàéäàã ÷ 1820-èîä îíóóäàä íýãýí íºõºðòºº áè÷ñýí çàõèäàëäàà ýíý íýð òîìü¸îã õýðýãëýæ áàéñàí íü õàðàãääàã. Î.Êîíò ýíýõ¿¿ øèíæëýõ óõààíàà ýõëýýä ñîöèàë ôèçèê õýìýýí íýðèéäýæ áàéñàí ÷ ò¿¿íèéã ºìíº íü Áåëüãèéí íýãýí íèéãìèéí ñòàòèñòèê÷ õýðýãëýñíèéã ìýäýýä áîëüñîí áàéíà. (Coser, 1971: 3) Ò¿¿íèéõýýð ñîöèîëîãè íü íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéí ÿâöàä õ¿íèé îþóí ñàíàà, çàí ñóðòàõóóí õýðõýí ººð÷ëºãäºõèéã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì.

• Êîíò áà ïîçèòèâèçì“Òýðýýð ñîöèàë çàí ¿éëèéã ñóäëàõàä øèíæëýõ óõààíû àæèãëàëòûã

õýðýãëýõèéã õ¿ñýæ áàéñàí áºãººä ¿¿íèéãýý ïîçèòèâèçì õýìýýí íýðëýæýý. Êîíò íü ñîöèîëîãè áîë áèäíèé “ïîçèòèâ” ãýæ íýðëýæ áîëîõ òýðõ¿¿ ìýäëýãò òóëãóóðëàñàí øèíæëýõ óõààí áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéëàà.” (Shepard and Greene, 2001:14)

• Êîíò áà ñîöèîëîãèéí àðãóóäÝíýõ¿¿ øèíý øèíæëýõ óõààíûõàà íèéãìèéã ñóäëàõ àðãóóäûã ìºí ãàðãàæ

èðñýí áàéíà. ¯¿íä: àæèãëàëò, òóðøèëò, õàðüöóóëàëò áà ò¿¿õýí õàíäëàãà¯¿íýýýñ ýõíèé õî¸ð íü áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû àðãóóä áºãººä

ñ¿¿ëèéí õî¸ðûã íü ººðºº ãàðãàæ òàâüñàí áàéíà.

• Êîíò áà ñîöèàë ñòàòèê, ñîöèàë äèíàìèêÎ. Êîíò íü, íèéãìèéí òîãòâîðòîé áàéäàë áà ýìõ æóðìûí ñóäàëãàà

áîëîõ ñîöèàë ñòàòèê áîëîí íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãàà áîëîõ ñîöèàë äèíàìèê õî¸ðûã çààãëàí ÿëãàæ ºã÷ýý. Íèéãìèéí òîãòâîðò áàéäàë õèéãýýä íèéãìèéí ººð÷ëºëò õóâèðëûí õîîðîíäîõ ýíýõ¿¿ çààã ÿëãààíû àñóóäàë íü îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí àíõààðëûí òºâä ÷ áàéñààð áàéíà.

12


Ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éë áà “Ñîöèàë áàðèìò ñýëò”-èéí ñîöèîëîãèéí òàéëáàðëàë

• Ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëÑîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëèéã òîãòñîí ãàíöõàí ºã¿¿ëáýðýýð èëýðõèéëýõ

áîëîìæã¿é þì. Ýíý íü ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí ò¿¿õ õèéãýýä îíîë, ïàðàäèãìûí ÿëãàà, ò¿¿í÷ëýí óëñ îðîí, á¿ñ íóòãèéí ÿëãààíààñ ÷ õ¿ðòýë õàìààðàí ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëîãäñîí áàéõ íü ýëáýã. Ñóðàõ áè÷ã¿¿äýä íèéãìèéã á¿õýëä íü ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí ãýõýýñ àâàõóóëààä õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëûã ñóäàëíà ãýõ õ¿ðòýë îëîí òàëòàéãààð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíóóäûã ñóäëàõ ç¿éëýýð íü ãýõýýñýý èë¿¿òýé íèéãìèéã ñóäëàõ àðãà õàíäëàãààð íü ÿëãàõ íü ç¿éòýé ãýñýí ¿çýë ÷ ÿðèãääàã. (Bilton, 1986: 1)

Ãýñýí õýäèé ÷ ñîöèîëîãè áîë ýöýñòýý ñîöèàë á¿òöèéã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì ãýæ òîéìëîí ¿çýæ áîëíî. (Shepard and Greene, 2001: 6)

Ñîöèàë á¿òýö: íèéãìèéí õàðèëöààíä îðæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí çàãâàð÷ëàãäñàí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë.

• Ñîöèàë áàðèìò ñýëò áà ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé îíöëîãÑîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé îíöëîã õèéãýýä áèå äààñàí àêàäåìèê

ñàëáàð øèíæëýõ óõààí áîëîí õºãæñºí ò¿¿õ íü ôðàíöûí ñîöèîëîãè÷ Ý. Äþðêõàéìûí íýðòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì. Ýõýí ¿åèéí ñîöèîëîãè÷èä ñîöèîëîãèéã øèíæëýõ óõààí÷ áàéëãàõ òàë äýýð èõ àíõààðàë òàâüæ áàéñàí ÷ õýðýã äýýðýý Ý.Äþðêõàéì òýðã¿¿òýé õîæìûí ñîöèîëîãè÷èä ýíý àæëûã ã¿éöýëä¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý íü õèé òºñººëëèéã àæèãëàëòààð îðëóóëàõ áîëîí ºãºãäºë öóãëóóëàõ, àíãèëàõ, ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí îíîëóóäûã øàëãàõàä ºãºãäëèéã àøèãëàõ çýðýã àðãóóäûã áîëîâñðóóëñàíòàé õîëáîîòîé þì. Ý.Äþðêõàéì ýíýõ¿¿ ñîöèîëîãè÷äûí õàìãèéí ãîë òºëººëºã÷ áàéñàí áºãººä òýðýýð ñòàòèñòèê òåõíèê¿¿äèéí õýðýãëýýã àíõ óäàà àìèà õîðëîëòûí òàëààðõ ººðèéí ñóóðü ñóäàëãààíäàà íýâòð¿¿ëñýí õ¿í þì.

Òýðýýð àìèà õîðëîëò íü äàí ãàíö õóâü ¿éëäëýýñ èë¿¿ ç¿éëñèéã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã áºãººä àìèà õîðëîëòûí ò¿âøèí íü á¿ëãèéí øèíæ¿¿äýýñ õàìààðàí õýëáýëçýæ áàéäãèéã ñóäàëãààãààðàà íîòëîí õàðóóëæýý. (Bilton, 1986: 610) Ý.Äþðêõàéì õ¿íèé ñîöèàë çàí ¿éë íü ñýòãýëç¿éí õ¿÷èí ç¿éëýýñ èë¿¿òýé ñîöèàë õ¿÷èí ç¿éëýýð òàéëáàðëàãäàõ ¸ñòîé ãýäãèéã ¿ç¿¿ëñýí. Ñîöèàë áàðèìò ñýëò áîë õóâü áîäãàëèàñ àíãèä îðøèæ, ò¿¿íèéã õÿçãààðëàæ, ýðãýýä ò¿¿íä øàõàëò ¿ç¿¿ëæ áàéäàã øèíæ¿¿äèéã ººðòºº àãóóëàõ áºãººä íýã ñîöèàë áàðèìò ñýëò íü ººð íýã ñîöèàë áàðèìò ñýëòýýð òàéëáàðëàãäàõ ¸ñòîé ãýäýã íü ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé òàëààð áàðèìòàëæ àñàí ò¿¿íèé ¿íäñýí áàðèìòëàë áàéñàí áàéíà.

Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä, ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé òºâ íü õóâü õ¿íèé ò¿âøèíä áóñ õàðèí ÿìàãò á¿ëãèéí ò¿âøèíä áàéäàã îíöëîãòîé. (Shepard and Greene, 2001: 6)

13

Ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé ò¿âøèí: ìàêðî áà ìèêðî ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éë

• Ìàêðî áà ìèêðî ñîöèîëîãèÌàêðî ñîöèîëîãè íü òîìîîõîí á¿òö¿¿ä, õîîðîíäîî õîëáîî á¿õèé ñîöèàë

èíñòèò¿ö¿¿ä, íèéãìèéí àìüäðàëûí ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé áîëîîä ò¿¿õýí ¿éë ÿâöóóäûã ñóäàëäàã áîë ìèêðî ñîöèîëîãè íü ¿éëäýë, õàðèëöàí ¿éë÷ëýë áîëîí óòãà ó÷ðûí åðòºíöèéí á¿ðýëäýëòèéã èë¿¿ ñîíèðõäîã. Ãîë÷ëîí áýëãýäëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí îíîë, ñîëèëöîîíû îíîë áà ýòíîìåòîäîëîãè çýðýã íü ìèêðî ñîöèîëîãèéí æèøýýíä äóðüäàãääàã áîë ìàðêñèçì, ôóíêöèîíàëèçì, ñèñòåìèéí îíîëóóäûã ìàêðî ñîöèîëîãèä õàìðóóëäàã áàéíà. (Marshall, 1998: 466)

Òýìäýãëýõ ç¿éë ãýâýë, äýýðõ ÿëãàà íü çàðèìäàà òåõíèê øèíæòýé áºãººä ¿¿íèéã õýò òóéëøðóóëàí, á¿ãäýä õàìðóóëàí õýðýãëýõèéã îðîëäîõ íü òèéì ÷ ºãººæòýé áóñ ãýäãèéã àíõààðàõàä èë¿¿äýõã¿é.

• Ñîöèîëîãè íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîãäîõ íü. Ýðõç¿é íîðìàòèâ (õýì õýìæýýò), õàðèí ñîöèîëîãè íîðìàòèâ áóñ øèíæëýõ óõààí áîëîõ íü Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíóóä íü õýäèéãýýð ººð ººðèéí ò¿¿õòýé, ñóäëàõ

ç¿éë, àðãà áàðèëûí ÿëãààòàé ñàëáàðóóä ÷ ãýñýí á¿ãä õ¿íèé íèéãýì õýìýýõ íýã òàëáàðò àæèëëàäàã ó÷ðààñ õîîðîíäîî ñàëøã¿é õîëáîîòîé íü òîäîðõîé. Ýíýõ¿¿ õîëáîî áîëîîä ÿëãààã “Ãýð á¿ë”-èéí ñýäâýýð æèøýýëýí äàðààõ õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî.

¹íèéãìèéí

øèíæëýõ óõààíÑóäëàõ ç¿éëñèéí æèøýý

1 Ñîöèîëîãè Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òîî õýìæýý áîëîîä ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèë ýðõëýëò õî¸ðûí õîîðîíäûí õàìààðàë

2 Àíòðîïîëîãè Áè÷èã ¿ñýãã¿é íèéãýì äýõ ãýð á¿ëèéí õýâ øèíæ

3 Ñýòãýë ñóäëàë Ñýòãýë ñàíààíû áàéäàëä òºðºëòèéí ¿éë ÿâöûí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë

4 Ýäèéí çàñàã Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí æèëèéí îðëîãûí ò¿âøèí

5 Óëñ òºð ñóäëàë Òóõàéí ãýð á¿ëèéí íèéãìèéí àíãè äàâõàðãûí õàðüÿàëàë áà ñîíãóóëüä ñàíàë ºãºõ áàéäàë

6 Ò¿¿õ Êîëîíè÷ëîãäñîí íèéãýì äýõ ãýð á¿ëèéí õýâ øèíæ

Ñîöèîëîãè íîðìàòèâ áóñ øèíæëýõ óõààí áîë ýðõ ç¿é íü íîðìàòèâ øèíæëýõ óõààí þì. Ýíý áàéäàë íü òóñ øèíæëýõ óõààíóóäûí òºâëºðºí ñóäàëäàã íèéãìèéí àìüäðàëûí òýðõ¿¿ ¿çýãäë¿¿äèéíõ íü îíöëîãîîñ õàìààð÷ áàéãàà áîëíî.

14


1. Ñîöèîëîãèéí ¿¿ñëèéã ÷óõàì ÿàãààä Î.Êîíòòîé õîëáîí ¿çäýã âý?2. Î.Êîíò ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éë, îíöëîãèéí òàëààð þó ãýæ ¿çýæ

áàéñàí áý?3. Ñîöèîëîãèéí àíõíû îíîëóóäûí íèéãìèéã ñóäëàõ àðãà çàãâàð

íü ÿàãààä ôèëîñîôè çýðýã õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààíûõòàé áóñ õàðèí áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíûõòàé èë¿¿ îéð áàéñàí áý?

4. Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûã ñîöèîëîãè ¿¿ñýõýä íºëººëñºí íèéãìèéí øàëòãààíû íýãýíä òîîöäãèéí ó÷èð?

5. Ý.Äþðêõàéì “ñîöèàë áàðèìò ñýëòèéã ýä ç¿éë ìýò àâ÷ ¿çýæ, ñóäëàõ ¸ñòîé” ãýñíèé ó÷ðûã ñîöèîëîãèéí îíöëîãòîé õîëáîí òàéëáàðëàíà óó?

6. Ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé ¿íäñýí îíöëîãèéã ýðõç¿éí øèíæëýõ óõààíòàé õàðüöóóëàí òàéëáàðëàíà óó

7. Ñîöèîëîãè áà ýðõç¿éí øèíæëýõ óõààíû õîîðîíäûí ¿íäñýí ÿëãàà þóíä îðøèõ âý?

Õÿíàëòûí àñóóëòóóä:

1. Ritzer, G. (1996) Sociological Theory. New York: The McGraw-Hill Companies, Inc.

2. Stein, M. (1978) “The Value of Community Studies” in Modern Sociology Introductory. Reading. (Ed) Peter Worsley. Penguin Books

3. Coser, L.A. (1971) Masters of Sociological Thought. New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc.

4. Bilton, T. (1986) Introductory Sociology. London: Macmillan.5. Shepard, J.M., Greene, R.W. (2001) Sociology and You. Illinois:

NTC. 6. Marshall, G. A (1998) Dictionary of Sociology. Oxford University

Press

Ýõ ñóðâàëæ:

1. Ãèääåíñ, À. (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ. 2. Ñìåëçåð, Í. (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ. 3. Ìºíõáàò, Î. (2008) Ñîöèîëîãèéí îíîë.ÓÁ. Àäìîí4. Ãëàçûðèí, Â.À. (Ðåä.) (2003). Õóóëü ç¿éí ñîöèîëîãè. ÓÁ. 5. Ñîöèîëîãè ñýòã¿¿ë. ¹1-6, ÌÓÈÑ, Ñîöèîëîãèéí òýíõèì. 2001-

2005 6. Schaefer, R. T. (1989) Sociology. New York: McGraw-Hill, Inc.

Óíøèõ ìàòåðèàë:

15

Ñýäýâ - 2: Ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýý, ò¿¿íèé îíöëîã (ý.äþðêõàéìûí “àìèà õîðëîëò”-ûí øèíæèëãýýíèé æèøýýí äýýð ÿðèëöàõ)

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Àìèà õîðëîõ ¿çýãäýëä íýðò ñîöèîëîãè÷ Ý.Äþðêõàéìûí õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàí õýëýëöýæ, íèéãìèéí îëîí ÿíçûí ¿çýãäëèéã àâ÷ ¿çýõ ñîöèîëîãèéí àðãà, õàíäëàãûí óã ÷àíàð, îíöëîãèéã òîäðóóëàí îéëãîõ, ìºí íèéãìèéí òîäîðõîé áàðèìò ñýëòèéã ñîöèîëîãèéí îíîëûí ¿¿äíýýñ õýðõýí òàéëáàðëàñíûã æèøýýí äýýð õàðóóëàõ

Æè÷: (Õè÷ýýëèéí ýõýíä îþóòíóóä, õ¿ì¿¿ñèéã àìèà õîðëîõîä õ¿ðãýäýã ãýæ áîäîæ áóé øàëòãààíóóäûã äýâòýðòýý áè÷èæ, ýíý òàëààð íü òîâ÷õîí õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëæ áîëíî)

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ãàæ ¿çýãäýë � Íèéãìèéí àíîìè áàéäàë � Àìèà õîðëîõóé � Ýãîèñò àìèà õîðëîëò � Àëüòðóèñò àìèà õîðëîëò � Àíîìè àìèà õîðëîëò � Ýâ íýãäýë � Ñîöèàë áàðèìò ñýëò

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Àìèà õîðëîõ ¿çýãäëèéã ïñèõîëîãèéí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ áàéñàí íü � Àìèà õîðëîëòûí òºðë¿¿ä: Ýãîèñò, àëüòðóèñò, àíîìè àìèà õîðëîëòûí øàëòãààí áà îíöëîã

� Ý. Äþðêõàéì àìèà õîðëîõ ¿çýãäëèéí òºðë¿¿äèéã íèéãìèéí ñîöèàë ýâ íýãäýë áà á¿òöèéí îíöëîãòîé õîëáîí òàéëáàðëàñàí íü

� Á¿ëãèéí ñîöèàë ýâ íýãäýë õýò èõ áà õýòýðõèé ñóë áàéõ ¿åä àìèà õîðëîëò èõýñäýã áîëîõ íü

� Ý. Äþðêõàéì àìèà õîðëîõóéã òóõàéí õóâü õ¿íèé ñýòãýëç¿éí îíöëîã þì óó àëü ýñõ¿ë òîäîðõîé íýã àãøíû ñýòãýëèéí áàéäëààð áóñ õàðèí íàñ, õ¿éñ, àæèë, ìýðãýæèë, èòãýë ¿íýìøèë, ãýðëýëò, îðëîãî ãýõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýòýé íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí äýâñãýð äýýð òàéëáàðëàãäàõ ¸ñòîé ñîöèàë ¿çýãäýë ãýæ àâ÷ ¿çñýí íü ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé ñîíãîìîë íýã æèøýý áîëîõ íü

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1. Ìýòãýëöýýí2. Á¿ëãýýð àæèëëóóëàõ

16


àìèà õîðëîõ ¿çýãäëèéí ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýý (ý.äþðêõàéì)

• Àìèà õîðëîõ ¿çýãäëèéã ïñèõîëîãèéí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ áàéñàí íüXIX çóóíû ñ¿¿ë ¿å íü ºðíº äàõèíû íèéãìèéí øèíæèëãýýíä, òýð äóíäàà

ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýýíä õ¿ðòýë ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëºº èõýýõýí ìîîäîíä îðæ áàéñàí öàã ¿å áàéëàà. ×óõàì èéì öàã ¿åä Äþðêõàéì “Àìèà õîðëîõóé” õýìýýõ àëäàðò á¿òýýëýý áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí áºãººä ýíý ñýäýâ íü ìàãàäã¿é ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñýýð òàéëáàðëàãäàõàä õàìãèéí èë¿¿ äºõºìòýé ¿çýãäýë áàéñàí þì.

Õ¿ì¿¿ñ àìèà õîðëîëòûí øàëòãààíûã èõýâ÷ëýí òóõàéí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëèéí õýò èõ ãóòðàëòàé õîëáîí ¿çýæ, õàðèí òóõàéí õ¿ì¿¿ñèéí á¿ëýãòýéãýý õîëáîãäñîí õîëáîîã íü àíçààðäàãã¿é íü õàðàãääàã. Æèøýý íü, õýí íýã ýìýãòýé ººðèéí õ¿¿õäýý îñîëä îðæ íàñ áàðñíûã ñîíñîîä àìèà õîðëîæ, íýã õ¿í áèçíåñ íü äàìïóóðñíû äàðààãààð àìèà õîðëîæ, çàëóó õ¿¿ íàéç îõèíäîî õàÿãäààä àìèà õîðëîæ...ãì. Ýíý ìýò õóâü õ¿íèé ò¿âøíèé áîëîí ñýòãýë ñàíààíû íºõöºë¿¿ä õ¿ì¿¿ñèéí àìèà õîðëîõ ñýäëèéã òºð¿¿ëýõýä èõýýõýí ¿¿ðýãòýé íü ¿íýí ÷, ýíýõ¿¿ ñýòãýë ñàíààíû áàéäëûí ººð÷ëºëò¿¿ä íü ÷óõàì àìèà õîðëîõ ¿çýãäëèéí àð äàõü çàðèì ¿íýíèéã òàéëàõàä õàíãàëòòàé áàéæ ÷àääàãã¿é íü ñóäàëãààãààð íýãýíò íîòëîãäæýý. (Cole, 1980: 14)

Àìèà õîðëîëòûí õóâüÕýðâýý òà àìèà õîðëîëòûí õóâèéã (òîäîðõîé íýã àíãèëàëä õàìààðàãäàõ

100 000 õ¿í òóòìààñ àìèà õîðëîñîí òîõèîëäëûí òîî) ñóäàëæ ¿çâýë àìèà õîðëîõ õàíäëàãà õ¿í á¿ðò àäèë áèø áàéäãèéã õàðæ áîëíî. Æèøýý íü, ýð÷¿¿äèéí àìèà õîðëîõ ìàãàäëàë ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ, ïðîòåñòàíò øàøèíòíóóäûíõ êàòîëèêóóäûíõààñ, ãàíö áèå ýð÷¿¿äèéíõ ãýð á¿ëòýé ýð÷¿¿äèéíõýýñ, èë¿¿ ºíäºð áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéíõ äîîãóóð áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéíõýýñ, öýðýã àðìèéíõíûõ ýíãèéí èðãýäèéíõíýýñ èë¿¿ ºíäºð áàéäàã áàéíà. ßàãààä òýð âý?

Òàíû áîäëîîð áîë ýð÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿ èõ ñýòãýëýýð óíàæ ÿâäàã óó. ªíäºð áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ áàãà áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ ñýòãýëýýð óíàäàã áàéõ íü óó? ¯¿íä øóóä ë òèéì ãýñýí õàðèóëò ºãºõ àðãàã¿é. Õàðèí ÷ æèøýý íü, áîëîâñðîë ºíäºðòýé õ¿ì¿¿ñ, áàãà áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ñýòãýë ºåã ÿâäàã áàéíà.

Ý.Äþðêõàéì àìèà õîðëîõ ¿çýãäëèéã ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàñàí íü “Àìèà õîðëîõóé” õýìýýõ á¿òýýëäýý Ý.Äþðêõàéì ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äèéí

õîîðîíäîõ àìèà õîðëîëòûí õóâü ººð, ººð áàéäãèéí ó÷ðûã òàéëàõûã îðîëäñîí áàéíà. Àìèà õîðëîëòûí òàëààðõ Äþðêõàéìûí îíîë íü ñîöèîëîãèéí ¿çýë õàíäëàãûã òîäîðõîé ñóäàëãààíä õýðýãëýñíèé õàìãèéí øèëäýã æèøýýíèé íýã ãýãääýã. Äþðêõàéì ñîöèàë á¿ëã¿¿ä äýõ àìèà õîðëîëòûí õóâü íü áîäãàëèéí çºâõºí ñýòãýë ñàíààíû ãóòðàëààð òàéëáàðëàãäàõ ç¿éë áèø þì ãýäãèéã õàðóóëàõûã çîðüñîí. (Cole, 1980: 14)

17

Äþðêõàéì ñóäàëãààãààðàà, ýäèéí çàñãèéí óíàëòûí ¿åä õ¿ì¿¿ñèéí àìèà õîðëîõ ìàãàäëàë èõýñäãèéã èëð¿¿ëñýí íü äýýð äóðüäàãäñàí ñýòãýë ñàíààíû ãóòðàëûí òàéëáàðûã çºâòãºæ áàéãàà ìýò õàðàãäàæ ìàãàä. ¯íýõýýð ÷ õ¿ì¿¿ñ ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä ãà÷èãäàëä îðñîí áîë ñýòãýëýýð óíàæ òààðàà, ¿¿íýýñ ¿¿äýýä àìèà õîðëîõ ÿâäàë ÷ èõñýõ áîëîìæòîé. Ãýòýë Äþðêõàéì, ¿¿íèé ñàöóó ýäèéí çàñãèéí öýöýãëýëòèéí ¿åä ÷ àìèà õîðëîëòûí õóâü ºíäºðñºæ áàéñíûã îëæ õàðæýý. Èéì íºõöºëä ñýòãýë ñàíààíû ãóòðàëûí îíîë ¿¿íèéã õýðõýí òàéëáàðëàõñàí áèëýý?

• Àìèà õîðëîëòûí òºðë¿¿ä: ýãîèñò, àëüòðóèñò, àíîìè àìèà õîðëîëòûí øàëòãààí áà îíöëîãÀìèà õîðëîëòûí òàëààð èõýýõýí õýìæýýíèé ìàòåðèàë ñóäàëñíûõàà

äàðààãààð Äþðêõàéì õýä õýäýí òºðëèéí àìèà õîðëîëò áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ýý. (Bilton, 1996: 613-615)

Ýãîèñò àìèà õîðëîëòÝõíèé õî¸ð òºðºë áîëîõ ýãîèñò áà àëüòðóèñò àìèà õîðëîëò íü òóõàéí

áîäãàëèéí õóâüä ó÷èð õîëáîãäîë á¿õèé, õýëõýý õîëáîîíä îðøäîã òýðõ¿¿ á¿ëýãòýéãýý õýð çýðýã çîõèöîëòîé áàéäãààñ íü õàìààðìàë øèíæòýé.

Õýðâýý áîäãàëü òýðõ¿¿ ó÷èð õîëáîãäîë á¿õèé á¿ëýãòýý äàñàí çîõèöîæ ÷àäààã¿é áîë òóõàéí õ¿í ýðýãòýé ÷ áàéñàí ýìýãòýé ÷ áàéñàí õàìààã¿é, çîðèëãî íü ñàðíèæ, ñòðåññò îðñîí ¿åäýý äýìæëýã àâ÷ ÷àääàãã¿é áàéíà. Èéíõ¿¿ ººðñäèéãºº íèéãìýýñ ýñâýë á¿ëãýýñýý òóñãààðëàãäñàí õýìýýí ¿çñíýýñýý áîëæ àìèà õîðëîñîí õ¿ì¿¿ñèéí àìèà õîðëîëò íü ýãîèñò àìèà õîðëîëò ãýæ íýðëýãääýã.

Àëüòðóèñò àìèà õîðëîëòÍºãºº òàëààñ á¿ëýãòýý õýòýðõèé èõýýð õîëáîãäîí äàñàõ ÿâäàë ÷ áàéíà.

Á¿ëýã õè÷íýýí èõ ÷óõàë áîëîõ òóñàì áîäãàëèéí àìüäðàë òºäèé ÷èíýý ¿íý öýí áàãàòàé áîëäîã. Õóâü àìüäðàëàà (á¿ëýãòýéãýý õàðüöóóëàõàä) ÷óõàë ãýæ òîîöäîãã¿éãýýñýý áîëæ àìèà õîðëîãñäûã Äþðêõàéì àëüòðóèñò àìèà õîðëîëò õýìýýí íýðëýæýý.

ªºðººð õýëáýë, õýòýðõèé èõ õýìæýýíèé þìóó ýñâýë õýò áàãà ò¿âøíèé ñîöèàë äàñàí çîõèöîë íü àìèà õîðëîëòîä õ¿ðãýõ íºõöºëèéã áèé áîëãîäîã àæ.

Àíîìèê àìèà õîðëîëòÀìèà õîðëîëòûí ººð íýã òºðºë íü àíîìèê àìèà õîðëîëò þì. Äþðêõàéìûí

¿çýæ áàéñíààð õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí çàí ¿éë¿¿ä óòãà ó÷èð á¿õèé çîðèëãî ÷èãëýëòýé áàéõ àâààñ, ìºí òîäîðõîé ä¿ðýì æóðàì õèéãýýä õýì õýìæýýíä çàõèðàãäàæ áàéõ àâààñ òýä ººðèéí àìüäðàëäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéõ àæ. Õýðâýý òýðõ¿¿ çîðèëãî íü óòãà ó÷ðàà àëäàõ þì áîë òóõàéí õ¿í ó÷ðàà îëîõîî áîëüæ, àìüäðàë íü óòãàã¿é áîëæ ¿¿íèé óëìààñ àìèà õîðëîõ ìàãàäëàë èõýñäýã. Äþðêõàéì, íýã áîë íèéãýì äýõ îãöîì ººð÷ëºëò ýñâýë õóâü õ¿íèé ñîöèàë àìüäðàë äàõü îãöîì ººð÷ëºëò íü àíîìè áàéäàë áóþó ÿìàð ÷ ýìõ æóðàìã¿é ìýò áàéäëûã ¿¿ñãýæ àìèà õîðëîõ ìàãàäëàëûã èõýñãýäãèéã òîãòîîæýý.

18


Àíîìèê àìèà õîðëîëòûí îíîë íü ýäèéí çàñãèéí äîíñîëãîîíò ¿å¿äèéí òóðøèä (ýíý íü îãöîì ºñºëòèéí ¿å ÷ áàéñàí, ýñ áºãººñ îãöîì óíàëòûí ¿å ÷ áàéñàí ÿëãààã¿é) èõñýõ àìèà õîðëîëòûí ó÷èð õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ áîëîìæòîé.

Ýíý îíîë, ººðñäèéíõ íü ñîöèàë íºõöºë¿¿ä ãýíýò îðâîíãîîðîî ýðãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí á¿ëýã äîòîð èõýñäýã àìèà õîðëîëòûí õóâèéã òàéëáàðëàõàä áàñ àøèãëàãäàæ áîëíî.

Ôàòàëèñò àìèà õîðëîëòÄþðêõàéìûí àíãèëñàí àìèà õîðëîëòûí òºðë¿¿äýýñ õàðüöàíãóé áàãà

äóðüäàãääàã íü ôàòàëèñò àìèà õîðëîëò þì. Àíîìèê àìèà õîðëîëò íü çîõèöóóëàëò õýòýðõèé ñóë áàéõ ¿åä òîõèîëääîã áîë õàðèí çîõèöóóëàëò õýòýðõèé èõ ¿åä ôàòàëèñò àìèà õîðëîëò ãàðàõ ìàãàäëàë èõýñäýã áàéíà. Äþðêõàéì, “äàðàíãóé äýã æóðìûí óëìààñ èðýýä¿é íü ÿìàð ÷ ºðøººëã¿éãýýð õààãäàæ, õ¿ñýë ýðìýëçýë íü áàëìàäààð áîéìëîãäñîí õ¿ì¿¿ñèéí” õóâüä ôàòàëèñò àìèà õîðëîëò èõýñäãèéã èëð¿¿ëæýý. (Ritzer, 1996: 91) ¯éëäýë áîëãîíûã íü äàðàíãóéëàí æóðàìëàäãààñ áîëîîä èòãýë íàéäâàð àëäñàíû óëìààñ àìèà õîðëîñîí áîîëûí æèøýýã ýíä ýø òàòàæ áîëîõ þì.

• Ý.Äþðêõàéì àìèà õîðëîõ ¿çýãäëèéí òºðë¿¿äèéã íèéãìèéí ñîöèàë ýâ íýãäýë áà á¿òöèéí îíöëîãòîé õîëáîí òàéëáàðëàñàí íü Ñîöèîëîãè÷èéíõîî õóâüä Äþðêõàéì àìèà õîðëîñîí áîäãàëèéí õóâü

¿éëäýë äýýð ãîëëîí àíõààðààã¿é áàéíà. Ýíý íü ñýòãýë ç¿é÷äýä îðõèõ àæèë þì. Õàðèí òýðýýð àìèà õîðëîëòûí õóâü äàõü õýëáýëçë¿¿äèéã òàéëáàðëàõûã èë¿¿ ñîíèðõîæ, àìèà õîðëîëòûí õóâü ÿàãààä àëü íýã á¿ëãèéí äóíä íºãºº á¿ëýãò áàéäãààñàà èõ áàéäãèéã òàéëáàðëàõûã ÷óõàë÷èëñàí áàéäàã. ¯¿íèéãýý òýðýýð ººðèéí ñóäàëãààíû ñóóðü ¿çýë áàðèìòëàëûí íýã áîëîõ íèéãìèéí ýâ íýãäëèéí îíîëòîé õîëáîí òàéëáàðëàñàí áàéíà.

Àìèà õîðëîëòûí òºðë¿¿äèéã ñîöèàë øàëòãààöëûí áàéäëààð íü áàãöëàí ¿ç¿¿ëáýë:

íÿãòðàëÁàãà Ýãîèñò àìèà õîðëîëòªíäºð Àëüòðóèñò àìèà õîðëîëò

çîõèöóóëàëòÁàãà Àíîìèê àìèà õîðëîëòªíäºð Ôàòàëèñò àìèà õîðëîëò

Ý.Äþðêõàéì àìèà õîðëîõóéã, òóõàéí õóâü õ¿íèé ñýòãýëç¿éí îíöëîã þì óó àëü ýñõ¿ë òîäîðõîé íýã àãøíû ñýòãýë ñàíààíû áàéäëààð áóñ õàðèí íàñ, õ¿éñ, àæèë, ìýðãýæèë, èòãýë ¿íýìøèë, ãýðëýëò, îðëîãî ãýõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýòýé íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí äýâñãýð äýýð, àëü ÷ öàã ¿åýñ ¿ë õàìààðàí á¿ëãýýñ á¿ëýãò òîãòìîë øèíæòýéãýýð òàéëáàðëàãäàõ ¸ñòîé ñîöèàë ¿çýãäýë ãýæ àâ÷ ¿çñýí íü ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíèé ñîíãîìîë íýã æèøýý áîëñîí þì.

19

1. Ãàæ ¿çýãäýë ãýæ þó âý òîäîðõîéëíî óó.2. Ãàæ ¿çýãäýë, ãýìò õýðýã õî¸ð äàâõöàõ îéëãîëò ìºí ¿¿?3. Ý. Äþðêõàéì ÿìàð áàðèìò áîëîîä ¿íäýñëýë¿¿äýä òóëãóóðëàí àìèà

õîðëîõ ¿çýãäëèéã çºâõºí ïñèõîëîãèéí áóñ õàðèí ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàãäàõ ¸ñòîé ¿çýãäýë ãýæ ¿çñýí áý?

4. Àìèà õîðëîõóéã ñîöèàë áàðèìò ñýëò áîëãîæ áóé ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýëíý ¿¿.

5. Ýðò ¿åä Ìîíãîëä ºíäºð íàñòàé õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîî á¿õèé “àì áàðèõ” çàíøèë áàéñíûã ãýìò õýðýã þì óó, àìèà õîðëîëòòîé õîëáîí ¿çýæ áîëîõ óó? Áîëîõ áîë ÿàãààä, ¿ã¿é áîë ÿàãààä?

6. 1990-ýýä îíîîñ ºìíºõ áà õîéøèõ òîäîðõîé íýãæ õóãàöààí äàõü àìèà õîðëîëòûí ñòàòèñòèêèéã õàðüöóóëàí ¿çýýä ìýòãýëöýýí ºðí¿¿ëíý ¿¿?


1. Cole, S. (1980) The Sociological Method: An Introduction to the Science of Sociology. Chicago: McNally Publishing Company

2. Bilton, T. (1986) Introductory Sociology. London: Macmillan.3. Ritzer, G. (1996) Sociological Theory. New York: The McGraw-Hill

Companies, Inc.


1. Îþóíõàíä, Ø. (2005) Íèéãìèéí äåâèàöè áà àìèà õîðëîõóé. ÓÁ. 2. Ñìåëçåð, Í. (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ. 3. Ãëàçûðèí, Â.À. (2003) Õóóëü ç¿éí ñîöèîëîãè. ÓÁ.4. Ñàéíõèøèã, Ã. (2006) Ñîöèîëîãèéã ¿íäýñëýã÷ ñóóòíóóä. ÓÁ.5. Ñîöèîëîãè ñýòã¿¿ë - 4. ÌÓÈÑ. 2003, 6. Schaefer, R. T. (1989) Sociology. New York: McGraw-Hill, Inc.


20


á¯ËýÃ-II. Ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæèë



õýëáýð

Ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæèë

Ñîíãîäîã õèéãýýä îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí îíîë: ¯å øàò, ïàðàäèãìóóä

4 Ëåêö

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñîöèîëîãèéí õºãæëèéí ÿâöàä áèé áîëñîí îíîë ¿çýë áàðèìòëàëûã ñóäàëæ, íèéãìèéí àìüäðàëûí ¿éë ÿâö, ¿çýãäýë þìñûã òàéëáàðëàõäàà õýðýãëýõ óð ÷àäâàðûã ýçýìøèæ, Ìýäëýã-Õýðýãëýý-Óð ÷àäâàð ãýñýí ñõåìýýð îþóòíûã àæèëëàæ ñóðãàõàä ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ïîçèòèâèçì � Îéëãîæ áóé ñîöèîëîãè � Ïàðàäèãì � Íèéãìèéí áàðèìò ñýëòèéí ïàðàäèãì � Äåôèíèöèéí ïàðàäèãì � Íèéãìèéí çàí ¿éëèéí ïàðàäèãì

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Íèéãìèéí îíîëûí òîäîðõîéëîëò � Ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæèëä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éëñ � Îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí îíîëóóä � Ïàðàäèãìûí òóõàé

Ñàíàë áîëãîæ áóé àðãà:Ýíýõ¿¿ ñýäâèéã çààõäàà Á¿ëãýýð àæèëëàõ àðãûã àøèãëàõ íü

òîõèðîìæòîé. Èíãýõäýý îþóòíóóäûã 5-6 õ¿íòýé á¿ëýãò õóâààí òîäîðõîé ñýäâ¿¿äèéã ñîíãóóëàí, ñîíãîñîí ñýäâýý ñîöèîëîãèéí îíîë, ïàðàäèãìûí õ¿ðýýíä òàéëáàðëóóëíà.

Ýðõ ç¿éí ñîöèîëîãèéí õ¿ðýýíä îíîëûã îéëãîõ îéëãîëò íü åðºíõèé ñîöèîëîãèéí õèéãýýä áóñàä íèéãýì õ¿ì¿¿íëýãèéí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëòòîé íýãýí èæèë áîëîâ÷ ïðàêòèê õýðýãëýý òàë äýýð ãîëëîí àíõààðñàí ïðàãìàòèê øèíæòýé, õ¿í ñóäëàãäàõóóí á¿õèé ñàëáàðûí õóâüä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäýëñýí, õóóëèéí çàñàãëàëûã ýðõýìëýñýí îíöëîãòîé àæ.

Íèéãìèéí îíîëûã ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëîõ íü áàéäàã áºãººä òóõàéëáàë:1. Àëèâàà þì ¿çýãäëèéã òàéëáàðëàñàí òàéëáàð,2. Þìñ ¿çýãäýë, çàí ¿éëèéã ñèñòåìòýé àâ÷ ñïåêóëàòèâ áàéäëààð

òàéëáàðëàñàí òàéëáàð,

21

3. Þìñ ¿çýãäëèéí õýâ øèíæ áîëîí áîäèò áàéäëûã óðüä÷èëàí òààõ þì óó òàéëáàðëàõàä ÷èãëýñýí ëîãèê íîòîëãîî á¿õèé ºã¿¿ëýìæèéí öîãö,

4. Çàí ¿éë, ¿çýãäýë þìñ, íºõöºë áàéäëûí óÿëäàà õîëáîî áîëîí òýäãýýð íü ÿàãààä ºðíºí áèé áîëæ áàéãàà òàëààðõ ñèñòåìòýé òàéëáàðûã àãóóëñàí öîãö õóâüñàã÷,

5. Îíîë ãýäýã íü ýìïèðèê åðòºíöèéã (õ¿íèé ìýäðýõ¿éä øóóä áîëîí øóóä áóñ áàéäëààð ìýäýãäýæ áóé) òàéëáàðëàõààð çîðüñîí (ÿàãààä ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëñàí õàðèóëò) õàðüöàíãóé õèéñâýð, åðºíõèé ºã¿¿ëýìæèéí öîãö ãýõ ìýò÷èëýí îëîí æèøýý òàòàæ áîëîõ þì.

Äýýðõ òîäîðõîéëîëòóóäûí íèéòëýã øèíæ íü òàéëáàðëàë ãýñýí îéëãîëòîîð èëýð÷ áàéãàà áºãººä îíîëûí òóñëàìæòàéãààð áèä íèéãìèéí ¿çýãäýë þìñûã òàéëáàðëàæ, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ øèéäëèéí õóâèëáàð, íèéãìèéí òåõíîëîãèéã áèé áîëãîæ áàéäàã áèëýý. Ýíý óòãààðàà îíîë ãýäýã íü þìñ ¿çýãäëèéí øàëòãààí-ºðíºë-¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàæ, øèéäëèéí çàãâàð, õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîæ áàéäàã øèíæëýõ óõààíû õýðýãëýãäõ¿¿í þì.

Îëîí òîîíû ñîöèàëü îíîë ¿çýë áàðèìòëàëóóä íèéãýì-õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààíààñ àíãèä õîë õ¿ì¿¿ñ òºäèéã¿é ýíý ÷èãëýëèéí ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûã õ¿ðòýë ÷èã áàðèìæàà àëäàõàä õ¿ðãýõ íü áèé. Õàðèí íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ýäãýýð îíîë ¿çýë áàðèìòëàëûã öýãöëýí ýìõýëñýí àíãèëàë òýäãýýð îíîëûã îéëãîæ, àøèãëàæ, õýðýãëýæ ñóðàõàä áèäýíä òóñëàäàã àðãàç¿é áîëæ ºãäãººðºº ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæëèéí ÿâöàä ãàðñàí õýä, õýäýí òîìîîõîí îíöëîãóóäûã íýðëýæ áîëíî. Ñîöèîëîãèéí îíîë á¿ðäýõ ¿éë ÿâöàä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí ÷èãëýë áîë áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû îíîë àðãà ç¿éí íºëººí äîð áèé áîëñîí ïîçèòèâèçì þì. Î.Êîíò, Ã.Ñïåíñåð çýðýã ïîçèòèâèçìûí ýõýí ¿åèéí òºëººëºã÷èä ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõäîî ººðñäèéí ¿çñíýýð íèéãìèéí àìüäðàëä õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé ãýñýí ñîöèàëü õóóëü ç¿é òîãòëûã ñîíãîí àâ÷, òýäãýýðèéíõýý òóñëàìæòàéãààð ñîöèîëîãèéí ñóäëàãäõóóíû õ¿ðýýã òîäîòãîí, òîâ÷ òîìðóóí áàéäëààð òîìü¸îëîõûã õ¿ñ÷ áàéëàà. Ýíý ¿åèéí òºëººëºã÷èä òýð ¿åä õ¿÷èéã îëæ, òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë ÿâöäàà èõýýõýí àìæèëòàä õ¿ðñýí áàéãàëèéí óõààíû õ¿÷òýé íºëººí äîð îðøèæ áàéâ.

Ýäãýýð ñýòãýã÷èä ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëèéã “íèéãìèéí ñòàòèê áîëîí äèíàìèê õóóëü ç¿é òîãòîë”, “õóâüñëûí õóóëü ç¿é òîãòîë” ãýõ çýðãýýð òîäîðõîéëîí òýäãýýðèéã áàéãàëèéí îáúåêòèâ õóóëü ç¿é òîãòîëòîé àäèëòãàí ¿çýæ áàéëàà. Êîíòûí ïîçèòèâ ñóðãààëèéí íºëººí äîð îðøèæ àñàí õîæóó ¿åèéí òºëººëºã÷èä ÷ ãýñýí ìºí ë áàéãàëèéí ¿çýãäýë þìñòàé èæèë îáúåêòèâ øèíæòýé ñîöèàëü ¿çýãäýë þìñèéã ñîöèîëîãè ñóäëàõ ¸ñòîé ãýñýí áàéð ñóóðüòàé áàéâ (Walsh; 2006, Ñïåíñåð; 1998). Î.Êîíò “Áàéãàëèéí áîäèò áàéäëûí íºëººí äîîð õ¿íèé îþóí ñàíàà, ¸ñ ñóðòàõóóí õýðõýí ººð÷ëºãäºõ õóóëü ç¿é òîãòîë”, Ô.Òåííèñ “Íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí îáúåêòèâ õàðèëöàà, óÿëäàà õîëáîîíû õóóëü, ç¿é òîãòîë” áîë ñîöèîëîãèéí ñóäëàãäõóóí þì õýìýýí ¿çýæ áàéëàà.

22


Ò¿¿í÷ëýí Î.Êîíò, Ã.Ñïåíñåð íàð ººðñäèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã “Íèéãìèéí ôèçèê” õýìýýí íýðëýí Î.Êîíò îþóí ñàíààíû õºãæëèéí ãóðâàí øàòíû õóóëü, Ã.Ñïåíñåð “Ò¿ãýýìýë õóâüñëûí õóóëü, Ô.Òåííèñ “Á¿õ íèéòèéí òýãø áóñ áàéäëûí äîòîðõ òýãø áàéäëûí òóõàé õóóëü” ãýõ çýðãýýð áàéãàëèéí õóóëèóäûí àäèë íèéãìèéí õóóëèóäûã áèé áîëãîõ ãýñýí õàíäëàãà õ¿÷òýé áàéñíû áàñ íýãýí æèøýý þì.

Áàéãàëèéí óõààíû îíîë, àðãà ç¿éã àíõ Î.Êîíò ñîöèîëîãèä èë¿¿òýéãýýð õýðýãëýñýí þì. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí Àíãëèéí ñîöèîëîãè÷ Ñïåíñåð “Áàéãàëèéí òóõàé øèíæëýõ óõààíûã íèéãìèéí òóõàé øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîæ ºãñºí ÿâäàë íü Î.Êîíòûí ãîë ãàâüÿà” ãýæ õýëñýí áèé.

Ýìïèðèê ñóäàëãààíû àðãûí õóâüä ÷ ìºí ÿëãààã¿é áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû ïàðàäèãì íî¸ðõîæ áàéëàà. Î.Êîíò ñîöèîëîãèéí ¿íäñýí 4 àðãûã òîäîðõîéëîõäîî “Òóðøèëò àæèãëàëò, õàðüöóóëàëò”-ûí àðãà íü íàäààñ ºìíº áàéãàëèéí óõààíä àøèãëàãäàí ¿ð ä¿íòýé íü íîòëîãäñîí þì ãýæ õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Ô.Òåííèñ “Öýâýð ñîöèîëîãè”-èéíõîî ýìïèðèê ò¿âøèí áîëîõ “Ñîöèîãðàôèê”-ûí ¿íäñýí àðãûã àæèãëàëò, õàðüöóóëàëò ãýæ ¿çýæ áàéâ.

Ïîçèòèâèçìûí äàðààõ ¿åèéí ñýòãýã÷ Ý.Äþðêõàéì ñîöèîëîãèéí îíîëûí îáúåêòèâ øèíæèéã óëàì á¿ð îíöëîí ñîöèîëîãèéí îíîë íü “Õ¿íèé ñýòãýõ¿éí ãàäíà îðøèæ, õ¿íä àëáàäëàãûí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ñîöèàëü áàðèìò ñýëò”-èéã ñóäàëíà ãýæ òîäîðõîéëæ áàéâ.

Ý.Äþðêõàéì ñîöèîëîãèéí àðãà ç¿éí õóâüä ìºí ë áàéãàë øèíæëýëèéí îáúåêòèâ ñóäàëãààíû àðãóóäûí à÷ õîëáîãäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéñàí àãààä “ñîðèëûí àðãûã ñóäëàà÷äûí ñóáúåêòèâ íºëººí äîð ÿâàãääàã áîëîõîîð ñîöèîëîãèä ºðãºíººð àøèãëàõ áîëîìæã¿é” ãýæ ¿çýæ áàéñíààðàà áàãàõàí ÿëãàãääàã. Èéíõ¿¿ áàéãàëèéí óõààíû íºëººëºë ñîöèîëîãèéí îíîë, ñóäàëãààíû àðãûã òîäîðõîéëîõîä äàâàìãàéëäàã àñàí ýë õàíäëàãà õîðüäóãààð çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí áèëýý.

Õàðèí Ã.Çèììåë, Ì.Âåáåð çýðýã ñýòãýã÷èä ñîöèîëîãèéí îíîëûí ñýòãýëãýýíèé òàâöàíä ãàð÷ èðñíýýð ñóäëàõ ç¿éëèéí òàëààðõ óëàìæëàëò õàíäëàãûã ººð÷èëæ, áàéãàëèéí óõààíû íºëººëëººñ ñîöèîëîãèéã ÷ºëººëºõ ¿éë ÿâö ýõýëñýí áèëýý.

Ýäãýýð ýðäýìòýä ïîçèòèâèñò îíîëûí ä¿ðñëýí çóðàãëàõ äåñêðèïòèâ õàíäëàãûã ¿ã¿éñãýí òàéëáàðëàõ, îéëãîõ ãýñýí èíòåðïðåòèâ çàð÷ìûã èë¿¿ä ¿çñíýýð ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæèëä “Îéëãîæ áóé ñîöèîëîãè” ãýñýí øèíý ÷èãëýëèéã áèé áîëãîñîí íü óëìààð îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèä èõýýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëñýí ïàðàäèãìûí ýõëýë ñóóðü áîëñîí þì.

Ã.Çèììåë áýýð ñîöèîëîãèéã òîäîðõîé íýã ¿çýãäýë þìñûã ñóäàëäàã óõààí õýìýýí ¿çýõýýñýý èë¿¿òýéã¿¿ð íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ºâºðìºö àðãà ç¿é ìºí ãýýä ýíý óòãààðàà íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààíû ò¿ãýýìýë àðãà ç¿é áàéæ ÷àäíà ãýæ ¿çæýý. Òýðýýð ñîöèîëîãè íü àëèâàà øèíæëýõ óõààíû ìºð ãàðààã¿é òèéì àòàð îíãîí àñóóäëûã õàéõ øààðäëàãàã¿é àãààä õ¿íèé íèéãýìä èéì ¿çýãäýë þìñ, àñóóäëûã îëíî ãýäýã áîë õèé äýìèé õ¿÷ öàã áàðàõ ÿâäàë ãýæ áàéëàà. Ã.Çèììåë áè÷èõäýý “Ñîöèîëîãè íü õ¿íèéã íèéãìèéí àìüòàí, íèéãìèéã á¿õèé ë ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûã òýýã÷ õýìýýí ¿çýæ

23

ñóäàëäàã õèéãýýä ººð áóñàä íèéãìèéí óõààíû õºíäºæ ñóäàëäàãã¿é òèéì ñàëáàðûã íýýæ îëîîã¿é õýäèé ÷ ýíý á¿õ óõààíû õóâüä øèíý çàì áîëîõ øèíæëýõ óõààíû àðãûã íýýñíýýðýý, ýíý àðãà íü á¿õèé ë àñóóäëûã ñóäëàõàä õýðýãëýæ áîëäãîîðîî îíöëîã” ãýæýý (Îñèïîâ; 1991).

Ì.Âåáåð ïîçèòèâèñòóóäûí áàéãàëèéí óõààíûã õóóëáàðëàõ ãýñýí òóéëøèðñàí õàíäëàãûã ¿ã¿éñãýí íèéãýì, ò¿¿õèéã øèíæëýõ óõààí÷ààð ñóäàëæ ÷àäàõóéö ò¿¿õèéí ñîöèîëîãè ãýñýí øèíý ñàëáàðûã ¿¿ñãýñýí ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çäýã àæ (Ritzer; 1996). Ì.Âåáåð ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëèéã àñóóäëûã íýãýí ìºð áîëãîí õàéðöàãëàõààñ òàòãàëçàæ, õàðèí ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã òîäîòãîõûã ýðìýëçýæ áàéñàí íü þìñ ¿çýãäëèéí óòãà ó÷ðûã îéëãîìæòîéãîîð òàéëáàðëàæ òàíèí ìýäýõýä ÷èãëýñýí “îéëãîæ áóé ñîöèîëîãè” õýìýýí íýðèéäñýí ò¿¿íèé ¿çýë áàðèìòëàëä òóñãàëàà îëæýý. Ò¿¿í÷ëýí òýðýýð ñîöèîëîãèéã íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààíòàé õýðõýí á¿òýýë÷ýýð õàìòðàí àæèëëàæ áîëîõ òóõàé àñóóäëûã õºíäñºí íü ýë óõààíûã áóñàä óõààíààñ ÿëãààòàé áîëîõûã íîòëîõûã ýðìýëçýæ àñàí ºìíºõ ¿åèéí ñýòãýã÷äýýñ ºâºðìºö áàéæ ÷àäæýý.

Ýìïèðèê ¿éë ÿâöûí íýãòãýãäñýí íýãýí òºðºë áàéäàë áîëîí åðºíõèé òºñººëë¿¿äèéã õýâ øèíæèä îðóóëàí õýëáýðæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçäýã ñîöèîëîãè, ñî¸ëûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé èíäèâèäóàëü ¿éëäýë, á¿òöèéã òàéëáàðëàí, òýäãýýðèéí ó÷èð øàëòãààíûã çàäëàí øèíæèëäýã ò¿¿õ íü íýã íýãýíäýý õýðýãöýýòýé ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëæ ÷àäíà õýìýýí Ì.Âåáåð òîîöîæ áàéëàà.

Ñîöèîëîãè íü ººðèéí á¿òýýñýí ò¿ãýýìýë åðòºíö áóþó “èäåàëü õýâ øèíæ”-èéí òóñëàìæòàéãààð ýìïèðèê åðòºíöèéã ñóäëàõ àãààä õýäèéãýýð ýäãýýð õýâ øèíæ ýìïèðèê áîäèò áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí èëýðõèéëýí õàìàð÷ ýñ ÷àäàõ àâ÷ ò¿¿íèéã èë¿¿ ñàéí îéëãîõ áîëîìæ îëãîäîã áàéíà. Ò¿¿õ áîë ýìïèðèê ò¿âøèíä åðºíõèéëºí íýãòãýõ áîëîìæã¿é ýìïèðèê ¿éë ÿâöóóäààñ á¿ðääýã òóë ñîöèîëîãèéí áîëîâñðóóëñàí äýýðõ ò¿ãýýìýë åðòºíöèéí òóñëàìæòàéãààð ò¿¿õèéí òýäãýýðõ ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûí ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëàí òàíüæ áîëîõ àæ.

Âåáåðèéí ¿çñýí÷ëýí îéëãîìæòîéãîîð òàéëáàðëàãäàæ ÷àäàõóéö óòãà ó÷ðûã àãóóëñàí õ¿íèé çàí ¿éë, ¿éëäëèéã ñóäàëäàã ñîöèîëîãè íü áàéãàëèéí óõààíààñ ÿëãàãäàõóéö ñîöèàëü ïàðàäèãìòàé áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéñàí íü äàðàà äàðààãèéí ñýòãýã÷äèéí ¿çýë áîäîëä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ, óëìààð ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëä õàíäàõ õàíäëàãàä ÷óõàë ººð÷ëºëò õèéæ ÷àäñàí áèëýý.

Èéíõ¿¿ øèíýýð á¿ðýëäýí ¿¿ñýæ áàéñàí ñîöèîëîãèéí ñîíãîäîã òºëººëºã÷èä, òýäãýýðèéí îíîë, ¿çýë áàðèìòëàëóóäàä ýë óõààíû ñóäëàãäõóóí, ñóäàëãààíû àðãûí òàëààð áàéãàëèéí óõààíû íºëººëëèéã äýìæñýí õèéãýýä ¿ã¿éñãýñýí çºð÷èë á¿õèé õî¸ð õàíäëàãà çîíõèëæ áàéñàí íü ÕÕ çóóíû ñîöèîëîãèéí õºãæèëä ãîëëîõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áèëýý.

Õîðüäóãààð çóóí áîë ñîöèîëîãèéí îíîëûí õóâüä èéíõ¿¿ ïîçèòèâèçì õèéãýýä îéëãîæ áóé ñîöèîëîãèéí õîîðîíäûí ºðñºëäººíººð òîäîðõîéëîãäîæ èðñýí áºãººä ýíý çóóíû òºãñãºë, XXI ä¿ãýýð çóóíû ýõëýë ¿å ãýõýä îíîëûí ñýòãýëãýýíä òîìîîõîí ïàðàäèãìóóä ¿¿ñ÷ õºãæñºí îíöëîã øèíæýýð òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà.

24


Îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí îíîëûí àíãèëëûí äîòîð òýäãýýð îíîë ¿çýë áàðèìòëàëóóäûã èæèë òºñººòýé øèíæýýð íü òºðºëæ¿¿ëýí á¿ëýãëýñýí àíãèëàë áîëîí òýäãýýðèéã ýñðýã òýñðýã øèíæýýð íü á¿ëýãëýí àíãèëñàí àíãèëëóóä çîíõèëäîã áàéíà.

Íýãäýõ àíãèëàë áîëîõ ñîöèîëîãèéí îíîë, ¿çýë áàðèìòëàëóóäûã ýñðýã òýñðýã øèíæýýð áóþó þìñ ¿çýãäëèéã òàéëáàðëàõäàà çàð÷ìûí ººð ººð áàéð ñóóðèíààñ õàíäàæ áàéãàà áàéäëààð íü íýãýí á¿ëýã òºðºëä õàðüöóóëàí õóâààõ íü íýëýýä õîæóó áèé áîëñîí õàíäëàãà þì. Ýíý õàíäëàãûí õàìãèéí òîä æèøýý áîë Àíãëèéí ñîöèîëîãè÷ Ý.Ãèääýíñûí “îíîëûí äèëåìì” õýìýýõ íýðëýñýí àíãèëàë þì.

Òýðýýð îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí îíîëûí õºãæèëä ôóíêöèîíàëèçì, ñòðóêòóðàëèçì áîëîí ñèìâîëèê èíòåðàêöèîíèçì õèéãýýä ìàðêñèçì ãýñýí äºðâºí îíîëûí õàíäëàãûã õàìãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîéä òîîöîîä òýäãýýðèéã õýä õýäýí äèëåììýä õóâààæýý. Èíãýõäýý íèéãìèéí á¿òýö õèéãýýä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ìºí íèéãýì äýõ çºð÷èëäººí õèéãýýä çºâøèë çýðýã ñîöèîëîãèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã õýðõýí òàéëáàðëàæ áàéãààãààð íü ñîöèîëîãèéí ¿çýë áàðèìòëàëóóäûã îíîëûí ýäãýýð äèëåììýä õóâààñàí áàéíà.

Äèëåìì á¿ð ººðòºº õàðüöàíãóé ýñðýã òýñðýã áàéð ñóóðü á¿õèé ñîöèîëîãèéí îíîëóóäûã áàãòààæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, îíîëûí íýãä¿ãýýð äèëåììûã Ý.Ãèääýíñ:

“Íýãä¿ãýýðõ íü íèéãìèéí á¿òýö õèéãýýä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àñóóäàëòàé õîëáîîòîé. Ýë àñóóäàë íü ÿìàð õýìæýýíä áèä ººðèéí àìüäðàëûíõàà íºõöºë áàéäàëä èäýâõòýéãýýð íºëººëæ áóé á¿òýýë÷ ýõëýëèéã òýýã÷èä âý õýìýýñýí àñóóëòàä îðøèíî. Ìàãàäã¿é ¿éëäëèéí èõýíõ õýñýã ìààíü áèäíèé õÿíàëòààñ àíãèä îðøèæ áàéãàà íèéãìèéí ñóóðü õ¿÷í¿¿äèéí íºëººëëèéí ¿ð ä¿í áàéæ áîëîõ áèëýý. ¯¿íä õýðõýí õàíäàæ áóéãààðàà ñîöèîëîãè÷èä õóâààãäñààð èðñýí áºãººä õóâààãäñààð áàéíà. Ñèìâîëèê èíòåðàêöèîíèçì õ¿íèé çàí ¿éëèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé èäýâõòýé á¿òýýë÷ øèíæèéã îíöîëäîã áîë áóñàä ãóðâàí õàíäëàãà (ìàðêñèçìûí çàðèì õóâèëáàðûã ýñ òîîöâîîñ) íü íèéãìèéí èíñòèóòààñ áèäíèé ¿éë àæèëëàãààíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà àëáàäëàãûí íºëººëºëä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëäàã” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà (Ãèääýíñ; 1999).

Õî¸ðäàõü àíãèëàë áóþó ñîöèàëü îíîë ñóðãààëèéã îéëãîëò óõàãäõóóíû àïïàðàò, äàãàí ìºðäºæ áàéãàà ¿íäñýí çàð÷ìóóä õèéãýýä òàéëáàðëàëûí õýâ çàãâàðûí èæèë òºñººòýé øèíæýýð á¿ëýãëýñýí àíãèëëûí òîîíä ïîçèòèâèñò ÷èãëýë, ôóíêöèîíàëü ñóðãóóëü, ×èêàãîãûí ñóðãóóëü ãýõ ìýò îíîëûí ÷èãëýë, ñóðãóóëèóäààð íü õóâààñàí àíãèëàë îðíî. Ýíý àíãèëàë íü õàðüöàíãóé óëàìæëàëò øèíæòýé áºãººä áàðóóí, ç¿¿í Åâðîï áà õîéä Àìåðèêèéí ñîöèîëîãèéí àëü àëèíä íü áèé.

Ìºí ýë àíãèëàëä ñîöèîëîãèéí îíîëóóäûã ñóäëàãäõóóíû ò¿âøíýýð íü áóþó ìàêðîñîöèîëîãè áà ìèêðîñîöèîëîãè ãýæ àíãèëñàí áîëîí åðºíõèé, òóñãàé áóþó ñàëáàð îíîëóóä ãýñýí õýâ øèíæèéí àíãèëàë ìºí õàðüÿàëàãäàíà. Ãýõäýý õýðýâ ò¿âøíýýð àíãèëñàí íü ºðíº, äîðíûí ñîöèîëîãèä íèéòëýã

25

òîõèîëääîã áîë õýâ øèíæèéí àíãèëàë õóó÷èí çºâëºëòèéí îäîîãèéí Îðîñûí ñîöèîëîãèä ò¿ãýýìýë àæèãëàãääàã.

Äýýð äóðäñàíû çýðýãöýý õî¸ðäàõü àíãèëëûí õóâüä õàìãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä öàã õóãàöààíû õóâüä ÷ èõýýõýí çàëóó íýãýí àíãèëàë áàéäàã íü ïàðàäèãìûí áàðèìòëàë þì. Ïàðàäèãì áîë äàí ãàíö ñîöèîëîãèéí òºäèéã¿é á¿õèé ë íèéãýì-õ¿ì¿¿íëýãèéí øèíæëýõ óõààíû õóâüä òóí ÷óõàë îéëãîëò áèëýý. Ýä¿ãýý öàãò ñîöèîëîãèéí óõààíä ïàðàäèãìûã äàðààõ õýäýí ¿íäñýí ôóíêöýýð àâ÷ õýðýãëýæ áàéíà. ¯¿íä:

� Îð÷èí öàãèéí ñîöèîëîãèéí îíîë ¿çýë áàðèìòëàëóóäûã àíãèëàí á¿ëýãëýõ àðãàç¿é áîëãîí õýðýãëýäýã,

� Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû á¿õèé ë õºãæèë ò¿¿íèé äîòîð îíîëûí ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéí ºðíºõ àðãà çàì, õýëáýðèéã òàéëáàðëàõ àðãà ç¿é,

� Áàÿëàã àãóóëãàòàé, íàðèéí ò¿âýãòýé, îëîí òàëò áàéäàë á¿õèé ñóäëàãäõóóíòàé ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ñòàòóñ, ò¿¿íèéã îëîí ïàðàäèãìò óõààí áîëîõûã íîòëîõ çýðýã ôóíêö¿¿ä îðíî.

¯¿íýýñ ¿çýõ àõóë ïàðàäèãì áîë ìàø ºðãºí óòãàòàé, ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé îéëãîëò áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéãàà àãààä ýíý õýñýãòýý áèä ïàðàäèãìûã ñîöèîëîãèéí îíîëûã àíãèëàõ àðãà ç¿é áîëîõ òàëààñ íü àâ÷ ¿çíý.

Ïàðàäèãìûí òóñëàìæòàéãààð ñîöèîëîãèéí îíîë ¿çýë áàðèìòëàëûã àíãèëñàí àíãèëàë öººíã¿é áèé. Òóõàéëáàë, Àìåðèêèéí ñîöèîëîãè÷ Ðîáåðò Ôðèäýðèõ íèéãìèéí èíòåãðàöè, çºâøëèéã îíöîëñîí ñèñòåìèéí ïàðàäèãì áîëîí ýìõ öýãöã¿é, çºð÷èëäººí õÿìðàëä àíõààðàë õàíäóóëäàã çºð÷èëäººíèé ïàðàäèãì ãýñýí àíãèëëûã ñàíàë áîëãîñîí íü áèé. Ýë àíãèëàë íü Òîìàñ Êóíû “Øèíæëýõ óõààíû õóâüñãàëóóäûí á¿òýö” á¿òýýëèéã õýâëýãäñýí äàðóéä ïàðàäèãìûí áàðèìòëàëûã àøèãëàí õèéñýí õàìãèéí àíõíû àíãèëàë þì.

Ò¿¿í÷ëýí ÀÍÓ-ûí ñîöèîëîãè÷ Æ.Ðèöýð ìºí ïàðàäèãìûí òóñëàìæòàéãààð îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí îíîë ¿çýë áàðèìòëàëóóäûã àíãèëñàí áºãººä èíãýõäýý ýäãýýð îíîëûí 1. Îíîëûí ýõ ñóðâàëæ, 2. Ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëä õàíäàõ õàíäëàãà, òºñººëºë, 3. Ñóäàëãààíû àðãóóä áîëîí 4. Òóëãóóð îíîëóóäûí èæèë òºñººòýé áàéäàë ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàñàí áàéíà (Ìºíõáàò; 2008). Èíãýýä Ðèöýð

1. Ñîöèàëü áàðèìò ñýëòèéí ïàðàäèãì, 2. Ñîöèàëü äåôèíèöèéí áîëîí 3. Ñîöèàëü çàí ¿éëèéí ïàðàäèãì ãóðâàí ¿íäñýí ïàðàäèãìûã

òîäîðõîéëæýý.Æ. Ðèöýðûí (1996) ¿çñíýýð ñîöèîëîãèéí óõààíû ýðäýìòäèéí íèéãýìëýã

ººðñäèéí ¿íýò ç¿éëñ, ¿çýë áîäîë, èòãýë ¿íýìøèëä ñóóðèëñàí îíîë àðãà ç¿éí áàðèìæààëëûí äàãóó äýýðõ ãóðâàí ïàðàäèãìä õóâààãäàæ, òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿ðýýíä ºðíºæ áóé ìýäëýãèéí ºðñºëäººíä îðîëöäîã áàéíà.

Äýýðõ ïàðàäèãì á¿ð îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí îíîë ¿çýë áàðèìòëàëóóä äýýð ñóóðèëæ, òýäíèé òóñëàìæòàéãààð ñîöèîëîãèéí óõààíû îíîë õèéãýýä ýìïèðèê ýðýë õàéãóóë, ñóäàëãàà øèíæèëãýýã óäèðäàí ÿâóóëàõ àðãà ç¿éí ¿íäýñ íü áîëäîã áàéíà. Îäîî ýäãýýð ïàðàäèãìûã ýõ ñóðâàëæ, ñóäëàãäõóóí,

26


ñóäàëãààíû àðãà áîëîí òóëãóóð îíîëóóä ãýñýí øàëãóóð òóñ á¿ðýýð íü íÿãòëàí àâ÷ ¿çüå.

Ðèöýðèéí ¿çñíýýð Ñîöèàëü áàðèìò ñýëòèéí ïàðàäèãìûí õóâüä:1. Ñîíãîäîã òºëººëºã÷ íü Ôðàíöûí ñîöèîëîãè÷ Ý.Äþðêõàéì áºãººä

ò¿¿íèé “Ñîöèîëîãèéí àðãûí ä¿ðì¿¿ä” áîëîí “Àìèà õîðëîõóé” á¿òýýë ýë ïàðàäèãìûí òàíèí ìýäýõ¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëäîã áàéíà.

2. Ýíý ïàðàäèãìûí ãîë òºâëºðºë (focus) íü íèéãìèéí áàðèìò áýëò áóþó íèéãìèéí òîìîîõîí ñîöèàëü èíñòèò¿ö, ñîöèàëü á¿òö¿¿ä áºãººä ýäãýýð áàðèìò ñýëò õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë õèéãýýä ¿çýë áîäîë, ¿éëäýëä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ãýæ ¿çíý.

3. Ýë ïàðàäèãìûí õ¿ðýýíä ÿðèëöëàãà-àíêåòûí àñóóëãà áîëîí ò¿¿õýí õàðüöóóëàëòûí àðãóóä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã áºãººä þìñ ¿çýãäëèéã áèäíèé àæèãëàëòàä ºðòºæ áàéãàà ãàäààä øèíæ òýìäýã äýýð íü òóëãóóðëàí ä¿ðñëýí çóðàãëàõ íü ò¿ëõ¿¿ áàéíà.

4. Á¿òýö-ôóíêöèîíàëèçì áîëîí çºð÷èëäººíèé îíîë íü ýíýõ¿¿ ïàðàäèãìûí òóëãóóð îíîëóóäûã á¿ðä¿¿ëíý. Ò¿¿í÷ëýí ñèñòåìèéí ¿çýë áàðèìòëàë ìºí õàðüÿàëàãäàíà.

Ýíýõ¿¿ ïàðàäèãìûí òóëãóóð îíîëóóäûí ¿¿äíýýñ ãýìò õýðãèéí ºñºëòèéí øàëòãààíûã ìàêðî ò¿âøíèé áóþó òóõàéëáàë, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, çàñàãëàë, ñòàòóñ ººð÷ëºõèéí òºëºº çºð÷èë òýìöýë çýðýã ñèñòåìèéí øèíæòýé õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðíà õýìýýí ¿çýæ, óëìààð ¿ð äàãàâðûí õóâüä íèéãìèéí ñèñòåìèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, çºâøëèéã àëäàãäóóëàí óëìààð õÿìðàë ñ¿éðýëä õ¿ðãýõ àþóëòàé õýìýýí ¿çäýã áàéíà.

Îð÷èí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí õî¸ðäîã÷ òîìîîõîí ïàðàäèãì áîëîõ äåôèíèöèéí ïàðàäèãìûí õóâüä:

1. Ãåðìàíû ñîöèîëîãè÷ Ì.Âåáåð áîë ýíýõ¿¿ ïàðàäèãìûí ñîíãîäîã òºëººëºã÷ íü áºãººä ò¿¿íèé “Îéëãîæ áóé ñîöèîëîãè” áîëîí “Íèéãìèéí ¿éëäëèéí òóõàé” á¿òýýë¿¿ä íü ìýäëýãèéí ýõ ñóðâàëæ íü áîëíî.

2. Ñîöèîëîãèéí ñóäëàãäõóóí áîë õ¿ì¿¿ñèéí ¿éëäýë, õàðèëöàí ¿éëäýëä òºâëºðºõ ¸ñòîé áºãººä òýäãýýð àãóóëàãäàæ áóé ñóáúåêòèâ óòãà ó÷èð áîë òàíèí ìýäýõ¿éí ¿íäñýí àñóóäàë þì ãýñýí áàéð ñóóðèàñ ýë ïàðàäèãì õàíäàíà.

3. ßðèëöëàãà, àíêåò àñóóëãûí çýðýãöýý àæèãëàëòûí àðãà òóñ ïàðàäèãìûí ñóäàëãààíû àðãûí ¿íäñýí ÿñ ìîäûã á¿ðä¿¿ëíý.

4. Òóëãóóð îíîëûí õóâüä ôåíîìåíîëîãè ñîöèîëîãè, ñèìâîëèê èíòåðàêöèîíèçì áîëîí ýòíîìåòîäîëîãè õàìààðíà.

Íèéãìèéí äåôèíèöûí ïàðàäèãìûí òóëãóóð îíîëûí õ¿ðýýíä ãýìò õýðãèéã òàéëáàðëàõäàà áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí òóðøëàãààñ ¿¿äýí òàéëáàðëàõûã ýðìýëçäýã áºãººä áèå õ¿íèé ñóáúåêòèâ äîòîîä åðòºíöèéã íýýí èëð¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí ¿éëäýëä àãóóëàãäàæ áàéãàà óòãà ó÷èð (à÷ õîëáîãäîë)-ûã îéëãîõ çàìààð òàéëáàðëàíà. Áèä íýã ë ¿éëäëèéã îëîí ÿíçààð îéëãîí õ¿ëýýæ àâ÷ áàéäàã áºãººä æèøýý íü, óëààí ãýðëýýð óóëçâàð íýâòýð÷ áàéãàà ìàøèíûã õàðñàí õ¿í óã ¿éëäëèéã ä¿ðýì çºð÷èæ, óëìààð

27

îñîë àâààðò õ¿ðãýõ àþóëòàé õýìýýí ¿çäýã àòëàà õýðýâ òóõàéí ìàøèí íü òóñãàé äîõèîëîëòîé, ò¿¿íýý àñààñàí áîë õýâèéí áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ìýòýýð õ¿ëýýæ àâäàãòàé èæèë.

Ñîöèîëîãèéí ãóðàâäàõ ¿íäñýí ïàðàäèãì áîë ñîöèàëü çàí ¿éëèéí ïàðàäèãì àãààä ¿íäñýí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí äàãóó àâ÷ ¿çâýë:

1. Ñîíãîäîã òºëººëºã÷, ýõ ñóðâàëæèéí õóâüä Á. Ñêèííýð áîëîí ò¿¿íèé áèõåâèîðèñò ÷èãëýëýýð òóóðâèñàí á¿òýýë¿¿ä îðíî.

2. Ñîöèîëîãè íü õ¿íèé çàí ¿éëä àíõààðëàà õàíäóóëàõ ¸ñòîé õýìýýí ¿çäýã áºãººä óðàìøóóëàë õèéãýýä øèéòãýë íü õ¿íèé àëèâàà çàí ¿éë ¿éëäëèéã óðüä÷èëàí íºõöºëä¿¿ëäýã ãýæ ¿çíý.

3. Ýë ïàðàäèãìûí ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãà áîë òóðøèëòûí àðãà áºãººä4. Òóëãóóð îíîëóóäûí õóâüä áèõåâèîðèñò ñîöèîëîãè, ñîëèëöîîíû îíîë,

ðàöèîíàë ñîíãîëò áîëîí ñ¿ëæýýíèé ¿çýë áàðèìòëàëóóä îðíî. Áèõåâèîðèñò ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ ãýìò õýðãèéã òàéëáàðëàõäàà ¿éëäýã÷

ýòãýýäèéí çàí ¿éë, ò¿¿íèéã á¿ðýëäýí òîãòîõîä íºëººëñºí ãýð á¿ëèéí îð÷èí, íèéãýìøëèéí îíöëîã çýðýã ñîöèàëü õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí òàéëáàðëàäàã áàéíà. Ñ¿¿ë ¿åèéí áèõåâèîðèñò ÷èãëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí äîòîð ãýìò õýðãèéã ðàöèîíàëü ñîíãîëòûí îíîë ¿¿äíýýñ áóþó ãýìò õýðýã ¿éëäýæ îëæ àâ÷ áîëîõ àøèã õîíæîî, îëç îìîã çýðãèéã óðüä÷èëñàí òîîöñîí, óõàìñàðòàé ¿éëäýë õýìýýí ¿çýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëàõ áîëæ áàéíà (Deflem; 2009). Æèøýýëáýë, àâëèãà àâ÷ áàéãàà àëáàí òóøààëòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áóéãàà ñàéòàð óõàìñàðëàæ áàéäàã áºãººä õóóëü áóñààð áàÿæèõ ãýñýí ýðìýëçýëäýý õºòëºãäºí ýë ¿éëäëèéã õèéæ, óëìààð çîõèõ øèéòãýëýýñ çàéëñõèéõ ¿¿äíýýñ áàðèìò áè÷ãèéã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ çýðãýýð äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéäàã áàéíà.

1. Îíîë áîëîí ò¿¿íèé õýðýãëýý ãýæ þó áîëîõûã òàéëáàðëàíà óó?2. Ýõýí ¿åèéí ñîöèîëîãèéí îíîëûí ñýòãýëãýýíä áàéãàëèéí óõààíû

îíîë àðãà ç¿éí ¿ç¿¿ëñýí íºëºº, øàëòãààí, îíöëîãûã òàéëáàðëàíà óó?

3. Ïîçèòèâèçì ãýæ þó áîëîõ ò¿¿íèé ñîöèîëîãèéí îíîëûí ñýòãýëãýýíä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã òàéëáàðëàíà óó?

4. Õ¿íèé íèéãýì, áàéãàëü õî¸ðûã ÿëãààòàé õýìýýí ¿çñýí Ì.Âåáåð, Ã.Çèììåë íàðûí ¿çýë áàðèìòëàëûí îíöëîãûã ïîçèòèâèçìòýé õàðüöóóëàõ çàìààð òîäîðõîéëíî óó?

5. Ïàðàäèãì ãýæ þó áîëîõûã òàéëáàðëàíà óó?6. Ñîöèîëîãèéí ¿íäñýí ïàðàäèãì, òýäãýýðèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã

òàéëáàðëàíà óó?


28


1. Ìºíõáàò Î (2008) Ñîöèîëîãèéí îíîë. ÓÁ., UB ïðèíòèíã2. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí


1. Ìºíõáàò Î (2008) Ñîöèîëîãèéí îíîë. ÓÁ., UB ïðèíòèíã2. Deflem M (2009) Sociology of Law: Visions of a Scholarly Tradition.

Cambridge University Press.3. Ritzer G. (1996) Sociological theory. The McGraw- Hill Companies,

Inc. pp1114. Walsh.J (2006) Theories for direct social work practice. Second

Edition. WADSWORTH Cengage Learning5. Chafetz, J.S (1987) The role of theory in sociology. In R.L.Curtis, Jr

(Ed.) Sociology: Persons and Process in social context (pp. 24-38). Dubuque, IA:Kendall\Hunt.

6. Ñïåíñåð.Ã (1998) Îïûòû íàó÷íûå, ïîëèòè÷åñêèå è ôèëîñîâñêèå. Ïåð ñ àíã. Ìí:Ñîâðåìåííûé ëèòåðàòîð.

7. Îñèïîâ Ã.Â. (1998) Èñòîðèÿ ñîöèîëîãèè â Çàïàäíîé Åâðîïå è ÑØÀ. Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. Ì:Èçä ãðóïïà Íîðìà-Èíôðà


29

á¯ËýÃ-III. íèéãýì, ò¿¿íèé àíãèëëóóä



õýëáýð

óäèðòãàë Íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëóóä 2 Ëåêö

Ñýäýâ - 1: íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëóóä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí äàõü íèéãýì, ñî¸ëûí õýâ ìàÿãèéí çàðèì ¿íäñýí àíãèëëûí òàëààð ìýäëýã îëãîõ áà ¿¿íäýý òóëãóóðëàí íèéãìèéí òîäîðõîé ¿çýãäë¿¿äèéã òóõàéí íèéãìèéíõ íü áîëîîä öàã ¿å, äýâñãýð ñî¸ëûíõ íü îíöëîãòîé çºâ óÿëäóóëàí øèíæëýõ ÷àäâàð ñóóëãàõ

Ãîë îéëãîëòóóä: � Íèéãýì � Íèéãìèéí õýâ ìàÿã � Îð÷èí ¿åèéí ºìíºõ íèéãýì (Premodern) � Îð÷èí ¿åèéí íèéãýì (Modern) � Îð÷èí ¿åèéí äàðààõ íèéãýì (Postmodern) � Õîòæèëò � Ðàöèîíàëèçì � Ìýäýýëëèéí íèéãýì � Õýðýãëýýíèé íèéãýì � Äàÿàðøèë

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëóóä íü íèéãìèéí ¿çýãäë¿¿äèéã õèéñâýð áóñ òîäîðõîé áàéäëààð øèíæëýõèéí ¿íäýñ áîëîõ íü

� Íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëûí æèøýýí¿¿ä. À. Ãèääåíñ: Îð÷èí ¿åèéí ºìíºõ, Îð÷èí ¿åèéí, Îð÷èí ¿åèéí äàðààõ íèéãýì

� Äàÿàðøèë ºíººãèéí äýëõèé äàõèíû îíöëîõ øèíý íºõöºë áàéäàë áîëîõ íü

íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëóóä íü íèéãìèéí ¿çýãäë¿¿äèéã õèéñâýð áóñ òîäîðõîé áàéäëààð øèíæëýõèéí ¿íäýñ áîëîõ íü

Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí íü ¿çýãäë¿¿äèéã åðºíõèé áóñ òîäîðõîé áàéäëààð ñóäëàõûã ÷óõàë÷èëäàã. ªºðººð õýëáýë, íèéãìèéí àëèâàà ¿çýãäëèéã òîäîðõîé ò¿¿õýí öàã õóãàöàà, ñî¸ëûí îðîí çàéä àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé ãýñýí ¿ã. ¯¿íèé ó÷èð, õ¿í òºðºëõòíèé òóóëæ èðñýí íèéãì¿¿äèéã àëü áîëîõ äîòðîî á¿ðýí àãóóëñàí òèéì íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí åðºíõèé àíãèëàëòàé òàíèëöñàí

30


áàéõ íü íààä çàõ íü ººðñäèéí àìüäàð÷ áóé öàã ¿å, íèéãìýý çºâ îéëãîæ óõààðàõàä, öààøèëáàë ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöàä ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ ¿íýí çºâ ä¿í øèíæèëãýý õèéæ ñóðàõàä øààðäëàãàòàé þì. Æèøýý íü, ýðòíèé Ìîíãîëä áàéñàí, ºíäºð íàñòàé õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîî á¿õèé “àì áàðèõ” çàíøëûã òýð ¿åèéíõ íü íèéãýì-ñî¸ë, ó÷èð õîëáîãäëûí õ¿ðýýíä òàéëáàðëàæ áàéæ ë ñàÿ óòãà ó÷èð íü îéëãîãäîíî.

Çàðèì ñîöèîëîãè÷èä õ¿íèé íèéãìèéã îð÷èí ¿åèéí ºìíºõ, îð÷èí ¿åèéí, îð÷èí ¿åèéí äàðààõ ãýñýí íýëýýí åðºíõèé àíãèëëààð òîéìëîí ¿çýæ áîëíî ãýñýí ñàíàë äýâø¿¿ëæýý.

Õ¿íèé íèéãýì ¿¿ññýíýýñ õîéø íààä çàõ íü õýäýí àðâàí ìÿíãààð òîîëîãäîõ õóãàöàà ºíãºðñºí àâ÷ ºíººãèéí äýëõèé åðòºíöèéã òîäîðõîéëæ áóé îð÷èí ¿åèéí õýâ ìàÿãèéí íèéãýì áîë äýðãýä íü åðäºº ë º÷èãäðèéí ãýìýýð øèíýõýí ÿâäàë þì.

Øèãòãýý. Õ¿ì¿¿í òºðºëòºí äýëõèé åðòºíöºä õàãàñ ñàÿ øàõàì æèë îðøèæ áàéíà. Ñóóðèí àìüäðàëûí îðøèí òîãòíîõ çàéëøã¿é ¿íäýñ áîëñîí ãàçàð òàðèàëàí äºíãºæ àðâàí õî¸ð ìÿíãà îð÷èì æèë. Èðãýíøëèéí ¿¿ñýë çóðãààí ìÿíãà îð÷èì æèëýýñ öààøã¿é. Õýðýâ áèä õ¿íèé îðøèõóéí ýíý á¿õ õóãàöààã íýã õîíîã áóþó 24 öàã ãýæ òºñººëæ áîäâîë ãàçàð òàðèàëàí 23 öàã 56 ìèíóòàä, èðãýíøèë 23 öàã 57 ìèíóòàä ¿¿ñæýý. Õàðèí îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí õºãæèë äºíãºæ 23 öàã 59 ìèíóò 30 ñåêóíäýä ãàð÷ èðñýí áàéíà! Ãýòýë ýíýõ¿¿ õîíîãèéí 24 öàãèéí ¿ëäñýí 30-õàí ñåêóíäýä “õ¿í òºðºëõòíèé á¿òýí ºäºðòýé” òýíöýõ¿éö õýìæýýíèé ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. (Ãèääåíñ, 2006: 530)

íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëûí æèøýý. Îð÷èí ¿åèéí ºìíºõ, Îð÷èí ¿åèéí, Îð÷èí ¿åèéí äàðààõ íèéãýì

• Îð÷èí ¿åèéí ºìíºõ íèéãýìÃèääåíñ ýíý õýâ ìàÿãèéí íèéãìèéã äàðààõ ãóðâàí òºðºëä àíãèëàí ¿çæýý.- Àí àãíàõ áà óðãàìàë æèìñ ò¿¿õ ¿éë àæèëëàãààíä ñóóðèëñàí àí

àãíóóðûí áà óðãàìàë æèìñ ò¿¿ã÷äèéí íèéãýì- Ìàë àæ àõóé áà ñóóðüøñàí ãàçàð òàðèàëàí õºãæñºí ìàë àæ àõóéí áà

ãàçàð òàðèàëàíãèéí íèéãýì - Àçòåê, ýðòíèé Ìèñèð, Ãðåê, Ðèì÷¿¿ä ãýõ ìýò àæ ¿éëääâýðèéí áóñ

èðãýíøë¿¿ä

• Îð÷èí ¿åèéí íèéãýìÝíý õýâ ìàÿãèéí íèéãýì íü XVIII çóóíû ñ¿¿ë ¿å áîëîîä XIX çóóíä

õºãæèæ ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã. Ëè áà Íüþáàé (Holborn M. and Langley P. 2002: 2) íàð ýíý íèéãìèéí ãîë øèíæ ãýæ äàðààõ äºðâºí ç¿éëèéã òýìäýãëýæýý.

Àæ ¿éëäâýðæèëò: Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàë íü XVIII çóóíû õî¸ð äàõü õàãñààñ ýõýëñýí áºãººä õ¿íèé ¿éëäâýðëýí á¿òýýõ õ¿÷èéã àñàð èõýýð íýìýãä¿¿ëæ, õ¿íèé íèéãìèéí áàéãàëèàñ õàìààðìàë áàéäëûã ýðñ áàãàñãàæýý.

31

Êàïèòàëèçì: Ýíý íü òîâ÷õîíäîî õºëñíèé õºäºëìºðò òóëãóóóðëàñàí àæèë ýðõëýëò õèéãýýä àøèã îëîõîä ñóóðèëñàí áèçíåñèéã ººðòºº àãóóëæ áàéãàà áîëíî.

Õîòæèëò: Øèíý ò¿âøíèé õîòæèëòûí íºëººãººð õ¿í àì õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä òàñðàëòã¿é òºâëºðºõ áîëñîí.

Ëèáåðàë àðä÷èëàë: Õýìæýýã¿é ýðõò çàñàãëàëûã íèéãìýý õýðõýí àâ÷ ÿâàõûã èðãýä íü ìýäýëöäýã çàñàãëàëààð íýãìºñºí õàëæýý.

Äýýðõ ººð÷ëºëò¿¿ä íü ìºí ¿¿íèé çýðýãöýýãýýð øèíæëýõ óõààí áà òåõíîëîãèéã àøèãëàí õºãæëèéã òºëºâëºæ, äýâøèëä õ¿ð÷, àñóóäëóóäûã øèéäýæ ÷àäíà ãýñýí èòãýëèéã ººðòºº àãóóëñàí îð÷èí ¿åèéã á¿òýýí áèé áîëãîñîí õýìýýí òîîöîãäîæ áàéíà.

Çàðèì ñóäëàà÷èä ñîöèîëîãè áîë ýíýõ¿¿ îð÷èí ¿åòýé ñàëøã¿é õîëáîî á¿õèé øèíæëýõ óõààí ãýæ ¿çäýã.

• Îð÷èí ¿åèéí äàðààõ ¿åÇàðèì ñîöèîëîãè÷èä îð÷èí ¿åèéã õàëæ îð÷èí ¿åèéí äàðààõ ¿å ãàð÷ èðæ

áàéíà ãýæ ¿çýõ áîëæýý.- Ýíý ¿çýë ñàíààíû íýã ãîë õàíäëàãà íü ãýâýë, äàí ãàíö øèíæëýõ óõààí

áà ðàöèîíàë ÷àíàðûí òóñëàìæòàéãààð äýâøèëä õ¿ð÷ ÷àäíà ãýñýí èòãýë ñóëàð÷, èë¿¿ ñàéí èðýýä¿éã á¿òýýõ ÷àäâàðòàé ãýæ àìëàñàí îíîëóóäûí òàëààðõ ýðãýëçýý íýìýãäñýí ÿâäàë þì.

- Çàðèì ïîñòìîäåðíèñòóóäûí ¿çëýýð áîë ýíý ººð÷ëºëò¿¿ä íü àæ ¿éëäâýðæèëòèéí äàðààõ (¿éë÷èëãýý - ýñâýë ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèä ñóóðèëñàí) ýäèéí çàñàãòàé õîëáîîòîé àæ.

Ïîñòìîäåðíèñòóóä íèéãìèéí òàëààðõ ºìíºõ îíîëóóä õîöðîãäñîí ãýæ ¿çäýã áîë çàðèì ñîöèîëîãè÷èä ïîñòìîäåðíæèëòûí òàëààðõ îíîëóóäûí ¿íäýñëýëòýé ýñýõýä ýðãýëçýæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Àíãëèéí ñîöèîëîãè÷ Àíòîíè Ãèääåíñ ºíººãèéí îð÷èí ¿åèéí íèéãýì îð÷èí ¿åæèëòèéí ºíäºð äýýä øàòàíä ë ãàð÷ áàéãàà áîëîõîîñ îð÷èí ¿åèéí äàðààõ ¿å øàòàíä îðñîí õýðýã áèø ãýæ ¿çæýý. Ò¿¿íèéõýýð áîë äàÿàðøèë çýðýã àíõààðàõã¿é áàéõûí àðãàã¿é ÷óõàë ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéãàà íü ¿íýí õýäèé ÷ îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí ãîë øèíæ¿¿ä õàäãàëàãäñààð áàéãàà àæýý. (Holborn and Langley, 2002: 189)

äàÿàðøèë ºíººãèéí äýëõèé äàõèíû îíöëîõ øèíý íºõöºë áàéäàë áîëîõ íü

Äàðààõ òîäîðõîéëîëòûã äàÿàðøëûí òàëààðõ íýëýýí òîâ÷ áºãººä îíîñîí òîäîðõîéëîëò ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì õýìýýí “Ñîöèîëîãèéí òîëü”-äîî Ìàðøàëë (1998: 449) òýìäýãëýæýý. Äàÿàðøèë áîë íèéãýì áà ñî¸ëûí çîõèîí áàéãóóëàëòàä ãàçàðç¿éí õ¿÷èí ç¿éëèéí òóëãàñàí õÿçãààðëàëòóóä áàãàññàíû çýðýãöýýãýýð õ¿ì¿¿ñ ÷ ýíýõ¿¿ áàãàñàëòûã öàã èðýõ òóñàì óëàì èõýýð àíçààð÷ ìýäýð÷ ýõýëñíèéã èëòãýæ áóé íèéãìèéí ¿éë ÿâö þì.

Äýýðõ òîäîðõîéëîëòîä èëýðõèéëýãäñýí ãàçàðç¿éí õÿçãààðëàëò áàãàñàõàä íºëººëñºí áóþó ººðººð õýëáýë, äàÿàðøëûí ¿éë ÿâöûã õ¿÷ýý àâàõàä íºëººëñºí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîë ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é òåõíîëîãèéí äýâøèë þì.

32


Äàÿàðøëûí ñóäàëãàà íü äýëõèé äàõèíûã õàìàðñàí ñî¸ëûí ñèñòåì áèé áîëñíûã ñóäàëäàã áºãººä äýëõèé äàõèíûã õàìàðñàí ñî¸ëûã áèé áîëãîñîí îëîí òàëò íèéãìèéí áà ñî¸ëûí õºãæèë ººð÷ëºëò¿¿äèéã äàðààõ áàéäëààð äóðüäæýý. ¯¿íä: äýëõèéã õàìàðñàí õèéìýë äàãóóëûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì áèé áîëñîí, äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí õýðýãëýý áà õýðýãëýýíèé çàãâàðóóä áèé áîëñîí, àìüäðàëûí óíèâåðñàë õýâ ìàÿã äýëãýðñýí, Îëèìïèéí íààäàì, õºë áºìáºãèéí äýëõèéí öîì, îëîí óëñûí òåííèñèéí øèãøýý òîãëîëò çýðýã äýëõèéí õýìæýýíèé ñïîðòûí òºðë¿¿äèéí õºãæèë, ¿íäýñíèé òºð óëñûí íî¸ðõîë ñóëàðñàí, äýëõèéí õýìæýýíèé öýðýã àðìèéí ñèñòåì á¿ðýëäñýí, ÄÎÕ ìýòèéí á¿õíèéã õàìàðñàí àþóëò ºâ÷èíòýé òóëãàðñàí, Í¯Á çýðýã äýëõèéí õýìæýýíèé óëñ òºðèéí òîãòîëöîî áèé áîëñîí, Ìàðêñèçì çýðýã äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí óëñ òºðèéí õºäºëãººí äýëãýðñýí, õ¿íèé ýðõèéí îéëãîëòûí öàð õ¿ðýý ºðãºñºæ, äýëõèéí øàøèí õîîðîíäûí õàðèëöàà íàðèéññàí çýðýã ¿éë ÿâäëóóäûã íýðëýñýí áàéíà.

Ýíä ò¿¿íýýñ ÷ èë¿¿òýé, äýëõèé äàõèíûã íýã ãàçàð îðîí õýìýýí îéëãîñîí øèíý òºðëèéí óõàìñðûã äàÿàðøëûí ¿çýë áàðèìòëàë ººðòºº àãóóëæ áàéãàà áºãººä äàÿàðøèë ýíý óòãààðàà “íýãýí öóë á¿òýí áîëîõûíõîî õóâüä äýëõèé äàõèí æèíõýíýýðýý çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áóé ¿éë ÿâö” ãýñýí áàéäëààð òîäîðõîéëîãäæýý.

¯¿íèé ñàöóó, ìºí õóðöààð ÿðèãäàõ áîëñîí, çºâõºí ÿðèãäààä çîãñîõã¿é õºäºëãººí õ¿ðòýë áîëæ èëðýõ áîëñîí íýã ç¿éë ãýâýë ñî¸ëûí èéì øèíý íºõöºë áàéäàëä ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí ñî¸ëûí îíöëîãèéã õýðõýí õàäãàëàí àâ÷ ¿ëäýõ òóõàé àñóóäàë þì.

Äàÿàðøëûí íºëººãººð ãàðñàí äýâøëèéí çýðýãöýýãýýð øèíý, øèíý àñóóäëóóä ÷ óðãàí ãàðñààð áàéíà. Çºâõºí òóñãàé íýã ¿íäýñíèé òºð óëñûí (nation-state) õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ àðãàã¿é àñóóäëóóä èõýññýí, ìºí èíòåðíåò, ãàð óòàñ ãýõ ìýò õàðèëöàà õîëáîîíû øèíý òåõíîëîãèóä íü òóõàéëáàë, óëñ äàìæñàí ãýìò õýðãèéí ñ¿ëæýý ¿¿ñýõ, çîõèîí áàéãóóëàëò íàðèéñàõ çýðãýýð ýðõç¿éí îð÷èíä ÷ òºâºãòýé øèíý íºõöºë¿¿äèéã ¿¿ñãýæ áàéãààã ñóäàëãàà õàðóóëäàã.

1. Ñîöèîëîãè áîëîí íèéãìèéí áóñàä øèíæëýõ óõààí äàõü íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí àíãèëëóóäòàé òàíèëöàõ íü ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý?

2. Îð÷èí ¿åèéí áà îð÷èí ¿åèéí ºìíºõ (óëàìæëàëò) íèéãì¿¿äèéí õîîðîíäûí ¿íäñýí ÿëãààã íýðëýæ òàéëáàð ºãíº ¿¿?

3. Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûã ÿàãààä îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéã ºìíºõ íèéãì¿¿äýýñ ÿëãàæ ºãñºí ãîë ¿éë ÿâö ãýæ ¿çäãèéã òàéëáàðëàí ìýòãýëöýíý ¿¿?

4. Ìîíãîëä ìîäåðíæèëò ÿâàãäñàí óó? Òèéì áîë õýçýýíýýñ ÿìàð îíöëîãòîéãîîð?


33

1. Ãèääåíñ À. (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ: Àäìîí2. Holborn M. and Langley P. (2002) Sociology: Themes and Perspectives.

London: HCP Ltd3. Marshall, Gordon, (1998) A Dictionary of Sociology, Oxford University

Press.


1. Lenski A. and Lenski G. Human Society: Introduction to Macrosociology.

2. Ñìåëçåð Í. (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ.3. Ãèääåíñ À. (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ: Àäìîí


5. Àæ ¿éëäâýðèéí äàðààõ íèéãýì, ìýäýýëëèéí íèéãýì, õýðýãëýýíèé íèéãýì, ïîñò ìîäåðí íèéãýì ãýõ çýðýã íýð òîìü¸îã àãóóëãûí õóâüä àäèë òºñòýé ãýæ ¿çýæ áîëîõ óó? Áîëîõ áîë ÿàãààä, áîëîõã¿é áîë ÿàãààä? Çàäëàí òàéëáàðëàíà óó?

6. Íèéãìèéí õýâ ìàÿãèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí ãàæ ¿çýãäýë, ãýìò õýðãèéí íºõöºë áàéäàë, òºðºë õýëáýð ººð÷ëºãääºã ¿¿? ªºð÷ëºãääºã áîë õýðõýí?

7. Äàÿàðøëûí íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîîòîéãîîð íèéãýìä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿äèéí (òóõàéëáàë, ýðõç¿éí õ¿ðýýíä) ýåðýã áîëîí ñºðºã ¿ð ä¿í, íºëººëë¿¿äèéã æèøýý áàðèìòàä òóëãóóðëàí òàéëáàðëàíà óó.

34


á¯ËýÃ-IV. Ñî¸ë áà íèéãýìøèë



õýëáýð

Ñî¸ë áà íèéãýìøèë

Ñî¸ëûí òóõàé îéëãîëò, ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í 2 Ëåêö

Ãýìò õýðãèéí ¿íýëýìæ ñî¸ëûí ÿëãààíààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºõ íü (Ý.Äþðêõàéì, Ï.Ñîðîêèí, Í.Ñìåëçåð)

2 Ñåìèíàð

Íèéãýìøèë, ò¿¿íèé ¿íäñýí ¿å øàòóóä: Ôðîéä, Æ.Ã.Ìèèä, Æ.Ïèàæå, Ë.Êîëáåðã 2 Ëåêö

Áèå õ¿íèé á¿òýö, òîãòîëöîî 2 Ñåìèíàð

Ñýäýâ - 1. Ñî¸ëûí òóõàé îéëãîëò, ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í � Ñî¸ëûí òóõàé îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò � Ñî¸ëûí ìºí ÷àíàð, ¿¿ðýã, á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñî¸ëûí òóõàé îéëãîëò, ñî¸ëûí ìºí ÷àíàð, õýëáýð, ¿¿ðãèéí òàëààðõ ñîöèîëîãèéí òàéëáàðëàëóóäòàé òàíèëöàæ, ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã îéëãîõ ÷àäâàðûã ýçýìøèíý.

Ãîë îéëãîëò: � Ñî¸ë � ¯íýò ç¿éë � Õýì õýìæýý � Îþóíû ç¿éëñ � Ìàòåðèàëëàã ýä ç¿éëñ � Ñî¸ëûí ò¿ãýýìýë (óíèâåðñàë) øèíæ � ªâºðìºö (ñóá) ñî¸ë � Àðãà õýìæýý/Ñàíêöè

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Ñî¸ëûí òóõàé îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò � Ñî¸ëûí ìºí ÷àíàð, ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä � Ñî¸ë áà íèéãýì, ñî¸ëûí õýëáýð¿¿ä � Ñî¸ëûã ýçýìøèõ ¿éë ÿâö áîëîõ íèéãýìøëèéí òóõàé

Ñî¸ëûí òóõàé îéëãîëò

Culture (ñî¸ë) ãýäýã ¿ã colere ãýñýí ëàòèí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé áºãººä ñî¸îëóóëàí áîëîâñðóóëàõ, õºðñ áîëîâñðóóëàõ ãýñýí óòãàòàé. Äóíäàä çóóíû ¿åä ýíý ¿ãýýð ¿ð òàðèàíû óðãàìëûã áîëîâñðóóëàõ äýâøèëòýò àðãûã òýìäýãëýæ áàéæýý. Ãýòýë XVIII-XIX çóóíû ¿åýñ õýðýâ õ¿í òàíñàã

35

òºðõòýé, íîì èõ óíøñàí áàéâàë “ñî¸ëòîé õ¿í” õýìýýõ áîëñîí. Òóõàéí ¿åä æèðèéí àðä îëíîîñ ÿçãóóðòíûã ÿëãàõàä èõýâ÷ëýí õýðýãëýæ áàéæýý. Õàðèí ºíººãèéí àìüäðàëä “ñî¸ë” ãýñýí ¿ã íü äóóðèéí òåàòð, øèëäýã óðàí çîõèîë, ñàéí õ¿ì¿¿æèë çýðýã îéëãîëòòîé ä¿éõ áîëñîí (Ñìåëçåð, 2000, 34) áàéíà. Ñî¸ëûã òîäîðõîéëñîí îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû òîäîðõîéëîëòóóä ºìíº äóðäñàí ÿçãóóðòíû ºíãº àÿñàà íýãýíò îðõèæýý.

òîäîðõîéëîëò

Ñî¸ëûí òàëààð îëîí çóóí (300 ãàðóé) òîäîðõîéëîëò áàéäàã áºãººä õàìãèéí íèéòëýã áàéäëààð “ñî¸ë áîë õ¿íèé îþóí ñàíàà, óõàìñàð øèíãýñýí áèåò õèéãýýä áèåò áóñ ç¿éë” õýìýýí òîäîðõîéëîõ íü áèé. Òîâ÷îîð õýëáýë, ñî¸ë íü õ¿íèé àìüäðàëûã çîõèîí áàéãóóëäàã (Ñìåëçåð, 2001, 35) áºãººä àõìàä ¿å íü õîé÷ ¿åäýý çàëãàìæëóóëñàí áóþó ýñâýë ººð á¿ëãýýñ îëæ àâñàí “çàí òºëºâ” þì.

Ñî¸ëûí ìºí ÷àíàð, ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿ä

Íýðò ñîöèîëîãè÷ À.Ãèääåíñèéí ñî¸ëûí òàëààðõ ¿çëèéã ýíä àâ÷ ¿çüå. Õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí õàðèëöààíä “ñî¸ë” ãýäýã íýð òîìü¸îã áèä õýðýãëýõäýý ñî¸ëûã “îþóí óõààíû äýýä á¿òýýë”, óðëàã, óðàí çîõèîë, õºãæèì, óðàí çóðàã ãýõ ìýòýýð ë îéëãîäîã. Ñîöèîëîãè äàõü ñî¸ë ãýñýí îéëãîëò íü á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû äýýðõ òºðë¿¿äèéã òºäèéã¿é ººð îëîí ç¿éëèéã àãóóëäàã. Ñî¸ëä íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õýâ ìàÿã îðäîã. ¯¿íä õóâöàñëàõ, ãýð á¿ëèéí àìüäðàë áà ãýðëýõ ¸ñëîë, õºäºëìºðèéí ¿éë àæèëëàãàà, øàøíû ¸ñ çàíøèë, ÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ çýðýã á¿ãä îðíî. Ò¿¿í÷ëýí õ¿ì¿¿ñèéí õèéñýí áà òýäýíä ¿íý öýíòýé ç¿éëñ, òóõàéëáàë, íóì ñóì, àíæèñ, ¿éëäâýð, ìàøèí, êîìïüþòåð, íîì, îðîí ñóóö çýðýã áàñ áàãòàíà. “Ñî¸ë”-ä òóõàéí íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãò õàìààðàõ äàäàë çàí çàíøèë, ò¿¿í÷ëýí òýäíèé ¿éëäâýðëýñýí ìàòåðèàëëàã áàÿëàã îðíî. “Íèéãýì” ãýäýã íü íèéòëýã ñî¸ëä õàìààðàãäàæ áóé õóâü õ¿ì¿¿ñèéã õîëáîã÷ õàðèëöàìæèéí ñèñòåì þì. Íèéãýìã¿éãýýð ÿìàð ÷ ñî¸ë áàéõã¿éí àäèë ñî¸ëã¿éãýýð ÿìàð ÷ íèéãýì îðøèí òîãòíîæ ÷àäàõã¿é. Ñî¸ëã¿éãýýð áèä ýíýõ¿¿ íýð òîìü¸îíä ÿìàãò îðóóëäàã á¿ðýí óòãûã àãóóëñàí “õ¿í” áèø áàéõñàí. Áèä ººðñäèéãºº èëýðõèéëýõ õýëã¿é áàéñàíñàí áîë ººðèéãºº óõàìñàðëàæ ÷àäàõã¿éãýýð áàðàõã¿é áîäîõ, òóíãààõ áèäíèé ÷àäâàð íýí õÿçãààðëàãäìàë áàéõ áàéñàí íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé (Ãèääåíñ, 2006, 21). Íèéãýì ñóäëàà÷ Óîðä Ãóäåíàó ñî¸ëûí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã ñóäëààä ñî¸ë áîë ¿íäñýí äºðâºí ýëåìåíòýýñ á¿ðäýë áîëäîã (Ñìåëçåð, 2000, 41-43). ãýæýý. Ýäãýýðèéã áàãöëàí äàðààõ áàéäëààð õàðóóëæ áîëíî.

36


¯íäñýí ýëåìåíò¿¿ä

àãóóëãà

òºñººëºë, îéëãîëòóóä

Õ¿í òºðºëõòºí õ¿ðýýëýí áóé þìñûí õýëáýð, ºíãº, àìòûã íýãýí èæèë ìýäýðäýã áîëîâ÷, ººðñäèéí ñî¸ëûí åðòºíöºä ýäãýýðèéã ººð ººð íýð òîìü¸îãîîð òýìäýãëýäýã. Õýëíèé îíöëîãòîé õîëáîîòîéãîîð òóõàéëáàë, Ìîíãîë õýëýíä õàøãèðàõ, óéëàõ, áóéëàõ ãì îëîí ¿ãèéã àíãëè õýëýíä “cry” ãýñýí ãàíö ¿ãýýð òýìäýãëýõ æèøýýòýé.

Õîëáîãäîë

Ñî¸ë òóñ á¿ð áîäèò áàéäëûí õ¿ðýý áîëîí õàðèëöàà õîëáîîíû òîäîðõîé òºñººëëèéã áèé áîëãîäîã. Îëîí ñî¸ë íü åðòºíöèéí àëü íýã õýñãèéã õàðèëöàí àäèëã¿é òàéëáàðëàæ, îéëãîæ, ìºí ¿íäýñëýæ áàéäàã. Îð÷èí ¿åèéí ñî¸ëä “íàð õèðòýõ ¿çýãäýë”-èéã ôèçèê óòãààð íü òàéëáàðëàõàä òºâºãã¿é áàéõ áîëíî. Õàðèí ýë ¿çýãäëèéã ñàÿõíûã õ¿ðòýë çàðèì óëñ îðíóóä “Ðàõ õýìýýõ òîì àìüòàí íàðûã çàëãèëàà” õýìýýí ¿çýæ, äîì õèéõ ÿâäàë ýëáýã áàéëàà.

¯íýëýìæ

Ýíý íü õ¿ì¿¿ñèéí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí èòãýë ¿íýìøèë þì. Òîâ÷õîíäîî ¿íýëýìæ áîë çàí ñóðòàõóóíû çàð÷ìóóäûí ¿íäýñ áºãººä íèéãìèéí áàéãóóëàë òóñ á¿ð þó ¿íý öýíòýé, þó ¿íý öýíòýé áèø ãýäãèéã òîãòîîäîã. Èõýíõ íèéãýìä “ººðèéí ýöýã, ýõèéã õ¿íäýë”, “õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ”, “ýðäýì áîëîâñðîëòîé áàéõ” ãì ººð ººðèéí ¿íýò ç¿éëòýé.

ä¿ðýì, õýì õýìæýý

Õýì õýìæýý íü òîäîðõîé ñî¸ëûí ¿íýëýìæèéí äàãóó õ¿ì¿¿ñèéí çàí òºëâèéã çîõèöóóëíà. Æèøýý íü, ãýìò õýðýã, õóëãàé, áîëîí áóñäûí ýä õºðºíãèéí çàâøèõ, ºì÷èéã ñ¿éòãýõ çýðãèéã õîðèãëîñîí îëîí õóóëèóä áèé.

Ñî¸ëûí ýäãýýð ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé. Ãóäåíàó ýäãýýð ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéã äàðààõ áàéäëààð íýãòãýñýí áàéäàã.

¯¿íä:

Ä¿ðýì (õýì õýìæýý)

Õ¿ðýýëýí áóé åðòºíöèéí òóõàé òºñººëºë, îéëãîëòóóä

¯íýò ç¿éëñ

Õàðèëöàí õîëáîî

Ñî¸ëûí ýëåìåíò¿¿ä

Þó áàéãààã?

Õýðõýí ¿éëäýõèéã?

Õýðõýí õàíäàõûã?

Þó áàéæ áîëîõûã?

íýãòãýë, òàéëáàð

Ñî¸ë áà íèéãýì, ñî¸ëûí çàðèì õýëáýð¿¿ä

“Ñî¸ë” ãýäýã îéëãîëò íü “íèéãýì” ãýñýí îéëãîëòòîé àäèë ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã óõàãäàõóóí þì. Ñî¸ë íü ººðòºº

37

òîäîðõîé á¿ëãèéí ãèø¿¿äýä áàéäàã ¿íýò ç¿éëñèéã, òýäãýýðèéí äàãàæ ìºðääºã õýì õýìæýý áîëîí ìàòåðèàëëàã ýä áàÿëãèéã áàãòààäàã. (Ãèääåíñ, 2006, 20).

¯íýò ç¿éëñ íü õèéñâýð ýðõýìëýë áîëæ áàéäàã áîë õýì õýìæýý íü õ¿ì¿¿ñèéí çààâàë äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé òîäîðõîé çàð÷èì, ä¿ðýì æóðàì þì. Íèéãìèéí àìüäðàëä “áîëíî” ýñâýë “áîëîõã¿é” ãýäãèéã õýì õýìæýý òîäîðõîéëæ áàéäàã. Òóõàéëáàë “ìîíîãàìè” áóþó ãýðëýëòèéí íºãºº õîñäîî ¿íýí÷ áàéõ ÿâäàë íü èõýíõ íèéãýìä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí “¿íýò ç¿éëñ” áîëäîã. Ãýòýë ººð îëîí ñî¸ëûí õ¿ðýýíä íýã õ¿í õýä, õýäýí ýõíýð ýñâýë íºõºðòýé áàéõûã çºâøººðäºã àæýý. Ýíý íü íèéãýì á¿ð ñî¸ëûí ººðèéí ãýñýí ñîíãîëòûã õèéäýã áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí çàðèì õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí àìüäðàëûí ìàÿãèéã “ñî¸ëòîé, çºâ” ººðñäèéí áóñûã õà÷èí ýñâýë á¿ä¿¿ëýã õýìýýí õàíäàõ íü áóé. ªºðèéí ñî¸ëûí äàâóó òàëûí áàéð ñóóðèíààñ áóñäûí ñî¸ëûí òóõàé ø¿¿í õýëýëöäýã ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã óãñààòàí òºâò ¿çýë áóþó ýòíîöåíòðèçì ãýæ íýðëýäýã.

Ñî¸ëûã åðºíõèéä íü áèåò áà áèåò áóñ õýìýýí àíãèëæ áîëíî. (Êðàâ÷åíêî, 2000, 20-55) Íèéãìèéí çàí òºëâººñ õàìààðàí ñî¸ëûí ýäãýýð õýëáýð¿¿ä íü õàðèëöàí àäèëã¿é ¿íýëýìæòýé áàéíà. Íýãýí ñî¸ëä ìàòåðèàëëàã, ¿íýòýé ç¿éëñèéã ¿íýëýõ òºäèé áàéõàä íºãººä òýäãýýð íü õ¿ì¿¿ñèéí çàí òºëºâò øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéæ áîëíî. Òîâ÷ëîí ºã¿¿ëýõýä îëîí ñî¸ëûí õîîðîíä àñàð îëîí òîîíû ÿëãàà áèé. Ýäãýýð ÿëãààã òàíèí ìýäýõ ¿¿äíýýñ ñî¸ëûí ººðèéí íü ¿íýò ç¿éëñ, óòãûã çàäëàí øèíæëýõ ¿íäñýí äýýð îéëãîõûã ñî¸ëûí ðåëÿòèâèçì ãýíý. Îéðîëöîî ñî¸ëûí ÿëãààã îéëãîõîä ýíý ¿çýë áàðèìòëàë òóñ áîëîõ þì.

XX çóóíû ýõýýð Åâðîïûí èõýíõ íèéãýìä ñî¸ëûí õî¸ð õýëáýð á¿ðýëäýí òîãòñîí íü òàíñàã óðëàã, ñîíãîäîã õºãæèì, óòãà çîõèîëûã òºëººëºõ äýýäñèéí ýðõýì ñî¸ë, ¿ëãýð, áèëèã ç¿é, äóó, äîìãèéã áàãòààñàí ÿäóóñûí àðäûí ñî¸ë þì. Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ãàð÷ èðñíýýð ýäãýýð ñî¸ëûí ÿëãàà àðèëñàí áàéíà.

¯¿íèé çýðýãöýý ñî¸ëûã íèéãìèéí á¿ëã¿¿äýä õýðõýí õýðýãëýãäýæ áóé áàéäëààð íü àíãèëæ áîëíî. Á¿õ ñî¸ëä çóðøìàë áàéäàã ñî¸ëûí ò¿ãýýìýë (óíèâåðñàë) øèíæ ãýæ áèé. Òóõàéëáàë, ñóäëàà÷ Æîðæ Ìåðäîê îíöëîí àâ÷ ¿çýýä 60 ãàðóé ñî¸ëûí ò¿ãýýìýë øèíæèéã îíöîëñîí (Ñìåëçåð, 2001, 38) íü áèé. Ýíä ñïîðò, áèåèéí ÷èìýãëýë, õàìòûí õºäºëìºð, á¿æèã, áîëîâñðîë, îðøóóëãûí ¸ñ, áýëýã áýëýãëýõ çàíøèë, õîîëëîõ, òîãëîîì, õóóëü ¸ñ, àíàãààõ óõààí, òîî, õ¿íèé íýð, ºì÷ëºõ ýðõ, øàøèí, çî÷ëîõ çàí, öóñ õîëèëäîõ õîðèã, øîã ÿðèà, øàøíû çàí ¿éë ãì-èéã ñî¸ëûí ò¿ãýýìýë õýëáýð¿¿äèéí æèøýý áîëãîí äóðäàæ áîëíî. (Schaefer, 1994, 64).

Íºãºº òàëààð ñî¸ë íü íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí õàðèëöààã áýõæ¿¿ëæ áèå õ¿ì¿¿ñèéã òîäîðõîé á¿ëýãò õàðüÿàëàãäàõ ìýäðýìæèéã òºëºâø¿¿ëæ áàéäàã. Ñî¸ëûí íýã á¿ëýãò õàìààðàãäàæ áóé ãèø¿¿ä áèå áèåý èë¿¿ îéëãîæ, èòãýæ, òàëàðõàæ áàéäàã. Òýäíèé íèéòëýã ìýäðýìæ íü ºâºðìºö õýëëýã, ýòãýýä õýë, äóðòàé õîîë, õóâöàñíû çàãâàð çýðýã ñî¸ëûí õýëáýð¿¿äýýð èëýð÷ áàéäàã. Á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäûí çºðºëäººíèé øàëòãààí áîëæ áóé ñî¸ëûã äýä ñî¸ë

38


(ñóá) áóþó ºâºðìºö ñî¸ë ãýæ íýðëýäýã. Çàðèì òîõèîëäîëä çîíõèëæ áóé ñî¸ëûí ¿íäñýí õýñã¿¿äýä çºð÷èëäñºí õýì õýìæýý, ¿íýò ç¿éëñèéí ¿íäñýíä ñºðºã ñî¸ë òºëºâøèæ áîëîõ àæýý.

Ñî¸ëûã ýçýìøèõ ¿éë ÿâö áîëîõ íèéãýìøëèéí òóõàé

Íèéãýì ñóäëàà÷ Êëàéä Êëàêõîí ñî¸ëûã íèéãìèéí îíöëîã øèíæýýð íü òîäîðõîéëæýý. Òýðáýýð “...á¿õýë á¿ëýã áóþó íèéãýì òîäîðõîé þìûã íýã ìàÿãààð ¿éëäýæ ñóðàõ áóþó îíöëîãèéã íü ýçýìøñýí, àõìàä ¿å íü õîé÷ ¿åäýý çàëãàìæëóóëñàí, ýñâýë ººð á¿ëãýýñ îëæ àâñàí çàí òºëâèéã ñî¸ë ãýíý” (Ñìåëçåð, 2000, 35) ãýæýý. Ò¿¿íèé òîìü¸îëñíîîð ñî¸ëûã áèé áîëãîäîã, ò¿¿í÷ëýí ñî¸ëä ñóðàëöäàã áîëîõûã îíöîëæ ¿çñýí áàéíà. Õ¿í ñóðãàëòààð ñî¸ëûã ýçýìøèõ áà ñî¸ëä ñóðàëöàõ ¿éë ÿâö íü íèéãýìøëèéí ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàæ áàéäàã àæ. ×óõàìäàà ¿íýëýìæ, ø¿òëýã, õýì õýìæýý, ä¿ðýì çýðãèéã ººð÷èëñíèé ä¿íä áèå õ¿íèé øèíæ¿¿ä á¿ðýëäýæ, ò¿¿íèé çàí òºëºâ çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã.

Ñî¸ë íü íèéãìèéí ãèø¿¿äýä áèå õ¿íèé øèíæ ÷àíàðûã òºëºâø¿¿ëýõèéí õýðýýð çàí òºëâèéã çîõèöóóëàõ õÿíàëòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Íèéãýì ñóäëàà÷ Êëèôôîðä Ãèðòö ñî¸ë áîë “çàí òºëâèéã óäèðäàõàä ¿éë÷èëäýã òºëºâëºãºº æîð, ä¿ðýì, çàãâàðûã áàãòààñàí çîõèöóóëàã÷ òîãòîëöîî ìºí” ãýýä ñî¸ëã¿é áîë õ¿ì¿¿ñ ÷èã áàðèìæààã¿é áîëíî (Ñìåëçåð, 2000, 44) ãýæýý. Ñî¸ë íü õ¿íèé ñýäëèéã, òóõàéëàí ñåêñèéí áîëîí ò¿ðýìãèé ñýäëèéã äàðàõ íºõöºëèéã òîäîðõîéëæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, òýðõ¿¿ ñýäýë õýðýãöýýã õàíãàõ çîõèõ öàã, îðîí, àðãûã òîäîðõîé ä¿ðýì, õýì õýìæýýãýýð òîãòîîæ, õóóëü÷èëæ ºãäºã. Ýíýõ¿¿ õýì õýìæýýã ñàõèõàä ñàíêöè áóþó àðãà õýìæýý îíöãîé íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

Àðãà õýìæýý Öààçëàõ ÿë, øîðîíä õîðèõ

Àëëàãà, çýâñýãò õàëäëàãà çýðãèéã õîðèãëîñîí õóóëü

¯íýëýìæ

¯íýò ç¿éëñ íü õýì õýìæýýíèé ¿íäýñëýãýý áîëäîã áºãººä õýì õýìæýý íü çºâøººðëèéí ¿íäýñëýãýý áîëíî.

Ä¿ðýì, õýì õýìæýý

Õ¿íèé àþóëã¿é, àìàð òàéâàí àìüäðàë

Ýõ ñóðâàëæ: (Ñìåëçåð, 2000, 44)

Ñî¸ëûí ýëåìåíò áîëîõ õýì õýìæýý íü àëáàí (õóóëü, ä¿ðýì, æóðàì ãì) áà àëáàí áóñ (òîãòñîí ¸ñ æàÿã, óëàìæëàëò äýã ñàõèõ ãì) áàéõûí äýýð çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ìºí ºâºðìºö õîðèã àðãà õýìæýýã àãóóëæ áàéäàã áîëîõûã ñîöèîëîãè÷ Øèôð (Scheafer, 1994, 75) äàðààõ áàéäëààð ¿ç¿¿ëæýý.

39

Õýì õýìæýý áà õîðèã àðãà õýìæýý

Õýì õýìæýýíèé òºðºëÕîðèã àðãà õýìæýý

ýåðýã Ñºðºã

àëáàí õýì õýìæýýÖàëèí íýìýõ, øàãíàæ óðàìøóóëàõ

Ñàíóóëàõ, òóøààë áóóëãàõ, àæëààñ õàëàõ

àëáàí áóñ õýì õýìæýýÈíýýõ, íàéð òàâèõ, õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ

Äóðã¿éöýõ, äîðîìæëîõ, ãàäóóðõàõ

1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Aäìîí2. Ñìåëçåð Í (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ3. Èîíèí Ë.Ã (1998) Ñîöèîëîãèÿ êóëüòóðû. Ì., Ëîãîñ4. Karp D.A (1993) Sociology in everyday life, FE Peacock publishers5. Schaefer Richard.T, Lamm Robert.P. (1994) Sociology. New York;

McGraw-Hill, Inc


1. Ñî¸ë áà íèéãýìøèë õýìýýõ îéëãîëòóóäûí õàðüöàà, ýäãýýð îéëãîëòóóäûã ñóäëàõ ñîöèîëîãèéí õàíäëàãûí îíöëîã þó âý?

2. Äàðààõ ¿çýãäë¿¿ä ìàòåðèàëëàã áîëîí îþóíû ñî¸ëûí àëèíä íü îðîõûã òîãòîî. (èð¿¿ë òóëààí, ìåäàëü, æ¿íç, äóó á¿æèã, ìýòãýëöýýí, áàãò íààäàì, ñóðãóóëü, ö¿íõ, ãàë ãì)

3. Ñî¸ëûí ÿëãààã àðèëãàõàä íèéãýì äýõ ÿìàð èíñòèò¿ö ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áý?

4. Ñî¸ë íü íèéãýìøèëä ýåðýã, ñºðºã àëü ¿¿ðãèéã èë¿¿òýé ã¿éöýòãýõ âý, ÿàãààä ãýäãèéã ýðãýö¿¿ëýýðýé.

5. Òà á¿õíèé õè÷ýýëýý áè÷èæ áóé äýâòýð ¿íýò ç¿éë, ýñâýë ñî¸ëûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àëèíä íü îðîõ âý, ÿàãààä?

6. Ìîíãîë óëñûí õóâüä 01 ñàðûí 13, 07 ñàðûí 11-íèé ºäð¿¿ä ÿàãààä òýìäýãëýëò ÷óõàë ºäð¿¿ä âý?

7. ªâºðìºö (ñóá) ñî¸ë õýìýýõ îéëãîëòûã òàéëáàðëà, òóõàéí ñî¸ëä õàìààðàõ 5 õ¿ðòýëõ æèøýýã äóðäàíà óó?


1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí3. Êðàâ÷åíêî À.È(2000), Ñîöèîëîãèéí óäèðòãàë, ÓÁ


40


Ñýäýâ - 2: Ãýìò õýðãèéí ¿íýëýìæ ñî¸ëûí ÿëãààíààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºõ íü

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñî¸ëûí îëîí ÿíç õýâ ìàÿã, ñî¸ëûí íèéãìèéí ¿íäýñ, ãýìò õýðãèéí òàëààðõ íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä áîëîí îëîí íèéòèéí ¿íýëýìæ, ãýìò õýðãèéí õýëáýð¿¿äèéã ñî¸ëûí îíöëîãòîé õîëáîí òàéëáàðëàõ, òýäãýýðèéí ìºí ÷àíàðûã òàíèí ìýäýõ, çºâ óõààð÷ ñóðàõàä õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Íèéòèéí ñî¸ë � Ñî¸ëûí àëäàãäàë � Àíîìè áàéäàë � Íèéãìèéí õÿíàëò � Á¿ëãèéí õýì õýìæýý � Ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ � Ãýìò õýðýã � Ãýìò ¿éëäýë

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Õºãæèæ áàéãàà áîëîí õºãæèíã¿é íèéãýì äýõ ãýìò õýðã¿¿ä (Í.Ñìåëçåð)

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1. Àñóóëò òàâèõ2. Á¿ëãýýð àæèëëàõ3. Ìàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ

ÆÈøýý? ÕýËýËÖ¯¯ËýÃ... XIX çóóí õ¿ðòýë ãýìò õýðãèéí øèéòãýëèéí ¿íäñýí õýëáýð íü äºíãº, çàí÷èõ, óëàéññàí òºìðººð òàìãàëàõ áóþó ä¿¿æëýõ çýðýã áàéâ. Yéëäâýðæèõýýñ ºìíºõ Åâðîïîä õàìãèéí íîöòîé, õàìãèéí õàòóó öýýðëýë õ¿ëýýäýã íü øàøíû ãýìò õýðýã, ýñâýë ºì÷òºí áîëîí ÿçãóóðòíóóäûí ºì÷èéí ýðõ ìýäëèéí ýñðýã ãýìò õýðýã áîëäîã áàéâ. ªíººäºð èéìýðõ¿¿ çºð÷ëèéã ýñâýë îãòîîñ ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýõã¿é, ýñâýë õóóëèéã áàãà çýðýã çºð÷ñºí ãýæ ë ¿çíý.

Ãýìò ¿éëäýë, ãýìò õýðãèéí ÿëãàà þó âý? Øèéòãýëèéí òóõàé ÿðèëöàõ

...Ýíýòõýãò ºíººã õ¿ðòýë “íýð õ¿íäèéí àëëàãà” áàéñààð áàéíà. ¯õðèéí ìàõ èäýõ, ãýð á¿ëèéí õýí íýã íü äîîä êàñòûí õ¿ì¿¿ñòýé ãýðëýõýýð çàâäñàí òîõèîëäëîîñ ¿¿äýí ìÿíãà ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ àìü íàñààðàà õîõèðäîã.

¯éëäëèéã çºâ, áóðóó ãýæ ¿çýõ íü þóíààñ èõýâ÷ëýí õàìààðàõ âý? òóõàéí æèøýý àíîìè áàéäàëòàé õîëáîîòîé þó?

41

...Íýãýí òºðèéí àëáàí õààã÷ àëáàí òóøààëàà àøèãëàí 100 ñàÿ òºãðºãèéí àâëèãà àâñàí ãýæ áóðóóòãàãäæýý. Òóõàéí àëáàí òóøààëòàí ºìíº íü èéì áàéäëààð àëáàí òóøààë áóóð÷ áàéñàí áèëýý. Ýíý õ¿í òýíñýí õàðãàëçàõ ÿë àâ÷, õîõèðëûí çàðèì õýñãèéã áàðàãäóóëàõ áîëæýý. ßã ýíý ºäºð ø¿¿õ ºìíº íü õóëãàé õèéñýí ãýæ áóðóóòãàãäñàí áîëîâ÷ ãýì áóðóóã¿é íü íîòëîãäñîí, îäîî àæèëã¿é çàëóóã 100 ìÿíãàí òºãðºãèéí óòàñ õóëãàé õèéñýí ãýæ ÿëëàñàí áàéíà. Ò¿¿íä 3 æèëèéí õîðèõ ÿë ºã÷ýý.

Ýíý íü ñîöèîëîãèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çâýë ÿìàð ãýìò õýðýã âý? áèä þóíä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ ¸ñòîé âý?

1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí2. Ñìåëçåð Í (2000) Ñîöèîëîãè. ÓÁ3. John Scott, Gordon Marshall (2004) Oxford. Dictionary of Sociology.,

Oxford University press 4. Schaefer R.T, Lamm R.P (1994) Sociology.New York, McGraw Hill 5. Äþðêõàéì Ý (1990) Ñàìîóáèèñòâî. Ì:Ìûñëü6. Ñîðîêèí Ï.À(1990) Ñèñòåìà ñîöèîëîãèè. Òîì 1, 2., Ì:Íàóêà


1. Àíîìè ãýæ þó ãýñýí óòãàòàé âý?2. Ðåïðåññèâ áà ðåñòèòóòèâ ñàíêö õýìýýõ îéëãîëòóóä ÿìàð ÿëãààòàé

âý?3. Ãýìò õýðãèéí íèéòëýã ÿìàð òºðë¿¿ä áàéäàã âý? Õîò õºäººä çîíõèëæ

áóé ãýìò õýðãèéí ñòàòèñòèê òîî áàðèìòûã õàðüöóóë.4. Íèéãýì äýõ ìýðãýæëèéí á¿ëã¿¿ä ¸ñ ç¿éãýý ñàõèí ìºðäºõ íü ÿìàð

¿¿ðýãòýé âý?5. Ãýìò õýðãèéí âèêòèì øèíæ ãýæ þó âý?6. Íèéãìèéí õýì õýìæýý, àíîìè áàéäàë, ìýðãýæëèéí á¿ëãèéí ¸ñ ç¿éí

õýì õýìæýý, ãýìò õýðýãòýí çýðãèéí õàðèëöàà õîëáîîã òîäîðõîéë.7. Îðãàíèê áà ìåõàíèê ýâ íýãäýë, ðåïðåññèâ áà ðåñòèòóòèâ õîðèã àðãà

õýìæýý çýðãèéí óÿëäàà õîëáîîã òàéëáàðëà.


1. Ñìåëçåð.Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ.Ý, (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí


42


Ñýäýâ - 3: íèéãýìøèë, ò¿¿íèé ¿íäñýí ¿å øàòóóä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Õ¿íèé íèéãýìøëèéí ¿íäñýí ¿å øàòóóä, íèéãýìøëèéí àãåíòóóä áîëîí áèå õ¿íèé á¿òýö, õºãæëèéã òàéëáàðëàæ ñóðíà.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Íèéãýìøèë � Òàíèí ìýäýõ¿é áà äàñàí çîõèöîõóé � Ä¿ð áà ¿¿ðýã � Ñºðºã íèéãýìøèë � Äàõèí íèéãýìøèë � Íèéãýìøëèéí àãåíò

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Íèéãýìøëèéí ¿íäñýí ¿å øàòóóä � Íèéãýìøëèéí àãåíòóóä: ãýð á¿ë, ¿å òýíãèéíõýí, ñóðãóóëü, îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1. Óíøèæ ÿðèëöàõ2. Àñóóëò õàðèóëò

íèéãýìøëèéí òóõàé

“Õ¿ì¿¿ñ ººðñäºº íèéãýìä õ¿ëýýñýí çîõèõ ä¿ð, ¿¿ðýãòýéãýý óÿëäóóëàí, òîãòñîí õàíäëàãà, òóðøëàãà, óõààí ñóóõ ¿éë ÿâö áîë íèéãýìøèë þì” ãýäýãòýé îëîíõ ñîöèîëîãè÷èä ñàíàë íýãääýã. Îêñôîðäûí ñîöèîëîãèéí òîëü áè÷èãò “Íèéãýìøèë ãýäýã íü íèéãìèéí ä¿ð¿¿äèéã ã¿éöýòãýõýä ñóðàëöàõ ¿¿äíýýñ íèéãìèéí ¿íýò ç¿éë áîëîîä õýì õýìæýýã ýçýìøèõ áîëîí íèéãìèéí ãèø¿¿í áîëîí òºëºâøèõ ¿éë ÿâö ìºí” õýìýýæýý. (Scott,J. Marshall G, 2005, 621)

Íèéãýìøèë íü õ¿ì¿¿ñèéã òîäîðõîé ä¿ð, ¿¿ðýãò òîãëîõîä õ¿ðòýë ñóðãàäàã áàéíà. Íèéãýìøèë áîë õ¿ì¿¿ñ ýçýìøèæ àâñàí íèéãìèéí ä¿ð, ¿¿ðãýý àøèãëàí õîîðîíäîî õàðüöàõ áîëîìæ îëãîõ òºäèéã¿é íèéãìèéã õàäãàëàí ¿ëäýýõ ¿¿ðýãòýé þì. Íºãººòýéã¿¿ð íèéãýìøèë áîë íèéãìèéí øèíæ ÷àíàðóóäûã õ¿í ýçýìøèõ ¿éë ÿâö áºãººä ÷óõàìäàà íèéãýìøñýí õ¿í ñàÿ áèå õ¿í áîëæ òºëºâøäºã. Ýíä íèéãýìøëèéí õýä õýäýí æèøýýã àâ÷ ¿çüå.

óíøèõ ìàòåðèàë 1.

“... Öýðãèéí äàðãà ýðõýìñýã ýð” õýìýýõ 1982 îíä íýðä ãàðñàí êèíîíä Ðè÷àðä Ãèð, íèñãýã÷ áîëîõûã õ¿ññýí óâàéã¿é, ¸ñ ñóðòàõóóíû çàð÷èìã¿é Ìýéî ãýäýã çàëóóãèéí ä¿ðä òîãëîäîã áèëýý. Òýðáýýð òýíãèñèéí öýðãèéí íèñýõèéí ñóðãóóëü òºãñºõäºº öýðãèéí äàðãà, ýðõýìñýã ýð áîëäîã. Ìýéîãèéí õóâüä öýðãèéí ñóðãóóëüä ýëñýí îðîõîîñ ºìíº ººðèéí çàìä òîõèîëäñîí á¿õíèéã õýíýãã¿é õîõèðîîäîã áàéâ. Ãýâ÷ öýðãèéí ñóðãóóëüä ýëññýíýýð äóðààðàà óíòàõ íü á¿¿ õýë íèéòèéí æèøãèéã ¿ã äóóã¿é äàãàõ áîëäîã.

43

Íýã óäàà Ìýéîã õýìæýýã¿é ýðõ ýäýëäýã æàãñààëûí áýëòãýë õàðèóöäàã àõëàã÷ ø¿äíèé ñîéçîîð øàò öýâýðëýõèéã òóøààæ, ã¿éöýòã¿¿ëíý. Ìýéî öýðãèéí ñóðãóóëèéí äàäëàãà õèéõ ÿâöäàà îôèöåð áîëîâ. Èíãýñíýýð ò¿¿íèé øèíýõýí öýðýã áàéõäàà ¿ñýý õóñóóëàí, ýð÷èìòýé æàãñààë, ìàðø, äýãëýëò, äîðîìæëîë äóóñãàâàð áîëñîí. Ìýéî îôèöåð öîë õ¿ðòñýí ÷ ò¿¿íòýé õàìò ñóð÷ áàéñàí, ÿëàíãóÿà æàãñààëûí áýëòãýë õàðèóöàæ áàéñàí àõëàã÷ öîë àõèñàíã¿é. Òýíãèñèéí öýðãèéí ä¿ðìèéí øààðäëàãà íü òóøààëûã öàã õóãàöààíä áèåë¿¿ëäýã, õýëáýðýëòã¿é, øàðãóó õ¿ì¿¿ñèéã àëáàíä òýíö¿¿ëæ, òóøààë àõèóëäàã àæýý. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí íèéãýìøèë íü åðäèéí èðãýíèéã áîäâîë èë¿¿ èõ òóðøëàãà øààðääàã áºëãºº.


...Ýíý áîë Ýëåí Êåëëýðò òîõèîëäñîí ÿâäàë þì. ªâ÷íèé óëìààñ õàðàà, ñîíñãîëã¿é áîëñîí òýð îõèíûã ýöýã, ýõ íü íèéãýìø¿¿ëýõ ãýæ îðîëäñîîð áàéòàë áÿöõàí îõèí çàí áàéäëûí èõýýõýí ººð÷ëºëòòýé áîëæýý. Õîîëëîõ ¿åäýý òýðáýýð áóñäûí àÿãàíààñ õîîëûã íü áóëààíà. Áèåý óãààõ, õóâöàñ ºìñºõ ¿åä áººí õýðýã ìàíäààíà. Íýã óäàà ºëãèéòýé ä¿¿ãýý óíàãààæ áàðàã ë åã¿¿òãýõ äºõæýý. Ýëåí õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàæ îãò ñóðààã¿é áàéëàà. Ãýòýë ò¿¿íä Ýííè Ñàëëèâàí õýìýýõ áàãø ýìýãòýé îëäîæ, õàðààã¿é õ¿ì¿¿ñèéí áè÷èã, ¿ñýã çààæ, ÿðüæ, ñîíñîõ áîëîìæ îëãîñíîîð ñàÿ îð÷èí àõóéòàéãàà õàðèëöàõ áîëæýý. Èíãýñíýýð òýðáýýð ýöýã, ýõèéãýý õ¿íäýëæ, ººðèéí ä¿¿ãýý õàéðëàæ, õóâöñàà ºìñºõ áîëîí áóñàä ç¿éëñèéã áèå äààí õèéäýã áîëñîí áàéíà.


...Àííà áóòà÷ õ¿¿õýä áàéñàí ó÷èð ýõ íü ò¿¿íèéã ãýðòýý áàéíãà ò¿ãæèæ îðõèäîã áàéæýý. Ýõ íü Àííàã õîîëëîäîã áàéñàí õýäèé ÷ óñàíä õîâîð îðóóëäàã, òýâýðäýã õèéãýýä ýíõðèéëäýãã¿é, ò¿¿íòýé áàðàã ÿðèëöäàãã¿é áàéâ. Àííàã 6 íàñòàé áàéõàä ãàäíû õ¿ì¿¿ñ èëð¿¿ëýõýä òýð îõèí ÿâæ ñóðààã¿é áàéæýý. Àííàã õ¿¿õäèéí õàëàìæèéí òºâä ºã÷ óëìààð òóñãàé ñóðãóóëüä îðóóëæýý. Ýíý ¿åä òýð îõèí áºìáºãººð òîãëîäîã, ººðºº õóâöàñëàæ, ýíãèéí õÿëáàð ¿éëäýë õèéæ, õîîëîî çºâõºí õàëáàãààð èäýæ ñóðñàí áîëîâ÷ ¿ã ÿðèà íü 2 íàñòàé õ¿¿õäèéí ò¿âøèíä áàéñàí áàéíà.


...Æåííè òºðºëõèéí ò¿íõíèé ìóëòðàëòàé ó÷ðààñ õýâèéí ÿâæ ñóðààã¿é. Ýöýã íü ò¿¿íèéã áàéíãà çîääîã áàéâ. Îõèí íü íýã íàñ õ¿ðýõýä ýöýã íü ò¿¿íèéã îþóí óõààíû õîìñäîëòîé ãýæ ¿çýýä òóñãàé ºðººíä õîðüæýý. Èõýíõäýý öîîæòîé, õºøèã íü õààëòòàé, èéì ë ºðººíä 11 æèëèéã ºíãºðººñºí Æåííè ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýý ººðèéã íü õîîëëîõîîð èðýõ ¿åä õàðäàã. Ýöýã íü îõèíòîéãîî ÿðèëöäàãã¿é, õýðýâ áóõèìäóóëâàë îãöîì, òîäîðõîé áóñ àâèàãààð õàíääàã, äóó ÷èìýý ãàðãàí àíõààðàë òàòâàë çîääîã áàéâ.Ýöñèéí á¿ëýãò ýýæ íü îõèíîî äàãóóëàí ãýðýýñýý çóãòñàí áàéíà. Îõèíû áàéäàë íèéãìèéí àæèëòíû àíõààðàë òàòñàí òóë ò¿¿íèéã õ¿¿õäèéí ýìíýëýãò, íºõºí ñýðãýýõ òàñàãò õýâò¿¿ëñýí þì. Òóõàéí ¿åä îõèí öýõ øóëóóí ÿâæ, ã¿éæ, õàðàéæ ÷àäàõã¿éãýýð ¿ë áàðàì èíýýõ íü õ¿ðòýë áîäèòîé áóñ áàéæýý. Ò¿¿íèé ¿ã ÿðèà 3-4 íàñòàé õ¿¿õäèéí ò¿âøèíä áàéñàí áà ñýòãýë ç¿é÷ îõèíûã “íèéãìèéí àìüäðàëä äàñàí çîõèöîîã¿é, õ¿íòýé àäèëã¿é á¿ä¿¿ëýã àìüòàí” õýìýýí òîäîðõîéëæýý.

44


íèéãýìøëèéí ¿íäñýí ¿å øàòóóä

Íèéãýìøèë áîë òàñðàëòã¿é ¿éë ÿâö þì. Íèéãýìøèë íü áàãà áîëîí ºñâºð íàñàíä ýð÷èìòýé ÿâàãääàã áîëîâ÷ áèå õ¿íèé õºãæëèéí äóíä áîëîí õèæýýë íàñàíä ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéäàã. Ñóäëàà÷ Îðâèëü Ã.Áðèì íèéãýìøèë áîë á¿õ íàñàíä ÿâàãääàã õýìýýõ ñàíààã àíõ ò¿ð¿¿íä äýâø¿¿ëñýí þì. Òýðáýýð õ¿¿õä¿¿ä áîëîí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí õîîðîíä íèéãýìøëèéí äàðààõ ÿëãàà áàéäãèéã òýìäýãëýæýý. (Ñìåëçåð, 2001)

Øèãòãýý.

Õ¿¿õýä áà íàñàíä

õ¿ðýã÷äèéí íèéãýìøëèéí

îíöëîã

1. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí íèéãýìøèë íü èõýíõäýý òýäãýýðèéí ãàäààä çàí òºëâèéí ººð÷ëºëòººð èëýðõèéëýãääýã áîë õ¿¿õäèéí íèéãýìøèë íü ñóóðü ¿íýëýìæ áàðèìæààëàëä íºëººëäºã.

2. Íàñàíä õ¿ðýã÷èä õýì õýìæýýã ¿íýëýõ ÷àäâàðòàé áîë õ¿¿õä¿¿ä ò¿¿íèéã çºâõºí ýçýìøèæ ÷àäíà.

3. Èõýíõ òîõèîëäîëä íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí íèéãýìøèë íü õàð, öàãààí õî¸ðûí äóíäàõ îëîí ÿíçûí “ñààðàë” ºíãº áàéäàã ãýñýí óõààðàë áîëíî.

4. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí íèéãýìøèë íü õ¿íä òîäîðõîé òóðøëàãà, àðãà áàðèë ýçýìøèõýä, õ¿¿õäèéí õóâüä ýíý íü èõýíõäýý òýäíèé çàí òºëâèéí ñýäëèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéäàã.

¯¿íèéã õàìò íèéãýìøëèéí ¿å øàòíû òàëààð õàðèëöàí àäèëã¿é ¿çýë áàðèìòëàëóóä áàéäàã. Ñîöèîëîãè÷ Áðèíãåðõîôô: Íèéãýìøëèéã “õ¿¿õýä íàñíû áóþó àíõäàã÷ íèéãýìøèë, áóñäûã äàãàí äóóðàéæ, ä¿ðä ñóðàëöàõ áóþó õî¸ðäîã÷ íèéãýìøèë, íýãýíò òîãòñîí ¿íýò ç¿éëñ, àìüäðàëûí çàìíàëàà á¿õýëä íü ººð÷ëºõ áóþó äàõèí íèéãýìøèë” ãýñýí õýñã¿¿äýä (Brinkerhoff, 1988, 147-148) õóâààí ¿çæýý.

Îðîñûí ñîöèîëîãè÷ Ã.Â.Îñèïîâ íèéãýìøèë áîë íèéãìèéí õýì õýìæýý, ¿íýò ç¿éë, ñî¸ëûí ýëåìåíò¿¿äèéã ýçýìøèõ çàìààð õóâü õ¿í íèéãýìä íýãäýõ ¿éë ÿâö õýìýýãýýä 1.Äàñàí çîõèöîõ, 2.Õàðèëöàí óóñàõ ¿å ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí øàòàíä õóâààí ¿çæýý (Îñèïîâ, 1990, 158). Òóõàéëáàë, õ¿ì¿¿ñ íèéãýìøèõäýý ýõëýýä äàñàí çîõèöîæ íèéãìèéí øèíæ¿¿äèéã ýçýìøèõ áºãººä ¿¿íèéõýý äàðààãààð ººðèéí ä¿ðä òîõèðñîí ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýäýã áîëîõûã ýíä îíöîëæýý.

Ñîöèîëîãè÷äûí õóâüä “Íèéãýìøèë áîë õ¿ì¿¿ñèéí áàãà áàë÷ðààñ ýõëýýä ºòëºõ õ¿ðòýë ñîöèàëü õýì õýìæýý áà ä¿ðèéã ýçýìøèõ ¿éë ÿâö” (Êðàâ÷åíêî, 2000, 62) ãýäýãòýé ñàíàë íèéëäýã.

íèéãýìøëèéí àãåíòóóä

Õ¿íèé íèéãýìøèëä íºëººëäºã áàéãóóëëàãà, á¿ëýã áîëîí áèå õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýìøèëòèéí àãåíò õýìýýõ îéëãîëòîîð òýìäýãëýäýã. Àëèâàà ñî¸ëä ãýð á¿ë íü õ¿¿õäèéã íèéãýìø¿¿ëýã÷ ¿íäñýí àãåíò áîëäîã þì. Ãýâ÷ ò¿¿íýýñ õîéøèõ àìüäðàëûí ¿å øàòàíä íèéãýìøëèéí îëîí îëîí àãåíòóóä ¿éë÷èëæ

45

ýõýëäýã. Õ¿íèé àìüäðàëûí òîäîðõîé ¿å øàòàíä ¿éë÷èëäýã çàðèì àãåíòóóäûã (Schaefer, 1994, 107) ýíä àâ÷ ¿çëýý.

Ãýð á¿ë Îð÷èí ¿åèéí íèéãýì äýõ àíõäàã÷ íèéãýìøèë íü ãýð á¿ëèéí ÿâöóó æèæèã õ¿ðýýíä ÿâàãääàã. ªðíºäèéí èõýíõ õ¿¿õä¿¿ä õ¿¿õýä àõóé íàñàà ýýæ, ààâ áîëîí íýã õî¸ðõîí õ¿¿õýäòýé ãýð á¿ëä ºíãºð¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé ýñðýãýýð áóñàä îëîí ñî¸ëä àâãà àõ, ýã÷, íàãàö àõ, ýã÷, ºâºº, ýìýý íàð íü ãýð á¿ëèéí íýã õýñýã áîëîõ áà íýã ãýðò õàìòäàà àìüäàð÷, á¿ãäýýðýý áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëäýã.Çàðèì õ¿¿õäèéã íýã ë ýöýã, ýõ õ¿ì¿¿æ¿¿ëäýã áîë çàðèì íü õîøîîä ààâ, ýýæ (“ñàëñàí” áîëîí “õîéä” ýöýã, ýõ÷¿¿ä)-èéí ãàð äàìæèí õ¿ì¿¿æäýã. Èéì îëîí ÿíç áàéäàëòàé õýäèé ÷ ãýð á¿ë íü õ¿¿õäèéí íÿëõ ¿åýñ ºñâºð íàñ õ¿ðòýëõ íèéãýìøèõ ÿâöàä, ò¿¿íýýñ öààøëààä ¿å ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí õîëáîî õºãæèõºä ÷óõàë àãåíò õýâýýðýý áàéñààð áàéíà.

¯å òýíãèéíõýí

Íèéãýìøëèéí ººð íýã ÷óõàë àãåíò áîë ¿å òýíãèéíõýí, íàñ ÷àöóóòíóóäûí íýãäýë þì. Çàðèì ñî¸ëä, ÿëàíãóÿà óëàìæëàëò íèéãýìä íàñ ÷àöóó õ¿ì¿¿ñèéí á¿ëýã íàñíû ¿å÷ëýëýýð áèé áîëäîã. Íýã ¿åèéí õ¿ì¿¿ñ òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðýãòýé áàéäàã áºãººä íàñ àõèõûí õýðýýð ýäãýýð íü ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Îð÷èí ¿åä îëîíõ ýìýãòýé÷¿¿ä àæèë ýðõýëæ, õ¿¿õä¿¿ä íü öýöýðëýãò ÿâäàã áîëñíîîð ¿å òýíãèéíõíèé õàðèëöàà ºìíºõ ¿åýñ èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý. “¯å òýíãèéíõýí” ãýäýã ¿ã íü íàñ “àäèë òýãø” ãýñýí óòãàòàé áºãººä õ¿¿õäèéí õîîðîíä ¿¿ññýí íºõºðñºã õàðèëöàà, ¿íýõýýð àÿäóó ýãàëèòàðèçì þì. ¯å òýíãèéíõíèé õàðèëöàà õ¿íèé á¿õèé ë àìüäðàëä à÷ õîëáîãäëîî àëäàõã¿é.

Ñóðãóóëü Ñóðãóóëèéí áîëîâñðîë íü òîäîðõîé òîãòîîñîí õè÷ýýëèéã ñóäëàõûã òîäîðõîéëæ áóé àëáàí ̧ ñíû ¿éë ÿâö þì. Ãýâ÷ ñóðãóóëü íü àðàé ººð õàðüöààãààð íèéãýìøëèéí àãåíò áîëæ áàéäàã. Õ¿¿õä¿¿äýýñ àíãè òàíõèìäàà ÷èìýýã¿é ñóóæ õè÷ýýëëýõ, õè÷ýýë äýýð íÿãò íÿìáàé áàéõ, ñóðãóóëèéí äýã æóðìûã ìºðäºõ çýðãèéã øààðääàã. Ñóðãóóëüä ñóðàëöñàíààð õ¿¿õä¿¿ä òºðæ ºññºí íèéãìèéí îð÷íû õÿçãààðëàëòûã äàâàí òóóëæ ÷àääàã ãýæ ¿çäýã. Áîëîâñðîë á¿õ õ¿ì¿¿ñò íýýëòòýé òºäèéã¿é çààâàë ýçýìøèõ ̧ ñòîé òóë ÿäóó ç¿ä¿¿ äàâõàðãûí õ¿¿õä¿¿ä õýðýâ àìæèëòòàé ñàéí ñóðàëöâàë íèéãýì ýäèéí çàñãèéí øàòààð ºãñºõ áîëîìæòîé.

Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë

Äýëõèéí ò¿¿õèéã ñºõºí ¿çâýë ñàÿõíààñ õýâëýëèéí ìàòåðèàëóóä äýëõèéí ñàÿ ñàÿ õ¿íèé ¿çýë áîäîë, õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ òýäíèé àìüäðàëûí ºäºð òóòìûí õýñýã áîëæýý. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä õ¿¿õä¿¿ä íýã æèëä áàðàã çóóí õè÷ýýëèéí ºäºðòýé òýíöýõ õóãàöààíä çóðàãò ¿çäýã áàéíà. Íàñàíä õ¿ðýã÷èä ÷ áàñ ìºí èéì öàãèéã çóðàãò ¿çýí ºíãºð¿¿ëäýã. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ¿éë ÿâäëûã òåëåâèç, ñîíèí õî¸ð ÿëãààòàé ìýäýýëñýí òîõèîëäîëä áàðàã õî¸ð äàõèí îëîí õ¿í ñîíèíûõîîñ èë¿¿ òåëåâèçèéí ìýäýýíä èòãýäýã àæýý. Èéíõ¿¿ îëîí íèéòèéí õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë íü õ¿ì¿¿ñèéí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë áà òýäíèé òîãòñîí õàíäëàãàä ã¿íçãèé íºëººëäºã áàéíà.

46


áóñàä àãåíòóóä

Äýýðõ àãåíòóóäûí çýðýãöýý àæèë õºäºëìºð, ñàéí äóðûí íèéãýìëýã, êëóá, ñ¿ì õèéä, îðøèí ñóóã÷èä ãì îëîí îëîí àãåíòóóä õ¿íèé íèéãýìøèë, òºëºâøèëä çîõèõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýýð áàéãàà áîëíî.

Ýäãýýð àãåíòóóäûí çýðýãöýý õ¿íèé ñºðºã áà äàõèí íèéãýìøèëòýé õîëáîîòîé àãåíòóóä áèé. Ýíä äàõèí íèéãýìø¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé çàðèì èíñòèò¿ö, òóõàéëáàë øîðîíã àâ÷ ¿çüå.

Çàðèì íºõöºë áàéäàëä íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ äàõèí íèéãýìøèëä îðæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, óðüä ºìíº òîãòñîí ¿íýò ç¿éëñ, áèå õ¿íèé çàí ¿éëèéí çàãâàðàà ººð÷èëæ, ºìíºõººñ ýðñ ÿëãààòàé ¿íýò ç¿éëñèéã ýçýìøèõ íü áóé. Òèéì íºõöºëèéí íýã áîë ãàäààä åðòºíöººñ òóñãààðëàãäñàí, öîî øèíý õàòóó øèð¿¿í äýã, øààðäëàãà á¿õèé ñýòãýë ìýäðýëèéí ýìíýëýã, øîðîí, õóàðàí çýðýã öàãäàõ áàéãóóëëàãóóä þì. Ýíä Ãåðìàíû áººíººð õîðèõ ãàçàðò õ¿ì¿¿ñ õýðõýí äàõèí íèéãýìøèæ áàéñàí òóõàé ñýòãýë çàñàë÷ Áåòòåëüãåéìèéí äóðäàòãàëûã ñîíèðõî¸. ...Òóõàéí ¿åä õàðãèñ õàòóóãààðàà íýðä ãàðñàí Áóõåíâàëüä áîëîí Äàõàóãèéí øîðîíä àæèëëàõ ¿åä ýð¿¿ ø¿¿ëò, áàéíãûí äîðîìæëîë, ºëñãºëºíò íºõöºëä õ¿ì¿¿ñèéí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, çàí ¿éë ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºæ áóéã òýðáýýð àæèãëàæýý. “...Áè õîðèõ ãàçàð äàõü õ¿ì¿¿ñèéí çàí ¿éë òºäèéã¿é áèå õ¿íèé øèíæèä ãàð÷ áóé ò¿ðãýí ººð÷ëºëòèéã àæèãëàñàí þì. Õîðèãäîæ áóé ýõýí ¿åäýý òýä ãýð á¿ë, íàéç íºõäèéí õ¿ðýýíýýñýý ñàëæ, äàðàìòààñ áîëæ ñýòãýöèéí ñààòàëä îðäîã. Øèíý õîðèãäëóóäûí èõýíõ íü õîðèõ ãàçðûí õ¿íä íºõöºëèéã ýñýðã¿¿öýæ, ¿éëäëýý ºìíºõ àìüäðàëûí òóðøëàãà ¿íýò ç¿éëòýéãýý íèéö¿¿ëýõèéã ýðìýëçýíý. Ãýâ÷ àéäàñ, çîâëîí, òîäîðõîéã¿é áàéäàë íü áèå õ¿íèéã öºõðºëä îðóóëàõ áà óäàëã¿é “ÿâäàã ¿õäýë” áîëæ õóâèðíà. ªºðèéíõºº õóâü òàâèëàíä ÿìàð ÷ ñîíèðõîëã¿é, èäýâõ ñàíàà÷èëãàã¿é áîëñîí èéì õ¿ì¿¿ñ òóí óäàëã¿é ¿õäýã. ¯ëäñýí õýñãèéí õóâüä çàí ¿éë õ¿¿õäèéíõòýé àäèëõàí áîëæ, öàã õóãàöààã ìýäðýõ, óðüä ºìíºõºº ñàíàõ ÷àäâàðàà àëäàæ, ñýòãýë ñàíààíû õóâüä õ¿÷òýé ººð÷ëºëòºä îðäîã. Òóõàéí ãàçàðò æèëýýñ èë¿¿ áàéñàí “õóó÷èí õîðèãäëóóä” øîðîíãèéí àìüäðàëûí õàðãèñ, õýðöãèé ÿâäàëòàé ààæìààð ýâëýð÷, äàõèí íèéãýìøèæ ýõýëäýã áàéíà. Òýä óðüäàõ àìüäðàëàà ñàíàõàà áîëüæ, áèå õ¿íèé øèíæ íü õîðèãäëóóäòàé æèãø¿¿ðòýé áàéäëààð õàðèëöäàã øîðîíãèéí õàðãàëçàã÷èéí çàí ¿éë, àðãà, ¿çýë ñàíààã äóóðàéõ çàìààð õºãæäºã áàéíà” (Ãèääåíñ, 2006, 59)

47

1. Áàòáààòàð Ì (2007) Ñîöèîëîãèéí îíîë, ò¿¿õ ÓÁ., Ñîðõîí öàãààí õýâëýë.

2. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Aäìîí3. Ñìåëçåð Í (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ4. Îñèïîâ Ã.Â. (1990) Ñîöèîëîãèÿ è ñîöèàëèçì Ì, Íàóêà5. Schaefer R.T, Lamm R.P (1994) Sociology, New York, Mc Graw Hill6. David B.Brikerhoff, Lynn K.White (1988) Sociology, West Publishing

company7. Scott J. Marshall G (2005) Oxford Dictionary of Sociology. Oxford

University press


1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí


48


Ñýäýâ - 4: áèå õ¿íèé á¿òýö, òîãòîëöîî

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí øèíæ ÷àíàðóóäûã ýçýìøñýí õ¿í áîëîõ áèå õ¿íèé á¿òýö, òîãòîëöîî, õ¿íèé õºãæëèéí îíîë, ¿çýë áàðèìòëàëóóäòàé òàíèëöàíà.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Èòãýë ¿íýìøèë � ¯íýò ç¿éë áà õýì õýìæýý � Õýðýãöýý áà ñîíèðõîë � Õ¿íèé ñòàòóñ áà ¿¿ðýã

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Áèå õ¿íèé á¿òýö, òîãòîëöîîíû ¿íäñýí õýñã¿¿ä � Áèå õ¿íèé õºãæëèéí îíîë, ¿çýë áàðèìòëàë

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1. Óíøèæ ÿðèëöàõ2. Àñóóëò õàðèóëò

Áèå õ¿íèé á¿òöèéí òàëààð îëîí õàíäëàãà, ¿çýë áàðèìòëàëóóä áàéäàã. Ýíý òàëààðõ ñóóðü ¿çýë áàðèìòëàëûí íýã áîë áèå õ¿íèé íèéãìèéí òîãòîëöîîíû øèíæ ÷àíàðóóä, òýäãýýðèéí õàðèëöààã èëýðõèéëñýí ñîöèîëîãè÷ Ëåâàäàãèéí ¿çýë (Îñèïîâ, 1990, 156) þì.

Ñõåì 1. Áèå õ¿íèé á¿òýö.

¯íýòç¿éë

Èòãýë¿íýìøèë

Ñî¸ë

¯éë àæèëëàãàà

Õýðýãöýý

Ñîíèðõîë

Îé òîãòîîëò

Õýìõýìæýý Ìýäëýã Ìýäýýëýë

49

Äýýðõ ç¿éëñ íü áèå õ¿íèé ñîöèàëü ñèñòåìèéí ¿íäñýí êîìïîíåíòóóä áîëæ áàéäàã. Îé òîãòîîëò íü õ¿í îð÷èí òîéðíîî òóñãàí àâàõ, óõàìñàðëàõ ò¿¿íèé òîäîðõîé øèíæ ÷àíàðûã òºëººëºí ìýäëýã á¿ðýëäýõ ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Õàðèí ¿éë àæèëëàãààíû òàë íü õ¿í îð÷èí òîéðîíäîî õàíäàõ õàðèó ¿éë÷ëýëèéí íºõöºëèéã õàíãàäàã. Áèå õ¿íèé ¿éëäýõ¿é, ýñ ¿éëäýõ¿é, ¿éë àæèëëàãàà çýðýã îð÷èíäîî õàíäàõ õýëáýð ò¿âøèíã¿¿ä íü õ¿í áîë “¿éëäýã÷” àìüòàí ãýäýã îíöëîã øèíæèéã àãóóëäàã. Ñî¸ëûí ¿íäñýí êîìïîíåíò íü áèå õ¿íýýñ îð÷èí òîéðîí ò¿¿íèé àëèâàà þìñ ¿çýãäëèéí òàëààð òîäîðõîé ¿íý öýí ¿íýëãýýí¿¿ä ýðýìáýëýãäñýí òºëººëë¿¿äèéã (ñàéí, ìóó, ñàéõàí, ìóóõàé ãýõ ìýò) á¿ðýëä¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé. ªðíºäèéí ñèñòåìèéí îíîëä õ¿íèé ñîöèàëü òàë ººðºº ñèñòåìëýã øèíæòýé, õ¿í áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàõ ÿâöàä ýíý ñèñòåì íü õºãæèæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã òóõàé îíöîëæýý.

Èõýíõ ñóäëàà÷èä áèå õ¿íèé á¿òöèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿äýä äàðààõ ç¿éëñèéã îðíî ãýæ ¿çäýã. ¯¿íä:

� Áèå õ¿íèé íèéãìèéí ñòàòóñ, ò¿¿íèé ¿¿ðýã, ä¿ð¿¿ä � Áèå õ¿íèé ººðèéí óõàìñàð, ò¿¿íèé åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë õèéãýýä ¿íýò ç¿éëèéí áàðèìæààëàë

� Áèå õ¿íèé îþóí ñàíààíû åðòºíö � ªºðèéãºº èëýðõèéëýõ á¿õ òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà, õºäºëìºð ãýõ ìýò.

¯¿íýýñ ãàäíà çàðèì ñóäëàà÷ òóõàéëáàë, È.Êàãàí “áèå õ¿íèéã ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ñóáúåêò áîëãîí àâ÷ ¿çýýä áèå õ¿íèé á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ãîë ç¿éëñ áîë òàíèí ìýäýõ¿éí, ¿íýò ç¿éëèéí, óðàí á¿òýýëèéí, õàðèëöààíû, óðàí ñàéõíû øèíæ¿¿ä áîëíî” (Îñèïîâ, 1990, 156) ãýæýý.

áèå õ¿íèé õºãæëèéí òóõàé

Áèå õ¿íèé íèéãìèéí øèíæ íü õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî õàðèëöàõ ÿâöàä á¿ðýëäýí òîãòäîã. Áèå õ¿í õºãæèõ, íèéãìèéí øèíæèéã îëæ àâàõ, òºëºâøèõ, òºãºëäºðæèõ ¿éë ÿâöàä îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëíº.

Õ¿íèé õºãæèëä íºëººëºõ ç¿éëñ Æèøýý

Íàñ, õ¿éñ, îþóíû ò¿âøèí, áèåèéí æèí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ îíöãîé íºëººòýé.

...Çàðèì íèéãýì ãîîëèã áèåòýé õ¿íèéã èë¿¿ ¿íýëäýã, èéìä èõýíõ õ¿ì¿¿ñ áèåý ãîîëèã áîëãîõûí òóëä àíõààð÷ ýõëýõ íü õºãæëèéí íýã ¿íäýñ áîëíî.

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íîîñ õàìààðàëòàé....ªëºí çýëì¿¿í áàéäàëä ºññºí õ¿¿õýä ¿åèéíõíýýñýý áèåèéí áîëîí îþóíû õóâüä õîöðîãääîã.

50


ªºðèéí õóâèéí òóðøëàãà íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

...Ýöýã ýõèéí àëü íýãèéã àëäñàí õ¿í äàõèí õýí íýãíèéã àëäàõààñ ýìýýæ, õ¿ì¿¿ñèéã õàéðëàõ çàí áàéäëûí õóâüä ººð÷ëºëò îðæ áîëíî.

Õóâü õ¿íèé õºãæèë, òºëºâøèëä ñî¸ë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.

...Íèéãýìä á¿ðýëäýí òîãòñîí ñî¸ëä õ¿í àëõàì òóòàìäàà ñóðàë öàõ õýðýãòýé áîëäîã.

Õ¿íèé õºãæèëä íºëººëäºã ýäãýýð ç¿éëñèéã áèå õ¿íèé îíîëóóä ø¿¿í òóíãààæýý. Áèå õ¿íèé îíîëóóäûí ãîë ¿çýë ñàíààã äàðààõ õ¿ñíýãòýä òîéìëîí ¿ç¿¿ëëýý.

áèå õ¿íèé îíîëóóä

Îíîë Îíîë÷èä ¯íäñýí ¿çýë ñàíàà

Áèå õ¿íèé õºãæëèéí îíîë

×àðëüç Õîðòîí Êóëè

Áóñàä õ¿ì¿¿ñ òýäíèéã õýðõýí ¿íýëæ áóéí “Òîëèíû òóñãàëûí” ¿ð ä¿í ãýæ ¿çíý.

Æîðæ Õåðáåðò Ìèä

Áèå õ¿íèé õºãæëèéí ¿íäñýí øàò áîë ººðòºº áóñäûí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí àâ÷ “ÁÈ” áîëîí “ÍÀÌÀÉÃ” õýìýýõ òºëºâøèëòýé óÿëääàã.

Ïñèõîàíàëèòèê îíîë

Çèãìóíä Ôðåéä

Áèå õ¿í õºãæèõ íü õýä õýäýí äàðààëñàí ¿å øàòààð ÿâàãäàõ áà áýëãèéí ã¿éöýä õºãæëººð òºãñ áîëíî. ¯å øàò á¿õýíä “ÈÄ” áîëîí “ÃÎÖ ÁÈ”-èéí õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ñíý.

Ýðèê ÝðèêñîíÁèå õ¿í ººðèéíõºº àìüäðàëä õÿìðàëûã ãýòëýí äàâàõ õºãæëèéí ¿å øàòûã òóóëíà.

Òàíèí ìýäýõ¿éí õºãæëèéí îíîë

Æàí Ïîë ÏèàæåÄàðààëñàí ¿å øàòûã äàìæèõ á¿ðò ñýòãýõ ÷àäâàð íýìýãäýõèéí õàìò, ¿å øàò á¿õýí íü øèíý ìýäëýã ýçýìøèõ àðãàä ñóðãàíà.

Çàí ñóðòàõóóíû õºãæëèéí îíîë

Ëîðåíñ Êîëáåðã

Áèå õ¿íèé çàí ñóðòàõóóíû õºãæèë íü äàðààëñàí õýä õýäýí ¿å øàòààñ á¿ðäýíý. Òýäãýýð íü ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, áóñäûí ñýòãýõ¿éã îéëãîõîä ÷èãëýñýí áàéíà.

51

1. Áàòáààòàð Ì (2007) Ñîöèîëîãèéí îíîë, ò¿¿õ ÓÁ., Ñîðõîí öàãààí õýâëýë.

2. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Aäìîí3. Ñìåëçåð Í (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ4. Îñèïîâ Ã.Â. (1990) Ñîöèîëîãèÿ è ñîöèàëèçì Ì, Íàóêà5. Schaefer R.T, Lamm R.P (1994) Sociology, New York, Mc Graw Hill6. Scott J. Marshall G (2005) Oxford Dictionary of Sociology. Oxford

University press


1. Íèéãýìøèë õýìýýõ îéëãîëòûí ñî¸ë õýìýýõ îéëãîëòòîé õîëáîãäîõ ñýæèì þó âý?

2. Íèéãýìøèë íü ýåðýã ñºðºã àëü ¿¿ðãèéã èë¿¿òýé ã¿éöýòãýõ âý, ÿàãààä?

3. Ñºðºã áà äàõèí íèéãýìøèë õýìýýõ îéëãîëòóóäàä ÿëãàà áèé þó?4. Íèéãýìøëèéí òàëààðõ Ç.Ôðåéä, Æ.Ã.Ìèä, Æ.Ïèàæå, Ë.Êîëáåðã

íàðûí ¿çëèéí ãîë óòãà ñàíààã òàéëáàðëà?5. Áèå õ¿íèé íèéãìèéí øèíæ ÷àíàðóóäààñ íýí òýðã¿¿íä àëèíûã íü

ýçýìøäýã âý?6. Ñºðºã íèéãýìøëèéí æèøýý ãàðãàíà óó.




52


á¯ËýÃ-V. áîäãàëü áà á¿ëýã



õýëáýð

Ñî¸ë áà íèéãýìøèë

Õ¿í áà á¿ëãèéí òóõàé ñóóðü îéëãîëòóóäÕ¿íèé òóõàé ¿çýë, îíîëóóä 2 Ëåêö

Ýðõ ç¿éí îð÷èí äàõü áèå õ¿í áà á¿ëãèéíõàðèëöàà, ò¿¿íèé îíöëîã 2 Ñåìèíàð

2.5. áîäãàëü áà á¿ëýã

Ñýäýâ - 1: Õ¿í áà á¿ëãèéí òóõàé ñóóðü îéëãîëòóóä Õ¿íèé òóõàé ¿çýë, îíîëóóä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Áîäãàëü õ¿í áà á¿ëãèéí àìüäðàëûí íèéãìèéí ¿íäýñ, õ¿íèé á¿ëãèéí çàí ¿éë, íèéãýì äýõ á¿ëãèéí õýëáýð¿¿äèéã òàéëáàðëàæ ñóðíà.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Áîäãàëü õ¿í � Õóâü õ¿í � Áèå õ¿í � Ñèìâîëèçì � Ïåññèìèçì � Äèñïîçèö � Õ¿íèé çàí ¿éë � ªäºð òóòìûí õàðèëöàà � Ñîöèàëü á¿ëýã � Àíõäàã÷ á¿ëýã � Õî¸ðäîã÷ á¿ëýã � Á¿ëãèéí çàí õàíäëàãà

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Õ¿íèé òóõàé îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò � Õ¿íèé òóõàé ñîöèîëîãèéí ¿çýë îíîëóóä � Á¿ëãèéí òîäîðõîéëîëò � Íèéãìèéí á¿ëãèéí àíãèëàë, îíöëîã

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà: � Àñóóëò òàâèõ � Á¿ëãýýð àæèëëàõ

53

• Õ¿íèé òóõàé îéëãîëò, òîäîðõîéëîëòØèíæëýõ óõààí ¿¿ñýõ ¿åýñýý õ¿íèéã ñîíèðõîí ñóäàëæ áàéñíû õóâüä

õ¿í áîë øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû õîñã¿é îáúåêò þì. Õ¿íèéã áèîëîãèéí, ñýòãýëç¿éí, óãñàà ãàðâàë ç¿éí, íèéãìèéí, ñî¸ëûí, ãàçàðç¿éí òýð ÷ á¿¿ õýë öàã àãààðûí ãì îëîí õàíäëàãà, ÷èãëýëýýð ìºí ÷àíàðûã íü òîäîðõîéëæ, õóâüñàë ººð÷ëºëòèéã àâ÷ ¿çýæ òàéëáàðëàõ íü áèé. Ýíä æèøýý áîëãîí äàðààõ õàíäëàãóóäûã äóðäàæ áîëîõ þì.

• áèîëîãèéí õàíäëàãà. Õ¿íèé íèéãìèéí ¿çýãäýë ¿éë ÿâöûã õ¿íèé áèîëîãè øèíæèä òóëãóóðëàí òàéëáàðëàäàã. Æèøýý íü, õ¿íèé í¿¿ð öàðàé, òºðºëõ àðàíøèí, èíñòèíêò, áèåèéí òîãòîö, òºðõ, öóñíû áîëîí õðîìñîìûí îíöëîã øèíæ, òóëàõ áîëîí õºäëºõ ýðõòýí ãýõ ìýò îëîí øèíæ¿¿äýýð õ¿íèéã òîéðñîí àñóóäëûã òàéëáàðëàäàã. Ýíý õàíäëàãàä Äàðâèí, Ëîìáðîçî, Øåëäîí, Êðè÷ìåð ãýõ ìýò îëîí ñàëáàðûí ýðäýìòýä áàãòäàã. Õ¿íèé íèéãýìøëèéí õºãæèë, îð÷èíä õàíäàõ õàíäëàãà íü áèîëîãèéí øèíæèä èë¿¿òýé òóëãóóðëàäàã ãýæ ¿çäýã.

• Ñýòãýëç¿éí õàíäëàãà. Õ¿íèéã ñýòãýöèéí áîëîí ñýòãýëç¿éí àìüòàí ãýæ ¿çäýã. “Ñýòãýö ãýäýã ¿çýãäýë íü ýíý åðòºíö äýýð áàéãàà ¿çýãäýë þìñûí àéìãèéí íýãýí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëæ ýðãýýä òýðõ¿¿ åðòºíöºä áèäíèé òºñººëººã¿é èõýýð íºëººëæ áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé” ãýæ Íèöøå õýëñýí íü áèé. Õ¿í áîë ñýòãýã÷ àìüòàí ãýäýã íü øèíý ä¿ãíýëò áèø áºãººä ýðòíèé ñîíãîäãóóäààñ ýõëýýä õ¿íèé ¿ë ¿çýãäýõ øèíæ ÷àíàðûí òóõàé, òóõàéëáàë ñ¿íñ õ¿í á¿ðò áàéäàã äîòîîä ýíåðãè èìïóëüñèéí òóõàé ñóðãàæ áàéñàí áàéíà. Ãýâ÷ îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíä õ¿íèé ñýòãýëç¿éí àìüäðàëûã òàéëáàðëàõ, ñýòãýö ãýæ þó áîëîõ, ò¿¿íèé ººðèéí öýâýð øèíæèéã áèî-ôèçèîëîãèéí íºõöºëººñ íü àíãèä àâ÷ ¿çýæ áàéíà. Òóõàéëáàë óóðàã òàðõè, ò¿¿íä áàãòñàí ìýäðýëèéí ¿é ò¿ìýí ýñ¿¿ä, õ¿íèé ìýäðýëèéí òîãòîëöîî çýðýã íü õýäèéãýýð ñýòãýõ ¿íäýñ ìºí áîëîâ÷ ñýòãýëç¿éí àìüäðàë áîë ìýäðýõ¿éãýýñ äàâñàí ººð åðòºíö ìºí ãýæ ¿çñýí.

• àíòðîïîëîãèéí õàíäëàãà áîë õ¿í ò¿¿íèé ¿¿ñýë õºãæèë, ÿçãóóð øèíæ ò¿¿íä íºëººëñºí áàéãàëü íèéãýì, ñî¸ëûí õ¿÷èí ç¿éëñèéã àâ÷ ¿çäýã. Àíòðîïîëîãèä õ¿í õ¿íèé õàìòûí àìüäðàë ¿¿ñ÷ áèé áîëîõîä íèéãýì ñî¸ëûí íºëººëëèéã àâ÷ ¿çýõ áà õ¿íèé äýýä ºâºã, ýõ ñî¸ëóóäûã òàéëáàðëàñàí áàéäàã.

• Ñî¸ëûí õàíäëàãà. Øèíæëýõ óõààíû õàðüöàíãóé ñ¿¿ë ¿åèéí õàíäëàãà áºãººä õ¿í áîë íèéãìèéí àìüòàí òýð äóíäàà íèéãìýýñ äýýã¿¿ðõ ¿çýãäýë áîëñîí ñî¸ëûí àìüòàí ìºí ãýæ ¿çäýã. Ýë õàíäëàãà ¸ñîîð “Õ¿í áîë äýýä ¿íýò ç¿éë, ººðèéí àìüäðàëäàà ¿íýò ç¿éëñ, ¿íýëýìæ, ¿íý öýí, õîðèî öýýð ãýõ ìýò ñî¸ëûí îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéã áèé áîëãîæ, íýãòãýæ, õàäãàëæ áàéäàã” ãýæýý. Ýíý óòãààð íü õ¿íèé ººðèéí ¿íýëýìæ ¿íýò ç¿éëñèéí áàðèìæààëàë ò¿¿íèéã òàíèí ìýäýõ áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çäýã.

• íèéãìèéí õàíäëàãà. Ñîöèîëîãè, ôèëîñîôè, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí ãýõ ìýò îëîí øèíæëýõ óõààíóóäûí óóëçâàð çààã äýýð ñóäëàãääàã.

54


Õ¿íèéã òîéðñîí àñóóäëóóä íü áóñàäòàéãàà áàéãàà öàãò ¿¿ñäýã. Õ¿í áóñàäã¿éãýýð îðøäîãã¿é ãýæ ¿çäýã. Ñîöèàëü ãåíåòèê õàíäëàãà áà õ¿íèé íèéãìèéí øèíæ ÷àíàðûã õýðõýí òîäîðõîéëîõ âý ãýäýã àñóóäàë áàéíãà òàâèãääàã. ªºðººð õýëáýë, áèîëîãèéí øèíæèéã áîäâîë íèéãìèéí øèíæ íü õèéñâýð îéëãîëò, ò¿¿íä ãàðò áàðèãäàõ áàðèí òàâèí õýìæ¿¿ð òîãòîîõ áîëîëöîî õîìñ ãýæ ¿çäýã. Òèéìýýñ ýíý øèíæèéã õ¿í áóñàäòàéãàà áàéõ òýð îðîí çàéä íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé þì.

• Ñîöèîëîãèéí õàíäëàãà íü õ¿íèé íèéãìèéí çàí ¿éë áîë íèéãýì îð÷èíäîî õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õýëáýð, íºãºº òàëààñ áóñäûí çàí ¿éëèéã òàéëáàðëàæ ò¿¿íä äàñàí çîõèöîæ áàéãàà àðãà õýëáýðèéã ñóäàëäàã. Èéìä ñîöèîëîãè áîë õ¿íèé çàí ¿éëèéí òóõàé øèíæëýõ óõààí ãýæ èõýíõ ýðäýìòýä ñàíàë íýãòýé õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü áèé. Õ¿íèé òóõàé ñîöèîëîãèéí îéëãîëò, òàéëáàð ýíãèéí. Õ¿íèéã á¿ëãèéí õàðèëöààíû ¿¿äíýýñ, íýã áîë á¿ëãýýñ àíãèä àâ÷ ¿çäýãã¿éä ñîöèîëîãèéí õàíäëàãûí ãîë îíöëîã îðøèíî. Õ¿íã¿é á¿ëýã îðøäîãã¿éí àäèë õ¿íèé øèíæèéã á¿ëýãã¿éãýýð îëæ àâàõ òàëààð òºñººëºõ àðãàã¿é. ×óõàìäàà õ¿íèéã õ¿í áîëãîæ áóé ãîë ÷àíàð, ¿íäñýí øèíæ áîë íèéãýì äýõ áè÷èë îð÷èí áîëîõ á¿ëýã ìºí. Õ¿íèéã ìºí ÷àíàðûí õóâüä áèîëîãè, ñýòãýë ç¿é, íèéãýì, ñî¸ëûí óã ÷àíàðòàé ãýæ ¿çäýã. Ýíý òàëààðõ ñîöèîëîãèéí òàéëáàð ¿çýë óðñãàëóóäûã áàãöëàí äàðààõ õ¿ñíýãòýä äóðäàâ (Áàòáààòàð, 2007, 63).

• Õ¿íèé òóõàé ¿çýë îíîëóóä

1.Ñèìâîëèçìûí ÷èãëýë: Ýíý ÷èãëýëèéí ãîë òºëººëºã÷ íü Ýðíñò Êàñïåð þì. Õ¿í áîë åðººñ ñèìâîë (áèëýã òýìäãèéí) àìüòàí. Õýë, ¿ëãýð äîìîã, øàøèí ãýõ ìýò ñî¸ëûí ýëåìåíò¿¿äèéã îíöëîí àâ÷ ¿çäýã. ªºðººð õýëáýë, õ¿í íü ñèìâîëûã ò¿ãýýõ øèíæ ÷àíàðààðàà àìüòäààñ ÿëãààòàé. Ñî¸ëûí áèëýã òýìäãèéã îéëãîõ ÷àäâàð çºâõºí õ¿íä áàéäàã ãýæ ¿çäýã.

2.Ïåññèìèñò ¿çýë: Ãîë òºëººëºã÷ íü Ìàêñ Øåëëåð. ªºäðºã áóñ óðñãàë ÷èãëýë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ãîë àãóóëãà íü õ¿í á¿ðýí ã¿éöýä áîëîâñîðñîí àìüòàí áèø þì ãýæ ¿çäýã. Èéì ó÷ðààñ õ¿íèéã äàõèí øèíýýð áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé. Èéíõ¿¿ áîëîâñðóóëàõ ãîë ñóáúåêò áîë õ¿í ººðºº þì. Õ¿í áèîëîãèéí îðãàíèçìûí õóâüä õàãàñ äóòóó áîëîâñðîãäñîí àìüòàí ãýæ ¿çäýã. Æèøýý íü, àäãóóñ õóðäàí, õàðàõ, ¿íýðòýõ çýðýã ººðèéí òîäîðõîé øèíæýýðýý õ¿íýýñ õàðüöàíãóé äàâóó ãýæ ¿çäýã. Ýíý ¿çëýýð áàéãàëèàñ õýäèé ÷èíýý òóñãààð áàéíà, òýð õýìæýýãýýð õ¿í ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áîëîëöîîã îëæ àâäàã. ¯¿íèéã çºâõºí õ¿í ººðºº áèé áîëãîæ ÷àäíà. Õ¿íèé ººð÷ëºãäºõ, õºãæèõ ¿éë ÿâö íü ÿìàð íýã õýâ çàãâàðààð ÿâàãääàãã¿é ãýæ ¿çæýý.

55

3.Ôèëîñîôèéí àíòðîïîëîãèéí ¿çýë: Ãîë òºëººëºã÷ íü Ýðèõ Ôðîìì. Ïîçèòèâèñò óëàìæëàëòàé. Ý.Ôðîììûí ¿çýë îíîëûí ãîë ñàíàà íü Ì.Øåëëåðèéí “õ¿í áîë òºãñ áîëîâñîðñîí àìüòàí áèø” ãýäýãòýé õîëáîãäîíî. Õ¿í ìºí ÷àíàðûíõàà õóâüä äàðààõ çºð÷èëòýé.1-ðò Õ¿í ¿ðãýëæ íèéãýì ð¿¿ãýý òýì¿¿ëäýã.2-ðò Õ¿í ¿ðãýëæ íèéãìýýñ çóãàòààæ áàéäàã.Ò¿¿íèéõýýð õ¿íèé á¿õ ¿éë àæèëëàãàà õî¸ð ¿íäñýí õýðýãöýýãýýð òîäîðõîéëîãääîã. Ýõíèé õýðýãöýý íü áóñàä ç¿éëòýé õîëáîîòîé áàéõàä îðøèíî. Õî¸ðäàõ íü áóñàä ç¿éëýýñ õàðààò áóñ áàéõ õýðýãöýý. ×óõàìõ¿¿ õ¿íèé íèéãìèéí ìºí ÷àíàðûã ýäãýýð õî¸ð õýðýãöýý òîäîðõîéëäîã ãýæ ¿çäýã. Æèøýý íü, àìüäðàëûí çîðèëãî, ¿íýò ç¿éëñ ãýõ ìýò øèíæ¿¿ä ¿¿íä õàìààðíà. Íºãºº òàëààð õ¿í áîë õàìãèéí èõ àéäàñòàé áàéäàã àìüòàí. Õ¿í àëèâàà ç¿éëä óõàìñàðòàé õàíäàõ òóñàì èë¿¿ èõ àéäàñòàé áàéäàã ãýæ ¿çñýí. Èéì ó÷ðààñ àéäàñ íü ñýòãýëãýýòýé íÿãò õîëáîîòîé áàéäàã áºãººä õ¿íèé ìºí ÷àíàðûí áàñ íýã òàë ìºí.

• Áèå õ¿íèé îíîëóóä

1. ä¿ð¿¿äèéí îíîë

Áèå õ¿íèé ä¿ð¿¿äèéí îíîë íü õ¿íèéã ñóäëàõ ñîöèîëîãè áà ñýòãýë ç¿éí íýãäëèéã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã. Áèå õ¿íèé ä¿ð¿¿äèéí îíîëûí ¿íäýñ íü íèéãìèéí ñýòãýëç¿é÷ Æ.Õ.Ìèä, ñîöèîëîãè äàõü ñîöèàëü àíòðîïîëîãè÷ Ð.Ëèíòîí íàðûí á¿òýýëä òóñãàëàà îëñîí. Æ.Õ.Ìèä ãîë àíõààðëàà ä¿ð¿¿äèéã ñóðãàõàä áóþó ººðººð õýëáýë “áèå õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî õàðèëöàí ¿éëäýëöýõ ÿâöäàà ä¿ð¿¿äèéã ýçýìøèõ, õóâü õ¿í õàðèëöààíä îðîõäîî ºäººñºí õàðèëöàí ¿éëäëèéí ¿¿ðãèéí õ¿ëýýëòèéã òýìäýãëýõ” çýðýã áîëíî. Õàðèí Ð.Ëèíòîí áèå õ¿íèé ñîöèàëü áàéð ñóóðüòàé õîëáîîòîé ä¿ð¿¿äèéí íèéãýì ñî¸ëûí ìºí ÷àíàð, íèéãýì áà á¿ëãèéí õîðèã àðãà õýìæýý áîëîí ä¿ð¿¿äèéí õýðýãöýýíèé òîãòîëöîîã àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Áèå õ¿íèé ä¿ð¿¿äèéí îíîëûí õ¿ðýýíä “ä¿ð¿¿äèéí çºð÷èëäººí” áîëîõ äàðààõ ºâºðìºö ¿çýãäëèéã èëð¿¿ëñýí áàéíà. Íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí ñîöèàëü íèéòëýã¿¿äýýñ òóõàéí ãèø¿¿íäýý “ä¿ð¿¿äèéí çºð÷èëäººíò” áàéäàëä îðóóëàõ áóþó õàðèëöàí àäèëã¿é õàíäàõ íü ñóáúåêòèéã õÿìðàëûí íºõöºë áàéäàëä îðóóëäàã àæýý.

2.áèå õ¿íèé ìàðêñèñò îíîë

Íèéãýì äýõ ¿¿ðýãò àíãèéí óõàìñàðûã ãîë áîëãîäîã. Áèå õ¿íèéã íèéãìèéí õàðèëöààíû á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîí àâ÷ ¿çäýã.

3. áèå õ¿íèé äèñïîçèö îíîë

Áèå õ¿í ñîöèàëü çàí ¿éëèéí õóâüä ººðèéãºº çîõèöóóëäàã õýìýýõ îíîë. Äèñïîçèö ãýäýã íü áèå õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîé íºõöºëä ò¿¿íèé çàí ¿éë, ¿éëäýë àâ÷ ¿çýãäýõ ÿâäàë ìºí. (Ë.Õüåëë, Ä.Çèãëåð, 2000, 270) Äèñïîçèö íü äàðààõ ç¿éëñèéã àãóóëíà.

• Àìüäðàëûí çîðèëãî áà ¿íýò ç¿éëèéí áàðèìæààëàë• Ñîöèàëü õýâ øèíæèéí îáúåêò áà íºõöºë áàéäàëä åðºíõèéëºí ä¿ãíýãäñýí

ñîöèàëü áàðèìæààëàë

56


4.Ñîöèîìåòðèéí ÷èãëýë

Á¿ëãèéí äîòîîä õàðèëöààã ñóäëàñíû äàðààãààð á¿ëýã äýõ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààã òàéëáàðëàõûã ãîë áîëãîäîã.

5.Ñýòãýö-çàäëàë øèíæëýëèéí îíîë

Ç.Ôðîéäèéí ¿çýëä òóñãàãäñàí. Áèå õ¿íèé õàìãààëàëòûí ìåõàíèçì áà ñýäýëä àíõààðëàà õàíäóóëäàã. Ýíý ¿çýë íü á¿ëãèéí îíîëóóä ººð÷ëºãäºõ ãîë ¿íäýñ íü áîëæ ºãñºí.

Õ¿íèéã ìºí ÷àíàðûí õóâüä áîäãàëü õ¿í, õóâü õ¿í, áèå õ¿í õýìýýí ÿëãàí ¿çýõ íü áóé. (Ðàäóãèí, 2003, 69) Ýäãýýð îéëãîëòûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.

áîäãàëü õ¿í õýìýýõ îéëãîëòîîð äàõèí äàâòàãäàøã¿é áèîëîãèéí áîëîîä õóâèéí øèíæ ÷àíàðûã,

Õóâü õ¿í õýìýýõ îéëãîëòîîð íèéãìèéí õàðèëöàìæèéí õóâüä íýã òóõàéëñàí îíöëîã øèíæýýð íü,

áèå õ¿íèéã íèéãìèéí õàðèëöààíû îáúåêò õèéãýýä ñóáúåêò áîëîõ õóâüä íü òóñ òóñ àâ÷ ¿çäýã.

• Á¿ëãèéã òîäîðõîéëîõ íüÀëèâàà íèéãìèéí á¿ëýã íü: Íýãäìýë íýã çîðèëãîòîé, õýðýãöýý ñîíèðõîë

ýðõ àøãèéí õóâüä àäèë áóþó îéðîëöîî, òîäîðõîé á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàé õî¸ð áà ò¿¿íýýñ îëîí õ¿ì¿¿ñèéí íýãäýë ìºí. (Ñîðîêèí)

• Á¿ëãèéí àíãèëàë, îíöëîãXIX çóóíû ñ¿¿ë÷ XX çóóíû ýõýí ¿åèéí ñîöèîëîã÷èä (Ý.Äþðêõàéì,

Ã.Çèììåë, ×.Êóëè, Æ.Ìîðåíî áîëîí áóñàä) ñîöèîëîãè äàõü á¿ëãèéí îíîëûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà. Õàãàñ çóóíû òóðøèä á¿ëãèéã ñóäëàõ ÿâöàä áè÷èë á¿ëãèéã ñóäëàõ ãóðâàí ¿íäñýí ãîë ÷èãëýë òîäðîí ãàðñàí. Òýäãýýð íü á¿ëãèéí ººð÷ëºëòèéã ñóäëàõ ÷èãëýë, çàí ¿éëèéí õàíäëàãà áîëîí ñîöèîìåòðèéí ÷èãëýë àæýý.

Õ¿í òºðºõººñ àâàõóóëààä íàñàí ýöýñëýõ õ¿ðòëýý íèéãìèéí ÿìàð íýã òîäîðõîé á¿ëýãòýé õîëáîîòîé àìüäàðäàã. Õ¿íèé õàìãèéí àíõíû á¿ëýã áîë ãýð á¿ë þì. Ýíý óòãààð íü ãýð á¿ëèéã íèéãìèéí àíõäàã÷ á¿ëýã ãýæ ¿çäýã. Öýöýðëýã ñóðãóóëü, öýðãèéí áîëîí õºäºëìºðèéí õàìò îëîí ãì íü á¿ãä íèéãìèéí òîäîðõîé á¿ëã¿¿ä þì. Á¿ëãèéã ñóäëàà÷èä àëáàí ¸ñíû áà àëáàí ¸ñíû áóñ, àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãýíýòèéí, çàéëøã¿é, ÷ºëººò ãýõ ìýò îëîí ÿíçààð àíãèëæ ¿çäýã. Á¿ëýã áîë ººðèéí äîòîîä á¿òýöòýé, ¸ñ ñóðòàõóóíû áîëîí ýðõç¿éí õýì õýìæýýòýé, äîòîîääîî õÿíàëò òàâèõ àðãà ìåõàíèçìòàé, áàñ ººðòºº òîäîðõîé çºð÷ëèéã àãóóëæ ººð÷ëºãäºí õºãæèæ áàéäàã “àìüä” íýãäýë áàéäàã.

Á¿ëýã á¿õýíä íèéãìèéí òîäîðõîé ¿¿ðýã áàéíà. Íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéíõ íü îíöëîãîîñ õàìààð÷ á¿ëãèéã ã¿éöýòãýã÷, èëýðõèéëýã÷, äýìæèã÷ á¿ëýã ãýæ àíãèëàõ íü áèé. Ãýõäýý á¿ëãèéí ÿìàð ÷ àíãèëàë íýëýýä

57

1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí2. Áàòáààòàð Ì (2007) Ñîöèîëîãèéí îíîë, ò¿¿õ ÓÁ., Ñîðõîí öàãààí

õýâëýë3. Ãðîìîâ È, Ìàöêåâè÷.À, Ñåìåíîâ.Â (1997) Çàïàäíàÿ ñîöèîëîãèÿ.

M:Îëüãà4. Äþðêõàéì Ý (1990) Ñàìîóáèèñòâî., Ì:Ìûñëü5. Ñîðîêèí Ï.À (1995) Ñèñòåìà ñîöèîëîãèè. òîì 1,2. M., Àñòðåëü6. Ðàäóãèí À.À(2003) Ñîöèîëîãè, ÓÁ., Àäìîí7. Ðóäåíêî Ð.È. (2006) Ñîöèîëîãèéí àæèëáàð. /Îð÷.ðåä. Í.Áîëîðìàà/

ÓÁ., PRO-LINE8. Ñìåëçåð Í (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ.,ØÓÀ9. Õüåëë Ë, Çèãëåð Ä (2000) Òåîðèè ëè÷íîñòè. Ñàíêò-ïåòåðáóðã,

Ïèòåð 10. Schaefer R.T, Lamm. R.P (1994) Sociology., New York, McGraw Hill


1. Áèå õ¿í áà áîäãàëü õ¿í õýìýýõ îéëãîëòóóä ÿìàð ÿëãààòàé âý?2. Õ¿íèé òóõàé ñîöèîëîãèéí îíîëóóäûí èæèë òºñººòýé áà ÿëãààòàé

òàëóóäûã õàðüöóóëæ òîäîðõîéë?3. Àíõäàã÷ áà õî¸ðäîã÷ á¿ëãèéí ÿëãààã òîäîðõîéëíî óó.4. Ñîöèàëü á¿ëãèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä þó âý?5. Áèå õ¿í áà á¿ëãèéí çàí õàíäëàãûí àëü íü äàâàìãàéëàã÷ øèíæòýé

âý?6. Õ¿í íàñíû îíöëîãîîñ õàìààðàí íèéãìèéí ÿìàð á¿ëýãò èë¿¿òýé

õàìðàãääàã âý? íàñíû ¿å øàò á¿ðò çîíõèëîí õàìðàãääàã á¿ëã¿¿äèéã äóðäàíà óó.

7. Ãýìò á¿ëýãëýë¿¿äèéí õýëáýð¿¿äèéã ñóäàëæ, ãýìò ¿éëäýë, ãýìò ÿâäàë, ãýìò õýðýã çýðãèéã æèøýýí äýýð òàéëáàðëàõ.


Ñìåëçåð.Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, ØÓÀÃèääåíñ.Ý (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, ÀäìîíÁàòáààòàð.Ì(2007), Ñîöèîëîãèéí îíîë, ò¿¿õ ÓÁ.,


õàðüöàíãóé øèíæòýé áàéäàã. Á¿ëýã áîë áèå õ¿íèéã õ¿ðýýëæ áóé íèéãìèéí øóóä îð÷èí ìºí. Èéì áîëîõîîð àëèâàà á¿ëýã íü õóâü õ¿íèéã íèéãýìòýé õîëáîõ íýã ¸ñíû ã¿¿ð áîëæ áàéäàã.

58


Ñýäýâ - 2: ýðõ ç¿éí îð÷èí äàõü áèå õ¿í áà á¿ëãèéí õàðèëöàà, ò¿¿íèé îíöëîã

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ýðõ ç¿éí îð÷èí äàõü áèå õ¿í áà á¿ëãèéí àìüäðàëûí íèéãìèéí ¿íäýñ, õ¿íèé á¿ëãèéí çàí õàíäëàãà, íèéãýì äýõ á¿ëýã, ãýìò á¿ëýãëýë¿¿äèéí õýëáýð¿¿äèéã õàðüöóóëàí òàéëáàðëàõ, ãýìò õýðýãòýí áèå õ¿íèé îíîëóóäûã ººð õîîðîíä íü õàðüöóóëæ, îíöëîã ÿëãààã òàéëáàðëàæ ñóðàõ áîëíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ýðõ ç¿éí ñóáúåêò � Ãýìò õýðýãòíèé çàí ¿éë � Äåâèàíò á¿ëã¿¿ä � Ãýìò õýðãèéí á¿ëýã � Ãýìò õýðãèéí á¿ëýãëýë � Ãýìò õýðãèéí á¿ëãèéí çàí õàíäëàãà

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Ýðõ ç¿éí îð÷èí äàõü õ¿í áà á¿ëãèéí òóõàé ñóóðü îéëãîëòóóä � Ãýìò õýðýãòíèé çàí ¿éëèéí òóõàé ¿çýë, îíîëóóä � Ãýìò õýðýãòýí áà ãýìò õýðãèéí á¿ëýãëýë, òýäãýýðèéí îíöëîã � Ãýìò á¿ëãèéí çàí õàíäëàãà, ò¿¿íèé îíöëîã

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà: � Ìýòãýëöýõ

Ìýòãýëöýõýä àíõààðàõ ãîë ç¿éë íü òóõàéí ñýäýâ ÿìàð íýã õýëáýðýýð íîòëîãäîõ áîëîí íÿöààãäàõ òºëºâò áàéõ ¸ñòîé. Ìýòãýëöýõ äàðààõ ñýäâ¿¿ä áàéæ áîëîõ þì.

íÎòÎËÃÎÎ íßÖààËò

Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí á¿ëýãëýë¿¿ä áîë ãýìò á¿ëýãëýë-ìàôè ìºí.

Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí á¿ëýãëýë íèéãìèéí õºãæèëä ¿ð àøèãòàé, ýäãýýð íü öººí òîõèîëäîëä ë øààðäëàãàòàé ãýìò ¿éëäýë õèéõýä õ¿ðäýã.

Ãýìò õýðýã áîëãîí ñàíààòàé áºãººä ¸ñ ç¿éã¿é áàéäàã.

Ãýìò õýðýã áîëãîí ñàíààòàé ¿éëäýãäýõ àëáàã¿é, çàðèì ãýìò õýðýã ¸ñ ç¿éòýé áàéæ áîëíî.

Àëèâàà á¿ëãýýð ¿éëäýãäñýí ãýìò õýðýãò ó÷ðóóëñàí õîõèðëîîñ õàìààð÷ á¿ãäýä íü ÿë òºëºâëºõ íü çºâ.

Àëèâàà á¿ëãýýð ¿éëäýãäñýí ãýìò õýðýã á¿ðò ÿë òºëºâëºõäºº ñýäýë ¿¿ñãýñýí áà ¿éëäñýíèéã íü ÿëëàõ ¸ñòîé.

59

1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí2. Áàòáààòàð Ì (2007) Ñîöèîëîãèéí îíîë, ò¿¿õ ÓÁ., Ñîðõîí öàãààí

õýâëýë3. Ãðîìîâ È, Ìàöêåâè÷.À, Ñåìåíîâ.Â (1997) Çàïàäíàÿ ñîöèîëîãèÿ.

M:Îëüãà4. Äþðêõàéì Ý (1990) Ñàìîóáèèñòâî., Ì:Ìûñëü


1. Íèéãýì, õ¿í àì ç¿éí îíöëîãîîñ õàìààðàí áèå õ¿í ãýìò õýðýãò õîëáîãäîõ ÿâäàë áàéäàã óó, ÿàãààä?

2. Õ¿¿õäèéí á¿ëýãò èõýâ÷ëýí ¿éëäýãääýã ãýìò õýðã¿¿äèéã òîäîðõîéë?3. Áèå õ¿íèé ãýìò õýðýã ¿éëäýõ ïîòåíöèàëò áàéäàë ãýæ þó âý?4. Àñóóäàëòàé, ýðñäýëòýé, äåâèàíò á¿ëã¿¿äèéí ÿëãààã äóðäàíà óó?5. Ãýìò õýðýãòíèé çàí ¿éëèéí òóõàé ñîöèîëîãèéí áîëîí ýðõ ç¿éí

îíîëóóäûí èæèë òºñººòýé áà ÿëãààòàé òàëóóäûã õàðüöóóëæ òîäîðõîéë?

6. Ãýìò õýðãèéí á¿ëýãëýë¿¿äèéí ñîöèàëü øèíæèéã òîäîðõîéë.7. Ãýìò õýðýãòýí áèå õ¿í áà ãýìò õýðãèéí á¿ëãèéí çàí õàíäëàãûã

õàðüöóóëàí ÿðèëö.


1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí3. Îþóíõàíä Ø (2005) Íèéãìèéí äåâèàöè áà àìèà õîðëîõóé ÓÁ.,

Àäìîí


Àëèâàà ãýìò õýðýã îð÷íîîñ õàìààðàí, á¿ëãèéí íºëººãººð ¿éëäýãääýã.

Àëèâàà ãýìò õýðãèéã õóâèéí äîòîîä ñýäýë, øàëòãààíòàé ¿éëääýã.

Ìîíãîëä ãýìò õýðýã èõ áàéíà, ó÷èð íü?

Ìîíãîëä ãýìò õýðýã áàãà áàéíà, ó÷èð íü?

60


á¯ËýÃ-VI. íèéãìèéí ÿëãàðàë, äàâõðààæèë



õýëáýð

íèéãìèéí ÿëãàðàë,


Äàâõðààæëûí òîãòîëöîî, îð÷èí ¿åèéí äàâõ ðààæëûí îíîëóóä: Ê.Ìàðêñ, Ì.Âåáåð, Â.Ïàðüåòî, Ò.Ïàðñîíñ, Ï.Ñîðîêèí Äàâõ-ðààæ ëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

2 Ëåêö

Ñîöèàëü ìîáèëü õºäºëãººí Òýãø áóñ áàéäàë áà ÿäóóðàë 2 Ñåìèíàð

Ñýäýâ - 1: äàâõðààæëûí òîãòîëöîî, äàâõðààæëûí îíîëóóä äàâõðààæëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñîöèàëü ÿëãàðàë, äàâõðààæèë, îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí äàâõðààæëûí îíîëóóä, æåíäýð áà äàâõðààæèë, ìîáèëü õºäºëãººí, ÿäóóðàë, òýãø áóñ áàéäëûí òàëààð åðºíõèé ìýäëýãòýé áîëíî. Òýãø áóñ áàéäàëä ÿëãàâàðëàõ ¿çëýýð ¿ë õàíäàõûí çýðýãöýýãýýð òýãø áóñ áàéäàë, íèéãìèéí ÿëãàðëûí òàëààð ººðèéí õàíäëàãàòàé áîëæ, ò¿¿íä õ¿ðãýæ áóé íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã ø¿¿ìæëýëò áàéäëààð çàäëàí øèíæëýõ àðãà ÷àäâàðò ñóðàëöàíà.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Íèéãìèéí ÿëãàðàë � Íèéãìèéí äàâõðààæèë � Áîîë÷ëîë � Êàñò � ßçãóóð, çèíäàà � Ýðõ ìýäýë áà õºíãºëºëò � Çàñàãëàë áà íýð õ¿íä � Íèéãìèéí áàÿëàã áà õàíãàìæ � Àíãè (äýýä, äóíä, äîîä, àæèë÷èí, ìàë÷èí, ñýõýýòýí) � Ìîáèëü õºäºëãººí � Òýãø áóñ áàéäàë áà ÿäóóðàë

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Äàâõðààæëûí òîãòîëöîî, òýãø áóñ áàéäëûí òóõàé � Îð÷èí ¿åèéí äàâõðààæëûí îíîëóóä � Äàâõðààæëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä � Ñîöèàëü ìîáèë õºäºëãººí � Òýãø áóñ áàéäàë áà ÿäóóðàë

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà: � Óíøèæ, ÿðèëöàõ � Àñóóëò òàâèõ

61

• Äàâõðààæèë, òýãø áóñ áàéäëûí òóõàéÄàâõðààæèë ãýñýí íýð òîìü¸î íü ¿å, äàâõðàà, äàâõðààæèë, ¿åëýë ãýñýí

óòãà á¿õèé strata ãýñýí ëàòèí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé áºãººä ñîöèîëîãèéí óõààíä íèéãìèéí øàòëàí çàõèðàõ òîãòîëöîîíä ýä áàÿëàã, íýð õ¿íäèéã õ¿ðòýõ áîëîìæîîðîî ÿëãàðäàã á¿ëã¿¿äèéí çýðýã øàòëàëûã òýìäýãëýäýã.

Òîâ÷õîíäîî íèéãìèéí äàâõðààæèë áîë íèéãýì ¿å áóþó äàâõàðãàä õóâààãäàõûã èëýðõèéëñýí îéëãîëò þì. Íèéãìèéí äàâõðààæëûí òîãòîëöîîã áîîë ýçýìøëèéí, êàñòûí, ÿçãóóð çèíäààíû áà àíãèéí ãýñýí äºðâºí õýñýãò ÿëãàí ¿çäýã. Äàâõðààæëûã àâ÷ ¿çýõèéí òóëä íèéãýì äýõ õ¿ì¿¿ñèéí òýãø áóñ áàéäàëä àíõààðëàà õàíäóóëíà.

òýãø áóñ áàéäàë íü íýð õ¿íä, çàñàãëàë, ìºíãº ãýõ ìýò íèéãìèéí áàÿëãààñ õ¿ì¿¿ñ õàðèëöàí àäèëã¿é õ¿ðòýæ áóé íºõöºë þì.

äàâõðààæèë áîë òýãø áóñ áàéäàë ¿å äàìæèí óëàìæëàãäàæ, ¿¿íèé ¿ð ä¿íä íèéãýìä ÿíç á¿ðèéí àíãè äàâõðàà ¿¿ñýõ ¿éë ÿâö þì.

àíãè áîë àäèë áóñ íýð õ¿íä, çàñàãëàë, ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè, áàÿëàã á¿õèé íèéãýìä îíäîî îíäîî áàéð ýçýëæ áóé íèéãìèéí á¿ëãýýð íºõöºëäºíº.

Ýäãýýð òîäîðõîéëîëòûã îéëãîõ äàðààõ õÿëáàð÷èëñàí æèøýýã àâúÿ.

ÒÝÃØ ÁÓÑ ÁÀÉÄÀË, ÄÀÂÕÐÀÀ, ÀÍÃÈ

òýãø áóñ áàéäàë. Ôåðìåð ýðõýëäýã õ¿í àæ àõóéãàà óëàì ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Àðâèí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéõ ¿åä òàðèà÷èí õ¿íèé òàðüæ áàéñàí ãàçàð õàòàæ èõýýõýí àëäàãäàëä îðëîî ãýæ ¿çüå. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä òýð õî¸ð õ¿í ìàòåðèàëëàã õàíãàìæèéí õóâüä ÿëãààòàé áîëíî.äàâõðààæèë. Ôåðìåð ýðõëýã÷ àæ àõóéãàà óëàì õºãæ¿¿ëæ, íàñ ýöýñëýñíèé äàðàà á¿õ õ¿¿õä¿¿äýä íü çîõèõ õóâü íîîãäîíî. Õàðèí òàðèà÷íûã íàñ áàðàõàä õ¿¿õä¿¿ä íü þó ÷ ºâëºñºíã¿é. Èéì áàéäàë áóñàä ôåðìåð, òàðèà÷äàä íýãýí àäèë äàâòàãäàíà.àíãè. Öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì íèéòëýã ñîíèðõîë áîëîí òàðèà÷äààñ äýýã¿¿ð ãýõ ìýäðýìæýýðýý ôåðìåð ýðõëýã÷èä íýã á¿ëýã áîëîí íýãäýõèéí çýðýãöýý òàðèà÷èä ÷ ººðñäºä òóëãàð÷ áóé àñóóäëààðàà íýãýí á¿ëýãò íýãäýæ ýõýëäýã.

Íèéãìèéí äàâõðààæèë, àíãè çýðýã íü íèéãìèéí á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýã÷èä áºãººä ýë á¿òöèéã ñîöèîëîãè÷èä õàðèëöàí àäèëã¿é àâ÷ ¿çýæ, “ç¿ñýëò” õèéæýý. (Ðóäåíêî, 2006, 282)

63

Ìºðãºëäººíèé îíîë

Ê.Ìàðêñ Ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëëûí àëü ÷ õýëáýðò ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã ýçýìøñýí íî¸ëîã÷ àíãè áàéäàã áºãººä òýä ¿éëäâýðëýëèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã ãýæ ¿çæýý.

Ð.Ìèõåëüñ Ýðõ ìýäýë òºâëºðºõ õàíäëàãà íü áàéãóóëëàãûí á¿òýöòýé ãîëëîí õîëáîîòîé. Áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí òîî òîäîðõîé õýìæýýíä õ¿ðòýë ºññºí ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä öººíõèéí ýçýðõèéëýë ÿìàãò òîãòîíî ãýæýý.

Ð.Äàðåíäîðô Àíãèéí òýìöëèéí øèíæ ÷àíàð ýðõ ìýäëèéí øèíæ ÷àíàðààð òîäîðõîéëîãäîíî ãýæ ¿çýýä ìºðãºëäººí äàðãà öýðãèéí õîîðîíäûí õàðèëöààãààð áèø ýðõ ìýäýë õýí íýãýíä íü èõ áàéãààòàé ãîëëîí õîëáîãäîíî ãýæ ¿çñýí.

Âåáåðèéí îíîë Ì.Âåáåð Òýðáýýð äàâõðààæëûí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä áîë õºðºíãèéí òýãø áóñ áàéäàë, àëäàð íýð, ýðõ ìýäýë ãýæýý.

Ô.Ïàðêèí Ò¿¿íèéõýýð ºì÷ íü íèéãìèéí öººíõ õýñýã ìîíîïîëü÷èëæ, ýðõ ìýäýëä õ¿ðýõäýý àøèãëàäàã ñîöèàëü ñààä áºãººä á¿ëã¿¿ä íººö áàÿëãèéã çºâõºí ººðºº õÿíàõ, áóñäûí áîëîìæèéã õÿçãààðëàõûã îðîëäîæ áàéäàã ãýæ ¿çñýí.

Ýëèòèéí îíîë Â.Ïàðüåòî Äýýä àíãè øèíý÷ëýãäýõ ¿éë ÿâö áîë ýëèòèéí ìº÷ëºãòýé õîëáîîòîé ãýýä ýëèòèéã õ¿ì¿¿ñèéí ýëèò áà ýíãèéí îëîíõ ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýñýãò õóâààí ¿çñýí.

Øèëæèíãè ÷àíàðûí îíîë

Ï.Ñîðîêèí Íèéãìèéí äàâõðààæèë ãýäýã áîë õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãàà áà íèéãìèéí ¿¿ðãýýñ ¿¿äñýí òýãø áóñ ÿëãàðàë áºãººä ýíý íü á¿ëýã õîîðîíä òºäèéã¿é á¿ëãèéí äîòîðõ ñòàòóñûí ÿëãààíààñ ¿¿äýí áèé áîëäîã ãýæ ¿çñýí áàéíà.

Óîðíåðèéí îíîë

Ë.Óîðíåð Õ¿ì¿¿ñèéí àíãèéí õàìààðëûã áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ¿íýëãýýãýýð áóþó íýð àëäðààð òîãòîîäîã. Óîðíåð äàâõðààæëûã 6 àíãèëæýý.

Òðåéìàíû îíîë Ä.Æ.Òðåéìàí Äàâõðààæëûã õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöààíààñ áóñ õàðèí òîäîðõîé ìýðãýæèëòýé óÿëäóóëàí òàéëáàðëàñàí. Òýðáýýð õºäºëìºðèéí õóâààðü, çàñàãëàë, ýðõ ÿìáà, ìýðãýøèë çýðýãòýé óÿëäóóëæ ¿çæýý.

Àíãèéí îíîë Ý.Î.Ðàéò Êàïèòàëèñò ¿éëäâýðëýëä áóé ¿íäñýí àíãèóäûã ýäèéí çàñãèéí íººö áàÿëãèéã õÿíàæ áóé áàéäëààð íü òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýð õÿíàëòóóä íü õºðºíãº ñàíõ¿¿, ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë, çàñàãëàë çýðýã áîëíî ãýæýý.

64


• Äàâõðààæëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äÄàâõðààæëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã ñîöèîëîãè÷èä õàðèëöàí àäèëã¿é, ººð

ººðººð áîëîâñðóóëæ, àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. Ýäãýýðèéã äàðààõ áàéäëààð áàãöëàí íýãòãýæ áîëíî.

ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä äàâõðààæëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ê.Ìàðêñ¯éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë, ºì÷ õºðºíãº, ýðõ ìýäýë

Ì.Âåáåð Çàñàãëàë, ¿íý õ¿íä, ýä áàÿëàã

Ï.ÑîðîêèíÝðõ áà õºíãºëºëò, ¿¿ðýã áà õàðèóöëàãà, íèéãìèéí áàÿëàã áà õàíãàìæ, çàñàãëàë áà íýð íºëºº

Ìîíãîë ýðäýìòýä(Õ.Ã¿íäñàìáóó, Î.Ìºíõáàò íàð)

Õºðºíãº áýë áýí÷èí, áîëîâñðîë, óãñàà ãàðâàë, îðëîãî, ýðõ ìýäýë

Îð÷èí ¿åèéí ºðíºäèéí íèéãìèéí äàâõðààæëûã òîäîðõîéëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã æàãñààí ¿çâýë, 1.Ìýðãýæëèéí íýð õ¿íä, 2.Ýðõ ìýäýë, çàñàãëàëûí ò¿âøèí, 3.Îðëîãî, ýä áàÿëàã, 4.Áîëîâñðîë, ìýäëýã, 5.Óëàìæëàë, äýã æàÿã õàäãàëàõ áàéäàë, 6.Óãñàà ãàðâàë çýðýã áîëíî (Ðóäåíêî, 2006, 284).

1. Äàâõðààæëûí ýðòíèé õýëáýð¿¿äèéã äóðäàíà óó?2. Íèéãìèéí ÿëãàðàë õèéãýýä äàâõðààæèë õýìýýõ îéëãîëòóóäûí èæèë

òºñººòýé áà ÿëãààòàé òàëóóäûã äóðäàíà óó?3. Íèéãìèéí äàâõðààæëûí îíîëóóäûã õàðüöóóëàí îíöëîã, ÿëãààã

òàéëáàðëàíà óó?4. Ï.Ñîðîêèíû ¿çýëä òóñãàãäñàí àíãè áà äàâõàðãûí òîäîðõîéëîëòûí

óòãûã õýëíý ¿¿. ßìàð ÿëãààòàé âý?5. Õºãæèíã¿é íèéãýìä íèéãìèéí ÿìàð äàâõàðãà çîíõèëäîã âý?6. ÀÍÓ äàõü íèéãìèéí á¿òöèéã ÿìàð äàâõàðãàä õóâààí ¿çñýí áàéäàã

âý?7. Õýâòýý áà áîñîî ÷èãëýëèéí ìîáèëü õºäºëãººí¿¿ä ÿìàð ÿëãààòàé

âý?8. Ìîíãîë äàõü ÿäóóðëûí ¿íäñýí øàëòãààíóóäûã ýíý ÷èãëýëýýð

õèéãäñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí äóðäàíà óó.


65

1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí2. Ã¿íäñàìáóó Õ (2005) XX çóóíû Ìîíãîëûí íèéãìèéí äàâõðààæèë:

òºëºâ áàéäàë, õàíäëàãà., ÓÁ3. Ìºíõáàò Î (2000) Íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí ñîöèîëîãè. ÓÁ.,4. Ðóäåíêî Ð.È (2006) Ñîöèîëîãèéí àæèëáàð., ÓÁ. PRO LINE5. Ñîðîêèí Ï.À (1995) Ñèñòåìà ñîöèîëîãèè. òîì 1,2. M., Àñòðåëü6. Ñìåëçåð Í (2001) Ñîöèîëîãè.ÓÁ


1. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí2. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ3. Ã¿íäñàìáóó Õ (2005) XX çóóíû Ìîíãîëûí íèéãìèéí äàâõðààæèë:

òºëºâ áàéäàë, õàíäëàãà., ÓÁ4. Ìºíõáàò Î (2000) Íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí ñîöèîëîãè. ÓÁ.,


66


Ñýäýâ - 2. íèéãìèéí øèëæèíãè õºäºëãººí, òýãø áóñ áàéäàë áà ÿäóóðàë

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí òýãø áóñ áàéäàë õèéãýýä ÿëãàðàë, äàâõðààæèë, íèéãìèéí øèëæèíãè (ñîöèàëü ìîáèëüíîñò) õºäºëãººíèé õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ÿëãàí òàéëáàðëàæ ñóðíà. Ìºí Ìîíãîëûí íèéãýì äýõ äàâõðààæèë, ºíººãèéí íèéãìèéí òýãø áóñ áàéäàëä øóäàðãà ¸ñ, õ¿íèé ýðõèéí ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ øèíæèëãýý õèéæ, ¿çýë áîäëîî äýâø¿¿ëýí òàâèõ ñóóðü ìýäëýãòýé áîëíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Òýãø áóñ áàéäàë áà ÿëãàðàë � Íèéãìèéí àõèö äýâøèë áà ëóãøèëò � Íèéãìèéí øèëæèíãè õºäºëãººí � Õýâòýý ÷èãëýëèéí øèëæèíãè õºäºëãººí � Áîñîî ÷èãëýëèéí øèëæèíãè õºäºëãººí � Ýðõ ìýäýë áà õºíãºëºëò � ¯¿ðýã áà õàðèóöëàãà � Íèéãìèéí áàÿëàã áà õàíãàìæ � Çàñàãëàë áà íýð õ¿íä

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Íèéãýì äýõ øèëæèíãè õºäºëãººíèé øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð � Íèéãìèéí øèëæèíãè õºäºëãººí, ò¿¿íèé îíöëîã, õýëáýð¿¿ä � Áîñîî ÷èãëýëèéí øèëæèíãè õºäºëãººí-çèíäàà÷ëàë � Õýâòýý ÷èãëýëèéí øèëæèíãè õºäºëãººí

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà: � Òîõèîëäîë øèíæëýõ, äàñãàë àæèëëàõ

øèëæèíãè (ìîáèë) õºäºëãººí ãýæ þó âý?Îð÷èí ¿åä, íèéãýì õºãæèõèéí õýðýýð øèëæèíãè õºäºëãººí íýìýãäýæ áàéíà.

ªºðººð õýëáýë, íýã äàâõðààíààñ íºãºº äàâõðààíä øèëæèõ, äàâõðàà õîîðîíä áèå õ¿í ñòàòóñàà ñîëèõ øèëæèëò èäýâõæèæ áàéíà. Íèéãýì á¿ðò äàâõðààæëûí òîäîðõîé á¿òýö, òîãòîëöîî áàéõ áºãººä øèëæèíãè õºäºëãººíèé áîëîìæîîñ õàìààðàí õýëáýðèéí õóâüä õààëòòàé áîëîí íýýëòòýé õýìýýí õóâààõ íü áèé.

Õààëòòàé äàâõðààæëûí õóâüä äàâõðàà õîîðîíä ìàø ÷àíä, õàòóó çààã, õèë õÿçãààðòàé, íýã äàâõðààíààñ íºãºº ð¿¿ øèëæèõèéã õîðèãëîñîí áàéäàã. Èéì äàâõðààæëûí æèøýý áîëãîæ êàñòûí áàéãóóëàë á¿õèé îðíóóäûã (Ýíýòõýã ãì) äóðäàæ áîëîõ þì. Õàðèí íýýëòòýé äàâõðààæèë á¿õèé òîãòîëöîîíû õóâüä íýã äàâõðààíààñ íºãºº ð¿¿ øèëæèõýä àëáàí áà àëáàí áóñ õÿçãààðëàëò òàâüäàãã¿é áàéíà,

Øèëæèíãè õºäºëãººíèéã øèëæèõ õºäºëãººíººñ ÿëãààòàé îéëãîõ ¸ñòîé áîëîõûã äîîðõ õ¿ñíýãòýä òóñãàâ.

67

íèéãìèéí øèëæèíãè õºäºëãººí ãýäýã íü òóõàéí õ¿í þì óó, á¿ëãèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéð ñóóðü ººð÷ëºãäºõèéã èëýðõèéëñýí íýð òîìü¸î þì.

áîñîî øèëæèíãè õºäºëãººí íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õýìæ¿¿ðýýð áàéð ñóóðü äýýø áóþó äîîø øèëæèõ õºäºëãººíèéã õýëíý.

Õýâòýý øèëæèõ õºäºëãººí ãýæ ìóæààñ ìóæèä, õºäººíººñ õîòîä ãýõ ìýò ãàçàðç¿éí õóâüä øèëæèõ ¿éë ÿâö þì.

Íýã ¿åèéí äîòîðõ çèíäàà÷ëàëûã èíòðàãåíåðàöè, ÿíç á¿ðèéí ¿åèéíõíèéã õàìàðñàí çèíäàà÷ëàëûã èíòåðãåíåðàöè áóþó ¿å äàìæñàí çèíäàà÷ëàë ãýæ íýðëýíý.

äàñãàë 1. òîõèðîõ õýñã¿¿äèéã õîëáîæ, ÿàãààä ãýäãèéã òàéëáàðëà?

Òýãø áóñ áàéäàë áîë......íèéãýì ¿å äàâõàðãàä õóâààãäàõ ÿâäàë ìºí

Áàò õîòîä àæèëä îðîõîîð øèëæèæ èðñýí...

...èíòðàãåíåðàöè çèíäàà÷ëàë þì

Íèéãìèéí äàâõðààæèë áîë... ...íèéãìèéí áàÿëãààñ àäèëã¿é õ¿ðòýõÕºäºëìºðëºõ ÿâöàä òóõàéí õ¿í àëáàí òóøààë àõèæ áàéâàë...

...õýâòýý ÷èãëýëèéí øèëæèíãè õºäºëãººí

Íèéãìèéí áàéð ñóóðü, õ¿íäëýë áîë... ...áîñîî ÷èãëýëèéí øèëæèíãè õºäºëãººí

Îðëîãî, íýð õ¿íä, ýðõ ìýäýë ºñºæ áàéâàë...

...ñòàòóñ ìºí.

äàñãàë 2. äýýä, äóíä, äîîä àíãèéí òóõàé ä¿ðñýëæ ÿðèëöàõ: ¿¿íä áàÿí ÷èíýýëýã áà ÿäóó õ¿ì¿¿ñ öººí áºãººä äóíä àíãè ãîëëîñîí ðîìáî ìàÿãèéí, áàÿí õ¿ì¿¿ñ öººí, ÿäóó õ¿ì¿¿ñ èõòýé, äóíä àíãè á¿ðýëäýýã¿é ãóðâàëæèí ìàÿãèéí ãì íèéãìèéí àíãè, á¿òýö, äàâõðààíû îíöëîãîîð òýìäýãëýë õèéëãýæ òàéëáàðëóóëæ, õàðèëöàí ÿðèëöàõ.

äàñãàë 3. áîñîî ÷èãëýëèéí øèëæèíãè õºäºëãººíèé íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí íºëººëëèéã õýëýëö. ¯¿íä àâëèãà, àìèà õîðëîëò, çàëèëàí ãì ãýìò õýðýãò õýðõýí íºëººëæ áîëîõ òàëààð ø¿¿í ÿðèëöàõ.

Ñîöèîëîãèä íèéãìèéí øèëæèíãè õºäºëãººíèé ìºí ÷àíàð, ç¿é òîãòëûã òàéëáàðëàõ àðãà ç¿éí äàðààõ õàíäëàãóóä áèé. Ýäãýýðèéã äóðäâàë,

Íèéãìèéí äàâõðààæëûã øèíæëýõ àðãà ç¿éí õàíäëàãóóä

á¿òýö ¿¿ðãèéí õàíäëàãà çºð÷èëäººíèé õàíäëàãà Õóâüñëûí õàíäëàãà

Íèéãìèéí øèëæèíãè õºäºëãººí íü æàì ¸ñíû, çàéëøã¿é, ãàðöààã¿é øèíæòýé. Ó÷èð íü ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö íü íèéãìèéí õýðýãöýý øààðäëàãààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã.

Øèëæèíãè õºäºëãººí íü çàéëøã¿é áèø ÷ ãàðöààã¿é øèíæòýé áºãººä íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí ºðñºëäººí, çºð÷èëäººíººñ óëáààòàé ÿâàãäàíà.

Øèëæèíãè õºäºëãººí íü çàéëøã¿é øèíæòýé áóñ, ìºí æàì ¸ñíû õýðýãöýýíýýñ ¿¿ñäýãã¿é ãýæ ¿çäýã.

68


Íèéãìèéí õýðýãöýý áîëîí ¿¿ðãèéí äàãóó áèé áîëæ áóé ¿éë ÿâö òóë ýíý íü øóäàðãà øèíæòýé.

Ýä õºðºíãº, íýð õ¿íä, ýðõ ìýäýë ýçýìøèã÷èä äàâõðààæëûã òîäîðõîéëäîã òóë øóäàðãà áèø.

Äàâõðààæèë íü øóäàðãà áà øóäàðãà áóñ àëèí íü ÷ áàéæ áîëíî. Òóõàéí òîõèîëäëûã îíöîëæ ¿çýõ õýðýãòýé.

Äàâõðààæèë íü íèéãýì ç¿é çîõèñòîéãîîð îðøèí òîãòíîõ íºõöºëèéã õàíãàäàã.

Äàâõðààæëûí ¿éë ÿâö íü íèéãýì õýâèéí îðøèí òîãòíîõ ¿éë ÿâöàä ñààä áîëäîã.

Äàâõðààæèë íü íèéãìèéí õºãæèëä ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëýõ, ýñâýë ñààä áîëæ áîëîõ þì.

1. Íèéãìèéí õºäºëãººí, øèëæèõ õºäºëãººí áà ìîáèëü õºäºëãººíèé ÿëãààã òàéëáàðëàí ÿðèëö?

2. Íèéãìèéí òýãø áóñ áàéäàë õèéãýýä ÿëãàðàë, äàâõðààæèë õýìýýõ îéëãîëòóóäûí èæèë òºñººòýé áà ÿëãààòàé òàëóóäûã äóðäàíà óó?

3. Òýãø áóñ áàéäàë áà øóäàðãà ¸ñ, òýãø ýðõ çýðýã îéëãîëòóóäûí àãóóëãûã ø¿¿ìæëýí ÿðèëö.

4. Õýâòýý áà áîñîî ÷èãëýëèéí ìîáèëü õºäºëãººí¿¿äýä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëñ ãîëëîõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã âý?

5. Äàâõðààæëûí çàðèì ýëåìåíò¿¿äèéã ãýìò õýðãèéí çàðèì õýëáýð¿¿äòýé õîëáîí ÿðèëöàíà óó? (æèøýý íü, àâëèãà, ýðõ ìýäýë áà õºíãºëºëò ãì îéëãîëòóóä õîëáîîòîé ýñýõ?)


1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí2. Ã¿íäñàìáóó Õ (2005) XX çóóíû Ìîíãîëûí íèéãìèéí ÿëãàðàë

äàâõðààæèë: òºëºâ áàéäàë, õàíäëàãà. ÓÁ., 3. Ìºíõáàò Î (2000) Íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí ñîöèîëîãè. ÓÁ4. Ïàðñîíñ Ò (2000) Î ñòðóêòóðå ñîöèàëüíîãî äåéñòâèÿ Ì.,Íàóêà5. Ñîðîêèí Ï.À (1990) Ñèñòåìà ñîöèîëîãèè. òîì 1,2 M., 6. Ñìåëçåð Í (2001) Ñîöèîëîãè. ÓÁ


1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí3. Ìºíõáàò Î (2000) Íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí ñîöèîëîãè. ÓÁ4. Ã¿íäñàìáóó Õ (2005) XX çóóíû Ìîíãîëûí íèéãìèéí äàâõðààæèë:

òºëºâ áàéäàë, õàíäëàãà., ÓÁ


69

á¯ËýÃ-YII. íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä



õýëáýð

íèéãìèéí ÿëãàðàë,


Ãýð á¿ëèéí áîëîí áîëîâñðîëûí èíñòèò¿ö 4 Ëåêö

Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä 2 Ëåêö

Ýäèéí çàñãèéí áîëîí øàøíû èíñòèò¿ö 2 Ñåìèíàð

Çàñàãëàë áà óëñ òºðèéí èíñòèò¿ö 2 Ëåêö

Çàñàãëàë, ýðõ ìýäëèéí (authority) õýâ ìàÿãóóä Ì.Âåáåðèéí ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàí õýëýëöýõ

2 Ñåìèíàð

Ñýäýâ - 1: íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä: Ãýð á¿ëèéí áîëîí áîëîâñðîëûí èíñòèò¿ö

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ãýð á¿ë áà áîëîâñðîëûã íèéãìèéí èíñòèò¿ö áîëîõ ¿¿äíýýñ íü àâ÷ ¿çýõ, òýäãýýð èíñòèò¿öèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í, íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð ñóóðü ìýäëýã õèéãýýä ñîöèîëîãèéí èíñòèò¿öèîíàëü õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ àðãàç¿éã ýçýìø¿¿ëýõýä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Íèéãìèéí èíñòèò¿ö � Èíñòèò¿öæèõ ¿éë ÿâö � Ãýð á¿ë áà ãýð á¿ëèéí õóâüñàë ººð÷ëºëò � Ãýð á¿ëèéí õýëáýð, õýâ ìàÿã � Ãýð á¿ëèéí ÷èã ¿¿ðýã � Áîëîâñðîë áà áîëîâñðîëûí õýâ ìàÿãóóä � Áîëîâñðîëûí ÷èã ¿¿ðýã

Ñýäâèéí àãóóëãà � Íèéãìèéí èíñòèò¿ö ãýæ þó âý? èíñòèò¿öèéã òîäîðõîéëîõ øèíæ ÷àíàðóóä: Ãýð á¿ë áîëîí ãýð á¿ëèéí èíñòèò¿öèéí îíöëîã, õýëáýð, õýâ ìàÿã, ãýð á¿ëèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã,

� Áîëîâñðîë èíñòèò¿ö áîëîõ íü, áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí îíöëîã áà áîëîâñðîëûí õýâ ìàÿãóóä, áîëîâñðîëûí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã,

70


• Íèéãìèéí èíñòèò¿ö ãýæ þó âý?Ýíý áîëîí äàðààãèéí á¿ëýãò (VIII) íèéãìèéí ñóóðü èíñòèò¿ö¿¿äèéí

òàëààð (ãýð á¿ë, áîëîâñðîë, øàøèí, òºð áîëîí ýäèéí çàñãèéí èíñòèò¿ö¿¿ä) ñîöèîëîãèò õýðõýí àâ÷ ¿çäýã òàëààð àâ÷ ¿çýõ áîëíî. Òèéìýýñ òýäãýýðèéí òàëààð ýðãýö¿¿ëýõèéí ºìíº åðººñ íèéãìèéí èíñòèò¿ö (social institution) ãýæ þó áîëîõ òàëààð òîâ÷ òàéëáàðëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

Øèãòãýý.

Íèéãìèéí èíñòèò¿öèéí

òàëààðõ òîäîðõîéëîëòóóä

1. Ñîöèàëü èíñòèò¿ö¿¿ä íü íèéãìèéí àìüäðàëûã ñóóðèàð íü áýõýëæ ºãäºã. (Ãèääåíñ, 2006, 314)

2. Èíñòèò¿ö ãýäýã íü íèéãìèéí òîãòâîðòîé õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ¿¿ðýã, ñòàòóñûí öîãö áàéäàë þì. Íèéãìèéí õýðýãöýýòýé íèéöýæ áàéõ íü èíñòèò¿öèéí ÷óõàë øèíæèéí íýã ìºí. (Ñìåëçåð, 2001, 68)

3. Íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä íü íèéãìèéí ñóóðü õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí èòãýë ¿íýìøèë õèéãýýä çàí ¿éëèéí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí õýâ çàãâàð ìºí. (Sheafer, 1995)

Õýðýâ áèä íèéãìèéã áàéøèíòàé ç¿éðëýâýë èíñòèò¿ö íü ò¿¿íèé á¿õýëäýý îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ áóþó “ÿñ ìîä” íü áîëæ áàéäãèéã äýýðõ òîäîðõîéëîëòóóä îíöîëæ áàéíà. Ìºí íèéãýìä îðøèí áóé òîãòâîðòîé õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä áóþó èéì õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýí õ¿ì¿¿ñ òîäîðõîé ¿¿ðýã áîëîîä ñòàòóñûí õ¿ðýýíä áàéíãûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéõ áºãººä ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä èíñòèò¿ö á¿ðýëäýí òîãòäîã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Óëìààð õ¿ì¿¿ñèéí ¿¿ðýã, ñòàòóñûí íýãäýë áîëñîí áàéãóóëëàãà, á¿ëã¿¿ä íü íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä ñî¸ëûí (èòãýë ¿íýìøèë, çàí ¿éëèéí) òîäîðõîé õýâ çàãâàðûã á¿òýýõ áà á¿ðýëäýí áèé áîëñîí ýë õýâ çàãâàð íü õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä öààøèä ºðíºõ õàðèëöàà, õàðèëöàí ¿éëäëèéã çîõèöóóëæ áàéäãèéã èëýðõèéëæýý. Íèéãìèéí ñóóðü õýðýãöýýã õàíãàã÷ ¿íäñýí èíñòèò¿ö¿¿äèéí õóâüä áîë þóíû ºìíº ãýð á¿ë, áîëîâñðîë, øàøèí, òºð çàñàã, ýäèéí çàñàã, óðëàã, ø¿¿õ, îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë çýðãèéã äóðäàæ áîëîõ þì. Ñîöèîëîãè÷ Ð. Ìèëëñ îð÷èí ¿åèéí íèéãýìä ñóóðü èíñòèò¿öèîíàëü ýìõ æóðìûã áóé áîëãîæ áóé ¿íäñýí òàâàí èíñòèò¿ö áàéãààã: 1) Ýäèéí çàñãèéí èíñòèò¿ö¿¿ä-àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ; 2) Óëñ òºðèéí èíñòèò¿ö¿¿ä — çàñàãëàë; 3) Ãýð á¿ëèéí èíñòèò¿ö¿¿ä-áýëãèéí õàðèëöàà, òºðºëò, õ¿¿õäèéí íèéãýìøëèéã çîõèöóóëàõ; 4) Öýðýã, äàéíû èíñòèò¿ö¿¿ä — õóóëü ¸ñíû çàëãàìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ; 5) Øàøíû èíñòèò¿ö¿¿ä — áóðõíû õàìòûí ãýðýý, ñóðãààëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ãýæýý. (Äîáðåíüêîâ Â.È., Êðàâ÷åíêî À.È, 2002, 58)

72


õàðèëöààã õ¿ëýýí çºâøººðñºí), ¿ð÷ëýëýýð õîëáîãäñîí, ãèø¿¿äèéíõýý íºõºí ¿éëäâýðëýë áîëîí àñðàí õàëàìæëàõàä àíõäàã÷ ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà õóâààëöàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí á¿ðäýë (Sheafer, 1995, 361). Ãýð á¿ë ãýõ îéëãîëòûí äîîð öóñàí áîëîí ñàäàí òºðëèéí õýëõýýãýýð, ìºí ¿ð÷ëýëýýð õîëáîãäñîí, õàðèëöàí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýñýí õ¿ì¿¿ñèéí á¿ëýã ãýæ òîäîðõîéëîõ íü ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû òºäèéã¿é, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû áóñàä ñàëáàðóóäàä ÷ íèéòëýã òààðàëääàã ç¿éë ãýæ õýëæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí óëñ îðíóóäûí ýðõç¿éí àêòóóäàä, òóõàéëáàë ãýð á¿ëèéí õóóëüä ÷ ýíýõ¿¿ àãóóëãààð òîäîðõîéëñîí áàéõ íü íèéòëýã ç¿éë þì.

• Ãýð á¿ëèéí ò¿¿õýí õóâüñàë

íýýëòòýé îâãèéí ãýð á¿ë. Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëààñ ºìíº îëîíõ ãýð á¿ë ãàçàð õàãàëæ, ãàð óðëàë õèéäýã ¿éëäâýðëýëèéí íýãæ áàéëàà. Õàíèà ñîíãîõ íü õàéð ñýòãýë, äýâð¿¿í ýðìýëçýë áóñ, õàðèí áóñäûãàà õàëàìæëàõ, ãýð á¿ëèéí ¿éëäâýðëýëèéã òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ øààðäëàãà. Õàíèà ñîíãîõ õóâèéí ýðõ ÷ºëºº íü ýöýã ýõ, òºðºë òºðºãñºä, íèéòëýãèéí àøèã ñîíèðõîëä çàõèðàãäàæ áàéâ. Äýâð¿¿í õàéðûã ÿçãóóðòíóóäààñ ãàäíà, øàøíûõàí äóð ãóòàì ç¿éë ãýæ ¿çäýã áàéâ. Áýëãèéí õàðèëöààã äóð õàíàìæèéí ýõ áóëàã ãýõýýñ èë¿¿ ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ øààðäëàãà ãýæ ¿çäýã áàéæýý.

òóñãààð ýöãèéí ýðõò ãýð á¿ë. XVI çóóíû ýõýí ¿åýñ ýõëýí ãîë òºëºâ íèéãìèéí äýýä äàâõàðãûíõíû ãýð á¿ëèéí àìüäðàë ºìíºõ õýëáýðýýñ òóñãààð ýöãèéí ýðõò ãýð á¿ë ººä øèëæèõ øèëæèëòèéí áàéäàëòàéãààð çóó îð÷èì æèëèéã òóóëæýý. Óäòàë õóãàöààã çàâñðûí øàòàíä ºíãºðººñºí ÷, ýíýõ¿¿ õýëáýð ãàð÷ èðýí öààøèä ò¿ãýí òàðõñàí íü ãýð á¿ëèéí õóâüñàëä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæýý. Äàí ãýð á¿ë óëàì á¿ð òóñãààðëàãäàí áèå äààæ, òºðºë ñàäàí, îðîí íóòãèéí íèéòëýãòýé íü õîëáîî íü ñóëàðñàí áàéíà. Ãýð á¿ëèéí õóâüñëûí ýíý øàò íü ýöãèéí äàðàíãóé ýðõ ìýäëèéã äàãàëäóóëæ áàéñàí ÷, ýíý íü ýöýã, ýõèéí õàéð õàëàìæ ºññºíòýé õîëáîîòîé áàéëàà.

Ãýðñýã, õààëòòàé äàí ãýð á¿ë. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ñýòãýë ñàíààíû èòãýëýýð õîëáîãäñîí, ãýð á¿ëèéí áèå äààñàí ÷àíàð ºíäºðññºí, õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä èë¿¿ àíõààðàë òàâüäàã. Ãýðñýã, õààëòòàé äàí ãýð á¿ë áèé áîëñîí íü ñýòãýë õºäëºëèéí õóâü øèíæ ºñ÷, ººð ººð ìýäðýìæ, àðèóí õàéðûí õýì õýìæýýã òîäîðõîéëäîã õóâèéí ñîíãîëòîîðîî ãýðëýõ ÿâäàë ºññºíººñ ¿¿äñýí ìýäðýìæèéí õàéð, ãýðëýëòýýñ ãàäóóðõ õàðèëöààíä òºäèéã¿é ãýðëýëòýä çîõèõ ¸ñíû áàéð ñóóðèà ýçëýõ áîëîâ. Õàíèà ñîíãîõ íü õàéð äóðëàë äýýð òóëãóóðëàí õàðèëöààãàà ¿ðãýëæ¿¿ëýõ õ¿ñëýýñ õàìààð÷ ýõëýâ. Õ¿í àìûí ÷èíýýëýã äàâõðààíûõíû äóíä ¿¿ññýí ãýð á¿ëèéí ýíýõ¿¿ õýëáýð àæ ¿éëäâýðæèëò ýõëýõýä (XVIII çóóíû ñ¿¿ëýýñ) áàðóóíû èõýíõ óëñ îðíóóäàä çîíõèëîõ áîëæýý. Õàðèí XX çóóí õ¿ðòýë õàäãàëàãäæýý. Èéíõ¿¿ ãýð á¿ë ºíººã áîëòîë õàäãàëàãäñàí òýð òºðõºíäºº îðæýý.

73

• Ãýð á¿ëèéí õýëáýð áà õýâ ìàÿãóóäÄàí (nuclear) áîëîí ºðãºæñºí (extended) ãýð á¿ëèéí òàëààð

ñîöèîëîãè÷äûí á¿òýýëä äóðäñàí áàéõ íü íèéòëýã. Èéì àíãèëàë íü ãýð á¿ëèéí á¿òöýýñ ¿¿äýëòýé áàéäàã. Îëîíõ àìåðèê÷óóä ýöýã ýõ áîëîí òýäíèé õ¿¿õä¿¿äýýñ (òºð¿¿ëñýí áîëîí ºðãºæ àâñàí) òîãòîæ áàéãàà ãýð á¿ëèéã ç¿é ¸ñíû õýìýýí ¿çäýã áàéíà. Ò¿¿íèé çýðýãöýý ºðãºæñºí ãýð á¿ë áàéõ áà ýíý íü äàí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí äýýð ýìýã, ºâºã, íàãàö, àâãà, à÷ çýý, ¿åýë õàìòðàí àæ òºðºõèéã õýëíý. Èõýíõ íèéãýìä äàí ãýð á¿ëèéã íèéãìèéí ¿íäñýí íýãäýë õýìýýí ÷óõàëä ¿çäýã áîëîâ÷, íèéãìèéí õàðèëöààíû õºãæèë, õàðèëöàí òóñëàëöàà, äýìæëýãèéí áàòàëãàà áîëîõ ºðãºæñºí ãýð á¿ëèéí ¿¿ðãèéã ¿íýëýõ ÿâäàë ÷ ººð÷ëºãäºæ áàéíà. (Ñìåëçåð, 2001, 369) Ò¿¿íýýñ ãàäíà ìîíîãàìè ãýð á¿ë íü íýã ýìýãòýé çºâõºí íýã ýðýãòýéòýé ë ººð õîîðîíäîî ãýðëýõ ÿâäëûã îéëãîäîã. ¯¿íèé çýðýãöýý áàñ ãýðëýëòèéí ººð õýëáýð¿¿ä áàéõ áà íýã õ¿í õýä, õýäýí õ¿íòýé ãýðëýõèéã ïîëèãàìè ãýð á¿ë ãýíý. Îëîí ýõíýðòýéã ïîëèãèíè, îëîí íºõºðòýéã ïîëèàíäð ãýíý. (Sheafer, 1995, 362, 363) Áàðóóíû îðíóóäàä ãýðëýëò áîëîí ãýð á¿ëèéã ìîíîãàìèòàé àäèëòãàäàã. ªºðººð õýëáýë, íýãýýñ èë¿¿ ýìýãòýéòýé, þì óó ýñâýë ýðýãòýéòýé íýãýí çýðýã ãýðëýñíèéã õóóëü áóñ õýìýýí ¿çäýã áàéíà. Ãýâ÷ ñóäëàà÷äûí ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ãýð á¿ëèéí ìîíîãàìè õýëáýð íü õàìãèéí ºðãºí äýëãýðñýí òóðøëàãà áèø àæýý. Æîðæ Ìåðäîê 565 íèéãìèéí áàéãóóëàëä õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà õèéæ ¿¿íèé 80 õóâüä íü ïîëèãàìè õýëáýð áàéãààã òîãòîîæýý. Ò¿¿íèé ñóäàëñàí íèéãìèéí áàéãóóëëûí äºíãºæ äºðºâä íü áóþó íýãýýñ áàãà õóâüä íü ïîëèàíäð õýëáýð òîõèîëäæýý. Òýãýõýýð äýëõèéí óëñ îðíóóäàä íýã íºõºð îëîí ýõíýðòýé ãýð á¿ëèéí õýëáýð çîíõèëäîã ãýñýí ¿ã þì. (Ãèääåíñ, 2006, 317)

Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýíä óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ëèéí õýâ ìàÿãóóäûí òàëààð ñóäëàí ýðãýö¿¿ëýõ íü áèé. Óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ëèéí àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíû õýì õýìæýýã õàðüöóóëñàí õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî.

Óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ëèéí íèéòëýã õýì õýìæýý

Ãýð á¿ëèéí ¿éë àæèëëàãààíû

õ¿ðýý

óëàìæëàëò ãýð á¿ëèéí õýâèéí õýì õýìæýý

Îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ëèéí åðäèéí õýì õýìæýý

¯éëäâýðëýëèéí Õºðºíãºòýé ÷èíýýëýã äàâõðààíû ãýð á¿ëèéí ýõíýð àæèëëàõ ¸ñã¿é. Õºðºíãºã¿é ãýð á¿ëèéí ýõíýð ýäèéí çàñãèéí øààðäëàãûí óëìààñ àæèë ýðõýëäýã.

Ýðýãòýé÷¿¿ä áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äýä àæèë õèéõ, ìýðãýæëýýðýý ºñºõ, îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ òýãø ýðõ îëãîãäñîí áàéíà.

íºõºí ¿ðæèõ¿éí Ãýð á¿ë íü îëîí õ¿¿õýäòýé áàéõ ¸ñòîé. Îëîí õ¿¿õýäòýé áàéõ òóñàì ñàéí õýìýýäýã.

Ãýð á¿ëèéí õîñóóäûí ¿çýë áîäîë, àìüäðàëûí õýì ìàÿãààð òºëºâëºãäºí òºðºëò õÿçãààðëàãäàæ áàéäàã.

74


Õ¿ì¿¿æëèéí Õ¿¿õä¿¿äèéã ìàø õàòóó äýãýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áà õ¿ì¿¿æëèéí øèíæ ÷àíàðûã ýöýã òîäîðõîéëæ ýõ íü ã¿éöýòãýäýã.

Õ¿¿õäèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõäýý ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõîë, ñàíàë áîäëûã õàðãàëçàí ¿ëãýð äóóðèàë, èòãýë ¿íýìøèë äýýð òóëãóóðëàäàã. Õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõ õî¸ð òýãø îðîëöîîòîéãîîð õ¿ì¿¿æ¿¿ëíý.

àæ àõóéí Ãýðèéí àæ àõóéã ýìýãòýé÷¿¿ä õºòëºõ áà ÷èíýýëýã ãýð á¿ëä ýðýãòýé÷¿¿ä ãýðèéí àæëààñ á¿ðýí ÷ºëººëºãääºã. Õàðèí õºðºíãºã¿é ãýð á¿ëä òýä áèåèéí õ¿÷íèé õ¿íä àæèë õèéäýã.

Ýõíýð, íºõºð õîîðîíäîî òîõèðîëöîí àâüÿàñ ÷àäâàð áîëîìæîî õàðãàëçàí ¿¿ðãýý óÿí õàòàí õóâààðèëíà.

ýäèéí çàñãèéí Ãýð á¿ëèéí òýæýýã÷ íü íºõºð áºãººä ò¿¿íèé îëñîí ìºíãèéã ýõíýð çàõèðàí çàðöóóëíà.

Ãýð á¿ëèéí ìàòåðèàëëàã àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõýä ìýðãýæèë ýçýìøèëò áîëîí íýìýëò îðëîãî îëîõ áîëîìæîîñîî õàìààðàí ýõíýð, íºõºð õî¸óëàà àäèë îðîëöîíî.

×ºëººò öàãèéí Íàéç íºõºäòýé õàðüöàõ, çóãàà öýíãýëä ÿâàõ, äóðòàé ç¿éëýý õèéõýä ãýð á¿ëèéí õîñóóä õàìòäàà ýñâýë íºõºð íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð èë¿¿ ýðõòýé áàéâ.

Ýõíýð, íºõºð õî¸óëàà ãýð îðíîîñîî ãàäóóð áîëîí íýã íýãíýýñýý òóñäàà ÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ òýãø ýðõòýé.

Îþóí ñàíààíû õàðèëöààíû õ¿ðýý

Õîñóóä õîîðîíäîî çºâõºí ãýð á¿ëèéí àñóóäàë, ãýðèéí àæ àõóé, õ¿¿õä¿¿ä áîëîí òºðºë òºðºãñäèéí òóõàé ÿðèëöäàã.

Õîñóóäûí õàðèëöàà íü íºõºðñºã, ãýð á¿ëèéí àñóóäëààñ ãàäíà àæèë ìýðãýæèë ñîíèðõëûí òóõàé ÿðèëöäàã.

íàéç íºõºä, òºðºë ñàäàíòàéãàà õàðüöàõ õàðèëöàà

Á¿õèé ë òºðºë ñàäàíòàéãàà çààâàë áàéíãûí õàðèëöàà õîëáîîòîé áàéõ, õºðø¿¿äòýéãýý íàéç íºõäèéí õàðèëöààòàé áàéõ, íºõð¿¿ä íü ë äîòíî íàéç íºõºäòýé áàéíà.

Ñîíèðõîë äýýð òóëãóóðëàí íàéç íºõäèéí õàðèëöààã òîãòîîõ, òºðºë ñàäàí áîëîí õºðø¿¿äòýéãýý áàéíãûí õàðèëöààíä áàéõ àëáàã¿é.

ýðõ ìýäýë, òýðã¿¿ëýã÷èéí õ¿ðýý

Íºõºð íü ºðõèéí òýðã¿¿í áºãººä á¿õèé ë àñóóäàëä øèéäâýð ãàðãàäàã.

Õîñóóä õàìòäàà ÿðèëöàæ áàéãààä øèéäâýð ãàðãàäàã. Ýðõ ìýäëýý õóâààëöäàã áàéíà

íèéãìèéí àíõäàã÷ õÿíàëòûí õ¿ðýý

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí çàí ¿éëä ãýð á¿ëèéí ç¿ãýýñ õàòóó õÿíàëò òàâèõ áîëîâ÷ ýðýãòýé÷¿¿äýä õàðüöàíãóé çººëºí õàíäàíà.

Ýðýãòýé áà ýìýãòýéí çàí ¿éëä ãýð á¿ëèéí ç¿ãýýñ àäèë òýãø õÿíàëò òàâüäàã.

75

Ñýòãýë ñàíààíû õàðèëöààíû õ¿ðýý

Çºâõºí ýìýãòýé÷¿¿ä õàéð ýíõðèéëýë ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýãèéã ¿ç¿¿ëäýã.

Ãýð á¿ëèéí õîñóóä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çàí àâèðûí îíöëîãèéã õàðãàëçàí õàðèëöàí ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã.

íèéãìèéí íýð õ¿íäèéí õ¿ðýý

Ãýðëýëòèéã õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë, íèéãìèéí íýãýí òºðºë õ¿ðýýíä õèéäýã. Ãýðëýëòèéí òóñëàìæòàé íèéãìèéí íýð õ¿íäýý äýýøë¿¿ëýõèéã ýðìýëçäýã.

Õóâü õ¿íèé íèéãìèéí íýð õ¿íäèéí áàéäàë áóñ õàðèí õóâèéí øèíæ ÷àíàð ãýðëýëòýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.

áýëãèéí õàðèëöààíû õ¿ðýý

Áýëãèéí õàðèëöàà íü çºâõºí õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé äàãàâàð øèíæèéã àãóóëäàã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ãýðëýõýýñ ºìíº áýëãèéí õàðèëöààíä îðîõûã õîðèãëîäîã, ýð÷¿¿äèéã ýíý àñóóäëààð ø¿¿ìæèëäýãã¿é. Õºðºíãºòýé äàâõðààíû ýð÷¿¿äèéí ãýð á¿ëýýñ ãàäóóðõ áýëãèéí õàðèëöààíä õîðèã òàâüäàãã¿é.

Áýëãèéí õàðèëöàà íü íºõºí ¿ðæèõ¿éí ¿¿ðãýýñ óëàì á¿ð òóñãààðëàãäàæ áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä áýëãèéí àìüäðàëä ìàø õàðèóöëàãàòàé õàíäàæ, ºíäºð øààðäëàãûã òàâüäàã. Õàéðòàé áîë ãýðëýõýýñ ºìíº áýëãèéí õàðèëöààíä îðîõûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Ãýð á¿ëýýñ ãàäóóðõ áýëãèéí õàðèëöààíä îðñîí àëü íýãèéã ÿëãàëã¿é çýìëýí ø¿¿ìæèëäýã.

Ýõ ñóðâàëæ: Á¿ðýíæàðãàë Ò. Ãýð á¿ëèéí ñîöèîëîãè. 2005 îí. 113

Óëàìæëàëò ãýð á¿ëýýñ îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ëèéí õýâ ìàÿã á¿ðýëäýí áèé áîëñîí íü ãýð á¿ëèéí ººð÷ëºëòèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâöòàé õîëáîîòîé þì. Ãýð á¿ëèéí ñîöèàëü ººð÷ëºëòèéí ¿éë ÿâö íü åâðîïûí õàìæëàãûí ñèñòåì õàëàãäàæ õîòðóó í¿¿äýë íýìýãäñýí XVI çóóíû ýõýí ¿åýñ, ìºí XVIII çóóíû ñ¿¿ë õàãàñààñ ýõýëñýí àæ ¿éëäâýðæèëòèéí õóâüñãàëààñ óëáààòàé ãýäãèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Àíõëàí Åâðîïò òýð äóíäàà Àíãëèä XVIII çóóíû ñ¿¿ë õàãàñààñ, äàðàà íü Ôðàíöàä, àðàé õîæóóõàí Ãåðìàíä óëìààð áóñàä îðíóóäàä õ¿÷ýý àâñàí àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàë íü íºõºð ºðõºº òýæýýã÷, (breadwinner) ýõíýð íü àð ãýðýý àâ÷ ÿâàã÷ (housekeeper) ä¿ðèéã á¿òýýæ, ãýðèéí ýçýãòýéí (housewife) ñîíãîäîã õýâ ìàÿãèéã á¿òýýñýí áàéíà. Õàðèí ò¿¿õèéí ÿâöàä ãýð á¿ëèéí ýíýõ¿¿ õýëáýð¿¿ä íü îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ëèéí õýâ ìàÿãðóó ãóëñàí îðñîí áàéíà. Ãýð á¿ëèéí ýä¿¿ãýýæëèéí ¿éë ÿâö áîë XX çóóíä õàìààðàõ ¿éë ÿâäàë áèëýý. Ñîöèîëîãè÷ À.Ãèääåíñ äýëõèé äàõèíû ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéí ãîë ÷èãëýë¿¿äýä à) ãýð á¿ëä îìãèéí áîëîí óðàã òºðëèéí áóñàä íýãäìýë á¿ëã¿¿äèéí íºëºº áóóðñàí, á) õàíèà ÷ºëººòýé ñîíãîõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ, äóðëàë, àðèóí õàéðûã ÷óõàë÷ëàõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áîëîâ, â) ýìýãòýé÷¿¿ä õàíèà ñîíãîõ áîëîí ãýð á¿ëèéí äîòîîä àñóóäàëä øèéäâýð ãàðãàõ ýðõòýéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí, ã) õ¿ì¿¿ñ óðàã òºðëèéí õàðèëöààãààð òîãòîîãäñîí òîäîðõîé õ¿ðýýíýýñ ãýð á¿ë

76


áîëîõ ÿâäàë õàëàãäàâ, ä) áýëãèéí õàðèëöààíû ýðõ ÷ºëºº áèé áîëæ, õàâüã¿é ÷ºëººòýé áîëñîí, å) õ¿¿õäèéí ýðõ ºðãºæèõ åðºíõèé õàíäëàãà àæèãëàãäñàí çýðãèéã àâ÷ ¿çæýý. (Ãèääåíñ, 2006, 322) Ãýð á¿ë èéíõ¿¿ óëàìæëàëò õýâ ìàÿãààñ îð÷èí ¿åèéí õýâ ìàÿãò øèëæèõýä àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàë ñóóðü äýâñãýð áîëñîí áîëîâ÷, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òºëººõ õºäºëãººí, á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéí ¿¿ñýë, õºãæèë, îëîí ò¿ìíèé ¿éëäâýðëýë áà õýðýãëýý, îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, çàëóó÷óóäûí õºäºëãººí (1960-ààä îíû õèïïè, 70-ààä îíû ðîêóóä, 80–ààä îíû ïàíê, 90-ýýä îíû ýãîñåíòðèê) ãýýä ºíãºðñºí çóó ãàðóé æèëèéã äàìíàñàí ñîöèàëü ººð÷ëºëòèéí ¿ð íºëºº þì.

• Ãýð á¿ëèéí ººð÷ëºëò¿¿ä áà ãýð á¿ëèéí áîäëîãîÀìåðèêèéí ñîöèîëîãè÷ Ñìåëçåðèéí õýëñýí÷ëýí áèäíèé ç¿ãýýñ

íýãýíò ìýäýõ áîëñîí ãýð á¿ë áîëîí ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò¿¿äèéã îëîíõ ñóäëàà÷ íèéãìèéí (òºðèéí) ç¿ãýýñ àíõààðàõ ¸ñòîé àñóóäëóóä õýìýýí ¿çýæ áàéãàà þì. ¯¿íä, ýí òýðã¿¿íýý:

� Ãýðëýëòèéí ò¿âøèí áóóðàõ ÿâäàë � Ñàëàëò áîëîí ãýð á¿ëèéí òóñäàà àìüäðàã÷ ãèø¿¿äèéí òîîí ºñºëò � Ãýðëýëã¿éãýýð õàíèëàã÷ õîñóóäûí òîî õýìæýýíèé ºñºëò � Ãýðëýëòýýñ ãàäóóð òºðñºí õ¿¿õä¿¿ä íýìýãäýæ áàéãàà áàéäàë � ªðººñãºë ãýð á¿ëèéí òîîí ºñºëò � Ãýð á¿ëèéí õýìæýý õèéãýýä òºðºëòèéí ò¿âøèí áóóð÷ áàéãàà áàéäàë

� Õºäºëìºð ýðõýëäýã ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºñºëòººñ õàìààð÷ ãýð á¿ëèéí ¿¿ðãèéí áîëîí õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä ýöýã, ýõèéí îðîëöîî ººð÷ëºãäºæ áóé áàéäàë çýðýã àñóóäëûã îðóóëæ áîëîõ þì. (Ñìåëçåð, 2001, 392)

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ÷èãëýëèéí õóóëü òîãòîîìæóóä íü òºð áîëîí ãýð á¿ëèéí ºðãºí öàðààòàé õàðèëöààíû õ¿ðýýã èëýðõèéëæ áàéäàã áèëýý. Íèéãìèéí ýíý ¿íäñýí èíñòèò¿öèéí ººð÷ëºëòèéã áàðèìæààëæ ýõ, õ¿¿õýä, ãýð á¿ëä ÷èãëýñýí òºðèéí ñàíàà÷ëàãóóä áîëîõ ãýð á¿ëèéí àñóóäëààð äàãíàí õàðèóöñàí òºâ áàéãóóëëàãà (ãýð á¿ëèéí ÿàìòàé óëñ îðíóóä åâðîïò õýä õýä áèé), çºâëºë, õîðîî áàéãóóëæ, íèéãìèéí õàìãààëëûí øèíæòýé õóóëü òîãòîîìæóóäèéã áàòàëæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîæ èðñýí íü áàðóóíû îðíóóäàä ò¿ãýýìýë ïðàêòèê áîëæ èðñíèéã XX çóóíû ò¿¿õýýñ õàðæ áîëäîã. Óëñ îðíóóäûí òºðèéí áîäëîãûí ò¿¿õýí òóðøëàãóóäààñ õàðæ áàéõàä òºð áîëîí ãýð á¿ëèéí õàðèëöàà ñîíèðõîëòîé áàéäëààð ÿâæ èðñýí áàéäàã. Íèéãìèéí áàðèìæààòàé àðä÷èëñàí äýãëýì (social democratism) õ¿÷òýé õºãæñºí çàðèì óëñ îðîíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã (ýíý óòãààðàà îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ëèéã) èäýâõòýé äýìæèæ èðñýí áàéõàä, íºãºº õýñýãò íü êîíñåðâàòèâ íèéãìèéí áîäëîãîîð äàìæóóëàí óëàìæëàëò ãýð á¿ëèéí õýâ ìàÿãèéã õàäãàëæ ¿ëäýõ ãýñýí ýðìýëçýë èë¿¿òýé áàéñààð èðñýí þì.

77

Øèãòãýý.

Ãýð á¿ëèéí õýâ ìàÿãèéã òºðººñ

äýìæèõ íü

Óìàðäûí áóþó ñêàíäèíàâûí îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã õ¿÷òýé äýìæèæ èðñýí áîë õàðèí ýõ ãàçðûí áàðóóí åâðîïûí îðíóóäàä õàðüöàíãóéãýýð óëàìæëàëò ãýð á¿ëèéã õàäãàëàõûã ýðìýëçýæ èðñýí áà ýìýãòýé÷¿¿äèéã ãýðòýý ¿ð õ¿¿õäýý àâ÷ ÿâàõ áàéäëûã íü òºðººñ áîäëîãîîð äýìæäýã áàéâ. Ýõíèé á¿ëýã îðîíä (Øâåä, Ôèíëÿíä, Äàíè ã.ì) ýìýãòýé õ¿í ãýðýýñ ãàäóóð õºäºëìºðëºõ íºõöºëèéã õàíãàõûí òóëä öýöýðëýã, ºäºð ºíæ¿¿ëýõ, àñðàõ òºâ¿¿äèéã îëíîîð áàéãóóëæ áàéõàä, õàðèí óëàìæëàëûã õàäãàëàã÷ õî¸ð äàõü á¿ëýã îðîíä (Ãåðìàí, Ôðàíö, Áåëãè, Àâñòðè ã.ì) ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý ãýðòýý ºñãºõ íºõöºëèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ãýð á¿ëèéí, õ¿¿õäèéí, ýõèéí ìºíãºí òýòãýìæ¿¿äèéã áèé áîëãîæ èðæýý.

Ýõ ñóðâàëæ: Family life and family policies in Europe. Volume 2. Problems and issues in comparative perspective. Oxford university press. 2002,213

Ñ¿¿ëèéí çóó ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ãýð á¿ëèéí õàðèëöàà èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ, óëìààð ãýð á¿ëèéí àìüäðàë á¿õýëäýý ýä¿¿ãýýæèæ èðñíýýñ ¿¿äýí óëñ îðíóóäûí ýðõç¿éí òîãòîëöîîíû õºãæèë íü íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí çàí ¿éëèéã çîõèöóóëàõ øèíý òóòàì ñîðèëòóóäòàé òóëãàðñààð èðñýí áèëýý. Óëñ îðíóóäûí óëñ òºðèéí áîäëîãûí ÿëãààòàé õºãæèë, ñî¸ëûí îíöëîã, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëààñ õàìààðàí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààã õóóëü÷ëàõ òàëààð ººð ººðñäèéí òóðøëàãûã áèé áîëãîæ èðñýí íü òîäîðõîé áîëîâ÷ ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíèé ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýëòýé òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõ õóóëü òîãòîîìæèéí èõ äàâàëãàà ºíãºðñºí çóó ãàðóé æèëèéã ºðòºº÷ëºí õèéãäñýíèéã äîîðõ õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî.

Øèãòãýý.

Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä

õàìààðàõ ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòûí õºãæèë

Æèðýìñëýëòýýñ ñýðãèéëýõ ýì, õýðýãñëèéí õóóëü òîãòîîìæóóäûã áàòëàí ìºðä¿¿ëñýí îãíîî

àíó 1873, Êàíàä 1882, øâåä 1910, äàíè 1913, 1937, Ôðàíö 1920, áåëãè 1923, Èòàëè 1926, ßïîí 1931, Èðëàíä 1935, Ãåðìàí 1941, Èñïàíè 1941, Èõ áðèòàíè 1930, øâåä 1938

¯ð õºíäºëòèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæóóäûã áàòëàí ìºðä¿¿ëñýí îãíîî

íèäåðëàíä 1861, øâåä 1921, 1938 äàíè 1937, Ôðàíö 1920, áåëãè 1867, Èõ áðèòàíè 1893, 1938, Ïîðòóãàë 1886, Èòàëè 1926, ßïîí 1940, Èðëàíä 1861, Ãåðìàí 1926, Èñïàíè 1941, øâåéöàð 1937

Ýõ ñóðâàëæ: Anne Helene Gauthier. The State and Family. A comparative Ananlysis of Family Policies in Industrialized Countries. Clarendon press Oxford. 1998, 31-33

Ýä¿¿ãýýæèõ ¿éë ÿâöûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ãàðãàñàí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààð ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä äýëõèéí óëñ îðíóóäàä ñî¸ëûí ò¿ãýýìë¿¿ä (cultural universal) àæèãëàãäàõ áîëëîî. ¯¿íèé íýã òîìîîõîí

78


æèøýý íü æèðýìñëýëòýýñ ñýðãèéëýõ ýì, áýëäìýë, õýðýãñëèéã ÷ºëººòýé õýðýãëýõ, ¿ð õºíä¿¿ëýõ çýðýã õàðèëöààã óëñ îðíóóä ýðõç¿éí õ¿ðýýíä çºâøººðºõ áóþó õ¿ëöýæ õàíäàõ íü (tolerance) óëàì á¿ð íèéòëýã áîëæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Øèãòãýý.

Åâðîï äàõü ¿ð

õºíäºëòèéí õóóëü

Õóãàöààíû çàãâàð (12 õ¿ðòýëõ äîëîî õîíîãò çºâøººðíº)

Àâñòðè, Áåëãè, Áîëãàð, ×åõ, Ñëîâàê, Äàíè, Ãåðìàí, Ãðåê, Íèäåðëàíä, Íîðâåãè, Øâåä (18 õ¿ðòýëõ äîëîî õîíîãò)

Èíñòèò¿öèîíàëü çàãâàð Õóóëü áóñ

×ºëººòýé Õÿçãààððëàãäìàë áîëîìæòîé

Èõ Áðèòàíè, Ôèíëÿíä, Ôðàíö, Óíãàð, Èòàëè, Øâåéöàð

Ïîëüø, Ïîðòóãàë Èðëàíä

Ýõ ñóðâàëæ: Family life and family policies in Europe. Volume 2. Problems and issues in comparative perspective. Oxford university press. 2002, 233

¯ð õºíäºëòèéí õ¿í àì ç¿éä ¿ç¿¿ëñýí íºëºº íü ñîöèîëîãè÷äûí àíõààðëûí òºâä áàéäàã àñóóäàë áºãººä ò¿¿íèéã õóóëèàð çºâøººðñíººð áàðóóíû õºãæèëòýé îðíóóäûí õ¿í àìûí ººð÷ëºëòºä ¿ç¿¿ëñýí íºëºº òèéì ÷ èõ áàéãààã¿é áèëýý. Õàðèí æèðýìñíèé ýñðýã ýì, áýëäìýë, õýðýãñëèéã õóóëèàð çºâøººðñºí íü ¿ð õºíäºëòººñ èë¿¿ õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Íºãºº òàëààñ ¿ð õºíäºëò áîëîí æèðýìñíýýñ ñýðãèéëýõ õî¸ð íü òºðºëòºä íºëººëºõ õóâüäàà õàðèëöàí íýãíýýñýý õàìààðàõ ÿâäàë áàéñíûã ÷ òóñãàñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë, ç¿¿í åâðîïûí îðíóóäàä æèðýìñíýýñ õàìãààëàõ ýì, áýëäìýë, õýðýãñëèéí èëò äóòàãäàëòàé áàéäàë íü òýíä ¿ð õºíäºëòèéí ò¿âøèí ºíäºð áàéõàä íºëººëñºí áºãººä ýíý íü òºðºëòºä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð õºíäºëòèéí íºëºº ºíäºð áàéñíûã èëýðõèéëæ áîëîõ òàëòàé.

Ãýð á¿ë ñàëàëò

ªðíºäºä îëîí çóóí æèëèéí òóðø ãýðëýëòèéã áàðàã öóöàëäàãã¿é áàéæýý. Îíöãîé òîõèîëäîëä, òóõàéëáàë ãýðëýëòèéí õýâèéí õàðèëöàà áàéõ áîëîìæã¿é ¿åä ñàëàëòûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéâ. Çàðèì óëñ îðîíä æèøýý íü, Èñïàíèä ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é àæ. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Èðëàíäàä 1986 îíä á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãèéí ¿ð ä¿íä îëîíõ íü ãýð á¿ë ñàëàëòûã õóóëèàð çºâøººðºõèéí ýñðýã ñàíàë ºã÷ýý. Ãýõäýý ñàëàëòûã õîðèãëîõ íü íýëýýä õîâîð ç¿éë áîëæýý. Áàðàã èõýíõ ¿éëäâýðæñýí îðíóóäàä ñàëàëòûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí, íýã ¸ñîíäîî ñàëàëòààð óðàëäàõ “óðàëäààíû ñèñòåì”-èéã òîãòîîñîí áèëýý. Ãýð á¿ë ñàëàëò íü àíòðîïîëîãè÷ Ïàóë Áîõàííàíû òîäîðõîéëñíîîð íýãýí çýðýã çóðãààí ¿éë ÿâöûã àãóóëäàã ãýæýý. Ò¿¿íèéõýýð ñýòãýëç¿éí ñàëàëò, õóóëü ¸ñíû ñàëàëò, ýäèéí çàñãèéí ñàëàëò, ýöýã, ýõ áàéõûí ñàëàëò, á¿ë, îëîí íèéòèéí ñàëàëò (íàéç íºõºä, õºðø, õàìò îëîí ººð÷ëºãäºõ), áîäèò ñàëàëò (áèå äààõ, ººðèéãºº õ¿íäëýõèéã

79

õè÷ýýõ) çýðýã äàâõàöñàí ¿éë ÿâöóóäûã áàãòààñàí íàðèéí òºâºãòýé ¿éë ÿâö þì. (Sheafer, 1995, 377) Ãýð á¿ë ñàëàëòûí àñóóäëûã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýýä ë àñóóäëûã íýã ìºð øèéäñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é áºãººä ýíý íü óäòàë ¿ðãýëæëýõ íèéãýì, ñýòãýëç¿é, ýäèéí çàñãèéí ¿ðãýæëýë, ¿ð äàãàâðûã áóé áîëãîäîã. Òóõàéëáàë, ãýð á¿ë ñàëàëò õ¿¿õäýä èõýýõýí õýìæýýíèé õºíººëòýé ç¿éë áºãººä çàðèì ñóäëàà÷äûí ¿çñýí÷ëýí ñýòãýëç¿é, íèéãýìøëèéí õóâüä õºâã¿¿äýä îõèäóóäààñ õ¿íä òóñäàã àæýý. (Sheafer, 1995,378) Ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð èõýíõäýý õ¿¿õýä ýõ äýýðýý ¿ëääýã áºãººä ýíäýýñ ñàëñàí ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿äýä ãýð á¿ëýý òýæýýõ, õ¿¿õäýý ºñãºõºä ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýë í¿¿ðëýäýã áèëýý. Ø¿¿õýýð õ¿¿õäèéí òýòãýâýð òîãòîîñîí áîëîâ÷ ýð÷¿¿ä ò¿¿íèéãýý áàðàãäóóëàõã¿é áàéäëààñ ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí àìüäðàë ÿäóóðàëä îðîõ, ýõ õ¿¿õäýä ó÷ðàõ ýðñäëèéã áóóðóóëàõ ¿¿äíýýñ óìàðä åâðîïûí çàðèì îðíóóäàä õàìãààëëûí ºâºðìºö àðãà õýìæýýã ºíãºðñºí çóóíä àíõëàí àâ÷ ýõýëñýí áàéäàã.

Øèãòãýý.

Ýöýã, ýõèéí ¿ð õ¿¿õäèéíõýý ºìíº

õ¿ëýýõ ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðýã,

õàðèóöëàãà áà íèéãìèéí õàìãààëëûí

áîäëîãî

Õóóëü ¸ñíû àñðàí õàëàìæëàã÷èéí ¿¿ðãýý îðõèñîí ýöýã, ýõ÷¿¿äýýñ òýäíèé õ¿¿õäýä ÷èãëýñýí ìºíãºí äýìæëýãèéã ãàðãóóëàí àâàõ ñîíãîäîã àðãà çàìûã Øâåä÷¿¿ä áîëîí áóñä ñêàíäèíàâûí îðíóóäàä áóé áîëãîæýý. Ãýðëýëòýý öóöëóóëæ õ¿¿õýäòýéãýý ¿ëäñýí ýõ÷¿¿äýä õ¿¿õäýý ºñãºõºä íü ÷èãëýñýí ìºíãºí òýòãýìæèéã (õ¿¿õäèéí òýòãýâýðòýé òýíöýõ) îëãîõ áà ¿¿íèéã çàðèìäàà õàëàìæëàã÷ òºðèéí àðãà õýìæýý ãýñýí áóðóó òºñººëë¿¿ä áàéäàã. Ýíý áîë ãýð á¿ëèéí óíàëòààñ ñýðãèéëýõ, áóöààí ãàðãóóëàõ õàíãàìæ áºãººä òºðñºí áîëîí ºðãºæ àâñàí õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ºìíº õ¿ëýýõ ýöýã, ýõèéí ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðýãò òóëãóóðëàñàí ç¿éë þì. Ýöýã ø¿¿õýýð òîãòîîñîí õ¿¿õäèéí òýòãýâðýý òºëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä òºð óðüä÷èëàí îëãîí, õàðèí ýöãýýñ ýðã¿¿ëýí ãàðãóóëæ àâàõ áîäëîãûí àðãà õýìæýý áèëýý.

Ýõ ñóðâàëæ:Family life and family policies in Europe. Volume 2. Problems and issues in comparative perspective. Oxford university press. 2002, 198-200

Ãýð á¿ëèéí èíñòèò¿ö ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã âý?

Ãýð á¿ëèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðãèéí òàëààðõ ìýäëýã áóñàä ÷èãëýëèéã áîäâîë èë¿¿ èõýýð á¿ðýëäýí áèé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Åðºíõèéä íü íºõºí ¿ðæèõ¿éí, íèéãýìøèë, õ¿ì¿¿æëèéí, ¿íýò ç¿éëñèéã äàìæóóëàõ ãýõ ìýòýýð ò¿¿íèé íèéòëýã ¿¿ðã¿¿äèéã äóðäàæ áàéõ íü îëîíòàà. Õàðèí äîîðõ õ¿ñíýãòýýñ íýëýýä íàðèéâ÷ëàëòàéãààð õóâü õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí ò¿âøèíä ÿëãàæ õàðàõ áîëîìæ á¿ðäýæ áàéíà.

80


Øèãòãýý.

Ãýð á¿ëèéí èíñòèò¿öèéí

ñîöèàëü ÷èã ¿¿ðýã

Ãýð á¿ëèéí ¿¿ðã¿¿ä Íèéãìèéí ¿¿ðýã Õóâü õ¿íèé ¿¿ðýã

1 Íºõºí ¿ðæèõ¿éí

Õ¿í àìûã áèîëîãèéí õóâüä íºõºí ¿éëäâýðëýõ

¯ð õ¿¿õýäòýé áîëîõ õýðýãöýýãýý õàíãàõ

2 Õ¿ì¿¿æëèéí

ªñâºð çàëóó ¿åèéã íèéãýìø¿¿ëýõ, ñî¸ëûí ¿ë òàñàëäàõ ÷àíàðûã äýìæèõ

Ýöýã, ýõ áîëæ, ¿ð õ¿¿õýäòýéãýý õàðèëöàà õîëáîîòîé áàéæ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ

3 Àæ àõóéí

Íèéãìèéí ãèø¿¿äèéã ýð¿¿ë áèå áÿëäàðòàé áàéëãàõ, õ¿¿õäèéã àñðàí òýòãýõ

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä õàðèëöàí íýã íýãýíäýý àõóéí òóñëàëöàà ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ

4 Ýäèéí çàñãèéí

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áîëîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é íèéãìèéí ãèø¿¿äèéã äýìæèí òýòãýõ

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íýã íýãýíäýý ìàòåðèàëëàã äýìæëýã òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ

5Íèéãìèéí àíõäàã÷ õÿíàëòûí

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí íèéãýìä áèåý àâ÷ ÿâàõ çàí ¿éë áîëîí ýõíýð, íºõºð, ýöýã, ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéí àõìàä íàñòàé õ¿ì¿¿ñèéí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã òîãòîîõ

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã á¿ðýëä¿¿ëýí äýìæèõ

6Îþóí ñàíààíû õàðèëöàà õîëáîî

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã áèå õ¿í áîëãîí òºëºâø¿¿ëýõ

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí îþóí ñàíààíû õºãæëèéã äýìæèõ, ãýð á¿ëèéí ýâ íýãäëèéí ¿íäñèéã áýõæ¿¿ëýõ

7 Íèéãýì-íýð õ¿íäèéí

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä íèéãìèéí íýð õ¿íäýý ºâë¿¿ëýõ, íèéãìèéí á¿òöèéã íºõºí ¿éëäâýðëýõ

Íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðèà äýýøë¿¿ëýí ºñºí äýâøèõ õýðýãöýýã õàíãàõ

8 ×ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ

×ºëººò öàãèéã ç¿é çîõèñòîé ºíãºðººõ, ¿¿íä íèéãìèéí õÿíàëò òàâèõ

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä õàìòäàà ÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ õýðýãöýýã õàíãàõ, ñîíèðõëûã íü áàÿæóóëàõ

9Ñýòãýë ñàíààíû õàðèëöàà

Áèå õ¿íèé ñýòãýë õºäëºëèéã òîãòâîðæóóëàõ, ñýòãýë ç¿éí çàñàë õèéõ

Ãýð á¿ëä áèå õ¿í ñýòãýë ç¿éí õàìãààëàëò áîëîí äýìæëýõ àâàõ

10 Áýëãèéí õàðèëöààíû

Áýëãèéí õàðèëöààíä õÿíàëò òàâèõ

Áýëãèéí õàðèëöààíû õýðýãöýýã õàíãàõ

Ýõ ñóðâàëæ. Á¿ðýíæàðãàë Ò. Ãýð á¿ëèéí ñîöèîëîãè. ÓÁ, 2005 îí, 171

81

• Áîëîâñðîëûí èíñòèò¿ö áà áîëîâñðîëûí õýëáýð¿¿äÑóðãóóëü ãýäýã ¿ã ãðåê ¿ãíýýñ ãàðàëòàé áà “÷ºëººò öàã, àìðàëò” ãýñýí

óòãàòàé àæýý. Ó÷èð íü àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ýðèíýýñ ºìíºõ íèéãýìä õºðºíãº ìºíãºòýé, öàã çàâòàé õ¿ì¿¿ñ ë ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ áîëîìæòîé áàéñàí. Øàøíû ç¿òãýëòí¿¿ä, ëàì íàð áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäñàí öîðûí ãàíö ñîöèàëü á¿ëýã áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä íàñ àõèíà ãýäýã íü àõìàä ¿åýñýý ñîöèàëü òóðøëàãà, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã ºâëºí ýçýìøèõ ÿâäàë áàéëàà. Áèäíèé äýýð äóðäñàí÷ëàí õ¿¿õýä íàñíààñàà ýõëýí ãýðèéí àæèëä îðîëöîõ, òàðèàí òàëáàéã áîëîâñðóóëàõ, àæ àõóéí áóñàä àæèëä òóñëàõ íü õýâèéí ç¿éë áàéñàí. Òýð ¿åä óíøèõ áè÷èõ íü ºäºð òóòìûí àìüäðàëä òèéì ÷ èõ õýðýãöýýòýé, àøèãòàé ç¿éë áàéãààã¿é. (Ãèääåíñ, 2006,343)

Íèéòýýð áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é áàéñíû ººð íýã øàëòãààí áîë íîìûí á¿õ ýõ áè÷âýðèéã ãàðààð õè÷ýýíã¿éëýí õóóëáàðëàí áè÷äýã áàéñàí ÿâäàë áºãººä ýíý íü ºðòºã èõòýé òºäèéã¿é ºðãºí äýëãýðýýã¿é áàéñàí þì. Ýíý áàéäëûã Õÿòàäààñ Åâðîïò îðæ èðñýí íîì õýâëýõ (áàðëàõ) àðãà ººð÷èëñºí áèëýý. ªðíºäºä 1454 îíä Èîõàíí Ãóòåíáåðã ãýã÷ àíõ õýâëýëèéí ìàøèí çîõèîí á¿òýýæýý. Íîì õýâëýõ ýíýõ¿¿ àðãà íü ýõ áè÷âýð, íîì òîâõèìîë òºäèéã¿é íèéãýìä õýðýãöýýòýé ìýäýý àãóóëñàí ìàòåðèàë ñýëòèéã îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîæýý. Óëìààð íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýíä õýâëýìýë ìàòåðèàëóóäûã àøèãëàõ áîëñîí íü áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäàõ, ñóóðü ò¿âøèíä óíøèæ, áè÷èõ ÷àäâàðûã ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðãýñýí áàéíà. Ààæìààð òóñãàéëàí áàðüñàí ñóðãóóëèéí áàéðàíä ñóðàëöàõ, îð÷èí ¿åèéí õýëáýð á¿õèé áîëîâñðîë ¿¿ñýæ, òºëºâøèæ ýõýëæýý. Åâðîïûí îðíóóäàä, Àìåðèêò àíõàí øàòíû áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãóóëèéí ñèñòåì áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí ¿å áóþó XIX çóóíû ýõíèé õàãàñ õ¿ðòýë ¿íäñýíäýý õ¿í àìûí äèéëýíõ íü ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëã¿é áàéæýý. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ¿éë ÿâö, õîòæèëò íü òóñãàéëàí ñóðãóóëèóä áàéãóóëàõ õýðýãöýýã ºäººñºí þì. (Ãèääåíñ, 2006,343) Åðºíõèéäºº áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí õºãæèëä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ, ò¿¿íèé òàðõàëòûã õóðäàñãàñàí õî¸ð òîìîîõîí ¿éë ÿâäàë áîë íýãä¿ãýýðò, àðä÷èëñàí õóâüñãàë (Ôðàíöûí õóâüñãàë), õî¸ðäóãààðò, àæ ¿éäâýðèéí õóâñãàë (Àíãëè ò¿¿÷ýý áîëñîí) õýìýýí ¿çäýã. Ýë õî¸ð ¿éë ÿâäàë íü öàã õóãàöààíû õóâüä õî¸óë XVIII çóóíû ñ¿¿ë õàãàñò õàìðàõ áèëýý.

ªíºº öàãò õ¿ì¿¿ñ ¿éë àæèëëàãààíû îëîí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà áà ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã ýöýã ýõýýñ õ¿¿õä¿¿äýä ºâë¿¿ëýõ áîëîëöîîã¿é áîëñîí áºãººä ìýäëýã ýçýìøèõ ¿éë ÿâö íü èõýíõäýý ºâºðìºö óð ÷àäâàð, äàäëûã ïðàêòèê áàéäëààð ºâë¿¿ëýõ áóñ, õàðèí õèéñâýð øèíæëýõ óõààíóóäûí ìýäëýãò (ìàòåìàòèê, áàéãàëü ñóäëàë, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë) ñóóðèëàõ áîëæýý.

Îð÷èí ¿åèéí áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí íýã îíöëîã øèíæ íü õ¿ì¿¿ñ ýðò, îðîé ÿìàð ÷ áîëîâ áàãà ñóðãóóëüä çààâàë áºãººä ¿íý òºëáºðã¿é ñóðàëöàõ ÿâäëààð èëýðõèéëýãäýõ ó÷èðòàé. Èéì õàíäëàãà ýõëýýä Ãåðìàíä áèé áîëæ áóñàä óëñ îðîíä äýëãýð÷ýý. (Ñìåëçåð, 2001, 407) Óëñ îðíóóäàä èðãýä íü åðºíõèé áîëîâñðîëûã ¿íý òºëáºðã¿é ýçýìøèõ ýðõèéã ¿íäñýí õóóëèàð òóíõàãëàõ áàéäàë íü íèéòëýã ç¿éë áîëñîí áºãººä ÿäóó áóóðàé

82


áîëîí õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí åðºíõèé áîëîâñðîëä á¿ðýí õàìðàí ñóðãàõ ÷èãëýëä äýëõèéí õýìæýýíèé áàéãóóëëàãà, õºãæèëòýé îðíóóä àíõààðàí äýìæèõ áîëñîí áàéíà. Ýíý óòãààðàà áîëîâñðîëûí èíñòèò¿ö íü À.Ãèääåíñèéí ãýð á¿ëèéí èíñòèò¿öèéí ìºí ÷àíàðûí òàëààð îíöëîæ áàéñàí ëóãàà íèéãýìä õàìãèéí ºðãºí òàðõñàí ç¿éë ìºí àæýý. ªíººãèéí íèéãýìä áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öààð äàìæààã¿é õ¿ì¿¿ñ º÷¿¿õýí áàãà õóâèéã ýçëýõ áºãººä áîëîâñðîëûí ãàäíà ¿ëäýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã àëáàí áóñ áîëîí çàéíû õýëáýðýýð ÷ áîëîâ øèíæëýõ óõààíû ñóðãàëòàä õàìðóóëàõûã õè÷ýýäýã. Àìåðèêèéí ñîöèîëîãè÷ Ñìåëçåð äýëõèéí óëñ îðíóóäàä áîëîâñðîëûí õýä, õýäýí õýâ ìàÿãóóä îðøèí áàéãàà òàëààð äóðäñàí íü áèé. Òýðýýð á¿õ íèéòèéí áîëîí øèëìýë áîëîâñðîë, òºâëºðñºí áîëîí òºâëºðºëã¿é áîëîâñðîë, òåõíèêèéí áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîë çýðãèéã ÿëãààòàé áîëîõûã çààæýý. (Ñìåëçåð, 2001, 417)

• Á¿õ íèéòèéí áîëîí øèëìýë áîëîâñðîëÁîëîâñðîëûí èíñòèò¿ö ¿¿ñ÷ áèé áîëîõîîñîî ýõëýí öààøäûí

õºãæëèéíõºº ÿâöàä óäòàë íèéãìèéí äýýä äàâõàðãûíõàíä õàìààðàõ ç¿éë õýâýýð ¿ëäñýí áèëýý. XX çóóíä áîëîâñðîë á¿õ íèéòèéí ¿éë õýðýã áîëæ, øèëìýë áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî çàäðàõ ¿éë ºðíºõººñ ºìíº áîëîâñðîë, ÿëàíãóÿà äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî øèëìýë õýñãèéíõíèé ç¿éë áàéñàí òóë øèëìýë áîëîâñðîë ¿¿ñ÷ õºãæèõ, õàäãàëàãäàõ ¿íäýñ áîëñîí áàéíà. Ó÷èð íü õýäèéãýýð á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîë á¿ðýëäñýí ÷ øèëìýë áîëîâñðîë îëãîõ, ýçýìøèõ õàíäëàãà Åâðîïûí îðíóóäàä ºíãºðñºí çóóíä ÷ õàäãàëàãäñààð áàéñàí áºãººä ºíºº õèð íü îðøñîîð áóé.

Øèãòãýý.

Øèëìýë áîëîâñðîëûí

¿¿ñýë, õºãæèë

Äóíäàä ¿åèéí åâðîï äàõü äýýä áîëîâñðîëûí á¿õèé ë òîãòîëöîîã øèëìýë áîëîâñðîë õýìýýí íýðëýæ áîëîõ áºãººä ó÷èð íü õ¿í àìûí º÷¿¿õýí õýñýã (1-5%) áîëîõ íèéãìèéí äýýä äàâõàðãûí òºëººëºã÷äºä õ¿ðòýýëòýé áàéâ. Îêñôîðä, Êåìáðèäæ, Ýäèíáóðã, Ñýíò-Ýíäðþ çýðýã Èõ Áðèòàíèé óóãàí äýýä ñóðãóóëèóä ãîëëîæ “áîëîâñîí õ¿í”-ä íèéöýõ, õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí òóñãàé ìýäëýãèéã çààäàã áàéâ.

XX çóóíä øèëìýë áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî çàäàð÷, äîîä áîëîí öººíõèéí á¿ëãèéí òºëººëºã÷äºä áîëîâñðîë ýçýìøèõ òýãø áîëîëöîî îëãîõ øààðäëàãûí óëìààñ äýýä áîëîâñðîë ºðãºí òàðõñàí þì. Åðºíõèéäºº Àìåðèê, Êàíàä, õóó÷íààð ÇÕÓ, ßïîí çýðýã óëñ îðîíä àíõ á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí õºãæèë õóðäàñ÷, õàðèí åâðîïò ýíý ¿éë ÿâö ýäãýýð îðíûã áîäâîë àëãóóð ÿâàãäñàí áàéíà.

• Òºâëºðñºí áîëîí òºâëºðºëã¿é áîëîâñðîëÁîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí òºâëºðºë áîëîí òºâëºðñºí áóñ áàéäëûí

òàëààð ñîöèîëîãè÷äûí ºã¿¿ëñýí ç¿éëñèéã àâ÷ ¿çüå. Òýäíèé ñóäàëñíààð áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéí çàðèì õýâ ìàÿã íü õýò òºâëºðñºí øèíæòýé áàéñàí

83

àæ. Òóõàéëáàë, Ôðàíö óëñàä á¿õ îþóòíóóä ¿íäýñòíèé íýãäñýí õºòºëáºðèéí äàãóó ñóðàëöäàã, ìºí íýãäñýí øàëãàëòûã ºãäºã. Õàðèí Àìåðèêèéí ñèñòåì íü àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèíã¿é óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä òºâëºðºë àðàé áàãàòàé. Îðîí íóòãèéí óäèðäëàãóóä ñóðãóóëüä çîðèóëàí èõýýõýí õºðºíãº, õýðýãñýë ãàðãàæ øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéí 40 õóâèéã õàíãàæ ºãäºã áîë õîëáîîíû çàñãèéí ãàçàð 10 õóâèéã íü ë ãàðãàæ ºãäºã áàéíà. Áóñàä õºðºíãº íü îðîí íóòãèéí òàòâàðûí îðëîãîîñ á¿ðääýã. (Ãèääåíñ, 2006,345) Ñóðãàëòûã ãýð á¿ë, ñóðãóóëü áîëîí áóñàä á¿ëýã òºäèéã¿é íèéãýì õýðýãæ¿¿ëíý. Áîëîâñðîë, íèéãìèéí íýãäìýë áàéäàëä àìèí ÷óõàë ó÷ðààñ òºðèéí çàñàãëàëûí õÿíàëò áóþó íºëººíä ÿìàãò áàéæ èðæýý. Òºð áà áîëîâñðîëûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë íü áîëîâñðîëûí õÿíàëòûí òºâëºðëººð òîäîðõîéëîãäîíî. ÇÕÓ-ä áîëîâñðîë õàòóó ÷àíä òºâëºðñºí áàéâ. Ãýãýýðëèéí ÿàì, Äýýä, òóñãàé äóíä áîëîâñðîëûí ÿàì ãýñýí êîììóíèñò íàì, Ñàéä íàðûí çºâëºëä çàõèðàãääàã õî¸ð áàéãóóëëàãà á¿õ ò¿âøíèé ñóðãàëòûã õàðèóöàæ, òºñâèéã õÿíàõ áºãººä òóñ óëñûí áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí çîðèëãî íü ¿ð àøèãòàé ýäèéí çàñãèéã áóé áîëãîõ, êîììóíèñò íèéãìèéã áàéãóóëàõ çîðèëãî á¿õèé òºðèéí õýðýãöýýã ã¿éöýëä¿¿ëýõýä îðøèæ áàéâ. ÁÍÕÀÓ-ä áîëîâñðîëûã ìºíõ¿¿ òºâëºð¿¿ëñýí àæýý. Á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí àóãàà çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, á¿õ íèéòèéí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûã áèé áîëãîõ, ñóðãàëòûã ñóðãóóëü, ¿éëäâýð, õàìòðàë, íýãäëýýð çîõèîí áàéãóóëàõ í¿ñýð êàìïàíèò àæëûã òºð óäèðäàí õýðýãæ¿¿ëäýã áàéæýý. (Ñìåëçåð, 2001, 413)

Äýýðõ áè÷ëýã¿¿äýýñ õàðàõàä áîëîâñðîëûã òºâëºðñºí áîëîí ýñ òºâëºðñºí ãýõ àíãèëàëä áàãòààõ íü òºð áà áîëîâñðîëûí õàðèëöàí õàìààðàë, áîëîâñðîëûí óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòýä òºâ áîëîí îðîí íóòàã ÿìàð õàðüöààòàé îðîëöäîã, ñóðãàëò ÿâóóëàõ, ñóðàëöàã÷äûí àìæèëòûã ä¿ãíýõ àæëûã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëäàã, òóõàéí íèéãìèéí çîðèëãîòîé áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí õýðõýí óÿëäàæ áàéãàà çýðýã àñóóäëóóäààñ õàìààðäàã áàéíà.

• Òåõíèêèéí áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëÄýýð äóðäñàí÷ëàí áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí çîðèëãî íü óëñ òºð,

íèéãìèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýõýýñ ãàäíà ýäèéí çàñãèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä áàéíãà ¿éë÷èëäýã. Àðä÷èëñàí óëñ îðíóóäàä áîëîâñðîëûí óëñ òºðèéí áóñ ýäèéí çàñãèéí ÷èã ¿¿ðýã íü èë¿¿ ÷óõàëä òàâèãääàã áàéæ áîëîõ þì ãýñýí òààìàãëàë íü òèéì ÷ îíîâ÷òîé ç¿éë áèø áèëýý. Àìåðèêò ºðãºí äýëãýðñýí õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîâñðîë íü õóó÷íû ÇÕÓ-ûíõààñ ýðñ ÿëãàð÷ áàéæýý. Ó÷èð íü õóó÷íû ÇÕÓ áîëîí Õÿòàä äàõü áîëîâñðîëûí ñèñòåì íü ãîëëîæ àæ ¿éëäâýðò øààðäàãäàõ äàäàë ÷àäâàð îëãîõ ÷èãèéã áàðèìæààëæ áàéñàí òóë ìýðãýæëèéí áîëîí òåõíèê, ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñãàé áýëòãýëä èë¿¿ àíõààðäàã áàéæýý. Õàðèí àìåðèê ìàÿãèéí õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîâñðîëûã ÷óõàëä ¿çäýã íü àðä÷èëñàí íèéãýì ººðºº îðøèí òîãòíîõûí òóëä èðãýíèé áîëîâñðîë ò¿¿íèé äàðõëààã áýõæ¿¿ëýõýä òààòàé õºðñ ñóóðü áîëîõ áèçýý. Ãýâ÷ îð÷èí ¿åèéí óëñ îðíóóäàä õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí òåõíèêèéí áîëîâñðîë íü çýðýãöýí îðøèæ áàéäàã áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí ºðãºí òàðõñàí õî¸ð õýëáýð áèëýý.

84


• Áîëîâñðîëûí èíñòèòóö ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã âý?Áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí ç¿ãýýñ íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿íäñýí ÷èã

¿¿ðã¿¿äèéã ñîöèîëîãè äàõü ô¿íêöèîíàëü ¿çýë áàðèìòëàëûí òàëûíõàí îíöëîí àâ÷ ¿çäýã áàéíà. Ý.Äþðêõàéì áîëîâñðîë íü òóõàéí íèéãýìä íî¸ðõîã÷ ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëñèéã äàìæóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýéã òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ãýâ÷ ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëñ áèå áèåíýýñýý ¿ëýìæ ÿëãààòàé áàéäãèéí õóâüä áîëîâñðîëûí àãóóëãàä ÷ èéì ã¿íçãèé ÿëãàà áèé áîëæ áàéäàã ãýñýí ¿ã. Ò¿¿õýí öàã ¿å¿äýä ñî¸ëûí îíöëîãîîñîî õàìààðààä áîëîâñðîëûí çîðèëãî ººð ººð áàéñàí áîë ºäãºº äýëõèéí ÿíç á¿ðèéí ñî¸ëóóäàä ¿íýò ç¿éëñýýñ õàìààðààä áîëîâñðîëûí àãóóëãàä ÿëãàà áàéãàà íü äàìæèãã¿é. Õ¿í òºðºõòºíèé õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿íýò ç¿éëñèéí äóíä çºâøèë áèé áîëæ, øèíæëýõ óõààíóóäûí ìýäëýã ò¿ãýýìýë ç¿éë áîëîõûí õèðýýð áîëîâñðîëûí àãóóëãà óëàì á¿ð íýãäýæ áàéãàà ÷ ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, èðãýíèé áîëîâñðîë, íèéãýì, õ¿ì¿¿íëýãèéí òóõàé ìýäëýãèéã åðºíõèé áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä äàìæóóëàõäàà ÿëãààòàé õàíäëàãóóäûã áàðèõ ÿâäàë îäîî ÷ áàéñààð áàéíà.

Þóòàé ÷ áîëîâñðîëûí èíñòèò¿ö íü ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà áàðèë, òåõíîëîãèéí ò¿âøèíãýýñ õàðüöàíãóé ¿ë õàìààðàí íèéãýìä ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðã¿¿äýý ã¿éöýòãýñýýð áàéãàà áèëýý.

Áîëîâñðîëûí èíñòèò¿öèéí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðã¿¿ä

¯íäñýí ¿¿ðã¿¿ä áîëîâñðîëûí èíñòèòóö

Õÿíàëòûí ¿¿ðýã

Ñóðãóóëèóä íèéãýìä íî¸ðõîã÷ ¿íýò ç¿éëñèéã õ¿¿õäýä îëãîõûí çýðýãöýý íèéãìèéí õÿíàëòûí õýðýãñýë áîëäîã áàéíà... Õ¿¿õä¿¿äèéí çàí ¿éëèéã ºäðèéí òóðø ãîë òºëºâ áàãø íàð áîëîí ñóðãóóëèéí çàõèðãààíû áóñàä òºëººëºã÷èä õÿíàäàã áîëíî. Ñóðàã÷äûí îëîíõ íü ñóðãóóëèàñ òîãòîîñîí äýã æóðìûã çºâ ãýæ ¿çýæ, óäèðäëàãàä íü çàõèðàãäàæ, ñóðãóóëüä îëæ ýçýìøñýí èòãýë ¿íýøèë, äàäàë ä¿é áîëîí ãàðãàñàí àìæèëòàà ºíäðººð ¿íýëäýã þì. Áîëîâñðîë íü ãýð á¿ë, øàøèí áîëîí õóóëèéí òîãòîëöîîíû íýãýí àäèë íèéãìèéí òîãòâîðò áàéäëûã òýòãýí äýìæèõýä ÷èãëýñýí èíñòèò¿ö áîëíî.

ø¿¿ëò¿¿ðèéí ¿¿ðýã

Êîëëëåæ òºãñºã÷äººñ òàêñèíèé æîëîî÷, áàðìåíààð àæèëëàõ ÿâäàë ãàðäàã áîë áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áàãàòàé õ¿ì¿¿ñ ñïîðò, óðëàãèéí áîëîí áèçíåñèéí çàðèì ñàëáàðò îðãèë àìæèëòàä õ¿ðñýí íü öººíã¿é áàéäàã. Ãýñýí õýäèé ÷ ñóðãóóëü, êîëëåæ íü èðýýä¿éä ÿìàð àæèë ýðõëýõ âý? ãýäãèéã íü òîäîðõîéëîõ íýãýí ø¿¿ëò¿¿ð áîëäîã þì... Áîëîâñðîë áîë õ¿ì¿¿ñèéã ÷àíàð ÷àíñààíûõ íü áàéäëààð õóâààðèëàõ óõààëàã àðãà õýìýýí ¿çäýã.

Õ¿íèé êàïèòàëûí ¿¿ðýã

Áîëîâñðîë áîë ºíãºðñºí ¿åä çàðöóóëñàí õ¿÷ ÷àðìàéëò èðýýä¿éä à÷ òóñàà ºãäºã, ººðººð õýëáýë õºðºíãº îðóóëàëò õèéãýýä õàðèó øàãíàë õî¸ðûí õîîðîíä õîëáîî áàéäàã ãýäãèéã õàðóóëäàã ç¿éë ìºí. Õ¿íèé êàïèòàëûã á¿ðä¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéãàà õ¿÷ ÷àðìàéëò, õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿íäñýí ¿¿ðãèéã áîëîâñðîë õ¿ëýýäýã.

85

1. Íèéãìèéí èíñòèò¿ö ãýæ þó âý? Òýðýýð íèéãýì îðøèí òîãòíîõ, õºãæèõºä ÿìàð õîëáîî õàìààðàëòàé âý?

2. Ãýð á¿ë ÿàãààä íèéãìèéí ñóóðü èíñòèò¿ö áîëäîã âý?3. Ãýð á¿ëèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðã¿¿äèéã òàéëáàðëàíà óó?4. Îð÷èí ¿åèéí áîëîí óëàìæëàëò ãýð á¿ëèéí á¿òýö, õàðèëöàà,

íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí ÿëãààòàé áàéäëûã õýðõýí òàéëáàðëàõ âý?

5. Áîëîâñðîë ÿàãààä íèéãìèéí èíñòèò¿ö áîëäîã âý? Ò¿¿íèé íèéãìèéí èíñòèò¿ö áîëîõ øèíæ¿¿äèéã íü õýëíý ¿¿?

6. Áîëîâñðîëûí èíñòèò¿ö íèéãìèéí àìüäðàëä ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ âý?

7. Ýëèò áîëîâñðîë çàäàð÷ á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîë ò¿ðýí ãàð÷ èðñýí ¿éë ÿâöûí òàëààð ÿìàð òàéëáàð ºãºõ âý?


1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí3. Richard T.Shaefer, Robert P.Lamm (1995), Sociology, Chicago press4. Îñèïîâ Ã.Â, (2002), Ñîöèîëîãèÿ: Îñíîâû îáùåé òåîðèè, Ìîñêâà,

Èçäàòåëüñòâî5. Êðàâ÷åíêî, Äîáðüåíêîâ, (2002), Ñîöèàëüíûå èíñòèòóòû è ïðîöåññû:

Ñîöèîëîãèÿ, 3 òîì, Ì6. Á¿ðýíæàðãàë Ò (2005), Ãýð á¿ëèéí ñîöèîëîãè, ÓÁ7. Family life and family policies in Europe. (2002), Volume 2. Problems

and issues in comparative perspective. Oxford university press 8. Anne Helene Gauthier. (1998), The State and Family. A comparative

Ananlysis of Family Policies in Industrialized Countries. Clarendon press Oxford




86


Ñýäýâ - 2: Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä: ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò (ñåì-2 öàã)

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààí äàõü óëàìæëàë áîëîí øèíý÷ëýëèéí õàðüöààã òîäîðõîéëîõ ¿¿äíýýñ íèéãìèéí ¿íäñýí íýãæ áîëñîí ãýð á¿ëèéí á¿òýö, õàðèëöààíä ãàð÷ áóé õóâüñàë, ººð÷ëºëòèéã ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ øèíæëýí, óëìààð ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõ ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòàä á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò áàéð ñóóðèíààñ õàíäóóëàõàä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ãýð á¿ë áà ãýðëýëò � Ãýð á¿ëèéí õàðèëöàà � Îð÷èí ¿åèéí ãýð á¿ë � Óëàìæëàëò ãýð á¿ë � Ãýð á¿ëèéí á¿òýö áà çàñàãëàë � Ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí õóâààðü � Ãýð á¿ë äýõ ãàæ ¿çýãäýë � Àëüòåðíàòèâ ãýð á¿ë � Ãýð á¿ëèéí ýðõç¿é

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Ãýð á¿ë, ãýðëýëò áà ãýð á¿ëèéí õàðèëöàà � Ãýð á¿ëèéí õýâ ìàÿãóóä, òýäãýýðèéí ÿëãàà � Ãýð á¿ëèéí á¿òýö, çàñàãëàë, ÷èã ¿¿ðýã � Ãýð á¿ë äýõ ãàæ ¿çýãäë¿¿ä � Ãýð á¿ëèéí àëüòåðíàòèâ õýëáýð¿¿ä

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1. Á¿ëãýýð àæèëëàõ2. Ìýòãýëöýýí

• Ìîíãîë ãýð á¿ë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéíà âý?Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ººð÷ëºëò íü çºâõºí àëü íýã óëñ îðíû òóñãààð

¿éë ÿâö áàéõààñ èë¿¿òýé óëàì á¿ð äàÿàðøèæ áóé åðòºíöèéí õ¿ðýýí äýõ íèéòëýã ¿éë ÿâö áîëæ áàéíà.

87

Øèãòãýý.

Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëòàä ººð÷ëºëò îðæ áàéãàà,

Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ¿éë÷èëæ èðñýí óðàã òºðëèéí óëàìæëàëò õàðèëöàà óëàì á¿ð ñààðìàãæèõ, ¿å õîîðîíäûí õîëáîî õºíäèéðºõ õàíäëàãàòàé áîëæ, Èõ ãýð á¿ë òºâò òîãòîëöîîíîîñ Áàãà ãýð á¿ë òºâò òîãòîëöîî ðóó, õóâü õ¿í ð¿¿ øèëæèæ áàéãàà,

Òºðºëòèéí òîî áóóð÷, ºíºð ãýð á¿ëýýñ á¿ë öººòýé ãýð á¿ë ð¿¿ øèëæèæ áàéãàà,

XX çóóíû ñ¿¿ëýýñ Ìîíãîë ãýð á¿ëä ºðíºäèéí ñî¸ë, ¿íýò ç¿éëñ íýâòýðñýí, XXI çóóíû áîñãîí äýýð Àçèéí ñî¸ëûí íºëººëºë èäýâõæñýí íü ºíººäºð ãýð á¿ëèéí óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí ¿åèéí ñî¸ëóóä íýã òàëûí õîñîëìîë, íºãºº òàëûí çýðýãöýí îðøèõ áîëñîí,

ªðãºæñºí ãýð á¿ëèéí õýëáýðýýð àìüäðàõ ¿çýãäýë Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä íèéòëýã ¿çýãäýë áàéãàà áºãººä ¿¿íèé ãîë øàëòãààí íü äàí ãýð á¿ë îðøèõ ýäèéí çàñãèéí áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéãààãààð íºõöºëäñºí,

ªðººñãºë ãýð á¿ëèéí òîî íýìýãäñýí, áýëáýñýí áîëîí ñàëñàí ãýð á¿ëä òóëãàìäàæ áóé íèéòëýã áýðõøýýë íü ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýë, ãàíöààðäàë, ñýòãýë ñàíààíû õÿìðàëä îðîõ íºõöºë áîëñîí,

Ãýð á¿ëèéí èíñòèò¿öèéí õ¿ðýýí äýõ çºð÷èë, õÿìðàë èëýð÷, ýíý íü ãýð á¿ë ñàëàëò, õ¿÷èðõèéëýë ãýõ ìýò ¿çýãäýë èõýýõýí òàðõñàíààñ õàðàãäàõ áºãººä ¿¿íä ºðõèéí ýäèéí çàñãèéí óíàëò, àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí ººð÷ëºëò, àðõèäàëò çýðýã ñóóðü õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëºõ áîëîâ,

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä óäààí õóãàöààãààð òóñãààð àæ òºðºõ áèå äààñàí ¿çýãäýë áèé áîëñîí,

Íèéãìèéí òîäîðõîé õýñýãò õàìòðàí àìüäðàõ ¿çýãäýë áèé áîëñîí, èæèë õ¿éñòýí ãýð á¿ë, ãýðýýò ãýð á¿ë çýðýã ãýðëýëòèéí àëüòåðíàòèâ õýëáýð¿¿ä áîäèòîé îðøèõ áîëñîí,

Ýõ ñóðâàëæóóä: Ìºíõáàò Î, Ö.Áîëä, Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû óëàìæëàë øèíý÷ëýë, Ñîöèîëîãè ñýòã¿¿ë ÓÁ. 2001 îí, Á¿ðýíæàðãàë Ò. Ãýð á¿ëèéí ñîöèîëîãè, ÓÁ. 2005 îí, Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ºíººãèéí áàéäàë, íÕÕß, ØÓà-èéí ÔÑÝÕ, í¯Á-èéí Õ¿í àìûí Ñàí, ÓÁ 2010 îí, íèéãìèéí àæèë ñýòã¿¿ë, Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí øèíý ¿å õàíäëàãà, 2010 îí

88


Øèãòãýý.

Ãýð á¿ëèéí ýðõç¿éí

çîõèöóóëàëò: òóëãàð÷ áóé

ñîðèëòóóä ñóäàëãààíû ä¿íä

Ãýð á¿ë ñàëãàõ òóõàé “Ãýð á¿ëèéí òóõàé” õóóëèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1,4 ä¿ãýýð çààëòóóäàä äàðààõ áàéäëààð ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãàòàé þì. ¯¿íä, àëáàí áóñààð ñàëààä õýäýí æèë áîëñîí, ãýð á¿ë ñàëãóóëàõã¿é áàéãàà øàëòãààí, ÿìàð çîðèëãîîð òóñäàà àìüäàð÷ áàéãàà (ãýð á¿ëèéí àìüäðàëûí òºëºº õóâèéí àæëààð óó, ýñâýë àëáàí àæëûí øààðäëàãààð òóñäàà àìüäàð÷ áàéíà óó), äàõèí ãýðëýñýí (àëáàí áóñ áàéäëààð ººð õ¿íòýé àìüäàð÷ áàéãàà) ýñýõèéã íü õàðãàëçàí ãýðëýãñäèéí íýã òàëûí íýõýìæëýëèéã ¿íäýñëýí ãýð á¿ë ñàëãàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý ãýæ íýìýëò áàéäëààð òóñãàæ áîëîõ þì...Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ãýð á¿ëýýñýý ñàëñàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ºìíºõ ãýð á¿ëòýéãýý àìüäðàõ õóãàöààíäàà ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä óäàà äàðàà ºðòäºã áàéñàí ÷ õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ õóóëü, õ¿÷èðõèéëëýýñ àíãèä áàéõ àðãà çàìóóä, õýíä õàíäàõàà ÷ ìýäýõã¿é áàéõ íü ýëáýã áàéíà... Õóóëü ýðõ ç¿éí ìýäëýã òààðóó, ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñàí àðãà õýìæýý èðãýäýä òýð á¿ð õ¿ðäýãã¿éí óëìààñ ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä äàõèí, äàõèí ºðòñººð áàéõ ÿâäàë èõ, ýöýñòýý ãýð á¿ë ñàëàõàä õ¿ðäýã. Çàðèì òàëààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. Òóõàéëáàë, “Ãýð á¿ëèéí òóõàé” õóóëèéí 14.2-ò “Ø¿¿õ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ãóðâàí ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð ò¿äãýëç¿¿ëæ, ýíý õóãàöààíä ãýðëýã÷äèéã ýâëýð¿¿ëýõ á¿õ òàëûí àðãà õýìæýý àâíà” ãýæ çààñàí áàéäàã ÷ õýí ã¿éöýòãýõ âý ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é àæ... Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëüä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé õîõèðîã÷, áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã òîäîðõîé õóãàöààãààð áàéðëóóëæ, õîõèðîã÷èä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ãàçðûã õàìãààëàõ áàéð ãýíý ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ãýòýë ýíý õàìãààëàõ áàéð íü òýð á¿ð áàéäàãã¿é. Áàéëàà ãýõýä õºðºíãº ìºíãºíèé õ¿ðýëöýýã¿é áàéäëààñ øàëòãààëàí øààðäëàãà õàíãàõóéö ò¿âøèíä, òîãòìîë àæèëëàäàãã¿é...Ìºí õóóëèéí 14.11-ò “Ãàäààä óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ãýðëýëòýý Ìîíãîë Óëñàä çàõèðãààíû áà ø¿¿õèéí æóðìààð öóöëóóëæ áîëíî” ãýæ çààñàí íü áîäèò áàéäàëä íýëýýä ó÷èð äóòàãäàëòàé, õºø¿¿í çààëò áîëñîí. Ãýð á¿ë ñàëãóóëàõûí òóëä Ìîíãîë Óëñàä èðýõã¿éãýýð ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæóóäûã õàéõ íü ç¿éòýé þì. Òóõàéëáàë, îëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíöýä íýãäýí îðñîí óëñóóäàä àìüäàð÷ áóé èðãýäèéí àñóóäëûã òóõàéí óëñàä íü øèéäâýðëýõ, ãýðëýã÷èä òóñäàà óëñàä àìüäàð÷ áàéãàà áîë íýõýìæëýë ãàðãàã÷èéí ç¿ãýýñ èòãýìæëýã÷ òîìèëæ ãýð á¿ëýý ñàëãóóëàõ ã.ì òýðõ¿¿ çîõèñòîé ãàðöóóäûã õàéæ ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áîëîõ þì...

89

Øèãòãýý.




Ãýð á¿ë ñàëàëòûí äàðàà õ¿¿õäýý àâ÷ ¿ëäñýí òàëûí íèéãìèéí àñóóäëûã îíöãîéëîí àíõààð÷ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä àíõààðàõ, àñðàí õàìãààëàã÷ áîëîí õ¿¿õäèéí ñýòãýë ç¿éí ººð÷ëºëòèéã çàñàõ òàë äýýð èë¿¿ àíõààð÷ ñóðãóóëü àíãè òýíõìèéí áàãø, áàã õîðîî, ñóðãóóëèéí íèéãìèéí àæèëòíû îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì.Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé ãýð á¿ëèéí àëü íýã ãèø¿¿í íü áàéíãûí õ¿÷èðõèéëýë, çàíàëõèéëýëä ºðòñºíèé óëìààñ áóñäàä ìýäýãäýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë ýëáýã áàéäàã òóë “Ãýð á¿ëèéí òóõàé” õóóëèéí 14.4-ò õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí (ýöýã, ýõ, íàéç íºõºä, àéë õºðø, ýíý ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà ã.ì) ìýä¿¿ëñíýýð ãýð á¿ë öóöëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý ãýñýí áàéäëààð òóñãàõ íü òîõèðîìæòîé þì.Õàìòðàí àìüäðàõ õýëáýð íü ýðõ ç¿éí õóâüä á¿ðýí ÷àäàìæã¿é. Ó÷èð íü “Ãýð á¿ëèéí òóõàé” õóóëüä õàìòðàí àìüäðàõ õýëáýð, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã òóñãààã¿é. Õàðèí “Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé” õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëä “ýíý õóóëèéí çîõèöóóëàëòàä ãýðëýëòýý õóóëüä çààñíû äàãóó òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëýýã¿é áîëîâ÷ õàìòûí àìüäðàëòàé áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íýãýí àäèë õàìààðíà” ãýæ çààñàí íü õàìòðàí àìüäðàã÷äûí òàëààð çîõèöóóëñàí öîðûí ãàíö ýõ ñóðâàëæ õýìýýí ä¿ãíýñýí áàéäàã. 2002-2007 îíä ýöýã, ýõ íü ãýðëýëòýý òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëýýã¿é áàéõàä íü áóþó õàìòðàí àìüäàð÷ áàéõ õóãàöààíä íü 22924 õ¿¿õýä øèíýýð ìýíäýëñýí áàéíà ãýñýí íü õàìòðàí àìüäðàõ õýëáýð íýëýýä ò¿ãýýìýë áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Òîîöîî, ñóäàëãàà íü ãýðëýëò áàòëóóëàõààñ ºìíºõ àìüäðàëûí õóãàöààíä õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéãàà áºãººä õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëòýýñ ¿¿äýí õ¿¿õýä ºí÷ðºõ, öààøëààä íýãýíò òºðñºí õ¿¿õäýä òýòãýìæ òºëºõººñ çàéëñõèéõ, òóõàéí õ¿¿õýä øîîâäîðëîãäîõ çýðýã ñîöèàëü ñºðºã àñóóäëóóä ãàð÷ áîëçîøã¿é. Ýäãýýð àñóóäëûã çîõèöóóëàõ ¿¿äíýýñ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéãàà áºãººä “Ãýð á¿ëèéí òóõàé” õóóëüä õàìòðàí àìüäðàã÷äûí òàëààð òîäîðõîé çààëò îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.Ãýðëýëòèéí ãýðýý íü ãýðëýã÷äèéí ýä õºðºíãèéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õ¿÷èí òºãºëäºð ýðõ ç¿éí áàðèìò þì. Ìîíãîë óëñûí Èðãýíèé õóóëüä çààñàí÷ëàí ãýðëýëòèéí ãýðýý íü ãýðëýã÷äèéí ýä õºðºíãèéí àñóóäëûã çîõèöóóëäàã áºãººä ãýðýýíä ýä õºðºíãèéí áóñ õàðèëöàà (õàéð ñýòãýë, èòãýëöýë, áèå áèåíýý õàëàìæëàõ, ¿ð õ¿¿õýä ã.ì), àëü íýã òàëûí ýðõ àøãèéã õºíäñºí ç¿éë òóñãàõûã õîðèãëîäîã.

90


Øèãòãýý.




Ãýðýýò ãýð á¿ëèéí õóâüä ãýðýý áàéãóóëàã÷ òàëóóä öààøèä õàìòðàí àìüäðàõ õ¿ñýë çîðèãã¿é áàéæ áîëîõ áºãººä ãîë íü áèå áèåèéíõýý àëü íýã õýðýãöýýã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëýõã¿éãýýð ãýðýý áàéãóóëæ àìüäàðäãààðàà îíöëîãòîé. Ýíý óäààãèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ äýýð õàðàõàä ãýðýýò ãýð á¿ëèéí õýëáýð ò¿ãýýìýë òàðõààã¿é ÷ (1.6%) íýãýíò ¿¿ñýí áèé áîëñîí íü òîäîðõîé áàéíà.Èæèë õ¿éñýðõýõ çàí ¿éë áóþó õ¿íèé áýëãèéí ÷èã õàíäëàãà íü çàÿàãäìàë ç¿éë, õ¿í áýëãèéí ÷èã õàíäëàãààð ÿëãàâàðëàãäàõ ¸ñã¿é ãýñýí ñýòãýëãýýã íèéãýìä á¿ðä¿¿ëýõ, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëã¿é ýð¿¿ë íèéãìèéí îð÷èí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä áîäëîãûí àðãà õýìæýýã ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì.

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ºíººãèéí áàéäàë. íÕÕß, ØÓà-èéí ÔÑÝÕ, í¯Á-èéí Õ¿í àìûí Ñàí, Óëààíáààòàð 2010 îí, 32

1. Ãýð á¿ëèéí õàðèëöàà ãýæ þó âý? Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ¸ñ ñóðòàõóóíû áîëîí ýðõç¿éí òàëûã ÿëãàí òàéëáàðëàíà âý?

2. ªðõèéí òýðã¿¿íèé àñóóäàë õýðõýí òàâèãäàæ áàéíà âý? 3. Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí äîòîðõ çàñàãëàë, øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä

ãèø¿¿äèéí îðîëöîî ÿìàð áàéíà âý?4. Ãýð á¿ëèéí ýäèéí çàñàã, ºì÷ëºëèéí õàðèëöàà õýðõýí ººð÷ëºãäºæ

áàéíà âý? 5. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë, ñàëàëòûí àñóóäàë ºíººãèéí õóóëüä

õýðõýí òóññàí áý?6. Äàí áîëîí íèéëìýë ãýð á¿ëèéí õýëáýð¿¿ä äýõ õàðèëöààíû ÿëãàà,

îíöëîã õýðõýí á¿ðýëäýõ âý? 7. Óëàìæëàëò ìîíãîë ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ãîë îíöëîãóóóäûã õýëíý

¿¿?8. Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ýä¿¿ãýýæèæ, îð÷èí ¿åæèæ áàéãàà

òàëóóäûã äóðäàíà óó?9. Ãýð á¿ëèéí àëüòåðíàòèâ õýëáýð¿¿äèéã ýðõç¿éí ¿¿äíýýñ õýðõýí

çîõèöóóëàõ âý?10. Ãýð á¿ëèéí ñîöèîëîãè áà ãýð á¿ëèéí ýðõç¿é õîîðîíäûí õàðüöàà,

õàðèëöàí õàìààðëûí òàëààð ÿìàð áîäîëòîé áàéíà âý?


91

1. Õàìòðàí àìüäðàõ õýëáýðèéã õóóëèàð çîõèöóóëàõ ¸ñòîé.2. Èæèë õ¿éñòíèé ãýð á¿ëèéã õóóëèàð çºâøººðºõ ¸ñòîé.

Ìýòãýëöýýíä ñàíàë áîëãîæ áóé øèéäë¿¿ä:

1. Á¿ðýíæàðãàë Ò, (2005), Ãýð á¿ëèéí ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ìºíõáàò Î, Ö.Áîëä. (2001), Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààí äàõü óëàìæëàë

áà øèíý÷ëýë: Ñîöèîëîãè-1, ñýòã¿¿ë, ÓÁ, ÌÓÈÑ-èéí Õýâëýë3. Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ºíººãèéí áàéäàë. (2010), ÍÕÕß,

ØÓÀ-èéí ÔÑÝÕ, Í¯Á-èéí Õ¿í àìûí Ñàí, ÓÁ4. Òóíãàëàã ×. (2010), Ãýðëýëò, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ôèëîñîôè, ¸ñ

ç¿éí àñóóäëóóä, Óëààíáààòàð5. Íàìæèë Ò (2009), Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí øèíý ¿å õàíäëàãà,

Íèéãìèéí àæèë ñýòã¿¿ë, ×åõ Êàðèòàñ, ÌÓÈÑ-èéí õýâëýë


1. Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ºíººãèéí áàéäàë. (2010), ÍÕÕß, ØÓÀ-èéí ÔÑÝÕ, Í¯Á-èéí Õ¿í àìûí Ñàí, ÓÁ

2. Òóíãàëàã ×. (2010), Ãýðëýëò, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû ôèëîñîôè, ¸ñ ç¿éí àñóóäëóóä, Óëààíáààòàð

3. Íàìæèë Ò (2009), Ìîíãîë ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí øèíý ¿å õàíäëàãà, Íèéãìèéí àæèë ñýòã¿¿ë, ×åõ Êàðèòàñ, ÌÓÈÑ-èéí õýâëýë


92


Ñýäýâ - 3: íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä: ýäèéí çàñãèéí áîëîí øàøíû èíñòèò¿ö (ëåêö-4 öàã)

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ýäèéí çàñãèéí áîëîí øàøíû èíñòèò¿ö, çàñàãëàë áîëîí óëñ òºðèéí èíñòèò¿öèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í, íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð ñóóðü ìýäëýã îëãîõ, íèéãýì äýõ áàÿëàã á¿òýýõ, ñ¿ñýãëýõ ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààã ñîöèîëîãèéí õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ àðãàç¿éã ýçýìøèõýä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ýäèéí çàñãèéí èíñòèò¿ö � Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû õýâ ìàÿã � Õºäºëìºðèéí õóâààðü áà ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðóóä � Àæèë, õºäºëìºð, àæèëã¿éäýë � ×ºëººò öàã áà àæëûí öàã � Àëáàí áóñ ýäèéí çàñàã � Øàøèíû èíñòèò¿ö, øàøíû áàéãóóëëàãóóä � Èðãýíëýãæèõ¿é � Øàøíû ¿¿ðýã

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Ýäèéí çàñãèéí èíñòèò¿ö áà ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð � Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû õýâ ìàÿãóóä � Àæèë õºäºëìºð áà íèéãìèéí õºäºëìºðèéí õóâààðü � Àæèëã¿éäëèéí ¿íäñýí òºðë¿¿ä � Îð÷èí ¿åèéí íèéãýì äýõ ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðóóä, òýäãýýðèéí õàðüöàà, õºãæèë

� Øàøèí èíñòèò¿ö áîëîõ íü � Øàøíû á¿ëýã, áàéãóóëëàãà, òºðºë õýëáýð � Èðãýíëýãæèõ¿é áà ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ � Øàøíû èíñòèò¿öèéí ¿¿ðýã

• Ýäèéí çàñãèéí èíñòèò¿ö áà ìºí ÷àíàðÌàðêñ «õ¿íèé àìüäðàëûí àíõäàã÷ íºõöºë áîëñîí îðøèõóéí õýðýãöýýíèé

òàëààð, õ¿ì¿¿ñ ò¿¿õèéã á¿òýýõ ÷àäâàðòàé áàéõûí òóëä àìüäðàõ áîëîëöîîòîé áàéâàë çîõèõ òýð óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Ãýòýë àìüäðàõàä þóíû ºìíº õîîë, óíä, îðîí ñóóö, õóâöàñ õóíàð çýðýã áàñ áóñ ç¿éëñ õýðýãòýé áàéäàã» õýìýýí õýëæýý. (Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ.1982,20) ¯íýí õýðýãòýý õ¿ì¿¿ñèéí îðøèõóé ¿éëäâýðëýëèéí òîãòîëöîîíîîñ ë õàìààðäàã. Ò¿¿õèéí õºãæëèéí ÿâö äàõü íèéãìèéí á¿ä¿¿ëýã õýâ ìàÿãóóäàä ÷ ìàòåðèàëëàã íººöºº çàéëøã¿é õóâààðèëàõ, îëáîðëîõòîé õîëáîîòîé õîëáîãäîõ äýñ äàðààëàëò àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ àìüäàðäàã áàéæýý. Ìýäýýæ îð÷èí ¿åèéí õºãæèíã¿é íèéãýìä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà íü èõýýõýí íàðèéí òºâºãòýé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí íü îéëãîìæòîé. Íèéãýìä áàÿëãèéã ¿éëäâýðëýõ (á¿òýýõ), õóâààðèëàõ, õýðýãëýõ á¿õèé ë ¿éë ÿâö íü

93

öîãöîîðîî ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí õ¿ðýýã òîäîðõîéëäîã. Ýäèéí çàñãèéí èíñòèò¿ö íü ñîöèîëîãè÷ Ð.Ìèëëñèéí õýëñíýýð “íèéãýìä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ èíñòèò¿öèîíàëü ýìõ æóðìûã á¿òýýæ áàéäàã” áîë õàðèí á¿òýö ¿¿ðãèéíõíèé òóõàéëáàë, Ò.Ïàðñîíñûí ñèñòåìèéí îíîë ¸ñîîð “íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí ìàòåðèàëëàã äàñàí çîõèöîõóéí õýðýãöýýã õàíãàäàã” áèëýý.

• Àæèë, õºäºëìºð áà õºäºëìºðèéí õóâààðüªìíºõ ç¿éëä äóðäñàí÷ëàí õ¿ì¿¿ñèéí îðøèõóé ¿éëäâýðëýëèéí

òîãòîëöîîíîîñ õàìààðäàã áîë àëü ÷ íèéãýìä àæèë íü á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýõ, õóâààðèëàõ áàéãóóëëàãóóäààñ á¿ðýëäýõ ýäèéí çàñàã áóþó ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû ñóóðü íü àæèë áîëæ áàéäàã. Õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõ áàÿëàã, ¿éë÷èëãýýã á¿òýýõ çîðèëãî á¿õèé îþóíû áîëîí áèåèéí õ¿÷èí çàðöóóëàõòàé õîëáîãäñîí çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõèéí àæèë õýìýýí òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. (À.Ãèääåíñ, 2005, 400) Àí àãíóóð, ò¿¿í öóãëóóëàëò, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àæ ¿éëäâýð çýðýã íü öºìººðºº àìüäðàë çàëãóóëàõ õýðýãñýëä õ¿ðýõ ÿíç á¿ðèéí àðãóóä áºãººä õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä òóëãóóð íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû òîäîðõîéëîã÷ íýãýí øèíæ íü íàðèéí òºâºãòýé, îëîí òàëò õºäºëìºðèéí õóâààðü þì. Õºäºëìºðèéí õóâààðèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàð íü íýãä¿ãýýðò, àæèë íü ìàø îëîí ÿíçûí òºðºëòýé áîëñîí ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë íü àæèë íü, òóñ á¿ðäýý õ¿ì¿¿ñ òóõàéëàí ìýðãýøñýí ìàø îëîí òîîíû ÿíç á¿ðèéí òºðºëä õóâààãäàíà. Õî¸ðäóãààðò, õºäºëìºðèéí áóþó áàÿëàã á¿òýýõ íýã ¿éë ÿâö íü ýõíýýñýý äóóñàõ õ¿ðòëýý ººðòºº îëîí òºðëèéí àæèë, ìýðãýæë¿¿äèéã áàãòààõ áîëñîí. Óëàìæëàëò íèéãýìä àæèëëàã÷ íü ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâöûí á¿õèé ë øàòàíä îðîëöäîã áàéñàí áàéíà. Õàðèí ºäãºº àæ ¿éëäâýðèéí ãàçàð àæèëëàæ áàéãàà öàõèëãààí÷èí òîäîðõîé òºðëèéí ìàøèíû çàðèì ýä àíãèéã çàäàëæ ñýëáýí òîõèíóóëäàã áîë ¿ëäñýí àæëóóäûã áóñàä àæèëëàã÷èä õèéäýã. Ãóðàâäóãààðò, õºäºëìºðèéí õóâààðü íü íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí íèéãýì áîëîí ýäèéí çàñãèéí õàìààðëûã óëàì á¿ð íýìýãä¿¿ëæ, áèåíýýñýý èë¿¿ èõýýð õàìààðàëòàé áîëãîæ áàéíà. Îð÷èí ¿åèéí áà óëàìæëàëò íèéãìèéí õºäºëìºðèéí õóâààðèéí ÿëãàà ¿íýõýýð èõ áàéãààã ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý.

94


Øèãòãýý.

Óëàìæëàëò áà îð÷èí ¿åèéí õºäºëìºðèéí

õóâààðèéí ÿëãàà

Òîìîîõîí óëàìæëàëò íèéãýìä ÷ ãîë÷ëîí õóäàëäàà÷èí, ñàíâààðòàí, öýðýã ìýòèéí õýäõýí òºðºëæñºí àæèëòàé õàìò õîðü ãó÷ààñ èë¿¿ã¿é á¿ðýí ãàð óðëàë îðøèæ áàéæýý. Îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýðæèëòèéí òîãòîëöîîíä îëîí ìÿíãàí ìýðãýæèë îðøäîã. Íýãäñýí âàíò óëñûí òîîëëîãîîð Áðèòàíèé ýäèéí çàñãèéã á¿ðä¿¿ëäýã 20000 îð÷èì ÿíç á¿ðèéí òºðëèéí àæëûã á¿ðòãýæýý. Óëàìæëàëò íèéãýìä õ¿í àìûí èõýíõ íü (õºäºº àæ àõóéä àæèëëàã÷èä) ººðñäèéãºº õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð, áóñàä ç¿éëñýýð õàíãàõóéöààð ýäèéí çàñãèéí õóâüä ººðèéí õàíãàìæèéã áèé áîëãîäîã. ̄ ¿íèé ýñðýãýýð îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí íýãýí ãîë øèíæ íü ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé áàéäàë óëàì á¿ð ºñºæ áàéíà. Áèä õîòëîîðîî ìàø îëîí õ¿íýýñ õàìààðàëòàé òºðºë á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý øààðääàã. Çàðèì ç¿éëèéã òîîöâîë îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí õ¿ì¿¿ñèéí çîíõè îëîíõ íü èäýæ áóé õ¿íñýý ¿éëäâýðëýäýãã¿é, àìüäàð÷ áóé áàðèëãàà áàðüäàãã¿é, õýðýãëýæ áóé ìàòåðèàëëàã áàÿëãàà á¿òýýäýãã¿é áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: à.Ãèääåíñ. 2005, 401

Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû õýâ ìàÿãóóä

Êîðïîðàòèâ êàïèòàëèçì. Õóâèéí ºì÷òýé áàéõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ò¿¿íèéã àæ ¿éëäâýðëýëä êàïèòàë õýëáýðýýð õºðºíãº îðóóëàí òýðõ¿¿ õºðºíãº îðóóëàëòààñàà àøèã îëäîã ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã êàïèòàëèçì ãýæ íýðëýäýã. Ýíý òîãòîëöîîíû òàëûíõàí ºðñºëäºõ ÷àäâàð áîëîí èäýâõò ÷àíàðûã ¿íýëäýã. Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàë íü îð÷èí ¿åèéí êàïèòàëèçìûí õºäºëãºã÷ õ¿÷ áàéëàà. ¯éëäâýðëýã÷èä áîë êàïèòàëèçìûí õºãæëèéí ãîë ¿éë÷ëýã÷ õ¿÷ ìºí. Òýä êàïèòàëûã ýçýìøèæ ººðèéí áîëîí õ¿íèéõèéã ºñãºæ áàéäàã. ¯éëäâýðëýëä îðóóëñàí ìºíãº ýðãýæ çàðäëàà íºõººä äýýð íü àøèã îëíî. Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí êàïèòàëèñò òîãòîëöîî ýõýí ¿åäýý Çàñãèéí ãàçðààñ õàðüöàíãóé õàðààò áèø áàéñàí ãýæ ¿çäýã. ¯éëäâýðëýã÷äèéí ýíý ýðõ ÷ºëººã ôðàíöóóä laissez faire- áóþó ººðººð íü õèéëãýõ, õóâèéí ¿çýìæýýðýý ¿éëäýõ áîëîëöîî ãýæ îéëãîäîã áàéâ. Êàïèòàëèçì íü òºðººñ ãýðýý õýëýëöýýðèéã äàãàæ ìºðäºõèéã õÿíàõ, õóâèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ çýðýã öººí ç¿éëèéã ë øààðääàã. Ýäèéí çàñãèéí ýíýõ¿¿ õýâ ìàÿãèéã èëýðõèéëäýã æèøèã îðîí íü ÀÍÓ áèëýý.

95

àðä÷èëñàí ñîöèàëèçì. Àðä÷èëñàí îðíóóä äàõü ñîöèàëèñò ýäèéí çàñàã íü ìàðêñèçì ìýòèéí òîäîðõîé ¿çýë ñóðòëûã áàðèìòàëäàãã¿é áºãººä òèéì îðíû Çàñãèéí ãàçàð ÿìàð íýã òîäîðõîé òîì òîìü¸îëîãäñîí çàãâàðûã ¿íäýñ áîëãîí àâäàãã¿é. ×óõàìäàà àðä÷èëñàí ñîöèàëèçì áîë ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã ºì÷ëºõ íèéãìèéí ºì÷ (ÿíç á¿ðèéí øàòòàé), òàâààðûí õóâààðèëàëòàä ¿íäýñëýñýí óëñ òºðèéí ÿíç á¿ðèéí îíîëóóäûí íèéëáýð öîãö ìºí. Ýäãýýðò íèéãìèéí ºì÷èéí õÿçãààðëàãäìàë õýëáýðèéã (æèøýý íü, çºâõºí òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿äýä) çºâøººðºõººñ ýõëýýä ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºëò, óäèðäëàãûí á¿õ õ¿ðýýíä òºðèéí á¿õ òàëûí õÿíàëòûã òîãòîîõ õ¿ðòýë ¿çýë á¿õèé îëîí ÿíçûí îíîëóóä áàãòäàã. Àðä÷èëñàí ñîöèàëèçì XVIII çóóíû ñ¿¿ë, XIX çóóíû ýõýí ¿åèéí àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûí ýñðýã ñîöèàëèñò áîëîí ìàðêñ÷ õ¿÷íèé ýñýðã¿¿öýëä òóëãóóðëàí ¿¿ññýí áºãººä õàðèí ýíý çóóíû ñ¿¿ëýýð çàðèì ñîöèàëèñòòóóä áîëîí Ìàðêñûí õîîðîíä íèéãìèéí øèíýòãýëèéí àñóóäëààð òóõàéëáàë, øèíýòãýëèéã ààæèì õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿, ýñâýë õ¿÷èðõèéëýëä ¿íäýñëýñýí õóâüñãàë÷ àðãààð óó ãýñýí ìàðãààí äýãäýæ ã¿íçãèé õàãàðàë ãàð÷ýý. ÇÕÓ-ä õ¿÷èðõèéëëèéí õóâüñãàëûã óðèàëñàí áîëüøåâèêóóä çàñãèéí ýðõýíä ãàðñàí áîë Áðèòàíèä îð÷èí ¿åèéí ëåéáîðèñò íàìûí óëñ òºðèéí áîäëîãûí ¿íäýñ áîëñîí øèíý÷ëýã÷ ¿çýë äàâàìãàéëæýý. Åâðîïò ñîöèàëèñò íàìóóä îëíîîð áàéãóóëàãäñàí áàéíà. Óìàðä áîëîí áàðóóí åâðîïûí îðíóóäàä àðä÷èëñàí ñîöèàëèçì õýëáýðýýð õºãæèâ.

Êîìììóíèçì. Óëñ òºðèéí ýðõýìíýëèéí õóâüä á¿õ ºì÷èéã íèéãýì ýçýìøñýí ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãìèéí òîãòîëöîî þì. Êîììóíèçìûí îíîë áèé áîëîõîä àíãèã¿é íèéãýì áèé áîëãîõûã óðèàëäàã Ìàðêñûí á¿òýýë¿¿ä èõ õýìæýýãýýð íºëººëñºí. Äàðëàë ìºëæëºãººñ á¿ðýí ÷ºëººòýé, õºäºëìºð÷èí õ¿ì¿¿ñ àìüäàðäàã, áèåèéí áîëîí îþóíû õºäºëìºðò ÿëãàà àðèëñàí òèéì íèéãìèéã Ìàðêñ òºñººëæ áàéñàí áîëîâ÷ ýíý íü êîììóíèñò ýäèéí çàñãèéí ïðàêòèêò (õóó÷íààð Çºâëºëòèéí ã.ì) ÷ºëººò çàõ çýýë áèø õàðèí óëñ òºðèéí íýã íàìûí õóâààðüã¿é íî¸ðõîë, õàòóó õÿíàëò, øàëãàëò, óðò õóãàöààíû íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãºº ë áàéâ. Êàïèòàëèñò îðíóóäàä çàðèì ¿íèéã çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà çîõèöóóëäàã áîë õàðèí êîììóíèñò òîãòîëöîîíä áàðàã á¿õ ¿íý òýäíýýñ õàìààð÷, ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí õóóëü ýäèéí çàñàãò òóí ÿëèõã¿é íºëººòýé áàéäàã. Çºâëºëò çàñãèéí ãàçàð óðò õóãàöààíû òóðøèä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàæ ÷àäñàí áîëîâ÷ ýíý íü êîììóíèñò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî êàïèòàëèñò þìóó, ñîöèàëèñò òîãòîëöîî øèã ¿ð àøèãòàé, á¿òýìæòýé áàéñàí õýðýã îãòõîí ÷ áèø þì.

96


Ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðóóä

¯éëäâýðæñýí ýäèéí çàñàãò àæëûã àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ ãýñýí ãóðâàí ñåêòîðò õóâààäàã. Ýíýõ¿¿ ãóðâàí ñåêòîðò àæèëëàãñäûí õàðüöàà íü òóõàéí óëñ îðíû àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ò¿âøèíãýýñ õàìààðàõ áà ¿éëäâýðæèëòèéí ÿíç á¿ðèéí øàòàíä ÿëãààòàé. Áàéãàëèéí íººöèéã îëáîðëîõ, öóãëóóëàõ ¿éë àæèëàãàà íü àíõäàã÷ ñåêòîðò õàìààðàõ àãààä ýíä õºäºº àæ àõóé, îëáîðëîõ áîëîí îéí ¿éëäâýðëýë, çàãàñ àãíóóð çýðãèéã áàãòààäàã. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ýõíèé øàòàíä àæèë÷äûí äèéëýíõ õýñýã íü àíõäàã÷ ñåêòîðò àæèëëàæ áàéæýý. Ìàøèí àøèãëàëò íýìýãäýõèéí õèðýýð ¿éëäâýðèéí òîî íýìýãäýæ, àæèëëàõ õ¿÷íèé èõýíõ õýñýã íü õî¸ðäîã÷ ñåêòîðò øèëææýý. Õî¸ðäîã÷ ñåêòîð íü ò¿¿õèé ýäèéã ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîäîã áóþó áîëîâñðóóëàõ ñàëáàð áèëýý. Õàðèí ãóðàâ äàõü ñåêòîð íü ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé áºãººä ìàòåðèàëëàã áàÿëãèéã øóóä ¿éëäâýðëýõã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ, áóñàä õ¿ì¿¿ñò ÿìàð íýã ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã. Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûã èéíõ¿¿ äýñ äóãààðëàí àâ÷ ¿çýõ íü áîëõèäóó ç¿éë ÷ ãýëýý èíãýæ ÿëãàæ ¿çñíýýðýý íèéãìèéí õýâ ìàÿãóóäûã òîäîðõîéëîõîä à÷ òóñòàé áàéäàã àæýý. Òóõàéëáàë ãóðàâäàã÷ åðòºíöèéí îðíóóäàä àæèëëàõ õ¿÷íèé äºðºâíèé ãóðàâ íü õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàäàã áàéõàä ¿éëäâýðæñýí êàïèòàëèñò îðíóóäàä õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýýð òóí ÿëèõã¿é õýñýã íü àæèëëàäàã. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí ÿâöàä îäîîãèéí õºãæèíã¿é êàïèòàëèñò îðíóóäûí àæèëëàã÷ õ¿í àì íü õºäºº àæ àõóéãààñ áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðò, óëìààð ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð ëóó óðñàí îðñîí áàéäàã.

Àæèë áà õ¿íèéñýë

Õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí òåõíîëîãèéí ÿíç á¿ðèéí õýâ ìàÿã àæèëòàä õýðõýí íºëººëäãèéã ñîöèîëîãè÷èä èõ ñîíèðõäîã þì. Áîëîìæèò ¿ð äàãàâðóóäûí íýã áîë äàðààõ ãóðâàí ýëåìåíò á¿õèé õ¿íèéñýõ ¿éë ÿâö ìºí. Íýãä¿ãýýðò, òóñëàìæ àâàõ áîëîìæã¿é áàéäëûí ìýäðýõ¿é. Àæèëòàí õ¿íä ò¿¿íèé õýðýãëýæ áàéãàà áàãàæ õýðýãñýë õàìààðàõã¿é, òýäýíä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íººö áàéõã¿é, òýä ¿éëäâýðëýæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿íýý õóäàëäàæ ÷àäàõã¿é. Õî¸ðäóãààðò, ººðèéí àæëûí ó÷èð óòãàã¿éí ìýäðýìæ, ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõàä àæèë÷èí õ¿í ãàíö ë ¿éëäëýýð õóâü íýìðýý îðóóëàõ (æèøýýëáýë, àâòîìàøèí öýâýðëýõýä öàõèëãààí äàìæóóëàã÷èéã çàëãàõ) áà áóñàä àæèë÷èíòàé ¿íäñýíäýý õîëáîîã¿é áàéíà. Ãóðàâäóãààðò, çàëõàæ, çàéëñõèéõ ìýäðýõ¿é. Îëîí ìýðãýæèëä çºâõºí àëáàí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó õºäëºõ, àæëûíõàà ÿâöàä íºõºäòýéãºº õàìò áàéõ áîëîìæã¿é áîëæ, àæèë÷èí õ¿í á¿òýýõ ¿éë ÿâöààñàà ñýòãýëèéí òààøààë àâ÷ áàõàðõàõ ÿâäàë ¿ã¿é áîëäîã áàéíà. Õ¿íèéñýõ ¿éë ÿâöûí îíöëîãèéã Áëàóíåð õºäºëìºðèéí íºõöºëòýé áóñ, õàðèí õºäºëìºðèéí ÿíç á¿ðèéí íºõöºëä á¿ðýëäýí áèé áîëäîã íèéãìèéí á¿òýöòýé õîëáîí àâ÷ ¿çñýí áà õ¿íèéñýëä òåõíîëîãèéí õºãæëèéí ò¿âøèí, õºäºëìºðèéí õóâààðèéí øèíæ, áþðîêðàòûí îíöëîãèéã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çæýý. (Ñìåëçåð Í. 2001, 476) Îð÷èí

97

¿åèéí àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë îëîí òºðëèéí àæëûã ñîíèðõîëã¿é, íýãýí òºðëèéí äààëãàâàð áîëãîæ îðõèäîã ãýäãèéã àíõëàí Ìàðêñ îëæ õàðñàí þì. Ìàðêñûíõààð êàïèòàëèçìûí õºäºëìºðèéí õóâààðü àæèë÷íûã àæëààñ íü õ¿íèéñãýäýã ãýæ ¿çäýã. Óëàìæëàëò íèéãýìä àæèë çàëõìààð áàéõ íü öººíã¿é, òóõàéëáàë òàðèà÷èí óðãàõ íàðíààñ á¿ðèé õ¿ðòýë òàðèàí òàëáàé äýýðýý áîðâè áîõèñ õèéëã¿é õºäºëìºðëºæ òàëáàéãàà áîëîâñðóóëäàã ãýäãèéã Ìàðêñ õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéñàí. Ãýâ÷ òýä èõýýõýí ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë øààðääàã àæëàà ººðñäºº çîõèîí áàéãóóëæ ÷àääàã áàéæýý. Õàðèí àæ ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä ã¿éöýòãýæ áóé àæëûíõàà øèíæ ÷àíàðò îãòõîí ÷ íºëººëæ ÷àääàãã¿é, á¿õýë á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áýëòãýõ ÿâöàä çºâõºí õóâü íýìðýý ë îðóóëäàã, ýöñèéí ýöýñò ò¿¿íèéã õýíä õóäàëäàõ âý? ãýäýãò åðäºº ÷ íºëººëæ ÷àääàãã¿éãýýðýý á¿ð ÷ ýñðýã. Òèéì áîëîõîîð öàëèí àâàõûí òóëä àæèë÷èí õ¿íèé ã¿éöýòãýõ äààëãàâàð íü, ÿìàð íýãýí ç¿éëýýð õ¿íèéñ÷ ò¿¿íèéã ìºí ÷àíàðòàà àæèë÷èí åðäºº ÷ ñîíèðõäîãã¿é áàéíà.

Øèãòãýý.

Ê.Ìàðêñ õ¿íèéñëèéã

òàéëáàðëàñàí íü

Õºäºëìºðèéí õ¿íèéñýë þóãààð íºõöºëääºã âý? Íýãä¿ãýýðò, àæèë÷èíä õàìààðàõ õàðèëöààãààðàà àæèë ãàäíû áîëäîã, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûí õýñýã áîëäîãã¿é, ¿¿íýýñ áîëîîä òýð íü àæëààð ººðèéãºº õºãæ¿¿ëäýãã¿é, ãýâ÷ äîðä ìýäðýìæèä àâòàãäàí ººðèéãºº ¿ã¿éñãýíý. Òýð àæëààñàà õàíàìæ àâàõã¿é, îþóíû áà áèå áÿëäàðûí õ¿÷ýý õºãæ¿¿ëýõã¿é, õàðèí ÷ áèåèéí õ¿÷ýýð ñóëüäàæ, îþóí ñàíààãààð õîîñîðíî. ¯¿íýýñ áîëîîä àæèë÷èä çºâõºí çàâòàé öàãòàà ººðòºº õàíàìæòàéãàà ìýäýð÷, àæèë äýýðýý áîë òýð ººðºº ñ¿ã áîëñíîî ìýäýðíý. Ò¿¿íèé àæèë ñàéí äóðûíõ áóñ, õàðèí ººðèéí ýðõ ìýäýëã¿é, àëáàäëàãûí àæèë þì. Òýð íü ò¿¿íèé ñóóðü õýðýãöýýã õàíãàäàãã¿é, õàðèí çºâõºí áóñàä õýðýãöýýã õàíãàõ õýðýãñýë áîëäîã. Àæëààñ õ¿íèéññýí øèíæ ÷àíàð íü áèåèéí áîëîí áóñàä àëáàäëàãà àëãà áîëìîãö øóóä èëðýõ áºãººä ò¿¿íýýñ òàõàë ìýò çóãàòäàã. Õ¿í (àæèë÷èí) èäýõ, óóõ, ¿ðæèõ ìýòèéí àäãóóñíû ÿâäàëäàà ë ÷ºëººòýéãºº ìýäýðäýã, ò¿¿í÷ëýí ººðèéí îðîí ñóóöàíäàà áàéæ, ººðèéãºº ãî¸æ ãîîäîæ áàéõäàà ýðõ ÷ºëººòýéãºº ìýäýðäýã, ¿¿íèé õàìò òýð õ¿íèé ÿâäàëäàà àäãóóñ õ¿ðòëýý äîîøèëäîã. Àäãóóñ õ¿í áîëæ, õ¿í àäãóóñ áîëîí õóâèð÷ áàéíà.

à.Ãèääåíñ. 2005, 404

Ìàðêñûí õóâüä õ¿íèéñýë íü àæèëäàà çºâõºí äàéñàãíàñàí þìóó öýâäýã áàéõ, ìýäðýìæòýé òºäèéã¿é õàðèí êàïèòàëèçìûí íºõöºë äýõ àæ ¿éëäâýðëýëèéí á¿õèé ë á¿òýöòýé õîëáîîòîé þì. Àæèë÷èí õ¿í õºäºëìºðèéíõºº íºõöºëä æèíõýíý óòãààðàà õÿíàëò òàâüæ ÷àäàõàà áîëüñíûã èëýðõèéëäýã áèëýý. Îð÷èí ¿åèéí íèéãýìä ÷ õºäºëìºðèéí õ¿íèéñýë îáúåêòèâ íºõöºëººñ ãàäíà, ñóáúåêòèâ áàéäààð ÷ îðøñîîð áàéäàã ãýäãèéã ñóäëàà÷èä àâ÷ ¿çýõ íü áèé. Àæëûí áàéäàë íü “áèå äààõ, ººðèéãºº èëýðõèéëýõ áîëîìæã¿é áîëãîæ, íýã òàëûí çàëõóóòàé, íýãýí õýâèéí, óòãà

98


ó÷èðã¿é äààëãàâàð áîëæ èðäýã” áºãººä «á¿õèé ë ò¿âøíèé àëáàí òóøààëûí àæèëòíóóäàä ñýòãýë õàíàìæã¿é ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã” òàëààð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã¿¿ä áèé.

Àæèëã¿éäýë

Àæèëã¿éäýë íü èõýíõäýý ýäèéí çàñãèéí ñóäëàãäàõóóíû õóâüä òàéëáàðëàãäàæ áàéäàã áîë ñîöèîëîãè÷äûí àíõààðàë õàíäóóëäàã íýãýí ÷óõàë ñýäâèéí íýã ìºí áèëýý. Ñîöèîëîãèéí áàéð ñóóðèíààñ àæèëã¿éäëèéã òîäîðõîéëîõ íü á¿ð ÷ íàðèéí ç¿éë áîëîõ íü õàðàãääàã. Åðºíõèéäºº àëü íýã ñåêòîðò àæèë ýðõýëäýã áîë àæèëòàé, ýðõýëäýãã¿é áîë àæèëã¿é õ¿í ãýõ óõàãäàõóóíä õàìðóóëàõ õàíäëàãà áàéäàã íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Àæèë, õºäºëìºð ýðõëýõ ãýäýã îéëãîëò íü ñîöèîëîãèéí óòãààð õàðàõ àâààñ íýãä¿ãýýðò, ýäèéí çàñãèéí àãóóëãààñ õàëèí ãàðàõ áà öàëèí, àøèã, ðåíò ãýõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí ñîíãîäîã îéëãîëòîîñ ãàäóóð õýðýãæèõ ÿâäàë áóé. Òóõàéëáàë, õ¿ì¿¿ñ öàëèí ÷ ¿ã¿é, àëáàí òóøààë ÷ ¿ã¿é ìºðòëºº íèéãìèéí òóñûí òóëä õºäºëìºðëºõ ÿâäàë áàéäàã. Õî¸ðäóãààðò, áîäèò àæèë õèéõã¿é áîëîâ÷ öàëèí àâ÷ ñóóäàã ¿çýãäýë ÷ áþðîêðàò òîãòîëöîî ºñºí òýëñýí ãàçðóóäàä áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí áîäèò áàÿëàã á¿òýýãýýã¿é áîëîâ÷, íèéãìýýñ óíàö, ºðòºã õàéõ, îëîõ ÿâäàë ÷ (rent seeking) áàéäàã. Ãóðàâäóãààðò, õ¿í àæèë õºäºëìºð õèéõ íü íèéãìèéí îðøèõóé áîëñîí õ¿íèé õóâüä îëîí ñýäëèéã àãóóëæ áàéäàã. Õ¿í õàìò îëîíòîé áàéõûí òóëä, ýñâýë ººð ãàçàð äàìæèõûí òóëä àëü íýã àæëûã ýðõýëæ áàéõ íü ÷ áèé. Äºðºâä¿ãýýðò, õ¿í àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ íü áàéíãûí òîãòâîðòîé áàéõààñ ãàäíà, õàãàñ öàãààð, ò¿ð çóóðûí, õàâñðàí àæèëëàã÷, ÷ºëººò àæèë, ìýðãýæëèéíõýí ãýýä îëîí õóâèëáàðûã áèé áîëãîäîã. Òàâäóãààðò, àæèëã¿éäëèéí òºðºë õýëáýð¿¿äýýñ á¿òöèéí, ìº÷ëºãèéí, ò¿ð çóóðûí ãýõ ìýòèéí òàëààð ýäèéí çàñãèéí á¿òýýë¿¿äýä ºðãºí õýìæýýãýýð õýëýëöäýã. Õàðèí ñîöèîëîãè÷äûí õóâüä ìýäýýæ ýäãýýð õýëáýð¿¿äèéã ñóäëàõààñ ãàäíà çàðèì íýã òºðë¿¿äèéã ñîíèðõîæ áàéõ íü áèé.

99

Ñîöèîëîãè÷äûí àíõààðàë õàíäóóëäàã àæèëã¿éäëèéí çàðèì õýëáýð¿¿ä

Îðîí íóòãèéí àæèëã¿éäýë. Òîäîðõîé îðîí íóòãóóäàä àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ºíäºð áàéõ ÿâäàë áà ¿éëäâýðëýëèéí õºãæèë,

ñî¸ë, áîëîí áóñàä õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðäàã.

Õ¿í àìç¿éí àæèëã¿éäýë. Õ¿í àìûí ºñºëò, òºðºëò, õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí á¿òöýä ãàðñàí ººð÷ëºëòººð íºõöºëäºí ¿¿ñýõ

àæèëã¿éäýë.

¯íý õ¿íäèéí àæèëã¿éäýë. Àæëûí áàéð áàéñààð áàéòàë òýäãýýðò õ¿í àìûí òîäîðõîé õýñýã î÷èæ àæèëëàõã¿é áàéõ ÿâäàë.

íóóãäìàë àæèëã¿éäýë. Íýã äàíñ á¿ðòãýëýýñ ãàäóóð ãîë òºëºâ çàñàã çàõèðãàà çàâñàðäàí, íýã îðîí íóòãààñ íºãººä øèëæèí ÿâàã÷èä, õî¸ðò, íýã àæëûí áàéðíààñ íºãººä øèëæèí ÿâàã÷èä, ãóðàâò, àæëûí áàéðòàé

ìºðòºº ç¿ãýýð ñóóã÷èä ãýõ ìýò á¿ëã¿¿äýä õóâààãääàã àæèëã¿éäëèéí õýëáýð ìºí.

Ýõ ñóðâàëæ: Ã¿íäñàìáóó Õ.àæèëã¿éäýë, àñóóäàë, øèéäýë, 1991, 28-30

Øàøèí èíñòèò¿ö áîëîõ íü

Øàøíûã òîäîðõîé ñèñòåì÷ëýãäñýí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, ¿çýë ñóðòàë, þì óó ýñâýë òîãòîîñîí õýì õýìæýý, çàí ¿éë, íàðèéí äýã ãîðèì á¿õèé ¸ñëîë õ¿íäýòãýëèéí øèíæòýé ø¿òëýãèéí ¿éëäëèéí öîãö áîëîõ òàëààñ íü ñóäàëæ áàéõ íü áèé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà òóñãàé çîõèîí áàéãóóëàëò, çýðýã äýâèéí øàòëàë á¿õèé ñ¿ì õèéä áîëîí áóñàä ñ¿ñýã áèøðýëèéí áàéãóóëëàãóóäààñ òîãòîõ íèéãìèéí áàéãóóëëàãà áîëîõ òàëààñ íü ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí ñóäàëäàã áèëýý. Íèéãìèéí òîãòâîðòîé, ñóóðü õýðýãöýýã õàíãàñààð èðñýí òèéì áàãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîî ºíºº áèäíèé ýíý ¿åä ÷ îðøñîîð áàéíà.

Øàøíû á¿ëýã, áàéãóóëëàãóóä

Á¿õèé ë øàøèíä ººðèéí ñ¿ñýãòí¿¿äèéí á¿ë áàéõ áà òýäíèé çîõèîí áàéãóóëàãäàõ àðãà îëîí ÿíç áàéäàã áàéíà. ªºðººð õýëáýë, õ¿ì¿¿ñ ñ¿ñýã áèøðýëèéí ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààãàà ýðõëýí ÿâóóëàõûí òóëä ººð õîîðîíäîî íýãäýí òîãòâîðòîé îðøèõ õýðýãöýý ãàðàõ áà ýíýõ¿¿ õýðýãöýýã íü øàøíû áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýëä¿¿ëäýã áèëýý. Øàøíû áàéãóóëëàãóóäûã àíãèëàõ íýã õàíäëàãûã Âåáåð áîëîí ò¿¿íèé õàìòðàã÷ Ýðíåñò Òðåëü÷ íàð äýâø¿¿ëñýí áàéíà. (À.Ãèääåíñ, 2006, 381) Ñ¿ì õèéä áîë øàøíû áàéãóóëëàãûí íèéòýýð çºâøººðºãäñºí, ñàéòàð áýõæñýí, èë¿¿ çîõèîí áàéãóóëàãäñàí, õýìæýýíèé õóâüä òîìîîõîí õýëáýð áîëíî. Ñ¿ì õèéä¿¿ä íü åðºíõèéäºº ìÿíäàã òóøààëòíóóäûí øàòëàë á¿õèé àëáàí ¸ñîîð õýëáýðæñýí ò¿øìýë ¸ñíû á¿òýöòýé áàéõ áºãººä íýã èíñòèò¿öèéí õ¿ðýýíä íýãäýí ¿éë

100


àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîëîõîîð øàøíû êîíñåðâàòèâ õýñãèéíõíèé àøèã ñîíèðõëûã òºëººëºõ õàíäëàãàòàé áàéõ íü îëîíòàà. Õàðèí á¿ëýãëýë áóþó ñåêò íü øàøíû áàéãóóëëàãûí õî¸ð äàõü íèéòëýã õýëáýð áºãººä õýìæýýíèé õóâüä àðàé áàãàâòàð áàéõ àæ. Ñåêò áîëîõîîð ýíä äóðäñàí÷ëàí õàðüöàíãóé æèæèã áàéõûí çýðýãöýýãýýð àëáàí ¸ñíû ñ¿ì õèéäèéã ýñýðã¿¿öýí ººðñäèéí ñ¿ñýãòí¿¿äèéí á¿ëèéã áèé áîëãîí òýäíèé õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéäàã. Òýä ººðñäèéí “¿íýí çàì ìºðèéã” îëæ ò¿¿íèéãýý áàðèìòëàõûã õè÷ýýõ áà ãèø¿¿ä íü ñ¿ì õèéäèéíõíèéã õóäàëäàãäñàí ãýæ ¿çäýã áàéíà. Òýäíèé äóíä øàøíû àëáà ¿¿ðýãòýí áàðàã áàéõã¿é áºãººä ãèø¿¿äýý òýãø ãýæ ¿çäýã. Âåáåð, Òðåëü÷, íàðûí øàøíû áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààã öààø õºãæ¿¿ëñýí õ¿í Õîâàðä Áåêýð áºãººä òýðýýð äýýðõýýñ ãàäíà äåíîìèíàöè áîëîí êóëüò ãýñýí õî¸ð õýëáýðèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Äåíîìèíàöè íü àÿäàæ íàìæñàí ñåêò áºãººä èäýâõòýé ñºðãºëäºã÷ õ¿÷ áàéõàà íýãýíò áîëüæ, íýëýýä òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà áèëýý. Ñåêò¿¿ä íýëýýä óäààí õóãàöààãààð á¿õýëëýã áàéäëàà õàäãàëæ ¿ëäýæ ÷àäàõ àâààñ äåíîìèíàöè õýëáýðò øèëæèí îðäîã. Ñ¿ì õèéäýýñ èõ áàãà õýìæýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí äåíîìèíàöèóä íü ñ¿ì õèéäòýé çýðýãöýí îðøèæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéäàã. Ýöýñò íü êóëüò õýìýýõ õýëáýð áàéõ áà ñåêòòýé òºñòýé áîëîâ÷, ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé áºãººä áóñàä õýëáýð¿¿äýý áîäâîë èë¿¿ ÷ºëººòýé, õóâüñàìòãàé, øèëæèìòãèé ç¿éë áîëíî. Êóëüò íü ñåêòèéí íýãýí àäèë õ¿÷òýé õîøóó÷ëàã÷, èäýâõæ¿¿ëýã÷èéã òîéðîí õ¿ðýýëäýã áàéíà. Íýãýí èæèë ñýòãýëãýýòýé õ¿ì¿¿ñ ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãàä íýãäýí îðîõîä õóâèéí òóðøëàãà èõýýõýí ÷óõàë áàéõ áà ãèø¿¿äýý øàøíû ººð áàéãóóëëàãàä õàìðàãäàõ, àëáà ¿¿ðãýýð õîëáîãäîõûã ¿ë õîðèãëîíî. Áàðóóíû íèéãì¿¿äýä áÿñàëãàë, çóðõàé, ñ¿íñëýã ¿çýë (ñïèðèòèçì) ãýõ ìýò êóëüòèéí õýëáýð¿¿ä áàéäàã.

Øàøíû áàéãóóëëàãûí õýëáýð¿¿ä áà òýäãýýðèéí øèíæ ÷àíàð

Ñ¿ì õèéä äåíîìèíàöè Ñåêò ÊóëüòÕýìæýý ¯ëýìæ òîì Òîì Æèæèã Æèæèãáàÿëàã ªðãºí öàðòàé ªðãºí öàðòàé Õÿçãààðëàãäìàë Õóâüñàìòãàéøàøíû ¿éë÷èëãýý

Àëáàí ¸ñíû, áàãà îðîëöîîòîé

Àëáàí ¸ñíû, áàãà îðîëöîîòîé

Àëáàí áóñ, ñýòãýë õºäëºëèéí

Õóâüñàìòãàé

Ñóðãààë ªâºðìºö, ãýâ÷ òàéëáàðëàë íü õ¿ëöýìòãèé áàéæ ÷àäíà

ªâºðìºö, ãýâ÷ òàéëáàðëàë íü õ¿ëöýìòãèé áàéæ ÷àäíà

ªâºðìºö, ñóðãààëèéí öýâýð àðèóí áàéäëûã îíöëîíî

Øèíý÷ëýã÷ õèéãýýä óðñãàëûã ýâäýã÷

Ñàíâààðòàí Ñàéí ñóðãàãäñàí, á¿òýí öàãààð

Ñàéí ñóðãàãäñàí, á¿òýí öàãààð

Çàðèì ò¿âøèíä ñóðãàãäñàí

Òóñãàéëàí áýëòãýãäýýã¿é

101

Ãèø¿¿í÷ëýë Íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí àõóéí áóÿíò ¿éëýýð

Ñóðãààëèéã çºâøººðñíººð

Ñóðãààëèéí çºâøººðñíººð

Ñýòãýë õºäëºë á¿õèé ¿¿ðýã, àìëàëòààð

òºðòýé õàðèëöàõ

Õ¿ëýýí çºâøººðºõ, ýãíýí çýðýãöýõ

Õ¿ëöñýí Ñàéøààí äýìæèõã¿é

¯ë òîîõ

Ýõ ñóðâàëæ: Øèôð, 1995, 406

Èðãýíëýãæèõ¿é

Ñóäëàà÷äûí äóíä îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí õºãæèëòýé õîëáîîòîéãîîð øàøèí íîöòîé óíàëòàä îðæ áàéíà ãýëöýýä, ¿¿íèéõýý áàòàëãàà áîëãîí àæèãëàã÷äûí í¿äýíä ºðòñºíººð øàøèí õîöðîãäñîí èòãýë ¿íýìøèë õèéãýýä çàíøëûí ñàëáàð ëóó øàõàãäàõ áîëñîí õýìýýí òýìäýãëýõ íü áèé. Ãýâ÷ ºíººãèéí äýëõèé äàõèíû óëñ ¿íäýñòí¿¿äýä õ¿í àìûí äèéëýíõ íü ººð ººðñäèéí øàøíû èòãýë ¿íýìøëýý àëü íýã ò¿âøèíä õàäãàëñààð áàéãàà íü äàìæèãã¿é þì. Áðèòàíè÷óóäûí 80 õóâü íü ÿìàð íýã òýíãýð áóðõàí îðøèí áàéäàãò èòãýäýã áîë Àìåðèêèéí ñ¿ñýã áèøðýë á¿õèé õ¿íèé òîî áóñàä àæ ¿éëäâýðæñýí îðíóóäûíõààñ ºíäºð áºãººä òýäíèé 94 õóâü íü òýíãýð áóðõàíä, õàðèí 71 õóâü íü õîéä íàñíû àìüäðàëä èòãýäýã áàéíà. Áèäíèé ìýäýõ ºíäºð õºãæñºí áàðóóíû ýäãýýð îðîíä áàéäàë èéì àòàë áàðóóíû ñóäëàà÷èä èðãýíëýãæèõ¿é õýìýýõ îéëãîëòîä à÷ õîëáîãäîë ºã÷, ò¿¿íèé äîîð þóíû òàëààð ÿðèõ áîëîâ. Õ¿ì¿¿ñ ÿìàð íýã õýìæýýãýýð øàøèíä òàë ºãºõèéã ñ¿ñýãëýõ¿é õýìýýí ¿çäýã áîë õàðèí ýñðýãýýð òýä àìüäðàë àõóéäàà øàøèíëàã áóñ ¿çýë õàíäëàãûã áèé áîëãîõûã, ººðººð õýëáýë õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä øàøèíëàã áóñ àìüäðàëûí õýâ ìàÿã áèé áîëæ èðýõèéã èðãýíëýãæèõ¿é õýìýýí ¿çäýã áîëîëòîé. ¯¿íèéã ñîöèîëîãè÷ Øèôð “íèéãìèéí áóñàä èíñòèò¿öýä ¿ç¿¿ëýõ øàøíû íºëººã ¿ã¿éñãýõ áàéäëûã áóþó ýë íºëºº áóóðàõ ¿çýãäëèéã èðãýíëýãæèõ (secularization) õýìýýí” òîäîðõîéëñîí áàéíà. (Øèôð, 1995, 407) Ìýäýýæ õýðýã øàøèí ò¿¿õèéí òîäîðõîé ¿å øàòóóäàä íèéãìèéí áóñàä èíñòèò¿öýä ¿ëýìæ íºëººòýé áàéñààð èðñýí áºãººä òóõàéëáàë, åâðîïò äóíäàä çóóíä íèéãìèéí á¿õ õ¿ðýýíä ñ¿ì õèéä íî¸ðõëîî òîãòîîñîí ãýæ ¿çäýã. Õàðèí ýíý ¿åýñ õîéø ñýðãýí ìàíäàë, ñî¸í ãýãýýðýë, àæ ¿éëäâýðèéí áîëîí àðä÷èëñàí õóâüñãàë, øèíæëýõ óõààíû áîëîâñðîëûí òýëýëò ãýýä òîìîîõîí ¿éë ÿâäëóóäààñ ýõëýí èðãýíëýãæèõ ¿éë ÿâöûí ¿ð õºâðºë¿¿ä áàðóóíû íèéãýìä òàâèãäàõ áîëñîí àæýý. Èðãýíëýãæèõ¿éä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààðõ Áðèòàíèé áîëîí Àìåðèêèéí ñîöèîëîãè÷äûí ä¿ãíýëòèéã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.

Èðãýíëýãæèëòýä þó íºëººëñºí áý?

Ñìåëçåð îð÷èí ¿åèéí íèéãýì äýõ èðãýíëýãæèõ ¿éë ÿâöûí õ¿÷èí ç¿éëä øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéã þóíû ºìíº àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿íèéõýýð øèíæëýõ óõààíû èòãýë ¿íýìøèë íü àíõíààñàà øàøíû èòãýë ¿íýìøèëä

102


õàðø ç¿éë¿¿ä áàéñàí áºãººä ò¿¿õýí çºð÷èë, òýìöë¿¿äèéã æèøýýëñýí áàéíà. Øèíæëýõ óõààíû òåõíîëîãè áèäíèé àìüäðàëä íî¸ðõîõ áîëñíîîð áèäíèé ¿íýí çºâèéã íü ãýð÷èëæ áîëîìã¿é ¿çýë ñàíààíä èòãýõ õ¿ñýë ñýòãýãäýë óòãà ó÷ðàà óëàì á¿ð àëäàõ áîëñîí àæ. Ìºí òýðýýð èðãýíëýãæèëòèéã òºðèéí õºãæèëòýé õîëáîîòîé àâ÷ ¿çäýã áèëýý. Òºð øàøíû òóñãààðëàëòûí òàëààð äîîð ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ñìåëçåð öààøëààä êàïèòàëèçìûí õºãæèë èðãýíëýãæèëòýä íºëººëñºí ãýýä èéì íèéãìèéí òîãòîö íü õºðºíãº çîîðü õóðèìòëóóëàõ, áàÿí òàíñàã àìüäðàëä òýì¿¿ëýõ õ¿ñýë ººä õ¿ì¿¿ñèéã ÷èãë¿¿ëäãýýðýý øàøíû èíñòèò¿öèéí õ¿ñýë ñàíààíû ýñðýã àæ. Äºðºâä¿ãýýðò, øàøíû ìºðãºëäººíèéã çîõèöóóëàõ òóðøëàãà íü èðãýíæèëòýä õ¿ðãýæ áàéãàà ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ìºí. Òóõàéëáàë, àëü íýã øàøíû íî¸ðõëûã õàëàõ, øàøíû ìºðãºëäººíä õ¿ðãýõýýñ ñýðãèéëýõ, îëîí øàøèí çýðýãöýí îðøèõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ íèéòèéí áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò àëü íýã øàøíû íîìëîëûã îðóóëàõã¿é áàéõ ãýõ ìýò òóðøëàãà áèé áîëæýý. (Ñìåëçåð Í, 2001, 453-454) À.Ãèääåíñ õàðèí ýíý àñóóäàëä ñîöèîëîãè÷èéí áàéð ñóóðèíààñ ºâºðìºöººð õàíäæýý. Òýðýýð þóíû ºìíº ñ¿ì õèéä, øàøíû áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í÷ëýëòýé õîëáîí ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿íèé ä¿ãíýñíýýð øàøíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëàãààíä õ¿ì¿¿ñ õýð çýðýã õàìðàãäàæ, ÿìàð äàâòàìæòàéãààð çî÷èëæ áàéãààãààñ íü ¿çýõýä Àìåðèêèéã ýñ òîîöâîë èðãýíëýãæèõ ¿éë ÿâö áàðóóíû îðíóóäàä íýãýíò èëýðõèé áîëñîí ãýíý. Òýðýýð èðãýíëýãæèëòèéí àñóóäàë íü èòãýë ¿íýìøëýýð òàéëáàðëàãäàíà ãýýä ñ¿ìä çààâàë çî÷ëîõ, íèéòèéã õàìàðñàí ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãäàõ íü èðãýäèéí øàøíû ñ¿ñýã áèøðýë, ÷èí ýðìýëçëèéã äàãàæ ìºðääºã ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ àëáàã¿é áàéíà. Þóòàé ÷ øàøèíä ñ¿ñýã áóóðàõ õàíäëàãà íèéòëýã òîõèîëäîõ áîëñîí àæýý.

Åâðîïûí ¿íýò ç¿éëñèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä óëñ îðíóóäûí ñî¸ëûí ÿëãààã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð ñóäëàà÷èä èðãýíæèëòèéí àñóóäëûã õºíäñºí àñóóëòóóäûã îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäëûã ñóäëàõ àæëûíõàà õ¿ðýýíä áàéíãà õºíäºæ áàéõ íü áèé.

Åâðîï äàõü øàøèíæèëò áà èðãýíëýãæèëò (Ñ¿ìä î÷èõ äàâòàìæ)

óëñÑàðä íýã áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø

Ñàðä íýã óäàà ÿâàõ íü õîâîð òîõèîëäîíî.

Îãò ¿ã¿é

Eâðîïûí õîëáîî 15Èðëàíä 74.6 17.6 7.7Èòàëè 53.6 32.5 13.9Ïîðòóãàë 53.2 31.0 15.8àâñòðè 42.9 40.6 16.5Èñïàíè 36.0 32.5 31.5Ãðåê 33.6 61.7 4.6Ôèíëÿíä 12.5 59.4 28.2äàíè 11.9 45.4 42.7áàðóóí Ãåðìàí 34.7 41.5 23.7Ëþêñåìáóðã 30.4 36.3 33.3

103

óëñÑàðä íýã áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø

Ñàðä íýã óäàà ÿâàõ íü õîâîð òîõèîëäîíî.

Îãò ¿ã¿é

Ôðàíö 12.3 27.2 60.4ç¿¿í Ãåðìàí 13.4 29.4 57.2Èõ áðèòàíè 18.7 26.2 55.1íèäåðëàíä 25.1 26.9 48.1áåëãè 27.8 25.9 46.3øâåä 9.1 45.2 45.7I ãèø¿¿í÷ëýëÌàëòà 87.2 8.9 3.9Ïîëüø 78.1 16.0 5.9Ñëîâàê 49.8 27.1 23.1Ëèòâà (Litauen) 28.9 53.5 17.5ýñòîíè 10.8 50.9 38.3Ëàòâè (Lettlend) 15.1 50.4 34.6Ñëàâ 30.7 39.2 30.1×åõ 12.7 31.1 56.1óíãàð 17.9 38.1 44.0II ãèø¿¿í÷ëýëðóìûí 46.4 46.1 7.5áîëãàð 21.9 52.3 25.8

Ýõ ñóðâàëæ: Jurgen Gerhards. Unter Mitarbeit von Michael Hoelscher. Kulturelle Unterschiede in der Europaeischen Union. 2., durchgesehene Auflage. 2005, VS Verlag fuer Sozialwissenschaften, Seite-68

Òºðººñ øàøèíòàé õàðèëöàõ àñóóäàë

Øàøíû áàéãóóëëàãûí õýâ ìàÿãóóäûí òàëààðõ ñîöèîëîãè÷ Øèôðèéí õ¿ñíýãòýä øàøíààñ òºðòýé õàðèëöàõ òàëààð ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. Õàðèí ýíä òºðººñ øàøèíä õàíäàõ òàëààð áàãà çýðýã õºíäºõ áîëíî. Îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí áóñàä èíñèòóö¿¿ä øàøíààñ òóñãààðëàãäàõ áîëñíûã äýýð àâ÷ ¿çñýí÷ëýí èðãýíëýãæèëòèéí íýã èëðýë íü òºð øàøíû òóñãààðëàë áèëýý. Ñìåëçåðèéí õýëñíýýð îð÷èí ¿åèéí òºð¿¿ä ºäãºº øàøíààñ íýãýíò òóñãààð ç¿éëñ áîëñîí áà èðãýäèéíõýý îþóí ñàíààã á¿òýýõýä àíõààðàë òàâèõààñàà èë¿¿ áèåò õýðýãöýýã íü á¿òýýõýä ÷èãëýæ àæèëëàäàã ãýíý. Òºð íü îð÷èí ¿åèéí íèéãýìä èðãýääýý îþóí ñàíààíû õàéð õàëàìæ ¿ç¿¿ëýõ áóñ ò¿¿íèé îðîíä òýäíèé áîäèò àìüäðàëûí íºõöºëä àíõààðàõ áîëñîí ãýñýí ¿ã. Òºðººñ øàøèíòàé õàðèëöàõ ÷èãëýëä àëü íýã øàøíûã òóñãàéëàí òºðèéí ñòàòóñòàé áîëãîõîîñ ýõëýýä òºðèéí áîäëîãîä øàøíû ¿çýë ñàíààã íèéãìèéí õàðèëöààíä õàäãàëæ ¿ëäýõ çîðèëãî á¿õèé çðõèöóóëàëòûã õèéõ àñóóäëûã ÷ áàãòààäàã. Ìýäýýæ ºíººãèéí àðä÷èëñàí åðòºíöºä òºðººñ àëü íýã øàøèíä òóñãàéëñàí ñòàòóñ îëãîõ íü áîëîìæã¿é ç¿éë áºãººä õàðèí òèéì äýãëýì á¿õèé óëñ îðíóóäûí òºðèéí áîäëîãî íü íî¸ëîõ øàøíûõàà ¿çýë ñàíààã àãóóëæ áàéãàà íü äàìæèãã¿é þì. Ãýõäýý ºäãºº òºð øàøèí õî¸ð íü õàìãèéí

104


íÿãò õàìààðàëòàé óëñ îðíóóäàä ÷ òóñãààðëàãäàõ áîëñîí áºãººä òóõàéëáàë, êàòîëèê øàøèíòàí åâðîïûí îðíóóäàä Èðëàíäààñ áóñàä íü, òóõàéëáàë óã øàøíû ã¿íçãèé íºëºº á¿õèé Ôðàíö, Èòàëèä ÷ ýìýãòýé÷¿¿ä ¿ð õºíä¿¿ëýõ ýðõýýð á¿ðíýý õàíãàãäñàí áàéäãèéã áèä ãýð á¿ëèéí èíñòèò¿öèéí æèøýýãýýð ¿çñýí áèëýý.

Øèãòãýý.

Ìîíãîëûí Òºðººñ øàøíû òàëààð

áàðèìòëàõ áîäëîãî áà

òºðèéí øàøíû àñóóäàë

Øàøíû òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî íü Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëààñ óðãàí ãàðñàí áàéõ ¸ñòîé. Ìîíãîë ñî¸ë èðãýíøëèéí õóâü çàÿà ºðíºäèéí ñî¸ë èðãýíøèëä õàíäàõ õàíäëàãààñ èõýýõýí øàëòãààëàõ íü òîäîðõîé þì. Áèäýíä ãóðâàí çàì áóé. Ýõíèéõ íü ºðíºäèéí øàøíûã õààõ ÿâäàë. Ãýâ÷ ìóõàðäìàë çàì. Õî¸ð äàõü íü áàðóóíòàé íýãäýí íèéëæ, ¸ñ çàíøèë, øàøíû ñóðòàõóóíûã íü õ¿ëýýí àâàõ áóþó íýýëòòýé çàì. ªíººäºð ¿éë ÿâö óëàì á¿ð áàðóóíæèõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áîëîâ÷, ¿íäýñíèé ºâ ñî¸ë, ò¿¿õýí óëàìæëàë ¿¿íýýñ ººð áàéõûã øààðäàæ áàéíà. ¯¿íýýñ óëáààëàí ãóðàâäàõ çàìûã ñîíãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíý áîë áàðóóíû ñî¸ëòîé ýí çýðýãöýí ñî¸ëîî õàäãàëæ ¿ëäýõ çàì þì. ªðíºäººñ àâíà, ºðíºäººñ ñóðàëöàíà, ãýâ÷ áàðóóíæèõã¿é ãýñýí ¿ã. Òºðººñ Ìîíãîëûí óëàìæëàëò øàøèíòàé õèéãýýä ò¿¿íèé áàéãóóëëàãàòàé õýðõýí õàðèëöàõ âý? ãýäýã íü ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàð÷ èðäýã àñóóäàë þì.

Ýíý òàëààð îëîí íèéòèéí äóíä ýñðýã òýñðýã ñàíàëóóä áèé. ¯¿íèé íýã èëðýë íü “”Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü” áîëîí “Ìîíãîë óëñûí òºð áà ñ¿ì õèéäèéí õàðèëöààíû òóõàé” õóóëèéã õýëýëöýí áàòàëæ áàéõ íýëýýä õ¿÷òýé òàâèãäàæ áàéñàí áóðõíû øàøíûã òºðèéí øàøèí áîëãîõ áóþó òºðººñ äàâóó ýðõ îëãîõ òóõàé àñóóäàë áîëíî. Øàøèí ø¿òëýã àëèâàà óëñ îðíû ò¿¿õ ñî¸ë, çàí çàíøèëä íýâ÷èí øèíãýæ, ò¿¿íèé ñàëøã¿é õýñýã íü áîëæ áàéäàã òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë áèä óëàìæëàëò áóðõíû øàøèíäàà èë¿¿ õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ ó÷èðòàé. Ãýâ÷ ºíººãèéí ìàíàé íºõöºëä òºðèéí øàøèíòàé áàéõ íü øàøíû àñóóäëûã óëàì á¿ð õ¿íäð¿¿ëýõ þì. 1/ Áèäíèé ñîíãîñîí çàì íýãýíò îëîí øàøèí îðæ èðýõ, çýðýãöýí áàéõ íºõöºëèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí òóë àëü íýãèéã íü îíöëîí ¿çýõ ýðõç¿éí ¿íäýñ áàéõã¿é, 2/ Ìîíãîëûí áóðõíû øàøíû òýðã¿¿í Áîãä Æàâçàíäàìáûã òîäðóóëàõ, ò¿¿íèé ýðõ ìýäýë áîëîí ñòàòóñûí àñóóäàë òàâèãäàíà.

105

Øèãòãýý.

Ìîíãîëûí Òºðººñ øàøíû òàëààð

áàðèìòëàõ áîäëîãî áà

òºðèéí øàøíû àñóóäàë

¯¿íèéã äýìæèõ, ýñ äýìæèõ íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä áóéí äýýð Áîãä áîëîí òºðèéí òýðã¿¿í, ò¿¿í÷ëýí áóñàä øàøíû òýðã¿¿í õîîðîíäûí õàðèëöààíä áàéð ñóóðü, àøèã ñîíèðõîë, ¿çëèéí ÿëãàà ãàð÷, äààìæðàõã¿é ãýõ áàòàëãààã¿é, 3/ Òºðèéí øàøíû áàéãóóëëàãóóä áóñàä øàøíû áàéãóóëëàãààñ äàâóó ýðõ ýäëýõòýé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ àñóóäëóóä íü îëîí ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýíý, 4/ Òºðèéí øàøíû õóâüä òýð øàøíû áàéãóóëëàãà íü òºðèéí çàðö áàéõ ¸ñòîé, òèéìýýñ òºð ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã òóëãàí õ¿ëýýëãýõ, áóðóó ÷ áàé ººðèéí áîäëîãî øèéäâýðèéã øàøíààð äýìæ¿¿ëýõ áîëíî, 5/ òºð ººðèéãºº õàìãààëóóëàõ, ººðòºº ¿éë÷ë¿¿ëýõèéí òóëä ñ¿ì õèéäèéã á¿õ òàëààð òýòãýõ õýðýãòýé áîëíî. Áóñàä øàøíûã áîäâîë òºðèéí ýðõ ÿìáà, õàíãàìæèéã ýäëýõ áîëíî. Èíãýñíýýð íèéãýìä íýãýí îíöãîé äàâõðàà á¿ðýëäýíý, ýíý äàâõðààíû àøèã ñîíèðõîë íü áóñàäòàéãàà çºð÷èëäºõã¿é ãýõ áàòàëãàà ¿ã¿é, 6/ Øàøíû áàéãóóëëàãààð äàìæèí óëñ òºðèéí àøèã ñîíèðõëûí ºðñºëäººí áèé áîëîõ òàëòàé. Ýíý íü õ¿í àìûí ñ¿ñýãòýé áîëîí ø¿òëýãã¿é õýñãèéí áîëîîä ººð ø¿òëýãòí¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð íºëººëíº, 7/ Øàøèí íü òºðººñ èâýýë äýìæëýã àâñíûõàà îðîíä òºðèéã ÿìàð ÷ õàëäëàãààñ õàìãààëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé.

Ýõ ñóðâàëæ: Öýäýíäàìáà Ñ, Ìîíãîë óëñ äàõü øàøíû íºõöºë áàéäàë (XX-XXI çóóíû çààã), ÓÁ 2004 îí, 134-135

Øàøíû èíñòèò¿öèéí ÷èã ¿¿ðã¿¿ä

Àìåðèêèéí ñîöèîëîãè÷, á¿òýö ÷èã ¿¿ðãèéí îíîëûí òºëººëºã÷ Ò.Äèà “Øàøíû ñîöèîëîãè” á¿òýýëäýý øàøíû èíñòèò¿öèéí íèéãìèéí ÷èã ¿¿ðãèéã òîî÷èí òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Òýäãýýð íü íýãä¿ãýýðò, çîâëîí ç¿äã¿¿ð àìñàæ, àìüäðàëûí áýðõøýýëòýé ó÷èð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã òàéâøðóóëàí äýìæèæ, òàéòãàðóóëàõ, õî¸ðäóãààðò, èä øèä áà õ¿í õî¸ðûí õîîðîíä õîëáîî òîãòîîõ, çóó÷ëàõ àðèóí ãýãýýíòíèé, ãóðàâäóãààðò, íèéãìèéí òîäîðõîé òîãòîëöîîíû ¿íýò ç¿éëñ, õýì õýìæýýã áàòàòãàí àðèóòãàõ, òýäãýýðèéã çºð÷èõººñ õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ áóþó íèéãìèéí õÿíàëòûí, äºðºâä¿ãýýðò, øàøíû ¿çýë ñàíààã íèéãìèéí áîäèò äýã æóðàìòàé æèøèæ ¿çýýä ò¿¿íä ººðèéí ¿çýë ñàíàà, íîìëîëûí ç¿ãýýñ ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ, òàâäóãààðò, øàøíû á¿ëãèéí ø¿òëýãòýé ãèø¿¿äèéí óõàìñàðò èëðýõ àäèëòãàí òýíö¿¿ëýõ ¿¿ðýã, çóðãààäóãààðò, ÿìàð íýã õóâü õ¿íèé õºãæëèéí ºñºëòºä øàøíû ç¿ãýýñ íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé ¿¿ðýã ãýãýýð¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.

106


íèéãìèéí ÷èã ¿¿ðã¿¿ä Ñýòãýã÷, ýðäýìòýä

Åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí áóþó ¿çýë ñóðòàë, ¸ñ ç¿éí ¿¿ðýã Î.Êîíò, Ê.Ìàðêñ, Ì.Âåáåð

Øàøèí áîë àëèâàà íèéãýìä, íèéãýì õàìò îëíûã íýãòãýã÷, ýâ íýãäëèéã õàíãàã÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ªºðººð õýëáýë, õàìòûí óõàìñðûí áóþó õàìòûí ø¿òëýãèéí ¿éëäëèéí õýëáýðèéí ¿ð ä¿íä íèéãìèéã íÿãòðóóëäàã.

Ý.Äþðêõàéì

Øàøèí íèéãìèéí õàðèëöàà, õ¿ì¿¿ñèéí çàí áàéäëûã õÿíàí çîõèöóóëàã÷ áîëîõ áà íèéãýì õàìò îëíû õàðèëöààíä äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ õýì õýìæýý, ä¿ðýì æóðàì, çààâàð, õîðèî öýýðèéã òîãòîîæ áàéäàã.

Î.Äèà, Ò.Ïàðñîíñ, Ç.Ôðåéä

Øàøèí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Èíãýñíýýð õ¿ì¿¿ñ òîãòâîðòîé õàðèëöààíä îðæ íèéãìèéí èíñòèò¿öèéã á¿ðä¿¿ëäýã.

Ò.Ïàðñîíñ, Ï.Áåðãåð

Øàøèí õ¿íèé ñýòãýë ñàíààã íºõºí òàéòãàðóóëàõ, òàéâøðóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý ¿¿ðýã íü èõýíõäýý õóóðìàã òàéâøðóóëàëò, ñýòãýë çàñàëò, ººðèéãºº àëáàäàí ¿íýìø¿¿ëýõ øèíæòýé, ãýõäýý òóõàéí òîõèîëäîëä çàéëøã¿é õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã.

Ê.Ìàðêñ, Ç.Ôðåéä

Õ¿í áîë èðýýä¿éä õàíäàõ, ìàðãààøäàà òýì¿¿ëýõ òýì¿¿ëýë á¿õèé àìüòàí áºãººä èíãýõäýý èòãýë íàéäâàð, àéäàñ ò¿ãø¿¿ðèéí àëü àëèíààð íü õàíääàã. Èðýýä¿é ÿìàð áàéõûã øàøèí òàéëáàðëàõûã ýðìýëçäýã.

Î.Äèà

Øàøèí ñî¸ëûí ¿çýãäýë, ò¿¿íèé ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõûíõîî õóâüä ñî¸ëûã ¿åýñ ¿åä óëàìæëàí äàìæóóëàõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.

Ï.Ñîðîêèí, Á.Ìàëèíîâñêèé

Ýõ ñóðâàëæ: Öýäýíäàìáà Ñ, Ìîíãîë óëñ äàõü øàøíû íºõöºë áàéäàë (XX-XXI çóóíû çààã), ÓÁ 2004 îí, 39

107

1. Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû õýâ ìàÿãóóä, òýäãýýðèéí ìºí ÷àíàð þó âý?

2. Íèéãìèéí õºäºëìºðèéí õóâààðèéí õºãæèë íèéãìèéí õàðèëöààíä õýðõýí íºëººëºõ âý ?

3. Îð÷èí ¿åèéí íèéãýì äýõ ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðóóä áà òýäãýýðèéí ÿëãààã çààíà óó?

4. Àæèëã¿éäëèéí ¿íäñýí õýëáýð¿¿ä õèéãýýä òýäãýýðèéí øàëòãààíûã õýëíý ¿¿?

5. Øàøíû áàéãóóëëàãóóäûí õýâ ìàÿãóóäûã àâ÷ ¿çýí, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí ÿëãààã òàéëáàðëàíà óó?

6. Èðãýíëýãæèõ¿é ãýæ þó âý? ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ þó âý?7. Øàøíû èíñòèò¿öèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ÷óõàë ¿¿ðã¿¿äèéã

òàéëáàðëàíà óó?


1. Ñìåëçåð Í (2002), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À, (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ Àäìîí3. Ê. Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ. (1982), Ò¿¿âýð çîõèîë. I áîòü, ÓÁ4. Richard T.Shaefer, Robert P.Lamm, (1995), Sociology, Chicago Press5. Îñèïîâ Ã.Â, (2002), Ñîöèîëîãèÿ: Îñíîâû îáùåé òåîðèè, Ìîñêâà,

Èçäàòåëüñòâî6. Êðàâ÷åíêî, Äîáðüåíêîâ, (2002), Ñîöèàëüíûå èíñòèòóòû èí

ïðîöåññû: Ñîöèîëîãèÿ, 3 òîì7. Ã¿íäñàìáóó Õ, (1991), Àæèëã¿éäýë, àñóóäàë, øèéäýë8. Öýäýíäàìáà Ñ, (2004), Ìîíãîë óëñ äàõü øàøíû íºõöºë áàéäàë

(XX-XXI çóóíû çààã)9. Jurgen Gerhards. (2005), Unter Mitarbeit von Michael Hoelscher.

Kulturelle Unterschiede in der Europaeischen Union. 2., durchgesehene Auflage, VS Verlag fuer Sozialwissenschaften


1. Ñìåëçåð Í (2002), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ Àäìîí3. Öýäýíäàìáà Ñ, (2004), Ìîíãîë óëñ äàõü øàøíû íºõöºë áàéäàë, ÓÁ

(XX-XXI çóóíû çààã)


108


Ñýäýâ - 4: íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä: çàñàãëàë áà óëñ òºðèéí èíñòèò¿ö (ëåêö-4 öàã)

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Çàñàãëàë áîëîí óëñ òºðèéí èíñòèò¿öèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í, íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð ñóóðü ìýäëýã îëãîõ, íèéãýì äýõ çàñàãëàëûí ¿éë àæèëëàãààã ñîöèîëîãèéí õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ àðãàç¿éã ýçýìøèõýä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Çàñàãëàë � Òºðèéí èñíòèòóö, � Òºðèéí õýëáýð¿¿ä � Óëñ òºðèéí íàì � Óëñ òºð íàì � Óëñ òºðèéí ñîöèàëü ¿íäýñ � Ñîíãóóëü � Óëñ òºðèéí îðîëöîî

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Çàñàãëàë óëñ òºðèéí ¿íäýñ õèéãýýä ñîöèàëü ¿çýãäýë áîëîõ íü � Òºð íèéãìèéí èíñòèò¿ö áîëîõ íü � Òºðèéí èíñòèò¿öèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã � Óëñ òºðèéí íàìûí ñîöèàëü áààç ñóóðü � Ñîíãóóëèéí îðîëöîî áà àáñåíòåéçì

Ýðõ ìýäýë óëñ òºðèéí çàñàãëàëûí ¿íäýñ áîëîõ íü

ýðõ ìýäýë (power) áîë óëñ òºðèéí çàñàãàëûí ¿íäýñ õýìýýí õýëæ áîëîõ þì. Ñîöèîëîãèéí ñîíãîäîã òºëººëºã÷ Âåáåð ýðõ ìýäýë áîë “òóõàéëñàí íèéãìèéí íºõöºë áàéäàëä õýí íýãýí òîãëîã÷ æèíõýíý ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ” ãýñýí áîë á¿òýö ¿¿ðãèéí îíîëûí ýöýã Ò.Ïàðñîíñ “äýâø¿¿ëñýí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä íººöèéã äàé÷ëàõ íèéãìèéí ÷àäâàð” õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Ñîöèîëîãè÷ Ñìåëçåð “ýðõ ìýäëèéí òóõàé òîäîðõîéëîëò íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òîäîðõîé áèø ¿ëäýæ áàéäàã. Ýíý íü õýí íýãýíòýé õàðèëöàõàä õ¿÷ õýðýãëýõ óòãûã èëýðõèéëæ áîëíî; òýð÷ëýí íýã õ¿íèé áîëîí á¿ëãèéí áóñäûã íî¸ðõîõ áàéäëûã õýëæ áîëíî; áèä ýðõ ìýäëèéã ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã ¿¿ðýã áîëãîí õ¿ëýýëãýõ ÷àäâàð áîëîõûíõ íü õóâüä, íèéãìèéí íººöèéã äàé÷ëàõ øèä áîëîõûíõ íü õóâüä ÷ íýãýí çýðýã àâ÷ ¿çýæ áîëíî” õýìýýí ò¿¿íä àãóóëàãääàã óòãà ñàíààíóóäûã òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýðõ ìýäýë íü çºâõºí óëñ òºðèéí ãýëòã¿é íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä òàðõñàí áàéäàã ¿çýãäýë þì. Õàðèëöàí ¿éëäýëä îðæ áóé íýã òàë íü øèéäâýð ãàðãàí íºãºº òàëààð õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäàìæ áºãººä ýíý òîäîðõîéëîëòûã äàâûí ºìíº óëñ òºðèéí õàðèëöààíû õóâüä àâ÷ ¿çýõ áîëîìæòîé. Ìýäýýæ õýðýã ýíä àëü íýã íü (äàâûí ºìíº óëñ òºðèéí õóâüä) íºãººãºº çàñàãëàõ ó÷èðòàé. Çàñàãëàã÷ õ¿÷ áîëîõ ýðõ ìýäýëòýé õîëáîîòîé õ¿÷ (force) õýìýýõ îéëãîëò

109

ëîãèê áàéäëààð óðãàí ãàð÷ èðäýã. Ñîöèîëîãè÷ Ñìåëçåðèéí òýìäýãëýñíýýð õ¿÷ áîë çàñàãëàë îðøèí áàéõ íýã ¿íäýñ áîëîâ÷ çàñàãëàëààñ ÿâöóó óòãàòàé ç¿éë áîëîõ áà ó÷èð íü çàñàëàë áîëãîí õ¿÷ õýðýãëýõ àëáàã¿é àæýý. Òýãýõýýð õ¿÷ õýðýãëýõã¿é çàñàãëàã÷ ýðõ ìýäýë îðøèí áàéõ áîëîëöîîòîé áºãººä ò¿¿íèé öààø íü áè÷ñýí÷ëýí õàðèí ýíäýýñ ÿàãààä òîäîðõîé òîõèîëäîëä õ¿÷ õýðýãëýäýã, ÿàãààä õ¿÷ õýðýãëýäýãã¿é âý? ßàãààä çàñàãëàã÷ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü óäèðäëàãûí íàðèéí òºâºãòýé õýëáýðýýñ õàìààðäàã, ÿàãààä æèðèéí õ¿÷ õýðýãëýõýýñ õàìààðäàãã¿é âý? ãýñýí àñóóëòóóä óðãàí ãàðàõ áºëãºº. Ñîöèîëîãè÷ Øèôð àëèâàà óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí äîòîîäîä ýðõ ìýäëèéí ãóðâàí ýõ ¿¿ñâýð áàéäàã ãýýä õ¿÷ (force), íºëºº (influence), íî¸ðõîë (authority-áàñ ýðõ ìýäýë ãýæ îð÷óóëàãääàã) çýðãèéã äóðäñàí þì. Õàðèí ýíäýýñ ýðõ ìýäýë îðøèí áàéõûí òóëä õ¿÷, íºëººëºë, íî¸ðõîë çýðýã ç¿éë çàñàãëàã÷ ýòãýýäýä õýðýãöýýòýé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Õ¿÷ ãýäýã íü çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä íýã òàëûí õ¿ñýë çîðèãèéí òºëºº áóñäàä àëáàäëàãûã õýðýãëýõ ÿâäàë áîë õàðèí íºëººëºë íü ÿòãàëãûí ¿éë ÿâöààð äàìæóóëæ çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéäëûã îéëãîäîã. Õàðèí íî¸ðõîë áîë ýíý õî¸ðûã áîäâîë èë¿¿ òîãòâîðòîé, íàéäâàðòàé çàñàãëàõ ¿íäýñ áºãººä èíñòèò¿ö÷èëýãäñýí õèéãýýä çàñàãëàã÷ òàë íü áóñàä õ¿ì¿¿ñýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, òèéì çàñàãëàëûã õýëýõ àæýý. (Øèôð, 1995, 426) Íî¸ðõîë áóþó ýðõ ìýäëèéí õýâ ìàÿãóóäûí òàëààð äàðààãèéí ñýäýâò àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

Á¿ä¿¿â÷: Çàñàãëàë áà ò¿¿íèé ãóðâàí ýõ ¿¿ñâýð (Øèôð)

Çàñàãëàë (ýðõ ìýäýë)

Íºëºº

Õ¿÷ Íî¸ðõîë

Òºð íèéãìèéí èíñòèò¿ö áîëîõ íü

Òºð áîë îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí óëñ òºðèéí õ¿ðýýíèé õàìãèéí ºðãºí òàðõàöòàé, óëñ òºðèéí áóñàä èíñòèò¿öèéã áîäâîë ºìíº äóðäñàí á¿õýë íèéãìèéã çàñàãëàõ ãóðâàí ýõ áóëàã áîëñîí õ¿÷, íºëºº, íî¸ðõëûí àëü àëèíûã ººðòºº àãóóëñàí èíñòèò¿ö áîë òºð þì. Ýíý á¿ëãèéí ýõýíä ñîöèîëîãèéí ýöýã Î.Êîíò íèéãìèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàã÷ ãóðâàí ãîë èíñòèò¿öèéí íýã íü òºð õýìýýí òîäîðõîéëñíûã ºã¿¿ëñýí áèëýý. Áðèòàíèé ñîöèîëîãè÷ Ãèääåíñ òºð íü óëñ òºðèéí àïïàðàò, ãàçàð íóòàã, õóóëü áà õ¿÷ õýðýãëýõ ãýñýí ¿íäñýí øèíæ ÷àíàðóóäòàé áîëîõûã çààæýý. ªºðººð õýëáýë òºð íü çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä ãýýä ººðèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûã á¿ðä¿¿ëýõ áà ãàçàð íóòãèéí òîäîðõîé õèë õÿçãààðûí äîòîð õýì õýìæýý òîãòîîí ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ (ìºðä¿¿ëýõ) ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëäàã áèëýý. Òºð íü ãýð á¿ë, øàøèí çýðýãòýé õàðüöóóëàõàä õîæóó áîëîâ÷ ìýäýýæ ò¿¿õèéí óäààí õóãàöààíû òóðøèä îðøèæ áàéñàí

110


¿íäñýí èíñòèò¿ö áºãººä ñóäëàà÷äûí äóíä òºðèéí ò¿¿õýí õóâüñëààñ õàìààð÷ óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí ¿åèéí òºð ãýñýí îéëãîëòóóäûã áèé áîëãîñîí áàéíà. Îð÷èí ¿åèéí òºð íü ¿íäýñíèé òºð (nation state) áºãººä õýä, õýäýí îíöëîã øèíæòýé þì.

Õ¿ñíýãò. Òºðèéí ò¿¿õýí õýâ ìàÿãóóä, òýäãýýðèéí ÿëãàà

óëàìæëàëò òºð Îð÷èí ¿åèéí áóþó ¿íäýñíèé òºð (nation state)

Óëàìæëàëò òºðèéí ¿åä óäèðääàã ãàçàð íóòàã íü ÿìàãò òîäîðõîé áàéäàãã¿é. Òºâ çàñàã íü òýäãýýðèéã èõýýõýí ñóë õÿíàäàã áàéâ.

Çàñãèéí ãàçàð íü íàðèéí òîäîðõîé õèë õÿçãààð á¿õèé íóòàã äýâñãýðèéã óäèðäàæ, ò¿¿íèéõýý õ¿ðýýíä äýýä çàñàãëàë íü áîëæ áàéäàã áóþó á¿ðýí ýðõò (òóñãààð òîãòíîë) øèíæòýé áàéäàã.

Õààä áîëîí ýçýí õààí óäèðääàã óëàìæëàëò òºðä õ¿í àìûí äèéëýíõ õýñýã íü ººðñäèéã íü õýí óäèðäàæ áàéãààã ìýääýãã¿é áóþó ìýäýõèéã õè÷ýýäýãã¿é. Íî¸ðõîõ àíãè áóþó áàÿí õ¿ì¿¿ñèéí á¿ëýã ë õýí íýã õ¿íèé óäèðäàæ áóé íèéãýìä õàìààòàé ãýäãýý ìýäýðäýã áàéâ.

Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí çààã õÿçãààðûí äîòîð àìüäàð÷ áàéãàà îëîíõ õ¿í íèéòëýã, ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé èðãýä áîëæ, ¿íäýñòýíä õàìààð÷ áàéãààãàà ìýäýðäýã. Áàðàã õ¿í áîëãîí ººðèéãºº àëü íýã ¿íäýñòýí, ¿íäýñòíèé óëñ òºðèéí áàéãóóëàìæèéí òºëººëºã÷ ìýòýýð ¿çäýã.

Óëàìæëàëò òºðèéí ¿åä ¿íäýñíèé ¿çýë æèíõýíý óòãààðàà òóõàéí óëñûí õ¿í àìûí íèéòëýãèéã çàíãèäñàí íýãäìýë îéëãîëò, ìýäðýìæ, áàõàðõàë çýðãèéã á¿ðä¿¿ëæ ºã÷ áàéãààã¿é.

¯íäýñíèé ¿çëèéí ºñºëòòýé õîëáîãäîæ áàéäàã. ̄ íäýñíèé ¿çýë íü õ¿ì¿¿ñò ººðñºä íü àëü íýã ¿íäýñòíèé íèéòëýãò õàìààòàé ãýñýí ìýäðýìæèéã íºõöºëä¿¿ëæ ºãäºã áýëýãäýë, èòãýë ¿íýìøëèéí íèéëáýð õýìýýí õýëæ áîëíî. ¯íäýñíèé ¿çýë íü òîäîðõîé áèå äààñàí íèéòëýãòýé, ýâ íýãäýëòýéí ìýäðýõ¿éãýý èëýðõèéëýõ àðãà áîëæ èðñýí.

Ýõ ñóðâàëæ: Ãèääåíñ, Ñîöèîëîãè, ÓÁ 2006 îí, 248

Óëñ òºðèéí íàì áà ñîöèàëü àíãè, äàâõàðãóóä

Óëñ òºðèéí íàì áîë óëñ òºðèéí íºëººíèé ãîë ýõ ñóðâàëæèéí íýã ìºí. Àëèâàà íàì íü èðãýí áîëîí çàñãèéí ãàçðûã õîëáîã÷ áîëæ ¿éë÷èëäýã. Óëñ òºðèéí íàì çàñãèéí ãàçàð áîëîí ò¿¿íèé áîäëîãûí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ò¿¿íèéãýý õÿëáàðøóóëñàí áàéäëààð èðãäýäýä õ¿ðãýõ, óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëä íýð äýâø¿¿ëýõ, ñîíãóóëèéí êàìïàíèä òýäãýýðèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. Íàìûí áàéãóóëëàãûã èõýíõäýý áàéãóóëëàãà áóþó ýñâýë ç¿ãýýð ë àïïàðàò ãýæ íýðëýõ áà ¿¿íä íàìûí àëáàí ¸ñíû óäèðäëàãóóä, ýñâýë çàðèì íºëºº á¿õèé áèå õ¿í, óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé íàìûí îëîí òîîíû óäèðäàõ àæèëòíóóä áà íàìûí ò¿øìýä¿¿ä áàãòàõ íü íèéòëýã ç¿éë þì. Óëñ òºðèéí íàì ãýäãèéã ñîíãóóëèàð äàìæèí çàñãèéí ãàçàðò òàâèõ õóóëü ¸ñíû õÿíàëòûã îëæ

111

àâàõààð ýðìýëçýæ áóé áàéãóóëëàãà ãýæ òîäîðõîéëîõ ÿâäàë óëñ òºð ñóäëàà÷ áîëîí ñîöèîëîãè÷äûí äóíä ýëáýã òààðàëäàíà. Õàðèí çàñãèéí ýðõ àâàõààð ýðìýëçýæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿¿íèéãýý õóóëü ̧ ñíû õýðýãñëýýð õàíãàõ áîëîìæã¿é áàéãóóëëàãóóä áàéõ áà òýäãýýðèéã óëñ òºðèéí ñåêò áóþó á¿ëýãëýë¿¿ä ãýâýë çîõèëòîé. Íàìûí îðøèí òîãòíîõ ãîë ¿íäñ¿¿äýýñ þóíû ºìíº òîäîðõîé ¿çýë áàðèìòëàëûã õýëæ áîëíî. Áàðóóí åâðîïûí èõýíõ îðîíä óëñ òºðèéí ¿íäñýí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýã÷ ãýæ ñîöèàëèñò, êîììóíèñò, êîíñåðâàòèâ áîëîí ëèáåðàë íàìóóäûã òîìîîõîí íàìóóäàä òîîöäîã. Ñîöèîëîãè÷äûí àíõààðëûã òàòäàã íýã ç¿éë áîë íàìóóäûí õ¿ðýýíä ñàíàë õóðààëòûí ä¿í áà ñîöèàëü àíãèóäûí õóâààãäëûí õîîðîíä òîä èëýðñýí ç¿éë áèé. Ëèáåðàë áîëîí ç¿¿íèé ÷èãëýëèéí íàìóóä íü äîîä àíãèéíõíû èõýíõèéí ñàíàëûã àâàõûã ýðìýëçäýã áîë õàðèí êîíñåðâàòèâ áîëîí áàðóóíû ÷èãëýëèéí íàìóóä íü ñîíãîã÷äîî ÷èíýýëýã õýñãýýñ õàéäàã. Åðºíõèéäºº íàìûã ç¿¿íèé áîëîí áàðóóíû ãýõ íü õàìãèéí åðºíõèé àíãèëëóóä áºãººä ýíý íü àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàë, òýð äóíäàà ôðàíöûí õóâüñãàëààñ õîéø áàðóóíû îðíóóäàä áèé áîëñîí íèéãýì óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé õóâààãäëààñ ¿¿äýëòýé áºãººä ëèáåðàëèçì íü Øîòëàíäûí ôèëîñîôè÷ À.Ñìèòèéí áàéæ áîëîõ õàìãèéí áàãà îðîëöîîò òºð á¿õèé ÷ºëººò çàõ çýýëèéí òîãòîëöîî ¿íäýñòýí ÷èíýýëýã áàéäàëä õ¿ðýõ ãîë àðãà çàì áîëîõ òàëààð, õàðèí ñîöèàëèçì íü ãåðìàíèé ôèëîñîôè÷ Ê.Ìàðêñûí êàïèòàëèçìûí ìºí ÷àíàð íü öººíõèéí ãàðò áàÿëãèéã õóðèìòëóóëæ, îëîíõ àæèë÷èä õ¿íèéñ÷, ìºëæèãäºí óëìààð ¿ã¿éðëèéí ýãíýý ð¿¿ îðîõ áà íèéãìèéí áàÿëãèéí òýíöâýðã¿é õóâààðü íü ¿ë ýâëýðýõ çºð÷ëèéã áóé áîëãîõ òóë íèéãýìä ðàäèêàë ººð÷ëºëò õèéæ êàïèòàëèçìûã õàëàõ áîëíî ãýñýí ñóðãààëààñ ¿¿äýëòýé áèëýý. Íàìóóä ç¿¿íèé, áàðóóíû ãýõ ýíý àíãèëàë íü àðäàà íèéãìèéí àíãèéí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëäýã áà ç¿¿íèéõýí íü åðºíõèéäºº àæèë÷èí àíãè, äóíäààñ äîîãóóð áîëîí äîîä äàâõàðãûíõàí, ÿäóóñûí ãýõ ìýò ñîöèàëü ºðãºí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûã àãóóëàõ òóë ýäãýýð íàìóóäûí õºòºëáºð íü íèéãìèéí áàÿëãèéã äàõèí õóâààðèëàõ, íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã ¿íý òºëáºðã¿é õ¿ðãýõ, ýä áàÿëãèéí ýëäýâ àâèðààñ õ¿ì¿¿ñèéã õàìãààëàõ, á¿ëã¿¿äèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí àñóóäëûã ñàéæðóóëàõ ãýõ ìýòýýð òîäîðõîéëîãääîã. Õàðèí áàðóóíû ÷èãëýë íü ÷èíýýëýã õýñýã, çàõ çýýëèéí øèäèéã àìñàã÷èä, àæ àõóéòíóóä, áèçíåñèéíõýí, ºì÷òºí¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûã àãóóëàõ òàëòàé. Åâðîïîîñ Àìåðèêèéí íàìûí ñèñòåìèéí ÿëãàðàõ îíöëîã íü òýíä ç¿¿íèé ÷èãëýëèéí òîìîîõîí ãýõ íàì ºñ÷ áîéæèæ èðýýã¿éä îðøèíî. Ýíä Á¿ãä íàéðàìäàõ íàì áîëîí Àðä÷èëñàí íàìóóä íü íèéãìèéí ñîöèàëü àñóóäëûã øèéäâýðëýõ òàëààðàà ÿëãààòàé. Ýõíèéõ íü íèéãìèéí èë¿¿ ÷èíýýëýã õýñýãò òóëãóóðëàæ, õàðèí óäààõ íü ÿäóó äàâõðààã òàòäàã. Ãýâ÷ 1993 îíä Àìåðèêò õèéñýí ¿íäýñíèé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä äýýðõ õî¸ð íàìûã äýìæèã÷èä õ¿í àìûí äóíä õàðüöàíãóé òýíöâýðòýé õóâààðèëàãääàã áîëîëòîé.

112


Õ¿ñíýãò. ÀÍÓ äàõü Óëñ òºðèéí íàìóóäûã ÷óõàë÷ëàõ áàéäàë, 1993 îí

íàìóóäòàé àäèëñàõóé Õ¿í àìûí õóâü

àðä÷èëñàí íàìûí õ¿÷òýé äýìæèã÷ 15

Õ¿÷òýé áèø ÷, àðä÷èëñàí íàìûí äýìæèã÷ 20

àëü ÷ íàìûã äýìæèã÷ áèø ÷, àðä÷èëñàí íàìä îéð 12

áèå äààñàí 13

àëü ÷ íàìûã äýìæèã÷ áèø ÷, á¿ãä íàéðàìäàõ÷óóäàä îéð

10

Õ¿÷òýé áèø ÷, á¿ãä íàéðàìäàõ÷óóäûí äýìæèã÷ 19

á¿ãä íàéðàìäàõ÷óóäûí õ¿÷òýé äýìæèã÷ 11

(Ýõ ñóðâàëæ: Øèôð. Ñîöèîëîãè, 278)

Õàðèí åâðîïò, áàðóóíû ãýãäýõ åâðîïûí õºãæèëòýé îðíóóäàä ÷ ç¿¿íèé íàìóóä õ¿÷ íºëººòýé áèëýý. ¯çýë ñóðòëûí èéì áàðèìæààíààñ ãàäíà áàðóóí åâðîïûí îðíóóäàä íàìûí áàéãóóëëàãûí îëîí õýâ ìàÿãóóä áàéäàã, òóõàéëáààñ ¿íäýñíèé áîëîí õýëíèé îíöãîé á¿ëãèéã òºëººëñºí íàìóóä (òóõàéëáàë Èõ Áðèòàíè äàõü Øîòëàíäûí ¿íäýñíèé íàì, Ôèíëÿíä äàõü Øâåäèéí àðäûí íàì), ò¿¿í÷ëýí õºäººãèéí õ¿í àìûí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëñýí õºäººãèéí íàìóóä (Øâåä äýõ òºâèéí íàì, Øâåéöàð äàõ Øâåéöàðûí Àðäûí íàì), ìºí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû àñóóäëûã áàðèìæààëñàí íàìóóä (Ãåðìàíû Íîãîîí íàì) áàéäàã.

Ñîíãóóëèéí ñèñòåì áà ñîíãóóëèéí îðîëöîî

Óëñ òºðèéí íàìóóä íü ñîíãóóëèéí æóðìààð çàñãèéí ýðõèéã àâàõûí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîë óëñ îðíóóä ñîíãóóëèéí õàðèëöàí àäèëã¿é òîãòîëöîîòîé áàéõ íü áèé. Çàðèì îðîíä ïðîïîðöèîíàëü áóþó àâñàí ñàíàëûí õóâü õàðãàëçàí òºëººëºõ çàð÷ìààð ýðõ áàðèõ õóðëàà áàéãóóëäàã áàéõàä çàðèì íü “ÿëàã÷ á¿õíèéã àâíà” ãýõ áóþó èë¿¿ ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷ àðä ò¿ìíèéã òºëººëºõ çàð÷ìààð ÿâäàã áàéíà. Ìºí õîëèìîã ñèñòåìèéí îðíóóä ÷ áóé. Æèøýý íü Ãåðìàíä Áóíäåñòàãèéí ñóóäëûí òàâü òàâèí õóâèéã äýýðõ õî¸ð ñèñòåìýýð á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Óëñ îðíóóäûí òºðèéí äýýä ýðõ ìýäýëòíèéã ñîíãîõ íü çàñàãëàëûí õýëáýðýýñ õàìààðíà. Çàðèì îðîíä ñîíãóóëèàð îëîíõ áîëñîí áîëîí ýñâýë îëîíõéí ýâñýëä îðñîí íàìûí ìàíëàéëàã÷ óëñ òºð÷ óëñ îðíû äýýä àëáàí òóøààëûã ýçëýí øóóä åðºíõèé ñàéä áîëäîã áîë çàðèì íü (æèøýý íü Àìåðèêò) òºëººëëèéí ãîë áàéãóóëëàãà äàõü íàìûí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íãýýñ ¿ë õàìààðàí ñîíãîäîã áàéíà. ªíºº öàãò èðãýäèéí óëñ òºðèéí îðîëöîîíû õàìãèéí àíõäàã÷, áàñ íèéòëýã õýëáýð íü ñîíãóóëüä ñàíàë ºãºëò áèëýý. Ñîíãóóëèéí îðîëöîîíû ò¿âøèí áà àãóóëãàä þó íºëººëäºã âý? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõ íýãäñýí çàãâàð áàéõã¿é áîëîâ÷ (ñî¸ë, óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, ñîöèàëü á¿òýö ãýýä îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýð íºõöºëäºíº) åðºíõèéäºº òîéìëîí ãàðãàõ áîëîëöîîòîé. Þóíû ºìíº ñîíãóóëèéí îðîëöîî áîëîí ñîíãîã÷äûí íèéãìèéí áîëîí õ¿í àìç¿éí

113

øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðàõ õàìààðëûã ñîöèîëîãè÷èä àíõààðàí ñóäàëäàã þì. ªºðººð õýëáýë òýäíèé óëñ òºðèéí ñîíãóóëüä ñàíàë ºãºëòºä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, íàñ, õ¿éñ, ìýðãýæèë, àæèë ýðõëýëòèéí áàéäàë, íóòàãøèëò, óãñààòíû õàìààðàë ãýýä õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí õàìààðëûã òîäîðõîéëîõûã îðîëääîã. Òóõàéëáàë ñîíãóóëèéí îðîëöîî íü ñîíãîã÷äûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, áîëîâñðîëûí ò¿âøèíòýé íýëýýä õýìæýýãýýð õîëáîîòîé áàéäàã. Õ¿íèé íèéãìèéí áàéäàë õýäèé äýýã¿¿ð áàéíà, ò¿¿íèé óëñ òºðèéí àìüäðàëä îðîëöîõ áýëòãýë òºäèé äýýã¿¿ð áàéõ àæ. Ò¿¿í÷ëýí ñîíãóóëèéí ñàíàë õóðààëòàä àõèìàã íàñíû õ¿ì¿¿ñ çàëóó÷óóäûã áîäâîë èë¿¿ áýëòãýëòýé îðîëöîõ íü õààíà ÷ áàéäàã áà ýíý õàíäëàãà íü áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýñ ¿ë õàìààðàí õàäãàëàãääàã. Ò¿¿í÷ëýí ñîíãóóëèéí îðîëöîî íü õ¿éñèéí áàéäëààñ õàìààðàõ íü ñî¸ëûí îíöëîãîîð íºõöºëäºí çàðèì îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ õàðüöàíãóé áàãà áàéõ áîëîâ÷ çàðèì îðíóóäàä òýäíèé îðîëöîî ºíäºð áàéëàà ãýýä óëñ òºðèéí äýýä àëáàíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë ºíäºð áàéõ ÿâäëûã äàãóóëäàãã¿é áàéíà. (Ñìåëçåð, 2001, 508) Ñîíãóóëèéí îðîëöîî íü ìºí íóòàãøèëààñ õàìààðàõ íü áèé. Óëñ îðíóóäàä õºäººãèéí ñîíãîã÷äûí îðîëöîî, òîìîîõîí õîòóóäûí ñîíãîã÷äûã áîäâîë õàðüöàíãóé äýýã¿¿ð áàéõ íü àæèãëàãääàã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿íäýñòýí, óãñààòíû á¿òýö, àðüñíû ºíãº ñîíãîã÷äûí îðîëöîîíä ÿëãààòàé ä¿ð çóðãèéã áèé áîëãîõ òàëòàé. Àìåðèê íü ñîíãîã÷äûí îðîëöîî òóí áàãàòàé îðíóóäûí íýã áîëîâ÷ òýíäõèéí áàãà îðîëöîîíû ò¿âøèí íü äîòðîî ¿íäýñòíèé áîëîí àðüñ ºíãºíèé ÿëãààòàé ò¿âøèíã áèé áîëãîäîã. ¯¿íèéã õî¸ð óäààãèéí åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèéí ä¿íãýýñ õàðæ áîëîõ þì.

Õ¿ñíýãò. Óëñ òºðèéí ñîíãóóëèéí îðîëöîîíû õóâü: àðüñíû ºíãººð

Á¿ëã¿¿ä Íèêñîí áîëîí Ìàê Ãîâåðí Êëèíòîí, Áóø áîëîí Ïåðîò

Á¿ðòãýãäñýí õóâü

Ñàíàë ºãñºí õóâü

Á¿ðòãýãäñýí õóâü

Ñàíàë ºãñºí õóâü

Íèéò õ¿í àìûí 72.3 63.0 68.2 61.3

Öàãààí 73.4 64.5 70.1 63.6

Õàð 65.5 52.1 63.9 54.0

Èñïàíè 44.4 37.4 35.0 28.9

Ýõ ñóðâàëæ: (Øèôð, 1995, 432)

Ñîíãóóëüä ñàíàë ºãºõººñ äàéæèõ ÿâäàë áàéõ áà ¿¿íèéã àáñåíòýéçì ãýæ íýðëýäýã. Ñîíãóóëèéí îðîëöîî åð íü äýýã¿¿ð þì óó, ýñâýë äîîãóóð áàéõ ÿâäàë íü õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éëýýð íºõöºëääºã òàëààð ñóäëàà÷èä òýìäýãëýñýí áàéíà. Òóõàéëáàë ýíý íü ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíîîñ õàìààðäàã ãýõ íü áèé. Äîîðõ õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä ñîíãóóëèéí îðîëöîî Àìåðèêò èéì áàéãàà íü ýíý îðîí àðä÷èëàëä òèéì èõ à÷ õîëáîãäîë ºãäºã þì óó ãýìýýð ñýòãýãäýë òºðäºã áàéíà. Õàðèí îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäëûã ñóäëàõ òîìîîõîí òºâ¿¿äèéí ñóäàëãààãààð ñîíãóóëüä îðîëöîõûã õ¿ñäýãã¿é Àìåðèê÷óóä òèéì ÷ èõ ºíäºð õóâüòàé áàéäàãã¿é àæýý. Ýíý íü ñóäëàà÷äûã ñîíãóóëèéí ñèñòåìòýé

114


õîëáîí ¿çýõýä õ¿ðãýñýí áàéíà. Çààâàë ñàíàë ºãäºã îðíóóäàä ñîíãóóëüä îðîëöîãñäûí òîî, õýìæýý ñîíãóóëüä îðîëöîõ ýñýõ íü ÷ºëººòýé áàéäàã îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ áàéãààã àíçààð÷ýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ñîíãîã÷äûí á¿ðòãýëèéã çàñãèéí ãàçðûí õÿíàëòûí äîîð àâòîìàòààð õèéäýã îðíóóäàä ñîíãóóëüä îðîëöîã÷äûí òîî èðãýí á¿ð áèå äààí á¿ðòã¿¿ëäýã îðíóóäûíõààñ ºíäºð áàéãààã Ãëàññ áîëîí áóñàä ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý. Ìºí àáñåíòýéçìèéí õýìæýý õýð èõ áàéõ íü óëñ îðíóóäûí õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíãýýñ õàìààðäàã áàéæ áîëîõ áà ÷èíýýëýãä¿¿ äóíä àíãèéíõàí çîíõèëñîí íèéãýìä ñîíãóóëèéí îðîëöîî áàãàñàõ ìàãàäëàë áàéæ áîëîõ þì. Ãýõäýý ¿¿íèéã íèéãìèéí á¿òýö, äàâõðààæèë ðîìáî õýëáýðòýé ¿åä õ¿í àìûí çîíõèéí àìüäðàë òîãòâîðæñîí, óëñ òºðººñ õàðüöàíãóé ¿ë õàìààðñàí áàéõ òàëààðõ îíîëûí òºñººëºë ãýæ ¿çýõ íü ÷ áàñ áóé.

Õ¿ñíýãò. ßíç á¿ðèéí îðíû òºðèéí çàñàãëàëûí ñîíãóóëü äàõü ñîíãîã÷äûí îðîëöîî

Óñûí íýð Ñîíãóóëèéí ýðõ á¿õèé íàñíû õ¿í àìûí äóíä ñîíãîã÷äûí ýçëýõ õóâü õýìæýý

ÈòàëèÀâñòðèÁåëãèØâåäÏîðòóãàëÃðåêÍèäåðëàíä ÀâñòðàëèÄàíèÍîðâåãèÃåðìàíÔðàíöÈõ ÁðèòàíèßïîíÈñïàíèÊàíàäÔèíëÿíä ÈðëàíäÀÍÓØâåéöàðü

94.089.388.786.885.984.984.783.182.181.881.178.076.074.473.067.463.062.052.639.4

Ýõ ñóðâàëæ: Ñìåëçåð í. Ñîöèîëîãè, 2001. 209

115

1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí3. Îñèïîâ Ã.Â, (2002), Ñîöèîëîãèÿ: Îñíîâû îáùåé òåîðèè, Ìîñêâà,

Èçäàòåëüñòâî4. Êðàâ÷åíêî, Äîáðüåíêîâ, (2002), Ñîöèàëüíûå èíñòèòóòû è ïðîöåññû:

Ñîöèîëîãèÿ, 3 òîì, Ì5. Richard T.Shaefer, Robert P.Lamm (1995), Sociology, NY, Mc Graw

Hill




1. Çàñàãëàëûã ñîöèàëü ¿çýãäýë áîëîõ õóâüä íü òàéëáàðëàíà óó?2. Çàñàãëàë óëñ òºðèéí àìüäðàëûí ¿íäýñ áîëîõûí ó÷èð øàëòãààíûã

õýðõýí ¿íäýñëýõ âý?3. Óëñ òºðèéí çàñàãëàëûí îíöëîã øèíæ þóíä áàéíà âý?4. Òºðèéí èíñòèò¿öèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, îíöëîã þó âý?5. Óëñ òºðèéí íàì áîëîí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîã ñóäëàõ ñîöèîëîãèéí

õàíäëàãûí îíöëîã õýðõýí èëðýõ âý?


116


Ñýäýâ - 5: íèéãìèéí èíñòèò¿ö¿¿ä: çàñàãëàë, ýðõ ìýäëèéí (authority) õýâ ìàÿãóóä Ì.Âåáåðèéí ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàí õýëýëöýõ (ñåì-2 öàã)

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãýì äýõ çàñàãëàëûí íýã ¿íäýñ áîëñîí íî¸ðõëûí (ýðõ ìýäëèéí) ìºí ÷àíàð, ò¿¿íèé ¿íäñýí õýâ ìàÿãóóäûã Ì.Âåáåðèéí ñîöèîëîãèéí èäåàëü õýâ øèíæèéí õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ àðãàç¿éã ýçýìø¿¿ëýõýä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Íî¸ðõîë � Íî¸ðõëûí õýâ ìàÿã � Õóóëü ¸ñíû íî¸ðõîë � Óëàìæëàëò íî¸ðõîë � Õàðèçìàòèê íî¸ðõîë

Ñýäâèéí àãóóëãà � Íèéãìèéí íî¸ðõîë ãýæ þó âý? Ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ øèíæ ÷àíàðóóä: Íî¸ðõëûí ìºí ÷àíàð, íî¸ðõîë õýðýãæèõ ñîöèàëü ¿íäýñëýë

� Íî¸õðëûí õýâ ìàÿã òóñ á¿ðèéí èëðýõ õýëáýð, íî¸ðõëûí ñîöèàëü àìüäðàëä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

� Íî¸ðõëûí õýâ ìàÿãóóä õîîðîíäûí ÿëãàà

Íî¸ðõîë (ýðõ ìýäýë)1 áà ò¿¿íèé õýâ ìàÿãóóä

Âåáåðèéí 1922 îíä õýâëýãäñýí “Ýäèéí çàñàã áà íèéãýì” ýìõòãýëä íî¸ðõëûí (ýðõ ìýäëèéí) ãóðâàí õýëáýð áàéãààã òîî÷èí òîäîðõîéëæýý. Òýðýýð íî¸ðõëûí õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ãóðâàí õýëáýð íèéãýìä îðøèí áàéãààã çààãààä òýäãýýð òóñ á¿ðèéí õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ òàë, øèíæ ÷àíàðûã 1/ Ðàöèîíàëü øèíæ¿¿ä: Ýíý òîõèîëäîëä õóóëèàð òîãòîîñîí äýã ¸ñíû ýðõç¿éä õèéãýýä íî¸ðõëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ øèéäâýð ãàðãàõ ýðõýä òóëãóóðëàõ áîëíî (õóóëü ¸ñíû íî¸ðõîë), 2/ Óëàìæëàëûí øèíæ¿¿ä: Ýíý ¿åä àëü íýã óëàìæëàëûí àðèóí íàíäèí ç¿éë áîëîõ òàëààðõ ºäºð òóòìûí èòãýë ¿íýìøèëä òóëãóóðëàíà (óëàìæëàëò íî¸ðõîë), 3/ Õàðèçìëàã øèíæ¿¿ä: Õàðèí ýíä õýí íýã áèå õ¿íèé àðèóí äýýä þìóó ýñâýë áààòàðëàã õ¿÷èíä, ýñâýë ¿ëãýð æèøýý áàéäëûí òàëààð øèìòýí áèøðýõ áàéäàëä òóëãóóðëàíà (õàðèçìëàã íî¸ðõîë) ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà. (Max Weber, 1922,218) Ýíä äóðäñàí øèíæ ÷àíàðóóäààð íºõöºëäºí íî¸ðõëûí õýâ ìàÿãóóä áèé áîëîõ áà òýäãýýðèéí øèíæ ÷àíàðûí òàëààð òóñ á¿ðä íü àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

1. Ì.Âåáåðèéí ýõ çîõèîëä Ãåðìàí õýëíèé Herrschaft ãýñýí ¿ãýýð, õàðèí àíãëè õýë äýýðõ ñîöèîëîãèéí íîì çîõèîëóóäàä authority ãýñýí ¿ãýýð èëýðõèéëñýí áàéäàã.

117

Õóóëü ¸ñíû íî¸ðõîë

Õóóëü ¸ñíû íî¸ðõîë íü äîòðîî ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé áàéõ áîëîâ÷, ýçýí õààí, íî¸í ãýõ çýðýã õýí íýãýí áèå õ¿íä áóñ õàðèí ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàæ, áþðîêðàò òîãòîëöîîãîîð äàìæèí õýðýãæäýã. Ýíýõ¿¿ íî¸ðõëûí ¿åä óäèðäëàãûí àïïàðàò íü òóñãàé áýëòãýãäñýí ò¿øìýäýýñ á¿ðäýõ áà òýäãýýð íü çºâõºí õóóëü ä¿ðìýíä çàõèðàãäàæ ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Õóóëü ¸ñíû íî¸ðõëûí õ¿ðýýíä èõýýõýí õîëáîãäîæ èðäýã óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð áîë áþðîêðàò èäåàëü õýâ øèíæ áèëýý. Õàðèí õóóëü ¸ñíû íî¸ðõîë íü áþðîêðàò òîãòîëöîîãîîð äàìæèí õýðýãæèõ áà èéì íºõöºëä çàñàãëàëûí ¿ð ºãººæòýé ðàöèîíàëü õýëáýð îðøèõ áîëîìæòîé áîëäîã áàéíà. Íî¸ðõîã÷èéí ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààã óðüä÷èëàí õýëýõ áîëîìæòîé áîëîõ áà á¿ëãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, äýã æóðìûã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõ àæýý.

Õ¿ñíýãò. Âåáåðèéí “Áþðîêðàò èäåàëü õýâ øèíæèéí õ¿ðýýí äýõ íî¸ðõîã÷èéí îíöëîã”

� Íî¸ðõîã÷èéí ¿éë õºäëºë íü òóñãàé ä¿ðýì æóðìààð çîõèöóóëàãäñàí òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãèéí òîãòîëöîîíä îðøèíî.

� Íî¸ðõîã÷èéí ýðõ ìýäýë õÿçãààðëàãäàõ áà ýíý íü ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýð íºõöºëäºíº.

� Íî¸ðõîã÷ íü çàõèðàõ áà çàõèðàãäàõ ¸ñíû øàòëàë äîòîð îðøèí áàéíà. � Íî¸ðõîã÷ íü òóõàéí ò¿âøèíä íî¸ðõîë òîãòîîõîä øààðäàãäàõ ìýðãýæèë,

äàäàëòàé áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Ìºíõáàò Î, 2009.

Óëàìæëàëò íî¸ðõîë

Âåáåð óëàìæëàëò çàñàãëàëûí õàìãèéí ýðòíèé õýëáýð áîë àõìàä íàñòíû ýðõ ìýäëèéã ýðõýìëýõ àõìàä íàñòíû áîëîí ýöãèéí ýðõò ¸ñíû íî¸ðõîë áºãººä õàðèí ò¿¿íèé àðàé õîæóóãèéí õýëáýð íü ôåîäàëèçì ìºí ãýæýý. Ýíýõ¿¿ íî¸ðõëûí õóâüä óäèðäëàãûí òîãòîëöîî íü õóâü õ¿íèé ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð, äàäàë ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð óäèðäàã÷äàà ¿íýí÷ áàéõ ÿâäàë àãààä õóóëü öààçàò çàñàãëàëûí ¿åä áàéäàã àëáàí òóøààëä òîìèëîãäîõ, äýâøèõ òîãòâîðòîé ñèñòåì áàéäàãã¿é. Óëàìæëàëò íî¸ðõîëä äóëäóéäñàí çàñàãëàë íü õóóëü ¸ñíû çàñàãëàëûã ñºðºí çîãñîæ áàéäãààðàà íèéãýì äýõ ðàöèîíàëü áàéäëûí õºãæèëä ñààä òîòãîð áîëæ, ðàöèîíàëü ýäèéí çàñàã òºäèéã¿é êàïèòàëèçìûã óðàãøëàí äýâøèõýä õîð õºíººë ó÷ðóóëäàã àæ. (Ìºíõáàò Î, 2009)

Õàðèçì íî¸ðõîë

Âåáåðèéí ¿çñíýýð õýí íýã áèå õ¿íèé àðèóí äýýä þìóó ýñâýë, áààòàðëàã õ¿÷èíä, ýñâýë ¿ëãýð æèøýý áàéäëûí òàëààð áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí øèìòýí áèøðýõ áàéäàëä õàðèçìëàã çàñàãëàë áèåëýëýý îëäîã áàéíà. Ýíä õóâü õ¿íýýñ ¿ë õàìààðñàí õóóëü ä¿ðýì þìóó, ýñâýë óëàìæëàëò çàí çàíøëûí

118


õýì õýìæýýíèé òóõàé áóñ, õàðèí áèå õ¿íèé øèíæ ÷àíàðûí òóõàé òîâ÷îîð õàðèçìëàã õ¿íèé òóõàé ÿðèãäàíà.

Á¿ä¿¿â÷: Õàðèçìëàã õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýã æèøýý

Óðëàãèéí ñóóòíóóä

Õàðèçìëàã õ¿ì¿¿ñ

Óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä

Øàøíû ¿íäýñëýã÷èä áà

ç¿òãýëòí¿¿ä

Öýðãèéí äîìîãò æàíæäóóä

Àóãàà ýðäýìòýä

Õàðèçìëàã õ¿í ãýäýã íü òóéëûí ºðãºí óòãààð õýðýãëýãääýã îéëãîëò àãààä ò¿¿íèé õ¿ðýýíä áèä ñàëáàð, ñàëáàðûí äîìîãò õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé ýðãýö¿¿ëýõýä õ¿ðäýã. Õàðèí Âåáåðèéí õóâüä õ¿íèé îþóí ñàíààíä íºëººëæ, ººð÷èëæ ÷àäàõóéö õóâüñãàë÷, ººð÷ëºã÷, óäèðäàí æîëîîäîã÷ òàëààñ íü èë¿¿ ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çñýí áèëýý. Ýíýõ¿¿ íî¸ðõëûí ¿åä óäèðäëàãûí àïïàðàò ãýõýýñýý òîéðîí õ¿ðýýëýãñýä, äàãàëäàãñàä, áàðàà áîëîãñäûí á¿òýö áàéõ áà ýíý íü õàðèçìëàã óäèðäàã÷ íü ¿ã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä, øèíýýð óäèðäàã÷ òîäðóóëàõ çýðãýýð ººðèéí îðøèõ õóãàöààã ñóíãàõ ÷àäâàðòàé áàéäàã àæýý. Ãýõäýý øèíýýð òºðñºí óäèðäàã÷ íü ººðèéí íî¸ðõëûã ºìíºõ óäèðäàã÷èéíõàà ¿ëäýýñýí äýã ̧ ñ, çàð÷èì, æóðàìä òóëãóóðëàõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëäýã òóë ýíý íü ààæèìäàà óëàìæëàëò çàñàãëàë áîëîí õóâèðàõ òàëòàé. (Ìºíõáàò Î, 2009) Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä àíõäóãààð Áîãä Æàâçàíäàìáà áóþó õàëõûí ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð íü óëñ òºð, øàøèí, øèíæëýõ óõààí, óðëàëä ã¿íçãèé íýâòýðñýí íýãýí áàéñàí òóë òºð, øàøíû ÿçãóóðòíóóäûí õ¿ðýýíä õàðèçìëàã íî¸ðõîã÷ ìºí áàéâ. Õàðèí ò¿¿íýýñ õîéøèõ Áîãäûí çàëãàìæëàã÷ õîéò ä¿ð¿¿äèéí õóâüä ìîíãîë÷óóäûí õóâüä òºð øàøíûã õîñëîã÷ õàðèçìëàã ëèäåð¿¿ä ãýõýýñýý èë¿¿òýé óëàìæëàëò íî¸ðõîã÷èä áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð õàðèçìëàã á¿ëýã ãýñýí îéëãîëò ñîöèîëîãèò áàéõ áºãººä ýíý íü õàðèçì øèíæýýðýý òîäîðñîí óäèðäàã÷èéã òîéðîí õ¿ðýýëñýí á¿ëãèéã õýëäýã áàéíà. Èéì á¿ëãèéí æèøýýíä Õðèñòîñ áîëîí ò¿¿íèé øàâü íàðûã õýëæ áîëîõ àæýý. Õàðèçìëàã á¿ëãèéí øèíæ ÷àíàð íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüñàìòãàé á¿òýö, óäèðäàã÷ààñàà õàìààð÷ áàéäàãò îðøèõ áà ýäãýýð á¿ëã¿¿ä íü øàòëàí çàõèðàõ

119

¸ñ áàéäàãã¿é þì. Ãèø¿¿äèéí ¿¿ðýã íü óäèðäàã÷òàéãàà õàðèëöàõ õàðèëöààíààñ õàìààðäàã áàéíà. (Ñìåëçåð. 2001. 156)

Íî¸ðõëûí õýâ ìàÿãèéí õîîðîíäûí ÿëãàà

Àìåðèêèéí ñîöèîëîãè÷ Ñìåëçåðèéí õýëñýí÷ëýí “Õýðâýý áèä äàðààõ ãóðâàí àñóóëòàä õàðèóëáàë Âåáåðèéí ñàíàë áîëãîñîí íî¸ðõëûí äýýðõ ãóðâàí õýâ ìàÿãèéí õîîðîíäûí ÿëãàà èëýðõèé áîëîõ” þì.

1. Áèä õýíä çàõèðàãääàã áîëîí þóíû ºìíº çàõèðàãäàõ ¿¿ðýãòýé âý?

� Õàðèçìëàã íî¸ðõëûí ¿åä áîë õ¿÷èðõýã, áèøðýì õîøóó÷ëàã÷èä ÿìàð ÷ ÿðèàã¿éãýýð çàõèðàãääàã.

� Óëàìæëàëò íî¸ðõëûí ¿åä áèä çàí çàíøèë, óëàìæëàëààñ çàÿàãäñàí óäèðäàã÷èä ÷èí ¿íýí÷ áàéäëàà èëýðõèéëäýã.

� Ðàöèîíàëü ëåãèòèì íî¸ðõëûí ¿åä áèä ÿìàð íýã ýçýíã¿é ä¿ðýì æóðìûã ìºðääºã áºãººä òèéìýýñ õóóëü ¸ñíû çàñàãëàëä õýí áàéíà, ò¿¿íä ë çàõèðàãääàã.

2. Óëñ òºðèéí òîãòîëöîî ÿàæ çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéäàã âý?

� Õàðèçìëàã íî¸ðõëûí ¿åä áîë ýíý òîãòîëöîî çºâõºí õîøóó÷ëàã÷ áà ò¿¿íä ¿íýí÷ á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà ë áàéäàã. Õîøóó÷ëàã÷èéí òóøààë äóð çîðãûí áàéæ áîëíî.

� Óëàìæëàëò íî¸ðõëûí ¿åä óäèðäàã÷èä èòãýõ èòãýë áà ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã íýã ¿åýñ íºãºº ¿åä äàìæèí íî¸í áà ò¿¿íèé àëáàòóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöààã èëýðõèéëýã÷ çàí ¿éëä óëàìæëàãäàí áýõæäýã.

� Ðàöèîíàëü ëåãèòèì íî¸ðõëûí ¿åä áîë á¿õ ò¿øìýä¿¿äýä çóðøìàë áàéäàã åðºíõèé çàð÷ìóóä, õ¿íèé õóâèéí îíöëîãîîñ ¿ë õàìààðàí áîëîâñîí õ¿÷íèéã øèëæ ñîíãîõ, ýíä ãîë íü òýäíèé ãàâüÿà áàéõ, òºðèéí àëáûã àëáàí òóøààë, êàðåð õººöºëäºõ ÿâäàë ãýæ ¿çýõ íü óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíä çóðøìàë ç¿éë áàéäàã.

3. Íî¸ðõëûí õýâ ìàÿã áà ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû õîîðîíä ÿìàð õàðèëöàà õîëáîî ¿éë÷èëäýã âý?

� Õàðèçìëàã íî¸ðõëûí ¿åä áîë õîøóó÷ëàã÷ íü èõýíõäýý ýäèéí çàñãèéí ¿éë õýðýã áîë á¿õýëäýý çàâààí, íèéãìèéã çàâõðóóëàã÷ ç¿éë ãýæ ¿çäýã. Ýíãèéí á¿ä¿¿ëýã íèéãýìä áýëýã ºãºõ, ýñâýë äýýðýìäñýí ç¿éëñèéã (áàÿ÷óóäûí áóëõàé õºðºíãºíººñ ãýõ ìýò) õ¿ëýýí çºâøººðíº. Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí íèéãì¿¿äýä õàðèçìëàã óëñ òºð÷äèéí íî¸ðõîë íü ò¿¿íèéã áîëîí ¿çýë áàðèìòëàëûã äàãàã÷, áèøðýã÷, äýìæèã÷äèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã, õàíäèâààð ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã.

� Óëàìæëàëò íî¸ðõëûí ¿åä óäèðäàã÷ ººðèéí òàëûí õ¿ì¿¿ñò ìýäëèéíõýý õºðºíãºíººñ áýëýãëýæ òýäíèéã äýìæäýã. Íî¸ðõîã÷èéí ñàí õºìðºã óëàìæëàë, çàí çàíøëààð òýòãýãäýí ò¿¿íèéã òîéðîã÷äûí õàìæëàãà ¿éë÷èëãýýãýýð àðâèæèõ áà ºâëºãäºí äàìæèíà.

� Ðàöèîíàëü ëåãèòèì íî¸ðõëûí ¿åä áîë á¿õ àëáàí õààã÷ íü õýëáýðæèæ áàòàëãààæñàí òóñãàé ýðõ, ÿìáà, õºíãºëºëò ýäýëäýã. Òàòâàðûí ñèñòåìýýð äàìæèí äýìæèãäýõ áà òºñºâëºñºí õºðºíãºíººñ óäèðäëàãàä áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýý ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã. Áþðîêðàò òîãòîëöîîíû ò¿øìýä¿¿ä àëáàí ¿¿ðãèéíõýý òºëºº öàëèí õ¿ëýýí àâäàã.

120


1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí3. Richard T.Shaefer, Robert P.Lamm (1995), Sociology, Chicago press4. Êðàâ÷åíêî À.È, Äîáðüåíêîâ Â.È, (2002), Ñîöèàëüíûå èíñòèòóòû

èí ïðîöåññû: Ñîöèîëîãèÿ, 3 òîì, Ì5. Max Weber (1922). Wirtschaft und Gesellschaft. Voltmedia, GmbH,

Paderborn


1. Íî¸ðõëûí õýâ ìàÿãóóäûã Âåáåð ÿìàð øèíæ ÷àíàðò òóëãóóðëàí äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áý?

2. Îð÷èí ¿åèéí íèéãýìä íî¸ðõëûí õýëáýð¿¿ä ÿìàð õàðüöààòàé, õýðõýí îðøèí òîãòíîäîã âý?

3. Íî¸ðõëûí õýëáýð òóñ á¿ðò îíîîãäîõ óëñ òºðèéí óäèðäàã÷äûã õèëèéí ÷àíàäààñ áîëîí ººðèéí îðíîîñ õýðõýí íýðëýæ ÷àäàõ âý?




121

á¯ËýÃ-YIII. Ñîöèàëü äýã ¸ñ õèéãýýä ãàæ ¿çýãäýë



õýëáýð

Ñîöèàëü äýã ¸ñ õèéãýýä ãàæ ¿çýãäýë

Íèéãìèéí äýã ¸ñ (õýì õýìæýý, ¿íýò ç¿éë) ãàæ ¿çýãäýë, ò¿¿íèé õýëáýð¿¿ä 2 Ëåêö

Ãýìò õýðýã áà ÿë øèéòãýë, ãàâüÿà áà øàãíàë (Ï.Ñîðîêèíèé ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàí õýëýëöýõ)

2 Ñåìèíàð

Ñýäýâ - 1: íèéãìèéí äýã ¸ñ (õýì õýìæýý, ¿íýò ç¿éë) áà ãàæ ¿çýãäýë, ò¿¿íèé õýëáýð¿¿ä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí äýã ¸ñ õýìýýõ îéëãîëòûí òàëààð ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ óë ñóóðüòàé àâ÷ ¿çýæ, óëìààð íèéãìèéí ãàæóóäàë, ãàæ ¿çýãäëèéã íèéãýì ñî¸ëûí òîãòîëöîî, ¿íýò ç¿éëñ, õýì õýìæýý ãýõ ìýò ñîöèàëü àìüäðàëûí ¿íäñýí íºõöºë¿¿äòýé õîëáîí àâ÷ ¿çýõ, ãàæóóäëûí õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íèé òàëààðõ ñîöèîëîãèéí îíîëûí ¿íäñýí òàéëáàðóóäòàé òàíèëöàõ íü ýíý õè÷ýýëèéí ãîë çîðèëãî áîëíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Íèéãìèéí äýã ¸ñ � Íèéãìèéí ¿íýò ç¿éë áà õýì õýìæýý � Íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäýë � Ýåðýã ãàæ ¿çýãäýë � Ñºðºã ãàæ ¿çýãäýë � Íèéãìèéí õÿíàëò áà õîðèã àðãà õýìæýý � Íèéãìèéí ñºðºã ãàæ çàí ¿éë � Ãýìò õýðýã

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Íèéãìèéí äýã ¸ñíû òóõàé îéëãîëò � Íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñ, õýì õýìæýý íèéãìèéí äýã ¸ñíû òóëãóóð îéëãîëòóóä áîëîõ íü

� Íèéãìèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýõ íü � Íèéãìèéí õàðèó àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé õýëáýð¿¿ä � Íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäëèéí òóõàé îéëãîëò, ãàæ çàí ¿éë áà ãàæ ¿çýãäýë

� Íèéãìèéí ñºðºã ãàæ çàí ¿éë, ò¿¿íèé õýëáýð¿¿ä

122


Íèéãýì õýðõýí îðøèõ áîëîìæòîé áîëäîã âý?

Ñîöèîëîãèéí ñîíãîäîã ñýòãýã÷ Ã.Çèììåë “Íèéãýì õýðõýí îðøèõ áîëîìæòîé áîëäîã âý?” (Wie ist die Gesellschaft moeglich?) õýìýýõ àñóóëòûí òàëààð àëäàðò “Ñîöèîëîãè” á¿òýýëèéíõýý ñîöèîëîãèéí àñóóäëóóäûí òóõàé áè÷ëýãòýý ýðãýö¿¿ëñýí áàéäàã. Òýðýýð Ãåãåëèéí “Áàéãàëü õýðõýí áîëîìæòîé âý?” ãýñýí àñóóëò äýâø¿¿ëýí ò¿¿íèé õ¿ðýýíä õèéñýí ôèëîñîôè ýðãýö¿¿ëëýýñ íü ¿ëãýðëýí õ¿íèé íèéãìèéí òóõàé öýâýð ñîöèàëü øèíæëýõ óõààí áîëîõ ñîöèîëîãèéí õ¿ðýýíä íèéãýì õýðõýí îðøèí òîãòíîæ áàéäàã òàëààð ýðãýö¿¿ëæýý. Íèéãìèéí äýã ¸ñíû àñóóäëûã åðººñ íèéãýì õýðõýí îðøèí áàéäàã âý? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàõã¿éãýýð îãòîîñ òàíèí ìýäýõ áîëîìæã¿é ç¿éë áèëýý. Íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä “Íèéãìèéí õýðõýí áîëîìæòîé áîëäîã” òàëààð ñýòãýã÷èä ººð ººðñäèéí õàðèóëòûã ºãñºí áàéõ þì. Ãåðìàíû ñóäëàà÷ Õ.Àáåë íèéãìèéí äýã ¸ñ õýðõýí á¿ðýëääýã òàëààð áóþó íýãýí äîð õ¿ì¿¿ñ õýðõýí õàìòðàí àæ òºðæ, íèéãìèéã á¿òýýæ áàéãàà òàëààð íèéãìèéí ñýòãýã÷äèéí ¿çëèéã àâ÷ ¿çñýí áàéíà.

Õ¿ñíýãò. Íèéãìèéí äýã ¸ñ áóþó íèéãýì õýðõýí îðøèí òîãòíîõ áîëîìæòîé áîëäîã òóõàé ¿çë¿¿ä

ðóññî Õ¿í òºðºëõººñºº áèå äààñàí, áóñäàä òóñàðõàã, ¸ñ ñóðòàõóóíò, ýðõ ÷ºëººò íýãýí áºãººä òýðýýð õ¿íèé àíõäàã÷ çàÿàãäìàë ýíý ä¿ðèéã æàì ¸ñíû õ¿í (natural man) õýìýýæýý. Õàðèí õ¿í íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä õóâèéí ºì÷, ýðõ ìýäýë, óëìààð òºð áèé áîëñíîîð æàì ̧ ñíû õ¿í íü çàÿàãäìàë òºðõºº ãýýí, ýðõ ìýäýëä äóðëàã÷, ýä õºðºíãºä øóíàã÷ áîëæ ýâäýðñýí áà äàðëàë, ìºëæëºã, äàðàíãóéëàë òýðã¿¿òýí àñóóäëóóä áóé áîëæýý. Òèéìýýñ õ¿ì¿¿ñèéí æàì ¸ñíû ä¿ð òºðõèéã ñýðãýýõèéí òóëä íèéãìèéí ãýðýýíèé çàð÷èì ÷óõàë áàéíà. Íèéãìèéí ãýðýý áîë áèå áèåíèéõýý ýðõ ÷ºëººíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð, áàñõ¿¿ ººðèéí ýðõ ÷ºëººã áóñäûí ýðõ ÷ºëººíä ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áàéõóéöààð ýäëýõ áîëîìæèéã òóñãàíà. Íèéãìèéí äýã ¸ñûã õàíãàõûí òóëä ýíýõ¿¿ ãýðýý áèé áîëæ íèéãìèéí ãèø¿¿äýýð ìºðäºãäºõ ó÷èðòàé.

Ñìèò Õ¿ì¿¿ñ áèå áèåíòýéãýý õàìòðàí àæ òºðºõäºº õóâèéí àøèã ñîíèðõëîî õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðääýã. Õ¿íèé õóâèéí ñîíèðõëûã õàíãàõ ¿íäñýí íºõöºë íü ÷ºëººò ñîëèëöîî áºãººä ÷ºëººò ñîëèëöîîíû ¿ð ä¿íä çàõ çýýë öîãöîëæ, õºäºëìºðèéí õóâààðü ã¿íçãèéðýí íèéãìèéã òîð ìýò õýðýõ áîëíî. Õ¿ì¿¿ñ çýðýãöýí ç¿é ¸ñîîð îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ íü àÿàðàà ¿¿ñýõ äýã ¸ñ áºãººä ÷ºëººò ºðñºëäººíèé ¿åä õ¿íèé ººðèéíõºº òºëºº ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í íü ÿâñààð íèéãìèéí òóñûí òóëä áîëæ ¿éë÷ëýõ áºãººä òîìîîõîí íèéãì¿¿ä îðøèí òîãòíîõ ìàòåðèàëëàã õýðýãöýýãýý õàíãàæ, ÷èíýýëýã áàéäàë àç æàðãàë öîãöëîíî.

Ã.çèììåë Íèéãýì íü õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöàí ¿éëäëèéí òîãòâîðòîé õýëáýð¿¿äèéã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñ ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí ¿éëäýëä îðîëöîõ ÿâöàä òýäãýýð íü òîäîðõîé õýëáýð¿¿äèéã á¿òýýõ áà íèéãìèéí õàðèëöààíû èéì òîãòñîí, òîãâîðòîé õýëáýð¿¿ä áèé áîëîõ ¿éë ÿâöûã “íèéãýìæèõ” (vergesellschaftung2) õýìýýí íýðëýñýí áàéíà.

123

Ìèä Ñîöèàëü áýëýã òýìäã¿¿ä íü íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí ¿éëäëèéí ÷èã áàðèìæàà, õàðèëöàí ¿éëäëèéí çàãâàð, ¿éë àæèëëàãààíû ºäººëò áîëäîã òàëààð àâ÷ ¿çäýã. Òóõàéëáàë, õýë ÿðèà ÷ ãýñýí áýëýã òýìäãèéí íàðèéí ñîëèëöîî áà ¿íýò ç¿éëñ, õýì õýìæýýíèé ó÷èð õîëáîãäëûã àãóóëíà. Ìèä “äîõèî çàíãààíààñ áýëýã òýìäýã ººä” õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý õýë ÿðèà ÷ ãýñýí ¿ã îéëãîëòûí åðäèéí ìºðãºëäººí òºäèé áèø àãààä ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð áîëñîí ñîöèàëü ºãºãäºõ¿¿íèéã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é ãýæýý. Áèäíèéã õ¿ðýýëýí áàéãàà áýëýã òýìäãèéí åðòºíöºä áèäíèé ç¿ãýýñ ºã÷ áàéãàà óòãà õîëáîãäëóóä íü áèäíèé õàìòûí ¿éëäýë, àìüäðàëûã áîëîìæòîé áîëãîäîã áàéíà.

Ïàðñîíñ Íèéãìèéí ñèñòåì íü ººðèéí ýìõ æóðàì, èíòåãðàöèéã õàíãàõûí òóëä ººðèéí ãèø¿¿äýýñ áèåë¿¿ëæ ¿ë ÷àäàõ ç¿éëèéã íü øààðäàæ, ìºí õýðýãæ¿¿ëæ ¿ë áîëîõ ¿éëäëèéã íü çºâøººð÷ áîëîõã¿é. Òèéíõ¿¿ øààðäñàí þì óó, çºâøººðñºí ñî¸ëûí çàãâàðûã áàðèìòàëäàãã¿é. ×óõàìäàà íèéãìèéí ñèñòåìèéí ýìõ æóðàì, íýãäìýë áàéäëûã ¿éëäâýðëýæ áàéäàã äýä ñèñòåì áîë ñî¸ëûí äýä ñèñòåì áºãººä òýðýýð íèéãìèéí ãèø¿¿äýä íîðìàòèâ õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëæ áàéäàã àæýý.

Ëóêìàíí, áåðãåð

Áîäèò áàéäàë íèéãìèéí õóâüä õýðõýí áàéãóóëàãääàã âý? ãýñýí àñóóëò òàâèàä õàðèóëò ºãñºí. Îáúåêòèâ áîäèò áàéäàë íü áèäíèé ººðñäèéí àõóéä õ¿ëýýí àâ÷ áóé ç¿éë¿¿ääýý ºã÷ áàéãàà ñóáúåêòèâ óòãà ó÷ðààñ ñàëàíãèä îðøèí òîãòíîäîãã¿é. Õ¿ì¿¿ñ ººðñäºº ë õàìòäàà íèéãýì, ñî¸ë, ñýòãýëç¿éí èæ á¿ðäýë á¿õèé õ¿íèé îð÷íîî ¿éëäâýðëýäýã. Õ¿ì¿¿ñèéí òóðøëàãà áîëîõ ºäºð òóòìûí àìüäðàë íü òýäíèé ç¿ãýýñ åðäºº àëü íýã áàðèìò áîëîí îáúåêòòîé í¿¿ð òóëãàð÷ áàéãàà æèðèéí íýã ¿çýãäýë áóñ, ãàãöõ¿¿ ºäºð òóòìûí àìüäðàë íü íèéãìèéí (õ¿ì¿¿ñèéí) õàðèëöààãààð áàéãóóëëàãääàã (socially constructed) ç¿éë áèëýý. Õ¿íèé á¿õèé ë ìýäëýã íèéãìèéí òîäîðõîé íºõöºëä õºãæèæ, äàìæóóëàãäàæ, õàäãàëàãäàæ áàéäàã áà êîíñòðóêòèâèçì íü èéíõ¿¿ õºãæèæ, äàìæóóëàãäàæ, õàäãàëàãäñàí ìýäëýã íü ÿìàð çàìààð áîäèò áàéäàë áîëæ áóé ¿éë ÿâöûí ¿íäýñëýëèéã õàéõ ¸ñòîé þì.

Ýõ ñóðâàëæ: H.Abel. Eine Einfuehung in die Soziologie. Blick auf die Gesellschaft.

Íèéãýìä äýã ̧ ñ îðøèí òîãòíîõûí òóëä õàìòûí òóëãóóð ¿íýò ç¿éëñ (value) áîëîí õ¿ì¿¿ñèéí ¿éëäëèéã çîõèöóóëàõ õýì õýìæýýíèé (norm) òîãòîëöîî á¿ðýëäýí áèé áîëæ áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Ó÷èð íü íèéãýì îðøèí òîãòíîõûí òóëä òîâ÷îîð õ¿í ñ¿ðýã áàéõã¿éí òóëä ººðòºº ÿìàð îðøèõóéã á¿òýýäýã âý? ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðíý. Íèéãýì ººðèéí ýìõ æóðìûã õàäãàëàõ, öîãö áàéäëûã õàíãàõûí òóëä õ¿ì¿¿ñèéí çàí ¿éë, ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîé äýã ãîðèìîíä îðóóëàõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã. ¯íýò ç¿éëñ áîëîîä õýì õýìæýýíèé òîãòîëöîî íü íèéãìèéí äýã ¸ñ á¿ðýëäýí òîãòîõîä ÿìàð ó÷èð õîëáîãäîëòîé òàëààð äîîðõ áàéäëààð àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì.

� Íèéãýìä õàìòûí àìüäðàë áîëîìæòîé áîëîõîä ¿íýò ç¿éëñ, õýì õýìæýý õî¸ð õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.

� ¯íýò ç¿éëñ õ¿ì¿¿ñ áóñäûí äóíä îðøèí áàéõ óòãûã èëýðõèéëýõ áà á¿õ íèéòýä õàìààòàé õàðüöàíãóé á¿õýëëýã òºñººëëèéí èéì òîãòîëöîî áàéãààã¿é áîë õ¿ì¿¿ñ õàìòààðàà áàéõ ººð òºãñ øàëòãààí îëäîõã¿é.

124


� Õýì õýìæýý ¿ã¿éñýí áîë õàìòûí àìüäðàë õ¿í ñ¿ðãýýñ ÿëãàðàõã¿é áºãººä ¿íýò ç¿éëñèéã îëæ àâàõ, õàäãàëàõ, áàéðøóóëàõûí òºëººõ áàéãàëèéí õóóëü ¿éë÷ëýõ áîëíî.

� ¯íýò ç¿éëñ õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëäàà óòãà ó÷èð ºã÷ ÿìàð íýã ç¿éëèéã ýðìýëçýõ ýðìýëçëýëèéã áèé áîëãîäîã áîë õýì õýìæýý íü ýíýõ¿¿ ýðìýëçëýý õýðõýí õàíãàõ àðãà, íºõöºëèéã íü çààæ ºãäºã.

� Ñî¸ë áîë õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãûã á¿õýëä íü èëýðõèéëäýã îéëãîëò áàéäàã áîë ¿íýò ç¿éë, õýì õýìæýý íü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãûã òîäîðõîéëîã÷ ñî¸ëûí òîãòîëöîîíû öºì íü áîëäîã.

Íèéãýìä îðøèí áóé ¿íýò ç¿éëñèéã áàéðøóóëàõ, õàäãàëàõ, ºâë¿¿ëýõ, õýì õýìæýýíèé òîãòîëöîîã ìºðä¿¿ëýõèéí òóëä ñîöèàëü õÿíàëòûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýí áèé áîëäîã. Ñìåëçåð “ñîöèàëü õÿíàëò ãýäýã áîë ãàæ çàí ¿éë á¿õèé õ¿íèéã øèéòãýõ, çàëðóóëàõàä ÷èãëýñýí îð÷èí òîéðíûõ íü õ¿÷ëýë þì” (Ñìåëçåð Í, 227) õýìýýñýí áîë Êåíäàë ºðãºí óòãààð íü “ñîöèàëü õÿíàëòûí ñèñòåì íü õºãæëèéí ¿éë ÿâöàä êîíôîðìèçìûã (õýì õýìæýýã àÿëäàí äàãàõ áàéäëûã) áàéíãà ñàéøààí óðàìøóóëæ áàéõûí çýðýãöýý, ìºí õýì õýìæýýíèé àëèâàà ãàæóóäëûã áóðóóøààí øèéòãýæ áàéäàã” (D. Kendall, 232-233) ãýæýý. Íèéãìèéí õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéí äîîð çºâõºí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóä, òóõàéëáàë öàãäàà, ïðîêóðîð, ø¿¿õ çýðãèéã îéëãîõ íü ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû òàëáàðûã õóìèñàí õýðýã áîëîõ áà ñîöèàëü õÿíàëòûí òîãòîëöîîíä þóíû ºìíº íèéãýìøëèéí àíõäàã÷, öààøèëáàë õî¸ðäîã÷ àãåíòóóäûã àâ÷ ¿çäýã. Ãýð á¿ë, õºðø, íàéç íºõºä, ñóðãóóëü, ñ¿ì õèéä ãýýä öààø õºâðºõ íèéãýìøèëä ÷óõàë àãåíòóóä íü õÿíàëòûí ìàø ÷óõàë ÷èã ¿¿ðãèéã õ¿ëýýõ áà õ¿íä ¿íýò ç¿éë, õýì õýìæýýã òºëºâø¿¿ëýõ õàìãèéí àíõäàã÷ îð÷íóóä áàéäàã.

Õ¿ñíýãò. Íèéãìèéí õÿíàëòûí ñèñòåì áà õàðèó ¿éë÷ëýë

Õÿíàëòûí õýëáýð¿¿ä

Ñàíêöèéí õýëáýð¿¿ä

àëáàí áóñ õÿíàëò

àëáàí ¸ñíû õÿíàëò

ªºðèéí õÿíàëò

Ýåðýã (+) Ñàéøààë äýìæëýã

Çýìëýëò áóðóóøààëò

ªºðèéãºº ñàéøààõ, ººðòºº äóðëàõ

Ñºðºã (-) Øàãíàë óðàìøóóëàë

Øèéòãýë ªºðèéãºº çýìëýõýýñ ýõëýýä õ¿íä õýëáýð ÷ áóé (àìèà åã¿¿òãýõ)

Ýõ ñóðâàëæ: Êðàâ÷åíêî, Äîáðüåíêîâ, (2002), Ñîöèàëüíûå èíñòèòóòû è ïðîöåññû: Ñîöèîëîãèÿ, 3 òîì, Ì

125

Ãàæóóäëûí (ãàæ çàí ¿éëèéí) õýëáýð¿¿ä

Íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäýë õýìýýõ îéëãîëò íü ñîöèîëîãèéí õ¿ðýýíä ìàø ºðãºí àãóóëãàòàé îéëãîëò þì. Ýíýõ¿¿ îéëãîëòûí äîð äèéëýíõäýý õàìòûí àìüäðàëä òîõèîëäîæ áàéäàã ñºðºã çàí ¿éëèéí õýëáëýð¿¿äèéã áàãòààí îéëãîõ õàíäëàãà áàéäàã áîë õàðèí ýåðýã õýëáýð¿¿äèéã ÷ àãóóëàõ áîëíî. Ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë õýì õýìæýý ñàõèãäàõ õèéãýýä õýì õýìæýý çºð÷èãäºõ õî¸ð íü íýã çîîñíû õî¸ð òàë ìºí áºãººä íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí äóíäàæ õàíäëàãààñ ýåðýã óòãààð áîëîí ñºðºã óòãààð ãàæóóäàæ áàéãàà á¿õèé ë õýëáýð¿¿ä ¿¿íä áàãòàõ ó÷èðòàé. Ýåðýã óòãààð ¸ñ ñóðòàõóóíû õóâüä ñàéøààë äýìæëýã õ¿ëýýñýí ýãýë ¿éëäëýýñ ýõëýýä àëäàð ãàâüÿàò ¿éë õ¿ðòýë, õàðèí ñºðºã óòãààð ¸ñ ñóðòàõóóíû õóâüä çýìëýí áóðóóøààãäñàí åðäèéí ¿éëäëýýñ ýõëýýä àéìøèãò ãýìò õýðýã õ¿ðòýëõ ¿éëäëèéí õýëáýð¿¿ä íü ¿íýíäýý íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäýë ãýäýã ýíý îéëãîëòîä áàãòäàã.

Á¿ä¿¿â÷: Íèéãìèéí ãàæóóäëûã òóñãàñàí îéëãîëòóóä

Íèéãìèéí ãàæ çàí ¿éë (Deviant behavior)

¨ñ ñóðòàõóóíò çàí ¿éë (moral behavior)

Íèéãìèéí ýñðýã çàí ¿éë (Antisocial behavior)

Õºäºëìºðèéí ãàðàìãàé àìæèëòóóä

Äåëèíêâåíò çàí ¿éë (Delinqvent behavior)

Ãîö àâüÿàñ, ñóóò á¿òýýë¿¿ä

Íèéãìèéí ýìãýã (Social pathology)

Àðèóí æóðìûí äýýä ¿éëäë¿¿ä

Ãýìò çàí ¿éë (Criminal behavior)

Ãàæóóäàë, ãýìò õýðãèéí òàëààðõ ñîöèîëîãèéí îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàëóóä

Íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëò (¿íýëýìæ, õýì õýìæýý óíàëòàä îðîõ) àëäàãäàõ áîëîîä ãàæóóäàë (ãýìò õýðýã) õî¸ðûí õàìààðàë þó âý?

Äþðêõàéìèéí àíîìè áàéäëûí ñóðãààëä íèéãìèéí ãàæóóäëûí òàëààðõ ¿çýë áàðèìòëàë áèé áîëîõ áºãººä àíîìè áàéäàë íü íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí äèéëýíõ íü õýì õýìæýýã ñàõèõã¿é þì óó, ò¿¿íèéã çºð÷èõ, ýñâýë ò¿¿íä õàéõðàìæã¿é õàíäàõ áàéäëààð èëýðíý. Õ¿ì¿¿ñèéí áîäèò õàðèëöàà õîëáîî áîëîí îðøèí áóé ¿íýò ç¿éë, õýì õýìæýý õî¸ð òààð÷ òîõèðîõîî áîëèîä èðýõ íü ãýìò õýðãèéí ñîöèàëü íºõöºë áîëäîã àæ. (Ñìåëçåð Í, 207) Íèéãìèéí

126


áóñàä ãàæ ¿çýãäëèéí íýãýí àäèë ãýìò õýðýã íü ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, óëñ òºðèéí çàñàãëàëûí õÿìðàë, òîãòâîðã¿é áàéäàë, ãýð á¿ëèéí áîëîí øàøíû èòãýë ¿íýìøëèéí çºð÷èëòýé áàéäàë ãýõ ìýò ñîöèàëü õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýð õÿçãààðëàãääàã. Íèéãìèéí àíîìè áàéäëûã òýðýýð àæ ¿éëäâýðæñýí áîëîí óëàìæëàëò íèéãìèéí á¿òöèéã õàðüöóóëàõ çàìààð òîäîðõîéëñîí áºãººä ýíý íü õ¿ì¿¿ñ ìåõàíèê ýâ íýãäëýýñ îðãàíèê ýâ íýãäýë ð¿¿, ¸ñ ñóðòàõóóíä òóëãóóðëàäàã õàìòûí óõàìñðûã áîäâîë èë¿¿ õóðäàí äýâøèëä õ¿ðäýã õºäºëìºðèéí õóâààðüò íèéãýìä øèëæèõ çàâñðûí ¿åèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîé. Ãýìò õýðýã áîë ìåõàíèê ýâ íýãäëèéã çºð÷èæ áóé ç¿éë àãààä ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã òàíèí ìýäýõèéí òóëä õàìòûí àìüäðàëûí ìåõàíèê ýâ íýãäëèéí ìºí ÷àíàðûã óõàæ îéëãîõ õýðýãòýé áîëäîã. (Äþðêõàéì Ý. 1995, 77) Äþðêõàéìûí ñóäàëãààíä ãýìò õýðýã áîë íèéãýìä çàéëøã¿é ¿çýãäýë òºäèéã¿é õàìòûí àìüäðàëä ýåðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ãýõ ¿çýë áèé áîëäîã. Òýðýýð “¿íýí õýðýãòýý ãýìò õýðýã õýëáýðèéí õóâüä ýíä òýíä ººð õýëáýðýýð òààðàëäàõ áîëîâ÷, õ¿ì¿¿ñ õýçýý ÿìàãò òèéì ¿éëäë¿¿äèéã ºäººæ, ýð¿¿ãèéí ÿë øèéòãýëèéã õ¿ëýýñýýð èðñýí” õýìýýí áè÷ñýí íü áèé. (Äþðêõàéì Ý. 1995, 86, 87) Ñîöèîëîãè÷ Êåíäàëë, ñýòãýã÷ Äþðêõàéì ãýìò õýðýã íèéãýìä çàéëøã¿é áàéñààð èðñýí ç¿éë áîëîõûã ìºí, ò¿¿íèé ýåðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëîõûã òîäîðõîéëñíûã äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çýæ áîëíî ãýæýý. Ò¿¿íèé ä¿ãíýñíýýð ãýìò õýðýã áîëîí ãàæóóäàë íü íýãä¿ãýýðò, õýì õýìæýý, ä¿ðýì æóðìûã òºãºëäºðø¿¿ëýõ, òóíãàëàãøóóëàõ (õóóëèéã ººð÷ëºõ, øèíý÷ëýí áàòëàõ), ãýìò õýðýã íü òèéìýýñ íèéãìèéã ¿ëáýãýð, íîéðìîã ñèñòåì áàéõààñ ñýðãèéëäýã àæ, õî¸ðäóãààðò, á¿ëãèéã ýâ íýãäýëòýé áîëãîõ (õ¿ì¿¿ñ ãýìò õýðãèéã ¿çýí ÿäàõ, çýâ¿¿öýõ ìýäðýìæýýð íýãäýí íÿãòðàõ), ãóðàâäóãààðò, õàðèëöàí ¿éëäýë, ñîëèëöîîíû õÿíàëòûã äýýøë¿¿ëýõ (õ¿ì¿¿ñ ñîíîð ñîðãîã áîëîõ) çýðýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. (D. Kendall, 235)

Õ¿ì¿¿ñ àìüäàð÷ áóé íèéãìýýñýý çºâøººðºãäñºí àìüäàðëûí çîðèëãî áîëîí ò¿¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìä õýðõýí õàíääàã âý?

Íèéãìèéí ãàæóóäûí òóõàé Ìåðòîíû îíîë íü Äþðêõàéìûí ¿çëýýñ ¿¿äýëòýé áºãººä ñîöèîëîãèéí ô¿íêöèîíàëèçìûí ¿¿äíýýñ ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëñàí áèëýý. Òýðýýð ñîöèîëîãè àìæèëòòàé õºãæèõèéí òóëä äóíä ò¿âøíèé îíîëóóäûã áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé ãýýä ò¿¿íèé æèøýý áîëãîí ººðèéí ãàæóóäëûí îíîëûã àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí çîðèëãî áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû õîîðîíäûí çºð¿¿òýé áàéäëààñ çàí ¿éëèéí õýâ ìàÿãóóäûã òîäîðõîéëñîí þì.

127

Õ¿ñíýãò. Íèéãìèéí çàí ¿éëèéí õýâ ìàÿãóóä

Õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýìä äàñàí

çîõèöîõ àðãóóä

Ñî¸ëîîð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí

çîðèëãûã ýðìýëçýõ

(¿íýò ç¿éë)

Ñî¸ëîîð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àðãà õýðýãñëèéã

áàðèìòëàõ (õýì õýìæýý)

Æèøýý çàí ¿éë¿¿ä

Õýì õýìæýýã àÿëäàí äàãàã÷èä

+ +

øèíý÷ëýã÷èä + -

Õºðºíãºæèõèéí òóëä àâëèãà, õýýë õàõóóëü àâàãñàä, àëáàí òóøààëûí õýðýã ¿éëäýã÷èä, ýíãèéí æèøýý áîë ºâ÷òýé ýýæäýý ñàíàà òàâèõûí òóëä àïòåêààñ ýì õóëãàéëñàí õ¿¿.

Õóóðìàã æàÿã ñàõèã÷èä

- +

Õ¿íä ñóðòàëòíóóä, àëáàí òóøààëûí áºãëººñ¿¿ä, ñîõðîîð àÿëäàí äàãàã÷èä, ýðìýëçýë, çîðèëãîã¿éãýýð ä¿ðýì, æóðìûã ýðõýìëýã÷èä

Ãýýãñýä - -

Àðõàã àðõè÷èä, ìàíñóóðóóëàõ äîíòíóóä, áèåý ¿íýëýã÷èä, òýíýìë¿¿ä

ýñýðã¿¿öýãñýä - (ýðñ) - (ýðñ)

Òåððîðèñòóóä, àëëàãà ¿éëäýã÷èä, ìàô, ãýìò á¿ëýãëýë¿¿ä, Ãåðìàí, Îðîñ, Èòàëèéí íàöèñòóóä, Àíãëèéí ìóëçàí òîëãîéòíóóä

Íèéãìèéí òîäîðõîé õýñãèéíõýíä õóóëèéí õ¿ðýýíä àæèëëàæ, àìüäðàõ áîëîìæîîñ èë¿¿ õóóëèàñ ãàäóóð àìüäðàõ áîëîìæ îëääîã íü ¿íýí ¿¿?Áîëîìæ á¿ðýëäýõ¿éí îíîë áºãººä õ¿ì¿¿ñ õýì õýìæýý, ¿íýò ç¿éëñèéí

õ¿ðýýíä àìüäðàëûí çîðèëãî, àðãà õýðýãñëýý óÿëäóóëæ ÷àäàõàà áîëüñîí ¿åä ãýìò õýðýã ¿¿ñäýã ãýæ ¿çäýã. Õ¿ì¿¿ñ áóñäûí àäèë ñàéõàí àìüäðàõ õ¿ñýëòýé áîëîâ÷ ò¿¿íèéã õóóëü ¸ñíû õ¿ðýýíä ã¿éöýëä¿¿ëýõ áîëîìæ áàéäàãã¿é. Ýíýõ¿¿ îíîëûí õóâüä Ð.Ìåðòîíû ¿çýëä òóëãóóðëàí ¿íäýñëýãäñýí áîëîâ÷ Êëàóîðä áà Îóëèí íàð õºãæ¿¿ëñýí áàéíà. Çàëóó÷óóä õàð òàìõè òàòàõ, ãýìò õýðýãò ºðòºõ, ãýìò á¿ëýãëýëä îðîõ çýðýã íü òýä õóóëèàð çºâøººðºãäñºí õ¿ðýýíä áîëîâñðîë ýçýìøèæ, àæèë òºðºë ýðõëýõ áîëîìæã¿é áàéäàãòàé

128


õîëáîîòîé àæýý. Èéíõ¿¿ ÿëàíãóÿà ýìçýã áîëîí ìàðãèíàëü á¿ëãèéí çàëóó÷óóäûí õ¿ðýýíä õóóëèàñ ãàäóóð àìüäðàëûí áîëîìæ á¿ðýëäýõ ¿éë ÿâöûã òàéëáàðëàæýý.

Õ¿ì¿¿ñ ãàæ õèéãýýä ãýìò çàí ¿éëä ñóðàëöäàã óó?Ý.Ñàçåðëàíäûí á¿òýýñýí îíîë áºãººä ãîë ¿çýë áàðèìòëàë íü õ¿ì¿¿ñ ãýìò

çàí ¿éë á¿õèé õ¿ì¿¿ñòýé áàéíãà àãààä óäòàë õàðèëöààíä îðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð ò¿¿íä àìæèëòòàé ñóðàëöäàã. (D. Kendall, 209) Ãýìò åðòºíöèéí õýì õýìæýý, ¿íýò ç¿éë, áèåý àâ÷ ÿâàõ áàéäàëä ÿëãàà á¿õèé õàðèëöààíû õ¿ðýýíä ñóðàëöäàã. Íýí ÿëàíãóÿà ºñâºð ¿å, çàëóó÷óóäûí õ¿ðýýíä ýíý ¿éë ÿâö ìàø õóðö ÿâàãääàã. (Martin Marcus, Alan Daclin. 230)

� Õ¿ì¿¿ñ ãàæ çàí ¿éëä ñóðàëöäàã, ò¿¿íèéã áóñàäòàé õàðèëöàõ ÿâöàä ñóðäàã.

� Ãýìò çàí ¿éëèéã èõýâ÷ëýí îéð äîòíî á¿ëãèéí õ¿ðýýíä ñóðàëöäàã. � Ñóðàëöàíà ãýäãèéí äîîð ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýõ òåõíèê áîëîí øóóä ¿éëäýõ ñýäýë, çàëóóðûã áàãòààäàã.

� Ñýäýë áà çàëóóð íü õóóëèéí êîäåêñûã òàéëàõ áàéäëààð ÿâàãäàõ áóþó ñóðàëöàã÷ áèå õ¿í øàëòãààíûã íü õ¿÷èðõèéëýã÷èéí áàéð ñóóðèíààñ õàðäàã.

� Ãýìò õýðãèéí ¿ðãýëæëýõ áàéäàë, ¿ð äàãàâàð, äàðààëàë, ýð÷ìèéí òàëààð îéëãîëòòîé áîëíî. (ôàíòàç)

� Ãýìò õýðýãò ñóðàëöàõ ¿éë ÿâö íü ãýìò çàí ¿éëèéí áîëîí õýâèéí çàí ¿éëèéí õàðèëöààíû õàðüöóóëàëòàí äýýð ÿâàãääàã.

Ñóäëàà÷äûí äóíä øîðîí áîë íèéãìèéí áóñàä îð÷èíòîé õàðüöóóëàõ àâààñ õ¿ì¿¿ñ ãýìò çàí ¿éëä òàñðàëòã¿é áºãººä ýð÷èìòýé ñóðàëöäàã ãîë îð÷èí ãýõ íü áèé. Ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðýãòí¿¿ä áîëîí ãàíãñòåð¿¿ä èõòýé ÿäóó ä¿¿ðãèéí õîðîîëëóóä, ò¿¿í÷ëýí èéì õ¿ì¿¿ñ îëíîîð àæèëëàæ àìüäàðäàã õóäàëäààíû òºâ, çàõóóä çýðãèéã îíöîëäîã.

Øèãòãýý.

Øîðîí íèéãìèéí õàðèëöàí ¿éëäëèéí

ºâºðìºö îð÷èí áîëîõ íü

� Íèéãìýýñ á¿ðýí õèéãýýä õàãàñ òóñãààðëàãäñàí � Íèéãìèéí õÿíàëòûí (õóóëü áà ÎÍÑÁ) ç¿ãýýñ ºâºðìºö ñàíêöèéã õ¿ëýýñýí (èõýíõ ¿íäýñòíèé õóâüä õ¿íäýâòýð áîëîí õ¿íä çºð÷èëä ¿ç¿¿ëäýã áà îëîí íèéòèéí áóðóóøààëò)

� Íèéãýì ñýòãýëç¿éí õóâüä ýìçýã áà õºíä¿¿ð � Ñî¸ëûí ºâºðìºö çàãâàð á¿õèé á¿ëýã (¿íýò ç¿éëñ, õýëëýã, ýòàëîí)

� Äîòîîä äàëä çàñàãëàë áà á¿òýö õ¿÷òýé � Ñºðºã íèéãýìøèë (äåñîöèàëèçàöè) � Àþóëã¿é áàéäëûí áàòàëãàà áóþó õóâü õ¿íèé õàíäëàãà õ¿÷òýé

Ýõ ñóðâàëæ: Gefaengniss als Menshliches Umwelt, Hinweise fuer Sozial beruf. 2007

129

Ãýìò õýðýã, ãàæ çàí ¿éë íü îéð õ¿ðýýëëèéí õ¿ì¿¿ñèéí áèå áèåíäýý òàâèõ õÿíàëò ñóëàðñíû ¿ð ä¿í ìºí ¿¿?Â.Ðåêëåññ áîëîí Ò.Êèðñè íàðûí îíîëîîð ãýìò õýðýã áîë õ¿ì¿¿ñèéí

íèéãýìøëèéí ¿éë ÿâö äîãîëäñîíû ¿ð ä¿í áºãººä íèéãýìøëèéí ÷óõàë àãåíòóóäûí õÿíàëò àëäàãäñàíû ºð òºëººñ ãýæ ¿çäýã. Òóõàéëáàë ãýð á¿ë, ñ¿ì õèéä, õºðø, ñóðãóóëü çýðýã àãåíòóóäûí õÿíàëò àëäàðäàã. ßëàíãóÿà ãýìò õýðýãò ºðòºõ øàëòãààí íü ãýð á¿ë, ñóðãóóëü çýðýã àíõäàã÷ àãåíòóóäûí õÿíàëòûí àëäàãäëûí ºð òºëººñ áîëæ èëýðíý. Íèéãýìøëèéí àíõäàã÷ àãåíòóóäûí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðã¿¿ä íü íèéãýìøëèéí åðºíõèé æèìèéã çààæ, òîõèðóóëäàã, õóâü õ¿íèéã á¿ëýã, íèéãýìä íýãòãýäýã, ãàæ çàí ¿éëä õÿíàëò òàâüäàã, çàí ¿éëèéí ýòàëîí, õýâ çàãâàðûã á¿òýýäýã àæýý. Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õýëõýý õîëáîî õýäèé áàò áºõ áàéíà, ãàæóóäàë ãàðàõ ìàãàäëàë òºäèé ÷èíýý áàãà áàéíà ãýñýí ¿íäýñëýëèéã áèé áîëãîäîã. Õÿíàëòûí îíîë ¸ñîîð õ¿í ãýìò õýðýãò òàòàãäàí îðîõ áóþó ãýìò õýðýãòýí áîëîõ ¿éë ÿâö íü õýä õýäýí øàò äàìæèíà.

� Çàí ¿éëèéí ãàæóóäëûí ýíãèéí ¿å øàò (àëáàí áóñ ýåðýã áà ñºðºã ñàíêöè ¿ã¿é áàéõ)

� Çàí ¿éëèéí õî¸ð äàõü ãàæóóäàë (àíõäàã÷ àãåíòûí õÿíàëòààñ á¿ðýí ãàðàõ)

� Ãàæóóäëûí ã¿íçãèéðýë áóþó ãýìò õýðýãòýí áèå õ¿íèé çàí ¿éë (àëáàí ¸ñíû õÿíàëòûí ñºðºã ¿éë÷ëýë áà íºëºº)

� Òºãñ ãýìò õýðýãòí¿¿ä (Beauty Criminals)

Ýíýõ¿¿ îíîëûí ¿¿äíýýñ õ¿ì¿¿ñ ãàæ áîëîí ãýìò çàí ¿éëä îðîõã¿é áàéõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàì íü àíõäàã÷ áîëîí õî¸ðäîã÷ á¿ëã¿¿äèéí õ¿ðýýíä áèé áîëäîã. Ýíý íü íýãä¿ãýýðò, õ¿ì¿¿ñ çºâøèëöºëä îðîõ, õî¸ðäóãààðò, õàìòûí çºâøèëöëººñ ¿¿äýëòýé èäýâõò áàéäëûã ýðõýìëýõ, ãóðàâäóãààðò, àëèâààä çºâøèëöºõ íü áàéíãûí çóðøèë áîëîõ, äºðºâä¿ãýýðò, õàìòûí çºâøèëöëººð áèé áîëñîí ¿íýò ç¿éë áîëîí ä¿ðýì ãîðèìîíä èòãýõ çýðýã áîëíî. (D. Kendall, 212)

Ãýìò õèéãýýä ãàæ çàí ¿éë íü õýí íýãýíä ýðãýí òîéðíû õ¿ì¿¿ñèéíõ íü ç¿ãýýñ ç¿¿ñýí õàÿã, øîøãèéí ¿ð ä¿í ìºí ¿¿?Ýíý îíîëûí ãîë òºëººëºã÷äèéí õóâüä Í.Áåêêåð, Ý.Ëåìåðò, Ð.Êåìïáëåññ

Ý.Ãîôôìàí áîëîí Ë. Ðîçåíõýí íàðûã àâ÷ ¿çýæ áîëíî. Íèéãýì îð÷íû ç¿ãýýñ õýí íýãýíä ýíý áîë ãàæ çàí ¿éëòýí, ýñâýë ãýìò õýðýãòýí ãýæ õàÿã íààõ ¿éë ÿâö íü àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷ ãàæóóäëûã áèé áîëãîäîã. Óëìààð ãýìò õýðýãòí¿¿ä áîëîí ãàæ çàí ¿éëòí¿¿ä òºðºí ãàðäàã ãýæ ¿çäýã ø¿¿ìæëýëò ñîöèîëîãèéí îíîë þì. Ãýìò õýðýãòýí áîëîõîä ò¿ëõýæ áóé ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü “ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷èéí ººðèéí èòãýë ¿íýìøèë” áºãººä èéì èòãýë ¿íýìøèë õàÿã íààõ ÿâöàä áèé áîëäîã. Íèéãýìä èéíõ¿¿ áóñäûã ãýìòýí ãýñýí õàÿã íààõ ¿éë ÿâö íü ìýäýýæ õýðýã ñîöèàëü õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýð íºõöºëääºã áàéíà. Àðüñ ºíãº, óãñàà, íèéãìèéí áàéð ñóóðü, øàøèí ø¿òëýã, öààøèëáàë õ¿éñ, íàñ, çýðýã íü õ¿ì¿¿ñ áèå áèåíýý ãýìò õýðýãòýí áîëãîæ òºëºâø¿¿ëýõ, ãýìòýí ãýæ õàÿã íààõ ¿íäýñ íü áîëäîã àæýý. Ñîöèîëîãè÷äûí äóíä îëîí ñîíèðõîëòîé ñóäàëãàà

130


áàéäàã áºãººä òóõàéëáàë Ð.Êåìïáëåññèéí äóíä ñóðãóóëèéí õºâã¿¿äèéí Ðîóòíåêñ áîëîí Ñýéíòñ ãýñýí õî¸ð á¿ëýã äýýð ÿâóóëñàí áà áàãø íàð, ñóðãóóëèéí óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ Ðîóòíåêñ¿¿äýä áîëîõã¿é, õýö¿¿ õ¿¿õä¿¿ä ãýñýí õàÿãèéã áàéíãà ç¿¿æ áàéñàí áîë õýðýã äýýðýý Ñýéíòñ¿¿ä íü õè÷ýýë òàñëàõ, àðõè óóõ, òàìõè òàòàõ, õóëãàé õèéõ çýðãýýð õýö¿¿ õ¿¿õä¿¿äèéí àâèðûã ãàðãàäàã áàéæýý. Ãýòýë Ñýéíòñ¿¿äèéí ýöýã, ýõ÷¿¿ä íü ñóðãóóëü äýýð èë¿¿ íýð õ¿íä á¿õèé õ¿ì¿¿ñ áîëîõûã àæèãëàëòûí ÿâöàä òîãòîîñîí áàéíà. Ìºí Ëåìåðòèéí ñóäàëãààãààð ãóäìàíä õ¿¿ àðõè, òàìõè õýðýãëýõ áºãººä ýõíèé óäààä ò¿¿íèéã õýí ÷ ãàæ çàíòàí ãýæ àíçààðäàãã¿é áºãººä õ¿¿ ÷ ººðèéãºº òýãæ ¿çäýãã¿é áàéíà. Ýíý íü àíõäàã÷ ãàæóóäàë áà õàðèí äàðààãèéí óäàà òèéì çàí ¿éëèéã õ¿ì¿¿ñ ìýäñíèé ¿íäñýí äýýð õ¿¿òýé õýö¿¿ õ¿¿õýä ãýæ õàÿãëàí õàðüöàõ áà õ¿¿ ààæìààð äåâèàíò áóþó ãàæ çàí ¿éëòýí ãýäýãòýý èòãýëòýé áîëäîã áàéíà. ¯¿íèéã õî¸ðäîã÷ ãàæóóäàë õýìýýæýý. (D. Kendall, 241)

Ãýìò õýðýã, ãàæóóäàë íü íèéãìèéí ÷èíýýëýã õýñãèéíõýí áîëîí ÿäóóñûí õîîðîíäûí çºð÷èëòýé õîëáîîòîé þó? Ýíýõ¿¿ îíîë íü Ê.Ìàðêñûí àíãèéí çºð÷èë, êàïèòàëèñò òîãòîëöîîíû

ìºëæèã÷ ìºí ÷àíàðûí òóõàé îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàëààñ ¿¿äýëòýé áîëíî. Õ¿í àìûí öººíõ íü íèéãìèéí áàÿëãèéã õóðèìòëóóëæ, õàðèí îëîíõ íü ÿäóóðàë, ãóéëàí÷ëàëä íýðâýãäýõ íü ãýìò õýðýã, ãàæóóäëûí íèéãìèéí ¿íäñýí ó÷èð øàëòãààí ãýýä èéì ¿åä ãýìò õýðãèéí òîî õýìæýý íü õ¿í àìûí òîîíîîñ ÷ ¿ëýìæ èë¿¿ áàéäëààð ºñºí òýëýõ áîëíî õýìýýí Ìàðêñ òýìäýãëýæ áàéâ. Õàðèí ýíý ¿çýë ñàíàà íü ñîöèîëîãèò ãýìò õýðýã áîëîí ãàæóóäëûã òàéëáàðëàõ çºð÷ëèéí îíîëûí óðñãàëûã áóé áîëãîñîí áèëýý. Åðºíõèéäºº áàÿí ÷èíýýëýã áîëîí ýðõ ìýäýëòýé õ¿ì¿¿ñ ººðò òààëàìæòàé ä¿ðìèéã çîõèîõ õàíäëàãà áàéõ áºãººä òýãýõýýð ãýìò õýðýã áîëîí áóñàä òºðëèéí ãàæóóäàë íü çºâõºí ñòàòóñ áîëîí õºðºíãº ÷èíýý äîîãóóð äàâõðàà, àíãèéíõàíä õàìààòàé ç¿éë ãýæ ¿çäýã. Òîâ÷õîíäîî ãýìò õýðýã áîë ÷èíýýëýã õýñãèéíõíýýñ äîîä÷óóëä íààñàí õàÿã, øîøèã ìºí õýìýýäýã. Ìàðêñààñ óãøèëòàé îð÷èí ¿åèéí ýíýõ¿¿ ø¿¿ìæëýëò îíîëûí õ¿ðýýíä çàðèì òîäîðõîé ÷èãëýë¿¿ä áóé áîëñîí áºãººä òóõàéëáàë Áðèòàíèé ðåàëèçì áîëîí ðàäèêàë îíîëûã íýðëýæ áîëîõ þì. Áðèòàíèé ðåàëèçìûí õóâüä ãýìò õýðýãò ºðòºõ õàìãèéí èõ ìàãàäëàëòàé õ¿ì¿¿ñ áîë àæèë÷èí àíãèéíõàí áºãººä àæèë÷èí àíãèéí áîëîí ÿäóó àæèë÷äûí ãýð á¿ë, õ¿¿õä¿¿ä áîë íèéãìèéí àæèëòíû àæèëëàõ ãîë òàëáàð ìºí. Íèéãìýýñ òóñãààðëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä åðºíõèéäºº àæèë÷èí àíãèéí òóðøëàãà íî¸ðõîæ áàéäàã àæýý. Õàðèí ðàäèêàë îíîëûí õóâüä ãýìò õýðýã áîë áàÿí ÷èíýýëýã õèéãýýä ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí çºð÷ëººñ ¿¿äýëòýé. ßäóó õ¿ì¿¿ñ áîëîí áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ íü ººðèéí áàéð ñóóðüòàé õîëáîîòîéãîîð ãýìò õýðýãò õîëáîãääîã. ßäóó÷óóä àìüäðàëûí áîëîìæ õîìñ òóë ñóóðü õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä ãýìò õýðýãò ºðòäºã áîë ÷èíýýëýã õýñãèéíõýí ñòàòóñàà õàäãàëàí ¿ëäýõèéí òóëä ãýìò õýðýã õèéäýã áàéíà.

131

1. Ñìåëçåð Í (2001), Ñîöèîëîãè, ÓÁ2. Ãèääåíñ À (2006), Ñîöèîëîãè, ÓÁ, Àäìîí3. Õóóëü ç¿éí ñîöèîëîãè. (2003), Ðåä. Â.À.Ãëàçûðèí, ÓÁ4. Richard T.Shaefer, Robert P.Lamm, (1995), Sociology, Chicago Press5. Kendall D. (1997), Sociology in our times6. Martin Marcus, Alan Daclin. (2000), Success in sociology. London,

Bath Press7. Äþðêõàéì Ý. (1995), Ñîöèîëîãèÿ, Ïðåäìåò, å¸ çíà÷åíèå8. Äþðêõàéì Ý. (1991), Ðàçäåëåíèå îáùåñòâåííîãî òðóäà9. Ò¿ìýííàñò Ã. (2006), Øèëæèëòèéí ¿åèéí Ìîíãîëûí íèéãýì

äýõ ãýìò õýðãèéí ºñºëò, öýöýãëýëòèéí íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñ, ñîöèîëîãèéí ýðýë õàéãóóë. Øèíý Òîëü ñýòã¿¿ë


1. Íèéãìèéí äýã ¸ñ (social order) ãýæ þó âý? Îéëãîëòûí ãîë àãóóëãà íü þó âý?

2. Íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäýë ãýæ þó âý?3. Íèéãýìä áàéãàà ¿çýãäë¿¿äèéã ãàæ þìóó õýâèéí ãýæ ¿çýõ ñîöèàëü

¿íäýñëýë íü þó âý?4. Íèéãì¿¿äýä ñî¸ëûí îíöëîãîîñ íü õàìààðàí äýã ¸ñ ÿëãààòàé

òºëºâøäºã òàëààð òàéëáàð ºãíº ¿¿?5. Íèéãìèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã ñîöèîëîãè÷èä ÿìàð õ¿ðýýíä àâ÷

¿çäýã âý?6. Íèéãìèéí õîðèã àðãà õýìæýý (ñàíêöè) ÿë øèéòãýëýýð õÿçãààðëàãäàõ

óó? ¯ã¿é áîë ñîöèîëîãèä ÿìàð õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çäýã âý?7. Ãýìò õýðýã íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäëèéí áóñàä õýëáýð¿¿äýýñ ÿìàð

îíöëîã øèíýýð ÿëãàðàõ âý?8. Ãàæ çàí ¿éëä õ¿íèé ÿìàð çàí àâèð, àðàíøèíãóóä áàãòàõ âý? ßàãààä?9. Íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäë¿¿äýä íèéãýì ÿìàð õàðèó ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëäýã

âý? 10. Ãýìò õýðãèéã ñîöèîëîãè ÿìàð äóðàíãààð õàðäàã âý? Ò¿¿íèé ãîë

ÿëãàðàõ îíöëîãûã çààíà óó?11. Ãýìò õýðýã òºðºí ãàðàõ íèéãìèéí ñîöèàëü øàëòãààíóóäûã áóñäààñ

(ñýòãýöèéí, áèîëîãèéí, ãàçàð íóòãèéí) ÿëãàí òàéëáàðëàíà óó?




132


Ñýäýâ - 2: Ãýìò õýðýã áà ÿë øèéòãýë, ãàâüÿà áà øàãíàë (Ï.Ñîðîêèíèé2 ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýýíä òóëãóóðëàí õýëýëöýõ) (ñåì-2 öàã)

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñîöèîëîãèéí óõààíä íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäëèéã òàéëáàðëàõ õ¿ðýýã òîäîðõîéëæ, íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäýëä õàíäàõ ñîöèîëîãèéí àðãàç¿éí ¿íäñèéã ýçýìøèõýä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Õ¿íèé çàí ¿éë, ¿éëäýë (àêò) � Ãàäààä àðàíøèí � Ñýòãýöèéí ¿éë õºäëºë � Ãýìò õýðýã � Àëäàð ãàâüÿà � ßë øèéòãýë � Øàãíàë � Ãýìò õýðãèéí áîëîí ãàâüÿàò ¿éëèéí ýëåìåíò � ßë øèéòãýë áà øàãíàëûí øàáëîí÷ëîë � ßë øèéòãýë, øàãíàëûí íèéãìèéí ¿¿ðýã

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Íèéãìèéí äóíäàæ õàíäëàãà, ýòàëîí � Õ¿íèé çàí ¿éë õî¸ð ÷èãëýëä ÿëãàðàõ áà òóéë÷ëàõ � Õýâèéí ¿éëäýë áèäíèé óõàìñàðò òóñàõ áóþó áèä õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõ íü

� Ãýìò õýðýã áà àëäàð ãàâüÿà çýðýãöñýí îéëãîëò áîëîõ íü � ßë øèéòãýë, ãàâüÿà øàãíàëûã íèéãìèéí ç¿ãýýñ øàáëîí÷ëîõ íü � ßë øèéòãýë áà øàãíàë õ¿íèé çàí ¿éëä íºëººëºõ íü � ßë øèéòãýë áà øàãíàëûí íèéãìèéí ¿¿ðýã (ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áîëîí áóñàä)

� Íèéãìèéí õîðèã àðãà õýìæýýíèé (ñàíêöûí) ñîöèàëü á¿ëýã õîîðîíä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1. Ìýòãýëöýýí2. Òîõèîëäîë øèíæëýõ

2. Îðîñ, Àìåðèêèéí íýðò ñîöèîëîãè÷, áîëøåâèê õóâüñãàëûí äàðàà Àìåðèêò öàãàà÷ëàí ãàðñàí áºãººä Àìåðèêèéí áîëîí áàðóóíû ñîöèîëîãèéí õºãæèëä òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. Õàðâàðäûí èõ ñóðóãóóëèéí ñîöèîëîãèéí ñàëáàðûí òýðã¿¿ëýã÷, Àìåðèêèéí Ñîöèîëîãèéí Õîëáîîíû äýä åðºíõèéëºã÷ áàéëàà.

133

Õàðèëöàí ¿éëäýë ñîöèîëîãèéí ñóäëàãäàõóóí áîëîõ íü

Ñîðîêèí ñîöèîëîãèéí ñîíãîäîã ñýòãýã÷èéí õóâüä óã øèíæëýõ óõààíû èíñòèò¿ö÷èëýëä òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëñàí õ¿í þì. Þóíû ºìíº ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëèéí àñóóäàëä ã¿íçãèé øèíæèëãýý õèéæ, õ¿íèé ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààã ñîöèîëîãèéí ÷óõàë ñóäëàãäàõóóíû õóâüä ñàéòàð ýðãýö¿¿ëæýý. Òýðýýð ñýòãýöèéí ¿éë õºäëºë õèéãýýä ãàäààä àðàíøèí ãýñýí îéëãîëòóóäûã àøèãëàñàí áºãººä ýäãýýð íü õ¿íèé çàí ¿éëèéí ýëåìåíò¿¿ä áîëäîã. Íýã õ¿íèé ñýòãýöèéí ¿éë õºäëºë õèéãýýä ãàäààä àðàíøèí íü íºãºº õ¿íèé ñîöèàëü ¿éëäëèéí ó÷èð øàëòãààí, õàðèëöàí ¿éëäýë îðøèí áàéõ ¿íäýñ áîëäîã òàëààð, òýãýýä ýíý íü ñîöèîëîãèéí ñóäëàõ ç¿éëèéí öºì áîëîõ òóõàé “Ñîöèîëîãèéí òîãòîëöîî” á¿òýýëèéí I áîòüäîî ýðãýö¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí ñîöèîëîãè íü ñîöèàëü õèéãýýä îðãàíèçìûí äýýðõ ¿çýãäëèéí óõààí áºãººä ò¿¿íèé ñóäàëãààíû öºìä íèéãìèéí õàðèëöàí ¿éëäýë áàéõûã îíöîëñîí áàéíà.

Øèãòãýý.

Ñîðîêèíèé ñîöèîëîãèéí

ñóäëàõ ç¿éëèéí öºì áîëîõ

õàðèëöàí ¿éëäýë

Õàðèëöàí ¿éëäëèéí òîäîðõîé õýëáýð¿¿ä áîëâîîñ ¿ëýìæ îëîí. Íàñàíä õ¿ðýã÷èä áîëîí õ¿¿õäèéí, õîõèðîã÷ áîëîí ãýìò õýðýãòíèé, ýõëýã÷ áîëîí ¿ðãýëæë¿¿ëýã÷èéí, ýðýãòýé áà ýìýãòýéí, ¿éëäâýðëýã÷ áà àæèë÷íû ãýýä... Íèéãìèéí áîäèò àìüäðàë äýýð òýäãýýð õýëáýð¿¿ä íü òîî òîìøã¿é îëîí. Ýäãýýð õýëáýð¿¿äèéã òîî÷èí áè÷èãëýõ áîëîìæã¿é. Ýíäýýñ íýã ç¿é ¸ñíû àñóóäàë ãàð÷ èðýõ áà ýíý íü “Ýäãýýð òîäîðõîé àãààä õÿçãààðã¿é îëîí õýëáýðèéã, öººí òîîíû õàíãàëòòàé óõàãäàõóóíä çàõèðóóëàí òàéëáàðëàõ õýðýãòýé þì áèø ¿¿ ?” Õýðâýý á¿ãäèéã íü áèø þì áîë ÿäàæ õàðèëöàí ¿éëäëèéí ¿íäñýí õýëáýð¿¿äèéã èéíõ¿¿ àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Ñîðîêèí Ï.à. Ñèñòåìà ñîöèîëîãèé. Òîì I, II, Ïåð. ñ àíãë. Ì.: Ïîëèòèçäàò, 1995

Õàðèëöàí ¿éëäëèéí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä íü 1/ õóâü õ¿ì¿¿ñ, 2/ òýäãýýðèéí ¿éëäë¿¿ä, 3/ õàðèëöàí ¿éëäëèéí äàìæóóëàã÷ áºãººä òýäãýýðò òóëãóóðëàí õàðèëöàí ¿éëäëèéí ìºí ÷àíàðò øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë, íèéãìèéí õàðèëöàí ¿éëäëèéã ò¿¿íä îðîëöîæ áàéãàà õ¿íèé òîî, ÷àíàð, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿éëäëèéí øèíæ ÷àíàðààñ, äàìæóóëàã÷èéí øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðóóëàí àíãèëñàí áàéíà. Õ¿íèé íèéãìèéí ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààíä õèéñýí ò¿¿íèé ä¿í øèíæèëãýýíä íèéãìèéí ãàæóóäëûí òóõàé õàéãóóë òîìîîõîí áàéðûã ýçýëíý. Íèéãìèéí ãàæ ¿çýãäëèéí òàëààð “Õ¿í, èðãýíøèë, íèéãýì” õýìýýõ á¿òýýëäýý ýðãýö¿¿ëñýí áà ò¿¿íèéã íèéãìèéí ¿éëäýë áîëîõûí õóâüä, ãýõäýý íèéãìèéí õàðèëöàí ¿éëäëèéí õ¿ðýýíä øèíæèëñýí áàéíà. Ãýìò õýðýã áîë ç¿ãýýð íýã òàëûí ¿éëäýë áóñ, õàðèí íèéãìèéí õàðèëöàí ¿éëäýë, ýíý óòãààðàà ñîöèîëîãè ãýìò õýðãèéã íýã òàëûí ¿éëäýë áîëîí ò¿¿íä íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí (íèéãìèéí) ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õàðèó ¿éëäëèéí õóâüä öîãöîîð íü òàéëáàðëàäàã. ¯¿ãýýð çîãñîõã¿é ãýìò õýðãèéí ñîöèàëü ìºí

134


÷àíàðûã èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîõûí òóëä ýåðýã ãàæóóäàë áîëñîí àðèóí æóðàìòàé õàðüöóóëàí, òýäãýýðò íèéãìèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ õàðèó ¿éëäëèéã òàéëáàðëàñàí áàéíà. Ñîðîêèí íèéãìèéí ãàæóóäëûí õî¸ð õýëáýð áîëñîí àðèóí æóðàì, ñàéí ¿éëñ áîëîí ãýìò õýðýã, òýäãýýðò íèéãìèéí ç¿ãýýñ ºãºõ õàðèó ¿éëäë¿¿äèéã áóþó øàãíàë áîëîí øèéòãýëèéã ñîöèîëîãèéí õàíäëàãààð òàéëáàðëàñàí áàéíà. Ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã íýãä¿ãýýðò, íèéãìèéí òóõàé åðºíõèé ñóðãààë, õî¸ðäóãààðò, íèéãìèéí ìåõàíèê, ãóðàâäóãààðò, íèéãìèéí ãåíåòèê, äºðºâä¿ãýýðò, íèéãìèéí áîäëîãî ãýñýí äºðâºí ¿íäñýí ò¿âøèíä õóâààñàí àãààä ò¿¿íèéõýýð íèéãìèéí ìåõàíèê íü íèéãìèéí ¿éëäýë, õàðèëöàí ¿éëäëèéã (òóõàéëáàë, ãýìò õýðýã áà øèéòãýë, ãàâüÿà áà øàãíàëûã) îðãàíèê áîëîí îðãàíèê áóñ åðòºíöèéí áóñàä ¿éëäýë, õàðèëöàí ¿éëäëèéí õýëáýð¿¿äýýñ ÿëãàí òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýõ áîë íèéãìèéí ãåíåòèê íü ãîë ñîöèàëü èíñòèò¿ö¿¿äèéí (òóõàéëáàë ýðõç¿éí) õºãæèë, ÷èã ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõ ó÷èðòàé. Õàðèí íèéãìèéí áîäëîãî íü ñîöèîëîãèéí ìýäëýãò òóëãóóðëàí õ¿íèé àç æàðãàë, ñàéí ñàéõíû òºëºº øèéäë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýõ áîëíî. (Ñîðîêèí Ï.À, 1992,29)

Õ¿ì¿¿ñèéí ¿éëäýë áèäíèé ñýòãýëèéí ¿éë õºäëºëä õýðõýí òóñ÷ áàéäàã áý?

Ñîðîêèí áóñäûí ¿éëäýë áèäýíä ãóðâàí ÿíçûí áàéäëààð òóñàõ áóþó áèä òýäãýýðèéã õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäëààð òóñãàí îéëãîæ áàéäàã ãýñýí áàéíà.

Áàéâàë çîõèõ ç¿éë ãýñýí áàéäëààð áèäýíä òóñ÷ áàéäàã ¿éëäýë. Áóñäûí èéì ¿éëäë¿¿ä áèäíèé ñýòãýëç¿éí ¿éë õºäëºëä æèãøèí çýâ¿¿öýõ, ýñâýë õàéð õ¿íäëýë òºðºõèéí àëü ÷ áàéäëûã ¿¿ñãýõã¿é. Ç¿ãýýð ë áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ë ãýõýýñ ººðººð õýëýõýä õýö¿¿ òèéì áàéäëààð áóóäàã. Òèéìýýñ áàéõ ¸ñòîé, õýâèéí ë ç¿éë áîëæ áàéäàã.

Áóñäûí ç¿ãýýñ îíöëîí äýìæ¿¿øòýé ç¿éë¿¿äèéã ¿éëäýæ áàéõ íü áèé. Áèäíèé ñýòãýëç¿éí ¿éë õºäëºë íü áóñäûí òèéì ¿éëäýëä òàëàðõàëòàé õàíäàæ áàéäàã. Òýäãýýðèéã áèä õ¿ñýìæëýõ, òàëàðõàëòàé õàíäàõ, ò¿¿íèéã äýìæèí ñàéøààìààð ìýäðýìæ áèé áîëäîã.

Õîðèãëîí ¿ã¿éñãýì ¿éëäë¿¿ä õèéãýýä çàí ¿éëèéã õ¿ì¿¿ñ ãàðãàæ áàéäàã. Òèéì ¿éëäë¿¿ä, òýäíèé ãàäààä àðàíøèíä áèä äóðã¿éöýõ, çýâ¿¿öýí áóðóóøààìààð ìýäðýìæ áóé áîëäîã.

Ñîðîêèí áóñäûí ¿éëäýë áèäíèé óõàìñàðò õýðõýí òóñäàã òàëààð àâ÷ ¿çñíèé äàðàà äýýðõ ãóðâàí õýâ ìàÿãò õàðãàëçàõ æèøèã îéëãîëòóóäûã äóðäñàí áàéíà. Òýðýýð äýýð äóðäñàí ñýòãýëèéí ¿éë õºäëºë¿¿äýä ñîöèîëîãèéí øèíæèëãýý õèéõèéí òóëä íèéãìèéí ¿éëäýë áîëîí õàðèó

135

¿éëäëèéí æèøýýí¿¿äèéã ººðèéí ñóäàëãààíäàà àøèãëàñàí áàéäàã. Ýõíèé òîõèîëäîëä áóñäààð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ¿éëäëèéã àâ÷ ¿çýæ áîëîõ áà õàðèí ò¿¿íä õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ºãºõ õàðèó ¿éëäë¿¿äèéí õóâüä áàéâàë çîõèõ õàðèó ¿éëäëèéã ñóäëàõ áîëîìæòîé àæýý. Õàðèí îíöëîí äýìæ¿¿øòýé ìýäðýìæèéã òºð¿¿ëæ áàéãàà ¿éëäëèéí æèøýýãýýð ãàâüÿà áóþó ñàéí ¿éëñèéã, ò¿¿íä õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ õàðèó ¿éëäëèéí õóâüä øàãíàëûã àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Ýöýñò íü õîðèãëîí ¿ã¿éñãýì ñýòãýëèéí ¿éë õºäëºëèéã áóé áîëãîæ áàéãàà íèéãìèéí ¿éëäëèéí æèøýýíä ãýìò õýðãèéã, õàðèí ò¿¿íä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õàðèó ¿éëäëèéí æèøãýýð øèéòãýëèéã òóñ á¿ð àâ÷ øèíæèëñýí áàéäàã.

Òýðýýð þóíû ºìíº ãýìò õýðýã õýìýýõ îéëãîëòûã ºìíº íü àâ÷ ¿çñýí ñóäëàà÷äûí ¿çýë áàðèìòëàë òîäîðõîéëîëòîä ø¿¿ìæëýë ºãºõ çàìààð ñîöèîëîãèéí ¿¿äíýýñ ýðãýö¿¿ëæýý.

136


Øèãòãýý.

Ãýìò õýðãèéí òàëààðõ

Ñîðîêèíèé ýðãýö¿¿ëëèéã àâ÷

¿çýõ íü

Ãýìò õýðãèéã óëàìæëàëò îéëãîëòîîð ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã çºð÷ñºí ¿éëäýë, òóõàéëáàë ýð¿¿ãèéí êîäåêñèéã çºð÷ñºí ÿâäàë ãýýä õÿëáàðõàí òîäîðõîéëæ áàéäàã. Ýíý íü Ñîðîêèíèé õóâüä ýðõ ç¿éí ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëò íü äîãìàòèê õèéãýýä øàáëîí÷ëîëûí ¿¿äíýýñ õàíäàõ áàéäëûã áèé áîëãîæ áàéãàà õýðýã áºãººä ãýìò õýðýã áîë ò¿¿íýýñ ÷ èë¿¿ íàðèéí òºâºãòýé ñîöèàëü ¿çýãäýë áèëýý. Îëîíõ ñóäëàà÷èä äýýðõèéí àäèë õÿëáàðõàí òîäîðõîéëîëò áèé áîëãîîä öààøèëáàë ãýìò õýðãèéã ýðõç¿éí õýì õýìæýýíèé áóñàä òºðë¿¿äýýñ ÿëãàõ îðîëäëîãî õèéæ áàéäãèéã òóñ á¿ðèéí õóâüä Ñîðîêèí íÿöààæýý.

à/ Íýëýýä õýñýã ýðäýìòýä ýð¿¿ãèéí õýì õýìæýýã çºð÷èõ õóâüäàà ãýìò õýðãèéí ¿éëäýë íü þóíû ò¿ð¿¿íä õ¿íèé õýðýãöýýã ÿäóóðóóëæ áàéíà õýìýýí ìýòãýæ áàéíà. Ýíý óòãààðàà ãýìò õýðýã õýìýýí ¿çýæ áàéãàà àëü ÷ ¿éëäýë íü á¿õèé ë ýð¿¿ãèéí êîäóóäàä ãýìò õýðýã õýìýýí ¿çýãäýæ ÷àäàõ óó? Èéì ¿éëäëèéí æèøýýãýýð õ¿íèé àìü õºíººõèéã àâ÷ ¿çýæ áîëîõ óó? Ýð¿¿ãèéí ÿíç á¿ðèéí êîäóóäàä ãýìò õýðýã õýìýýí íýðëýæ áàéãàà á¿õèé ë ¿éëäë¿¿ä íü õýçýýä, õààíà ÷ ãýìò ãýæ íýðëýãäýæ ÷àäàõã¿é. Òýð á¿¿ õýë àëëàãà ÷ òýãæ ÷àääàãã¿é. Õýðýâ ñî¸ëóóäûí äóíä àëü íýã ¿éëäýë íü àãóóëãààðàà íýãýí àäèë ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýãääýã áîë òýð ÿëãààòàé áàéäàë áàéõã¿é áàéõ áàéñàí. Àëëàãà ÷ ººðèéí àãóóëãààð õýçýýä, õààíà ÷ ãýìò õýðýã ë áàéõñàí. Åðºíõèéä íü õýëýõýä õ¿íèéã õºíººõ õèéãýýä àâðàõ, ¿íýí áà õóäàë ÿðèõ, ºðøººõ õèéãýýä öýýðë¿¿ëýõ, ¿çýí ÿäàõ áîëîîä äóðëàõ, áýëãèéí õ¿ñýëä àëáàäàõ áîëîîä òýâ÷èõ çýðýã á¿õèé ë ¿éëäë¿¿ä íü òýäíèéã õýí ¿éëäñýí, õýíèé ýñðýã ¿éëäñýí, ÿìàð íºõöºëä ã¿éöýëä¿¿ëñýí çýðãýýñýý õàìààðààä ÿíç á¿ðèéí ýðõç¿éí êîäóóäàä ãýìò õýðýã áîëîîä ãýìò ¿éë áèø ãýõ÷ëýí àäèëã¿é áàéñààð èðñýí áºãººä áàéñààð áàéíà.

á/ Ýð¿¿ãèéí õýì õýìæýýã çºð÷èõ ¿çýãäëèéã îëîí ýðäýìòýä áóñàä çºð÷ëººñ ÿëãàõûí òóëä õóâü õ¿íèé þì óó, ýñâýë á¿ëãèéí àøèã ñîíèðõëûã ¿ëýìæ èõýýð çºð÷èõ ÿâäàë áóþó òýäãýýðò ¿ëýìæ õîð õºíººëòýé, àþóëòàé áàéõ øèíæ ÷àíàðûã íü äýâø¿¿ëäýã. Ýíä áàñ ë ó÷èð äóòàãäàë áóé áîëîõ áà ¿íýí õýðýãòýý ¿ëýìæ àþóëòàé, õîð õºíººëòýé, ýñâýë ýðõ àøãèéã íü íîöòîé çºð÷èõ ãýäýã õýðõýí áàòëàãäàæ áàéãàà âý? Áðàõìàí õ¿í ñ¿¿ õóäàëäàæ àâàõàä àþóëòàé øèíæ ÷àíàð õààíà íü àãóóëàãäàæ áàéíà âý? ßìàð ÷ àþóëòàé øèíæ ¿ã¿é. Ãýâ÷ ýíý íü ãýìò õýðýãò òîîöîãäîõ áºãººä òýãñýí íýãíèéã ýãíýýíýýñ õººæ øóòðàãèéí ò¿âøèíä ò¿ëõýí óíàãàõ áà õàìãèéí õ¿íä øèéòãýëèéí íýãèéã íîîãäóóëíà.

137

Øèãòãýý.



¿çýõ íü

Ýíý òîõèîëäîëä áðàõìàí õ¿í áóñàä êàñòûí õ¿íèé àìèéã õºíººõººñ èë¿¿ àþóëòàé ãýæ ¿çýõ áà õàðèí ñ¿¿ëèéí òîõèîëäîëä ÿìàð íýã øèéòãýëã¿é áºãººä ãýìòýíä òîîöîõã¿é. Òýãýõýýð ãýìò õýðãèéí õîð õºíººë, àþóëûí øèíæ íü ñî¸ëóóäûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é.

â/ Ýðõç¿éí õýì õýìæýý çºð÷èõ ¿çýãäëèéí ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõäîî áàñ íýã õýñýã íü ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷èéí äîòîîä òºëºâ áàéäàë ãýñýí óõàãäàõóóíä íàéääàã. Ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷èä ñýòãýëç¿éí äîòîîä ÿìàð ¿éë ÿâö áîëæ ºíãºðäºã âý? Òýð íü á¿õèé ë ãýìò õýðã¿¿äèéí õóâüä òîäîðõîéëîõ ÷àíàð áàéæ ÷àäàõ óó? Òóõàéáàë ïðîôåññîð Ïðóñòîðîñëåâèéí õýëñýí “ãýìò õýðãèéí äîòîîä òºëºâ áàéäàë áîë ãýìò õýðýãòíèé õóâüä áóðóóøààí ¿çýì, îþóí ñàíàà, ìýäðýìæ, õ¿ñýë çîðèãèéí òèéì õ¿íèé ìºñ ìóóòàé äîòîîä òºëºâ” ãýñíèéã Ñîðîêèí æèøýý áîëãîí àâààä ãýìò ýòãýýäèéí òîëãîéä ÿìàð ïðîöåññ áîëæ ºíãºðñºí áý? Íýãýíòýý òýð áóðõàí òýíãýðèéí çºðøººðëººð ¿éëäñýí ¿¿? ãýñýí àñóóëòûã òàâüæýý. Õýì õýìæýýã òîãòîîã÷ íü ãýìò õýðýãòíèé ñýòãýëç¿éí äîòîîäîä áîëæ ºíãºðñºí ç¿éëñèéã, áàñ ãýìò ¿éëäýë á¿ðèéí õóâüä ãýìòíèé îþóí ñàíàà, óòãà õîëáîãäëûã ýðãýö¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áèëýý. Òèéìýýñ õ¿íèé ÿñ ÷àíàð ãýñýí õýìæ¿¿ð ãýìò õýðãèéí òºãñ øàëãóóð áàéõ áîëîìæã¿é àæýý.

ã/ Ýðõç¿éí çºð÷ëèéã èëýðõèéëýõ íýã ìºí ÷àíàð íü íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíòíóóäûí õóâüä ¿íäýñëýãýý áîëãîäîã òóõàéí ¿çýãäëèéí ÿëãàðàõ øèíæ ÷àíàð (differentia specifica) þì. Ýíý íü ýð¿¿ãèéí ãýìèéí õóâüä øèéòãýë áàéäàã òàëààð õýëöãýýæ áàéíà. Õàðèí ¿¿íä õî¸ð ÷èãëýëä õàðèó ºãºõ ¸ñòîé. Íýãä¿ãýýðò, ãýìò õýðýã íü çºâõºí øèéòãýëòýé áàéõûí õóâüä èðãýíèéõýýñ ÿëãàðàõ ãýíý. Îëîí ñóäëàà÷äûí õóâüä èðãýíèé ýðõèéí çºð÷èãäºë íü ººðòºº øèéòãýëèéã àãóóëàõ íü ò¿¿íèé ãîë øèíæ ÷àíàð áóñ, õàðèí ºì÷ õºðºíãèéí õîðõèðëîîð èëýðíý. Òèéìýýñ ºì÷ õºðºíãèéí õîõèðîë áîë øèéòãýëèéã óðèí äóóäàõã¿é ãýíý. Ýä õºðºíãèéí øèéòãýë íü øèéòãýë áóñ ãýæ ¿¿? Òýäãýýð íü íýëýíõ¿éäýý ÿäàõàä áàðèâ÷ëàõ þìóó, ýñâýë áîãèíî õóãàöààãààð õîðèõûã áîäâîë, èë¿¿òýé ýíýðýíã¿é õàíääàã ÿâäàë áèø ¿¿?Ýíý òîõèîëäîëä. Òèéìýýñ èðãýíèé áîëîí ýð¿¿ãèéí õýì õýìæýýíèé çºð÷èãäºëä ñ¿¿ëèéíõ íü øèéòãýëä ÷èãëýäýã ãýäãýýð ãîë ÿëãàà ãàð÷ èðýõã¿é áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, ãýì õèéñýí íýãýíä øèéòãýëèéã íîîãäóóëàõäàà àëáàäëàãà õýðýãëýäýã áà áîëîìæ, ýðõèéã íü õàñàõ, ºðøººõ, áóðóóøààõ, åð íü á¿õèé ë õîð õîõèðîë àìñóóëàõ áàéäëààð öýýðë¿¿ëäýã.

138


Øèãòãýý.



¿çýõ íü

Ãýâ÷ øèéòãýë íü àìüäðàë äýýð ýäãýýð ¿éëäë¿¿äèéí á¿õèé ë õýëáýð áàéæ ÷àäàõã¿é. Õýí íýãýí, õýí íýãýíä ÿìàð íýã øàëòãààíã¿éãýýð õîð õîõèðîë àìñóóëæ áàéäàã áà õàðààí ç¿õýæ, çîäîæ çàí÷èæ áàéõ íü áèé. Òèéìýýñ àëáàäàí õîð õºíººë ó÷ðóóëæ áàéãàà á¿õýí ãýìòýíä ¿ç¿¿ëæ áóé çýì áèø.

Ãýìò õýðýã áîë øèéòãýë ãýäýã îéëãîëòîîñ õàìààðàëòàéãààð á¿ðýëäýæ áóé îéëãîëò, õàðèí øèéòãýë íü ýõíèé ýýëæèíä ãýìò õýðãýýñ õàìààðàí òîäîðõîéëîãäîíî. Ãýõäýý õàìãèéí ãîë íü áèäíèé äýýð ¿çñýí÷ëýí ãàãöõ¿¿ áèäýíä ó÷ðóóëñàí õýí íýãíèé ¿éëäëèéí õàðèóä áèäýíä ýíý áàéæ áîëîõã¿é, õîðèãëîâîë çîõèíî ãýñýí ñýòãýëèéí ¿éë õºäëºë áóé áîëæ, ò¿¿íèé äàãóó õàðèó ¿éëäýë áîëñîí øèéòãýëèéã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà, òèéì ñîöèàëü õàðèëöàí ¿éëäýë áîëîõûí õóâüä òîäîðõîéëîãäîíî.

Ýõ ñóðâàëæ: Ñîðîêèí Ï.à. ×åëîâåê, öèâèëèçàöèÿ, îáùåñòâî, Îáù. ðåä. ñîñò. è ïðåäèñë. à. Þ. Ñîãîìîíîâ: Ïåð. ñ àíãë. Ì.: Ïîëèòèçäàò, 1992

Øèãòãýý.

Ãàâüÿà áîëîí àðèóí æóðàìò

¿éëèéí òàëààðõ Ñîðîêèíèé

ýðãýö¿¿ëëèéã àâ÷ ¿çýõ íü

“Ãýìò õýðãèéí òàëààð ýðãýö¿¿ëýõ ÿâöàä øèéòãýëèéí òàëààð ýðãýö¿¿ëýõýä õ¿ðíý, õàðèí øèéòãýë íü ç¿é ¸ñîîð øàãíàëòàé õàìààðàëòàé áàéõ áºãººä øàãíàëûí òóõàé ñîöèîëîãèéí ýðãýö¿¿ëýë íü óëìààð ãýìò õýðýãòýé çýðýãöýí îðøèõ ãàâüÿà áóþó àðèóí æóðàìò ¿éëñ ð¿¿ õ¿ð÷ î÷íî” õýìýýí Ñîðîêèí òýìäýãëýæýý. Òýðýýð öààø íü ºíººã õ¿ðòýë íèéãýì ñóäëàà÷èä áîëîí ýðõç¿é÷äèéí õóâüä “Ãýìò õýðýã áà øèéòãýë” õýìýýõ íèéãìèéí àìüäðàëûí õîñ òóëãóóð îéëãîëò íü èõýýõýí ñóäëàãäàæ èðñýí áîëîâ÷, õàðèí ò¿¿íòýé ýðõ òýãø ÿðèâàë çîõèõ íèéãìèéí àìüäðàëûí íºãºº òàëûí õîñ îéëãîëò áîëñîí “Ãàâüÿà áà øàãíàë” íü îëîíõ ñîöèîëîãè÷, ýðõç¿é÷äèéí õóâüä òàíèë áóñ ãýñýí áàéãàà íü ó÷èð äóòàãäàëòàéã çààñàí áàéíà. Ò¿¿íèé ¿çñíýýð øèéòãýëèéí ýðõç¿é ÷óõàë áàéäãèéí àäèë øàãíàëûí ýðõç¿é ÷óõàëä áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿çëèéã äýâø¿¿ëñýí þì.

Ñîðîêèíèé ¿çëýýð ãàâüÿà áóþó àðèóí æóðàì íü äàðààõ îíöëîã øèíæ¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

à/ Áàéâàë çîõèõ ç¿éë ãýñýí áèäíèé ñýòãýëèéí ¿éë õºäëºë, ìýäðýìæòýé çºð÷èëäºõã¿é. ¯¿íèé à÷ààð òýðõ¿¿ ¿éëäë¿¿ä íü áàéíãà ë ¸ñ ñóðòàõóóíû õóâüä ¿íý öýíòýé áàéæ ÷àääàã. ¨ñ ñóðòàõóóíû õóâüä òóõàéí ñî¸ëûí äîòîð ¿ã¿éñãýãäýæ áàéäàã, ãýìò õýðýãòýé ýñðýãöýõ õ¿÷èéã îëæ àâäàã.

139

Øèãòãýý.

Ãàâüÿà áîëîí àðèóí æóðàìò

¿éëèéí òàëààðõ Ñîðîêèíèé

ýðãýö¿¿ëëèéã àâ÷ ¿çýõ íü

Òýðýýð çàí ¿éëèéí øàáëîí÷ëîëä áàéâàë çîõèõ ç¿éë ãýñýí åðºíõèé óòãààð àíãèëàëä áàãòàõ áà øóäàðãà ¸ñíû õýì õýìæýý áîëîí õýð õýìæýýã àãóóëæ áàéäàã. Áàéâàë çîõèõ ç¿éë ãýäýã íü øóäàðãà ¸ñîíä óòãà ä¿éíý. Òýãýõäýý ãàâüÿà íü øóäàðãà ¸ñíû õýâèéí õýì õýìæýýíýýñ äýýã¿¿ð ò¿âøèíã èëýðõèéëýõ áîëíî.

á/ Ãàâüÿàò ¿éëñ¿¿ä íü ñàéí ¿éëèéí õýâèéí õýìæýýíýýñ õàëèí ãàðñàí, ò¿¿íýýñ äýýã¿¿ð ò¿âøèíã èëýðõèéëíý. Ýíý ìºí ÷àíàð íü èéìýðõ¿¿ ¿éëäë¿¿äèéã õèéõýýð ýðìýëçýõ, õè÷ýýí ç¿òãýõ áàéäàë áîëîí õ¿ì¿¿ñò çàéëøã¿é ¿éëäýõ ç¿éë ìýò òîîöîæ áîëîõã¿é áàéäëààð èëýðíý.

â/ Ãóðàâäàõ ìºí ÷àíàð íü ò¿¿íèé ñàéí äóðûí øèíæòýéä áàéäàã áóþó èéì áàéäëààð ã¿éöýëääýãò îðøèíî.

Ãàâüÿà áóþó àðèóí æóðìûí ¿éëñ¿¿äèéí æèøýýã ýðòíèé íèéãì¿¿äýýñ àâààä îëîíòàà îëæ áîëîõ áºãººä áàñõ¿¿ íèéãìèéí ñî¸ëûí òîäîðõîé îð÷èí, áàñ ò¿¿õýí öàã ¿åèéí áàéäëààð íºõöºëäºí ò¿¿íèéã íýã ìºð òîäîðõîéëîõ øàáëîí, êîä÷èëîë áàéãààã¿éã îéëãîõ õýðýãòýé àæýý.

Ãýìò õýðãèéã ñóáúåêòýýð íü, îáúåêòîîð íü (òºðèéí, ãýð á¿ëèéí, øàøíû áîëîí áóñàä), ¿éëäëèéí øèíæýýð íü, õàìðàõ ò¿âøèíãýýð íü (õóâèéí áîëîí íèéãìèéí) ãýõ ìýòýýð àíãèëäàã áîë õàðèí ãàâüÿàò ¿éëèéã äýìæèã÷-èäýâõòýé ¿éëäýë (õýí íýãíèé õýðýãöýýã õàíãàõ áóþó æèøýý íü àñðàìæèéí ãàçðààñ õ¿¿õýä ºðãºæ àâàõ, õ¿ì¿¿íëýãèéí õàíäèâ ºðãºõ), ¿ã¿éñãýã÷-èäýâõã¿é (ÿìàð íýã ç¿éëýýñ òàòãàëçàõ, æèøýý íü ãýðëýëòýýñ òàòãàëçàõ íü øàøíû çàðèì óðñãàëä õýäèéíýýñ àðèóí æóðàì áàéñàí), èäýâõòýé-òýâ÷èã÷ (ÿìàð íýã ¿ë òýâ÷èì ç¿éëä òýâ÷ýýð çààí ãàðàõ ¿éëäýë) ãýñýí ãóðâàí ÷èãëýëä àíãèëæ áîëîõ àæýý.

Ýõ ñóðâàëæ: Ñîðîêèí Ï.à. ×åëîâåê, öèâèëèçàöèÿ, îáùåñòâî, Îáù. ðåä. ñîñò. è ïðåäèñë. à. Þ. Ñîãîìîíîâ: Ïåð. ñ àíãë. Ì.: Ïîëèòèçäàò, 1992

Øèéòãýë áà øàãíàëûí òóõàé

“Ýíãèéíýýð õýëýõýä øèéòãýë áîë ¿éëäýë áºãººä áèäíèé ñýòãýëèéí ¿éë õºäëºëä õîðèãëîì ìýäðýìæèéã òºð¿¿ëæ áàéãàà ãýìò ¿éëäë¿¿äýä íèéãìèéí ç¿ãýýñ õàðèó áàðüæ áàéãàà òèéì ¿éëäýë, ÿã ¿¿íèé íýãýí àäèë øàãíàë áîë ¿éëäýë, ãýõäýý áèäýíä áàõäàí ñàéøààì ñýòãýëèéã ºäººæ áàéäàã àðèóí æóðàì, àëäàð ãàâüÿàíä ºã÷ áóé íèéãìèéí õàðèó ¿éëäýë ìºí” õýìýýí Ñîðîêèí òýìäýãëýñýí áàéíà. (Ñîðîêèí Ï.À, 91) Á¿õèé ë øàãíàë áîëîí øèéòãýëèéí õýëáýð¿¿ä íü ººðòºº ÿìàð íýã áèåò áîëîí ñýòãýëç¿éí ¿éëäë¿¿äèéã áàãòààæ áàéäàã àæýý. Ò¿¿íèé ¿çñíýýð øèéòãýë íü ãýìò õýðýãòýíä çîâëîí íàæèä,

140


ãà÷èãäëûã áèé áîëãîõîä ÷èãëýäýã áîë õàðèí øàãíàë íü ñýòãýë õàíàìæ, áàÿð áàõäëûã áèé áîëãîõîä ÷èãëýäýã áàéíà. Ãýìòýíä ó÷ðóóëàõ øèéòãýëèéí çîâëîí íàæèä íü ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä (ç¿ãýýð ¿ë îéøîîõ, çýìëýõ, äîíãîäîõ, ¿ãýýð äîðîìæëîõ, ºì÷èéí ýðõèéã õàñàõ, áàðèâ÷ëàõ, æàí÷èõ, ãýìòýýõ, àìü íàñûã íü õºíººõ) áàéæ áîëîõ áºãººä ýíý íü óã õýðãèéí áóçàð, æèãø¿¿ðò áàéäëûí õýð õýìæýýíýýñ õàìààðíà, èéì áàéäëààð øàãíàëûí áàÿð áàõäàë íü ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä (åðäèéíººð îíöëîí ¿çýõ, ¿ãýýð ìàãòàõ, ýä ºëãèéí ç¿éëýýð óðàìøóóëàõ, ìàãòàí ãàéõàõ, õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ, áèøðýí õ¿íäëýõ, ìýõèéõ) áàéõ áà ýíý íü àðèóí æóðìûí ºíäðººñ õàìààðäàã áàéíà. (Ñîðîêèí Ï.À, 1995, 95)

Øèéòãýë áà øàãíàëûã ñîöèàëü ¿éëäýë áîëîõûíõ íü õóâüä òýäãýýðèéí ñóáúåêò, îáúåêò, äýýðõ ¿éëäëèéã ººðòºº õàÿãëàí õ¿ðòýã÷ (àäðåñàò), ìºí äåñòèíàòîð áóþó òýäãýýðèéã õýðýãëýæ áàéãàà (òóõàéëáàë, àðèóí æóðìûí òºëºº áîëîí ãýìò õýðãèéí ýñðýã) ãîë óòãà ó÷èð ãýñýí ãóðâàí ýëåìåíòèéã àâ÷ ¿çñýí áàéäàã.

Ñîöèàëü ¿éëäýë áîëîõ øèéòãýë áîëîí øàãíàë íü ÿìàð ýëåìåíò¿¿äèéã àãóóëäàã âý?a) Íèéãìèéí ¿éëäýë áîëîõ øèéòãýë áîëîí øàãíàëûí ñóáúåêò¿¿äèéí

äîîð òýäãýýðèéã ¿éëäýæ áàéãàà ÿíç á¿ðèéí ¿éëäýã÷äèéã îéëãîõ áà ãýõäýý ýäãýýð íü 1/ åð áóñûí áóþó áèäíýýñ äýýã¿¿ð îðøèõóé (áóðõàí, ÷àíàãóóõ, îþóí, óã óäàì, äýýäñèéí îþóí ñàíàà, ñàõèóñóóä, àëáèí ÷ºòãºð), 2/ áèäíèé îðøèõóéä õàìààðàõ ç¿éëñ (õ¿ì¿¿ñ, àìüòàä, óðãàìàë, àìüã¿é ç¿éëñ) áîëîí òîäîðõîé íýãäìýë õèéãýýä õèéñâýð á¿ëã¿¿ä áàãòàõ àæýý.

á) Íèéãìèéí ¿éëäýë áîëîõ øèéòãýë áîëîí øàãíàëûí îáúåêòîä õàðèí ñýòãýã÷ ìààíü ÿíç á¿ðèéí çàí àâèð, ãàäààä èëðýë, ýñ ¿éëäýë, ¿éëäë¿¿äèéã áàãòààæ áàéãàà çàí ¿éëèéã îéëãîñîí áèëýý. Òîâ÷õîíäîî, äýýð äóðäñàí ñóáúåêò¿¿äèéí ç¿ãýýñ ãàäààä ¿éë áàéäëààð íü èëýð÷ áàéãàà òýð ç¿éëèéã îáúåêò ãýæ îéëãîæ áàéíà.

â) Øèéòãýë áà øàãíàëûí ¿éëäëèéã ººðòºº õàÿãëàí õ¿ðòýã÷ ãýäýã íü øèéòã¿¿ëýã÷ áîëîí øàãíóóëàã÷ áèëýý. ªºðººð õýëáýë ãýì ¿éëäñýí, þìóó ýñâýë ãàâüÿà áàéãóóëñàí õ¿ì¿¿ñ þì.

ã) Øèéòãýë áîëîí øàãíàëûã ÷óõàì þóíû òóëä ¿éëääýã âý? ãýñýí àñóóëòàä, ìºí òýäãýýð íü ÿìàð ìºí ÷àíàðòàé áîëîõ òàëààð ýíä ýðãýö¿¿ëýõ ¸ñòîé áà ¿éëäëèéí ìºí ÷àíàðûí àñóóäàë îðíî.

Øèéòãýë áà øàãíàëóóä íèéãýìä ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã âý?

Øèéòãýëèéí õ¿íèé çàí ¿éëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí òàëààð äýýðýýñ ñóäëàà÷èä àíõààð÷ èðñýí áºãººä õàðèí øàãíàëûí àñóóäàë ñóäàëãààíû ò¿âøèíä òèéì ÷ èõ õýëöýãäýæ áàéãààã¿é òàëààð Ñîðîêèí òýìäýãëýñýí þì. Åðºíõèéäºº øèéòãýë áîëîí øàãíàëûí ñîöèàëü àìüäðàëä ã¿éöýòãýõ õàìãèéí ýõíèé ÷èã ¿¿ðýã áîë ìýäýýæ õ¿íèé çàí ¿éëä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº áèëýý. Òýãýõäýý çàí ¿éëä ¿ç¿¿ëýõ ñýäýëæèëòèéí íºëººã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé àæýý. Òýðýýð ººðèéí øèíæèëãýýíäýý ýë àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõûí òóëä äàðààõ ãóðâàí àñóóäëûã òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé õýìýýí ¿çýæ áàéâ.

141

1) ßìàð íýãýí õ¿íä àëü íýã øàãíàë áîëîí øèéòãýë íü ÿëãààòàé áàéäëààð íºëººëæ áàéãàà íü þóãààð íºõöºëäºæ áàéãààã, 2) ßíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñò àëü íýã øàãíàë áîëîí øèéòãýë íü ÿëãààòàé áàéäëààð íºëººëæ áàéãàà íü þóãààð íºõöºëäºæ áàéãààã, 3) ßìàð íýãýí õ¿íä ÿíç á¿ðèéí øàãíàë áîëîí øèéòãýë¿¿ä ÿëãààòàé íºëººëæ áàéãàà íü þóãààð íºõöºëäºæ áàéãààã òóñ òóñ òàéëáàðëàõ íü ñîöèîëîãèéí óõààíû ¿íäñýí àñóóäàë þì.

Á¿ëãèéí äîòîîä äàõü ¿¿ðýã. Õ¿í áîë íèéãìèéí àìüòàí, áóñàäòàé õàðèëöààíä îðîõã¿éãýýð, òóñãààð õóâü õ¿í îðøèõ áîëîìæã¿é. Øàãíàë áîëîí øèéòãýë íü ñîöèàëü á¿ëã¿¿äèéí äîòîîä õàðèëöààíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Ñîðîêèíèé áè÷ñýíýýð “Øàãíàë áîëîí øèéòãýëã¿éãýýð çºð÷èë òýìöýë íü ¿å ¿å òîõèîëäîõ ç¿éë áóñ, õàðèí áàéíãûí ç¿éë áàéõ áàéñàí. Õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí ¿éëäýë íü ¿íýí õýðýãòýý á¿õíèé ýñðýã á¿õíèé äàéí (bellum omnium contra omnes) áàéõ áàéñàí àæýý”. Á¿ëýã äîòîð áàéâàë çîõèõ çàí ¿éëèéí ñòàíäàðòûã áèé áîëãîñîí áàéõ áà ò¿¿íýýñ ãàæèõ òîõèîëäîë íü øàãíàë áîëîí øèéòãýëèéã äàãóóëàõ áà òýäãýýð íü á¿ëãèéí ýðõýìíýëèéã õàäãàëàõàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ñîðîêèí “Á¿ëýãò çºð÷èëòýé òºëºâ áàéäàë ¿¿ñ÷, ãèø¿¿ä ò¿¿íä áýëýí áàéõ ¿åä áàéâàë çîõèõ çàí ¿éëèéí õýì õýìæýý íü òýäãýýðèéí áèå áèåäýý ýíõèéí áîëîí çºð÷èëã¿é áàéäëààð õàðèëöàõ áîëîìæèéã õýðõýí á¿ðä¿¿ëýõ âý? ãýñýí àñóóëò òàâèàä øàãíàë áîëîí øèéòãýëèéí á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéí çàí ¿éë äýõ ñýäýëæ¿¿ëýõ õèéãýýä øàõàëòûí íºëººëëèéí ¿ð ä¿íä áîëîìæòîé” ãýñýí õàðèóëòûã ãàðãàæ èðñýí áàéíà.

Á¿ëãèéí ãàäààä äàõü ¿¿ðýã. Øàãíàë áîëîí øèéòãýë íü íèéãìèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà òîìîîõîí á¿ëã¿¿äèéí õ¿ðýýíä ñîöèàëü íýãäìýë áàéäëûã ºðãºæ¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Íèéãìèéí ýíõ òàéâàí áîë íèéãìèéí òîìîîõîí àíãèóä áîëîí íèéãì¿¿ä õîîðîíäûí ìºðãºëäººíèéã øèéäýðëýñíýýð öîãöëîõ ç¿éë áàéäàã. Ãýòýë äàéí áîë øèéòãýë áºãººä íºãºº òàëûí ãýìò ¿éëäëèéí õàðèó ÷ áàéæ áîëíî. Òýãýõýýð òîìîîõîí ñîöèàëü íèéòëýã¿¿äèéí õóâüä áàéâàë çîõèõ çàí ¿éëèéí øàáëîí á¿òýýõ, ò¿¿íä çºâøèëöºëä õ¿ðýõ àðãà çàì ÷óõàë þì.

1) Õýðâýý á¿ëãèéí äîòîð áîëîí ãàäíà ñîöèàëü òýìöëýýñ ººð þó ÷ îðøèõã¿é áàéãàà áîë á¿ëãèéí ÿíç á¿ðèéí ãèø¿¿äýä áîëîí ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äýä áàéâàë çîõèõ, õîðãèëîâîë çîõèõ, ýñâýë áàõäàí äýìæâýë çîõèõ çàí ¿éëèéí õýëáýð¿¿ä íýãäìýë óòãààð îéëãîãäîæ ÷àäàõã¿é àãààä èòãýë ¿íýìøëèéí ýíýõ¿¿ çºð÷èëäººíèé ºñºëò õèéãýýä õýòèéäëèéí àëü íýã òîõèîëäîë íü íèéãìèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ õàðèó àðãà õýìæýýíèé (øèéòãýëèéí) õàòóó ÷àíãàðàõ áîëîí (øàãíàëûí) àóãàà áîëîõ áàéäàëä èëðýëýý îëäîã.

2) Á¿ëãèéí ¿ë ýâëýðýã÷ õýñã¿¿ä áîëîí ¿ë ýâëýðýã÷ á¿ëã¿¿äèéí çàí ¿éëèéí øàáëîí íü õýð çýðýã òîãòâîðòîé áàéíà, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí çºð÷ëèéã íàìæààõûí òóëä øèéòãýë íü òºäèé ÷èíýý çîõèìæòîé, øàãíàë íü òºäèé ÷èíýý ¿ð ä¿íòýé áàéíà. Ýäãýýð øàáëîíóóä õýäèé ÷èíýý òîãòâîðã¿é áàéíà, íèéãìèéí áîëîí á¿ëãèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ õàðèó àðãà õýìæýý íü (ñàíêöèÿ) òºäèé ÷èíýý îíîâ÷ã¿é áàéíà.

142


1. Ñîðîêèí Ï.À. (1995), Ñèñòåìà ñîöèîëîãèé. Òîì I, II, Ïåð. ñ àíãë. Ì.: Ïîëèòèçäàò

2. Ñîðîêèí Ï.À. (1992), ×åëîâåê, öèâèëèçàöèÿ, îáùåñòâî, Îáù. ðåä. ñîñò. è ïðåäèñë. À. Þ. Ñîãîìîíîâ: Ïåð. ñ àíãë. Ì.: Ïîëèòèçäàò

3. Ò¿ìýííàñò Ã. (2009) Ãýìò õýðýã áà øèéòãýë, ãàâüÿà áà øàãíàë, Ñîöèîëîãèéí ø¿¿ìæëýëò áîäðîë, ýðãýö¿¿ëýë. www.monkey.mn


1. Ãýìò õýðãèéã òàéëáàðëàõ ñîöèîëîãè áà ýðõç¿éí õàíäëàãûí ÿëãàà þó âý?

2. Ãýìò õýðýã áà àëäàð ãàâüÿà õýìýýõ îéëãîëòóóäûã ÿàãààä ñîöèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä çýðýãö¿¿ëýí àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé âý?

3. ßë øèéòãýë áà øàãíàë íü õ¿íèé çàí ¿éëä õýðõýí íºëººëäºã âý?4. ªíººãèéí Ìîíãîëä ÿë øèéòãýë íèéãìèéí ¿¿ðãýý õýðõýí ã¿éöýòãýæ

áàéíà âý? ßìàð àñóóäàë áàéíà âý?5. Ìîíãîëûí íèéãýìä øàãíàë ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý?6. ßë øèéòãýë áà ãàâüÿà øàãíàë íü íèéãìèéí äýã ¸ñûã õàäãàëàõ,

äóíäàæ õàíäëàãà òºëºâøèõºä ÿìàð ¿¿ðýãòýé âý?7. Õîðèõ ÿë Ìîíãîëûí íèéãýìä ÿìàð ¿ð äàãàâàð àâ÷ èðæ áàéãàà âý?


1. Ñîðîêèí Ï.À. (1992), ×åëîâåê, öèâèëèçàöèÿ, îáùåñòâî, Îáù. ðåä. ñîñò. è ïðåäèñë. À. Þ. Ñîãîìîíîâ: Ïåð. ñ àíãë. Ì.: Ïîëèòèçäàò


143

á¯ËýÃ-IX. Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà: Õºòºëáºð áà àðãóóä



õýëáýð

Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà

Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû õºòºëáºð 2 Ëåêö

Òîîí ñóäàëãààíû àðãóóä 2 Ëåêö

×àíàðûí ñóäàëãààíû àðãóóä 2 Ëåêö

Ñýäýâ - 1: Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû õºòºëáºð

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö íü ñóäàëãààã ¿ð ä¿íòýé õèéõ óðüäà÷ íºõöºë þì. Ýíý õè÷ýýëýýð ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéí àãóóëãà, á¿òýö, õýëáýð, á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äòýé òàíèëöàõûí çýðýãöýý õºòºëáºðèéã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ ìýäëýã, óð ÷àäâàðò ñóðàëöàíà.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ñóäàëãààíû õºòºëáºð � Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é � Ñóäàëãààíû àðãà÷ëàë � Íîì çîõèîëûí òîéì � Ñóäëàõ ç¿éë, îáúåêò � Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò � ¯íäñýí îéëãîëòûí òàéëáàðëàë � Òààìàãëàë � Õóâüñàã÷óóä � Ñóäëàõ ç¿éëèéí øèíæèëãýý

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Ñóäàëãààíû õºòºëáºð áîë àëèâàà ñóäàëãààíû ÷óõàë õýñýã, áýëòãýë øàò ìºí.

� Ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà: � Ëåêö � Õàðèëöàí ÿðèëöàõ � Àñóóëò òàâèõ

144


à. Ñóäàëãààíû õºòºëáºð áîë àëèâàà ñóäàëãààíû ÷óõàë õýñýã, áýëòãýë øàò ìºí.

Ñîöèîëîãè÷èä áîëîí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà õèéæ áóé àëèâàà ñóäëàà÷èä ñóäàëãààã òîäîðõîé õºòºëáºðèéí äàãóó õèéäýã. Ñóäàëãààíû õºòºëáºð íü äàðààõ õýñã¿¿äèéã ººðòºº àãóóëíà. ¯¿íä: àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, çîõèîë á¿òýýëèéí òîéì õèéõ, òààìàãëàëàà òîìü¸îëîõ, ñóäàëãààíû òºëºâëºãºº ãàðãàõ, ºãºãäëºº öóãëóóëàõ, ºãºãäëºº øèíæëýõ, ¿ð ä¿íã íýãòãýæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýã áîëíî.

Ñóäàëãààíû õºòºëáºð ãýæ þó âý?

Òóëãàìäñàí, òîäîðõîé íèéãìèéí ¿çýãäýë ¿éë ÿâöûã ñóäëàõ àðãà ç¿éí õàíäëàãà, îíîë ¿çýë áàðèìòëàë, àðãà÷ëàëûí á¿õ òàëûí ¿íäýñëýãýýã àãóóëñàí öîãö øèíæòýé ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã áîë ñóäàëãààíû õºòºëáºð þì. ¯¿íèéã çàðèì íîì çîõèîëä ñóäàëãààíû äèçàéí õýìýýõ íýð òîìü¸îãîîð òýìäýãëýñýí áà “äèçàéí áîëîâñðóóëíà ãýäýã áîë ñóäàëãààíû àñóóëòûã òºñºë áîëãîí õóâèðãàíà ãýñýí ¿ã” (Ðîáñîí, 2006, 40) ãýæýý.

Ïðàêòèêò õèéãäýæ áóé èõýíõ ñóäàëãààíóóä ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéí äàãóó õèéãäýíý. Ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéã àðãà ç¿éí áîëîí àðãà÷ëàëûí ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð õýñýãò õóâààäàã.

àðãà ç¿éí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã

Øèéäâýðëýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõÑóäëàõ ç¿éë, ñóäàëãààíû îáúåêòÑóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò¯íäñýí îéëãîëòîä õèéõ òàéëáàðëàëÑóäàëãààíû ñóäëàõ ç¿éëèéí øèíæèëãýýÒààìàãëàëÑóäàëãààíû ìýäýýëýë àâàõ ¿íäñýí ÷èãëýë

àðãà÷ëàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã

Ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîãòîîõÌýäýýëýë àâàõ àðãàà ñîíãîõÌýäýýëýë áîëîâñðóóëàõÒàéëàí, ñàíàë ä¿ãíýëò áè÷èõ

ÑóäàËÃààíû ÕªòªËáªð

Ñóäàëãààãààð øèéäâýðëýõ àñóóäàë

Àìüäðàëààð äýâøèãäýí ãàð÷ èðæ áóé çºð÷èëò áàéäëûã íèéãìèéí àñóóäàë õýìýýí íýðëýäýã. Àñóóäàë øèéäýõ íºõöºë íü áîäèò áàéäëààñ äýâøèãäñýí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä çàéëøã¿é øààðäàãäàõ ìýäëýãòýé õîëáîîòîé ¿¿ñíý. Õýðýãöýý, ò¿¿íèéã õàíãàõàä øààðäàãäàõ ìýäëýã õî¸ðûí çºð÷èë íü îáúåêòèâ áà ñóáúåêòèâ àëü ÷ õýëáýðòýé áàéæ áîëíî.

� Îáúåêòèâ çºð÷èë áîë øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààãààð øèéäâýðëýâýë çîõèõ çºð÷èë þì.

145

� Õàðèí ñóáúåêòèâ çºð÷èë áîë øèíæëýõ óõààíààð íîòëîãäñîí áîëîâ÷ õ¿ì¿¿ñ òóõàéí àñóóäëûã ìýäýõã¿é ÿâäàëòàé õîëáîãäîí ãàðäàã.

Ñóäëàõ ç¿éë, îáúåêò

Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû îáúåêò íü ºðãºí óòãààðàà íèéãìèéí àñóóäëûã àãóóëàã÷ õ¿ì¿¿ñ, òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãàà áàéäàã. Ñóäàëãààíû îáúåêòûã çºð÷èë á¿õèé (øèéäâýðëýõ àñóóäëûã àãóóëñàí) íèéãìèéí ¿çýãäýë ¿éë ÿâö ìºí ãýæ ¿çýõ íü áèé. Ñóäàëãààíû îáúåêòîî ÿâ öàâ òîäîðõîéëîõ íü ñóäëàõ ç¿éëýý çºâ òîãòîîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñóäëàõ ç¿éë íü ñóäàëãààíû îáúåêòûí ñóäàëãààíä øóóä õàìààðàãäàõ òîäîðõîé øèíæ ÷àíàð (Îñèïîâ Ã.Â, 1977,131) ýëåìåíò¿¿ä þì. Èéìä ñóäëàõ ç¿éë íü äýâø¿¿ëñýí àñóóäëûí äîòîîä çºð÷ëèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí íýýí õàðóóëàõ øèíæ ÷àíàð, òàëûã àãóóëæ áàéäàã.

Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò

Íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã íýýí èëð¿¿ëýõ, øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã äýâø¿¿ëýõ çîðèëãîîð ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà õèéãääýã. Ñóäàëãààíû çîðèëãî áîë òîâ÷õîíäîî ñóäàëãààãààð õ¿ðýõ ¿ð ä¿í ìºí. Ñóäàëãààíû çîðèëãûã îíîëûí áà ïðàêòèêèéí, ¿íäñýí áà ¿íäñýí áóñ, ãîë áà ãîë áóñ ãýæ àíãèëäàã. Ñóäàëãààíû çîðèëãûã òîäîðõîé àëõàìóóäààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºäºã áà ¿¿íèéã ñóäàëãààíû çîðèëò ãýæ ¿çíý.

¯íäñýí îéëãîëòîä õèéõ òàéëáàðëàë

Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõäàà ñóäëàõ ç¿éë, îáúåêòûí ãîë øèíæ, õàðèëöààã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð îíîëûí òàéëáàðëàë õèéäýã. Îéëãîëòîä õèéõ òàéëáàðëàë ãýäýã íü óã ¿çýãäëèéí òàëààðõ áóñàä îéëãîëòóóäòàé õàðüöóóëàõ, ñóäàëãààíû îáúåêòûí ãîë, ãîë òàëûã òýìäýãëýñýí îéëãîëòûí àãóóëãàä õèéõ òîäîðõîéëîëò þì. Äàðààõ íºõöºëä ¿íäñýí îéëãîëòîä òàéëáàðëàë õèéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:

1. Çàðèì îéëãîëòóóä íýã óòãààð á¿ðýí ã¿éöýä òîäîðõîéëîãäîîã¿é ¿åä òàéëáàðëàë õèéíý.

2. Ñóäàëãààíû îáúåêò áîëîí ñóäëàõ ç¿éëèéí ºâºðìºö òàë øèíæèéã îíîëûí ¿¿äíýýñ ¿íäýñëýõ áîëîí òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé.

3. Íèéãìèéí òîäîðõîé ¿çýãäëèéã òóñãàñàí îëîí ÿíçûí íýð òîìü¸îíîîñ óã ¿çýãäëèéã òýìäýãëýñýí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëòûã çààãëàõ ¿åä òàéëáàðëàë õèéíý.

Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ¿é

Òààìàãëàë áîë ÿìàð íýã áàðèìò ìýäýý, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûã òàéëáàðëàõûí òóëä óðüä÷èëàí äýâø¿¿ëñýí íýã áîë áàòëàãäàõ, ýñ áºãººñ íÿöààãäàõ òºñººëºë þì. ¯íäýñëýë ñàéòàé òààìàãëàë äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà (Â.Îòãîííàñàí, 2003, 36). ¯¿íä:

1. Òààìàãëàëûí ãîë ñàíààã èëýðõèéëñýí îéëãîëòóóäûí àãóóëãà áîäèòîé,

146


òîäîðõîé áàðèìòààð øàëãàæ áîëîõîîð áàéõ2. Òààìàãëàë øèíæëýõ óõààíààð íîòëîãäñîí áàðèìòòàé õàðøëàõã¿é

áàéõ3. Òààìàãëàë îáúåêòûã á¿õýëä íü òàéëáàðëàæ ÷àääàã áàéõ4. Òààìàãëàë íü ñóäàëãààãààð øèéäâýðëýõ àñóóäàëòàé õîëáîîòîé áàéõ5. Ñóäàëãààíä äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëóóä ººð õîîðîíäîî óÿëäààòàé áàéõ

Ñóäëàõ ç¿éëä øèíæèëãýý õèéõ íü

Ñóäàëãààíû ñóäëàõ ç¿éë áîëîí îáúåêòîä øèíæèëãýý õèéõ íü ºìíº õóðèìòëàãäñàí ìýäëýãèéã íýãòãýõèéí çýðýãöýý ñóäàëæ áóé íèéãìèéí ¿çýãäýë õîîðîíäûí õàìààðëûã óðüä÷èëàí òîãòîîíî ãýñýí ¿ã þì. Îáúåêòûí ÷óõàì ÿìàð øèíæèéã òóõàéëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé íü ñóäàëãààãààð øèéäâýðëýõ àñóóäàë áîëîí ò¿¿íèé çîðèëãîîñ øàëòãààëäàã/3.32/ áàéíà. Íèéãìèéí àëèâàà ¿çýãäëèéã òîäîðõîéëäîã åðºíõèé áà ºâºðìºö, îáúåêòèâ áà ñóáúåêòèâ, øóóä áà øóóä áóñ õ¿÷èí ç¿éëñ íü õîîðîíäîî îëîí òîîíû õîëáîîñîîð õîëáîãäîíî. Ýäãýýð íü ýåðýã, ñºðºã õàðèëöàí àäèëã¿é õàìààðàëòàé áàéæ áîëîõ þì.

Çóðàã 1. Ñóäëàõ ç¿éëèéí øèíæèëãýý (Îòãîííàñàí, 2003, 34)

A Ã

Ä

B1 B2BÁ

À - Íèéãìèéí õàðèëöààíû åðºíõèé õ¿÷èí ç¿éëñÁ - ªðõ ãýð, õàìò îëîí ãì õàðèëöààíû ºâºðìºö õ¿÷èí ç¿éëñÂ - Áèå õ¿íèé õóâèéí îíöëîãB1 - Íàñ, áîëîâñðîë, ìýðãýæèëB2 - Õ¿ì¿¿æëèéí ò¿âøèí, ¿çýë ñàíààÃ - Áèå õ¿íèé áîäèò ¿éë àæèëëàãààÄ - Àíêåòûí àñóóëòàä ºãñºí õàðèóëò

Àðãà÷ëàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã

Ò¿¿âýðëýëò õèéõ òóõàéÝõ îëîíëîãèéí òîäîðõîé äýä îëîíëîãò ñóäàëãàà õèéæ, ãàðñàí ¿ð ä¿íã

ýõ îëîíëîãò äýëãýð¿¿ëýí õýðýãëýõ àðãûã ò¿¿âýð ñóäàëãàà ãýäýã. Ò¿¿âýð ñóäàëãààã àíõ 1763 îíä Ôðàíöûí ñóäëàà÷ Ëàïëàñ õ¿í àìûí òîîëëîãîä õýðýãëýæ áàéæýý. (Â.Îòãîííàñàí, 2003, 50) Ò¿¿âýð ñóäàëãàà íèëýíõ¿é ñóäàëãààã áîäâîë ñóäàëãààíû çàðäëûã áàãàñãàäàã, ýöñèéí ¿ð ä¿í õóðäàí ãàðäàã, ñóäàëãààã ýðõëýí ÿâóóëàõ öººí õ¿í øààðääàã çýðýã äàâóó òàëòàé. Ò¿¿âýðëýëòèéã äîòîð íü ìàãàäëàëò áà ìàãàäëàëò áèø ò¿¿âýðëýëò ãýæ õóâààæ ¿çäýã (Nachmias Ch.F, 1996, 183).

147

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãóóäûã ñîíãîõ íüÌýäýýëýë öóãëóóëàõàä òîîí áà ÷àíàðûí ñóäàëãààíû àðãóóäûã ºðãºíººð

àøèãëàäàã áºãººä íèéãìèéí ÿìàð àñóóäëûã õýðõýí ñóäëàõààñ õàìààðàí òîîí, ÷àíàðûí àðãûí àëü íýãèéã íü, ýñâýë ýäãýýðèéã õàìòàä íü õîñëóóëàí õýðýãëýíý. (Ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ òîäðóóëæ õàðíà óó.)

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàëÌýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ íü ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ÷óõàë ¿å øàò ìºí.

Ó÷èð íü ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëòûí ò¿âøèíãýýñ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í ¿ëýìæ õàìààðäàã. Èéìä ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàëûã íàðèéâ÷ëàí òºëºâëºæ, ñóäàëãààíû ïðîãðàììä îðóóëæ ºãäºã. Òîîí ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã SPSS, CsPro, SAS, STATA çýðýã ïðîãðàììóóä àøèãëàí, ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã NVIVO, QDA miner, NUDIST çýðýã ïðîãðàììóóä àøèãëàí áîëîâñðóóëæ áàéíà. Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõäàà äàðààõ 5 ¿å øàòòàéãààð ã¿éöýòãýäýã.

1. Ìýäýýëëèéã øèíæëýõ ëîãèê ñõåì çîõèîõ2. Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò îðóóëàõàä áýëòãýõ3. Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò îðóóëàõ, ºãºãäëèéí ñàí áàéãóóëàõ4. Áîëîâñðóóëàõ5. Ãàðñàí ¿ð ä¿íã øèíæëýõ

Ìýäýýëëèéã òàéëáàðëàõ, òàéëàí áè÷èõ íüÑóäàëãààíû ¿ð ä¿íã íýãòãýí ä¿ãíýõ, òàéëàãíàõ ÿâäàë áîë àðãà÷ëàëûí

àëü ÷ ¿å øàòíààñ äóòóóã¿é ñóäëàà÷ààñ èõýýõýí õ¿÷ õºäºëìºð, ÷àðìàéëò øààðääàã.

Òàéëàí ãýäýã íü óã ñóäàëãààãààð øèéäâýðëýõ àñóóäàë, çîðèëò, òààìàãëàë, ñóäàëãààíû îíîë àðãà ç¿é, àðãà÷ëàëûí ¿íäýñ, ñóäàëãààíààñ ãàðñàí áàðèìò, ò¿¿íä õèéñýí ä¿ãíýëò, òàéëáàðëàë, ïðàêòèê çºâëºìæ, ñàíàëûã íýãòãýæ, ñóäàëãààíû îíîë ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë, ¿ð ä¿íã èæ á¿ðíýýð íü èëòãýñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºâºðìºö á¿òýýë ìºí (Îòãîííàñàí, 2001,185).

Àëèâàà ñóäàëãààíû òàéëàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áà ïðàêòèêèéí õî¸ð ¿íäñýí çîðèóëàëòààð áè÷èãäýõ áà äàðààõ ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýäýã áàéíà.

� Íýãä, òàéëàí áîë ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû îíîë, ñóäàëãààíû öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíû ýõ ñóðâàëæ, ¿íäýñ áîëíî.

� Õî¸ðò, òàéëàí íü õóóëü ç¿éí ó÷èð õîëáîãäîëòîé áè÷èã áàðèìò òóë ñóäëàà÷èéí áèå äààñàí ýðäìèéí á¿òýýë, çîõèîã÷èéí ýðõèéã òîãòîîõ áàðèìò þì.

� Ãóðàâò, òàéëàí áîë ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû îíîëûí ¿ð ä¿í, ãàðãàñàí çºâëºìæ ñàíàëûã ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ àëõàì, ò¿¿íèé ¿íäýñ áàéäàã.

148


á. Ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í

Ñóäàëãààíû õºòºëáºð

Ñýäâýý ñîíãîõ

Àñóóäëàà òîäîðõîéëîõ

Åðºíõèé òààìàãëàëóóä

Íîì çîõèîëûí ñóäàëãàà õèéõ

Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ

Ñóäàëãààíû àðãàà ñîíãîõ

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà

Àñó

óëãà

ñóäà

ëãàà

Õî¸

ðäîã

÷ ìýä

ýýëë

èéí

øèí

æèë

ãýý

Õî¸

ðäîã

÷ ìýä

ýýëë

èéí

øèí

æèë

ãýý

Òóð

øèë

ò ñó

äàëã

àà

Ñòà

òèñò

èê

ìýä

ýýëý

ëä

õèéõ

ä¿í

ø

èíæ

èëãý

ý

Îðî

ëöîæ

àæ

èãëà

õ

¯ð ä¿íãèéí øèíæèëãýý

¯ð ä¿íã ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ

Äàðààãèéí ñóäàëãààíû õóâèëáàðûã äýâø¿¿ëýõ

R.T.Scheaper (2005), Sociology, NY

149

1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí2. Äàøäàâàà Ñ íàð (1989) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààã õýðõýí ÿâóóëäàã

âý?., ÓÁ, Óëñûí õýâëýë3. Îòãîííàñàí Â (2003) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãóóä ÓÁ.,

ÌÓÈÑ-èéí õýâëýë 4. Ðîáñîí Ê (2006) Áîäèò åðòºíöèéã ñóäëàõóé ÓÁ., Ìîíñóäàð5. Ðóäåíêî Ð.È (2006) Ñîöèîëîãèéí àæèëáàð ÓÁ., PRO-LINE6. Óðòíàñàí Ö, Ï¿ðýâ.Ö (2008) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿é

àðãà÷ëàë. ÓÁ., Sansudai7. Nachmias Ch.F, Nachmias.D (1996) Research Methods in the Social

Sciences. NY, St.Martin’s press, Inc


1. Îáúåêòèâ áà ñóáúåêòèâ çºð÷èë ãýæ þó âý? ÿëãààã äóðäàíà óó.2. Ñóäàëãààíû õºòºëáºðò ¿íäñýí îéëãîëòûã òàéëáàðëàõ íü ÿàãààä

÷óõàë áàéäàã âý?3. Ñóäàëãààíû õºòºëáºðèéã àðãà ç¿éí áîëîí àðãà÷ëàëûí õýñã¿¿äýä

õóâààí ¿çýõèéí ó÷èð?4. Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõã¿éãýýð ñóäàëãàà õèéæ áîëîõ óó? ÿàãààä?5. Ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã ÿìàð ¿å øàòòàéãààð áîëîâñðóóëäàã âý?

Äààëãàâàð: Õóóëü ýðõèéí òîäîðõîé àñóóäëûã ñîíãîí àâ÷ ñóäàëãààíû õºòºëáºð

çîõèîãîîðîé.


1. Îòãîííàñàí Â (2003) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãóóä ÓÁ., 2. Ðîáñîí Ê (2006) Áîäèò åðòºíöèéã ñóäëàõóé: Íèéãìèéí óõààíû

ñóäëàà÷ áîëîí ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà ÓÁ., Ìîíñóäàð

3. Óðòíàñàí Ö, Ï¿ðýâ.Ö (2008) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿é àðãà÷ëàë. ÓÁ.,


150


Ñýäýâ - 2: òîîí ñóäàëãààíû àðãóóä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Òîîí ñóäàëãààíû ìºí ÷àíàð, îíîëûí ýõ ñóðâàëæ, ¿íäñýí îéëãîëòóóä, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãóóä, òýäãýýðèéã õýðýãëýõ îíöëîã, óð ÷àäâàðò ñóðàëöàíà.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Øèíæèëãýýíèé íýãæ � Õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í � Õàìààðàõ áà ¿ë õàìààðàõ õóâüñàã÷ � Õºíäëºíãèéí õóâüñàã÷ � Òààìàãëàë � Àñóóõ àðãà � Ñàíàë àñóóëãà-àíêåò � Ñòàíäàðò ñóðâàëæëàãà � Êîíòåíò àíàëèç � Òóðøèëò

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Òîîí áà ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ¿íäñýí îéëãîëò, îíöëîã � Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òîîí àðãóóä

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà: � Àñóóëò òàâèõ � Õàðèëöàí ÿðèëöàõ

Òîîí áà ÷àíàðûí ñóäàëãààíû îíöëîã

òîîí ñóäàëãààíû îíöëîã×àíàðûí ñóäàëãààíû

îíöëîã• Õýä õè÷íýýí ãýñýí àñóóëòàä

õàðèóëàãäàíà;• Òîî, õóâèàð èëýðõèéëýãäýíý;• Îáúåêòèâ õàíäëàãààð ñóäàëíà;• Ñóäàëãààíû õýâ çàãâàðò îðóóëñàí

àðãà õýëáýðèéã àøèãëàíà;• Óðüä÷èëàí òºëºâëºñºí;

òààìàãëàë äýâø¿¿ëýýä ò¿¿íèéãýý øàëãàõ õýëáýðýýð õèéãäýíý.

• Îëîí òîîíû æèøýý áàðèìò ñóäëàíà;

• Øèíæèëãýýíèé ëîãèê íü äåäóêòèâ õýëáýðòýé. Åðºíõèé ñóóðü, ìýäýýëëèéã áèé áîëãîäîã.

•Þó, ÿàãààä ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàãäàíà;•¯ã ºã¿¿ëýìæýýð èëýðõèéëýãäýíý;•Ñóáúåêòèâ õàíäëàãààð ñóäàëäàã

(õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë áîäîë, þó ãýæ áîäîæ áàéíà);

•Ñóäàëãàà íü íýýëòòýé, õýâ çàãâàðò îðóóëààã¿é àðãà õýëáýðèéã àøèãëàíà;

•Óÿí õàòàí ÷àíàðòàé; óðüä÷èëàí òààìàãëàë, òºñººëºëä çàõèðàãäàõã¿é áºãººä àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü òàéëáàðëàíà.

•Öººí òîîíû ìýäýýëýë õ¿ðãýã÷ ýñõ¿ë áàðèìò (òîõèîëäîë) ñóäëàíà;

•Øèíæèëãýýíèé ëîãèê íü èíäóêòèâ õýëáýðòýé. Íýãæ þìñ ¿çýãäëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã áèé áîëãîäîã.

151

Òîîí õèéãýýä ÷àíàðûí ñóäàëãààíû àðãûí àëü íü èë¿¿ áîëîõ òàëààð ñóäëàà÷èä ìàðãàõ íü îëîíòàà. Ýíý òîõèîëäîëä ñóäëàà÷èä äýâøèãäñýí àñóóäëûí ñóäëàõ ç¿éëèéí îíöëîã, õàìðàõ õ¿ðýý, ò¿¿âýð çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààð÷ ñóäàëãààíû àðãà, õýëáýðèéã ñîíãîäîã. Îëîí íèéòèéí òºñººëºë õàíäëàãà, ñàíàë áîäëûã òîîí ñóäàëãààíû àðãóóäààð (ñàíàë àñóóëãà, ñòàíäàðò ñóðâàëæëàãà) ñóäëàõ áà îëîí íèéòèéí òºñººëëººñ íóóãäìàë, èðãýäèéí ñàíàë áîäëîîð èëð¿¿ëýõýä òºâºãòýé íèéãìèéí àñóóäëûã èëð¿¿ëýõýä ÷àíàðûí ñóäàëãààíû àðãóóäûã (àæèãëàëò, ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ÿðèëöëàãà ãì) àøèãëàõ áóþó ýäãýýð àðãóóäûã õîñëóóëàí õýðýãëýæ áàéíà.

Òîîí ñóäàëãààíû ¿íäñýí îéëãîëòóóä

� Õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í: Òîîí ñóäàëãààíû ãîë îéëãîëò. Õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí óòãà áóþó êàòåãîðè àãóóëæ, õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã îéëãîëòóóä. (íàñ, õ¿éñ, áîëîâñðîë ãì)

� Øèíæèëãýýíèé íýãæ: Ñóäëàà÷ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿íèéã õýìæèõäýý ÿìàð òºðëèéí íýãæ õýðýãëýæ áóéã ¿¿ãýýð èëýðõèéëäýã.(æèøýý íü, íèéãìèéí èíñòèò¿ö ãýñýí õýìæèãäýõ¿¿íèé õóâüä øàøèí, áîëîâñðîë, ãýð á¿ë çýðýã íü øèíæèëãýýíèé íýãæ áîëíî)

� ¯ë õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í: Ñîíãîæ àâñàí ¿ç¿¿ëýëò áóþó õýìæèãäýõ¿¿í ¿çýãäýë þìñûí ººð÷ëºëòèéí øàëòãààí áîëæ áàéâàë independent variable áóþó ¿ë õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í ãýæ íýðëýíý.

� Õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í: Ñîíãîæ àâñàí ¿ç¿¿ëýëò áóþó õýìæèãäýõ¿¿í ¿çýãäýë þìñûí ººð÷ëºëòèéã äàãàí õóâèð÷ ººð÷ëºãäºæ áàéâàë dependent variable áóþó õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í ãýæ íýðëýíý.

� Õºíäëºíãèéí/çàâñðûí õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í: Õî¸ðîîñ äýýø îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí øàëòãààíò õàìààðàëä èëýðäýã. Ýíý õóâüñàã÷ íü ¿ë õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿íòýé õàðüöóóëàõàä õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿íèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéõàä, õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿íòýé õàðüöóóëàõàä ¿ë õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿íèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

� Òààìàãëàë: Õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í õîîðîíäûí øàëòãààí ¿ð äàãàâðûí õàìààðëûã èëýðõèéëñýí, òóðøèãäâàë çîõèõ áîäîìæèéã èëòãýäýã.

� Òýã òààìàãëàë: Áàòëàõ áóþó ¿ã¿éñãýõ áàéäëààð ºìíº äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëä õàíäàæ áóéã èëýðõèéëíý. Ýíãèéíýýð õýëýõýä ýíýõ¿¿ òààìàãëàë áîë òààìàãëàëûã øàëãàõ óðâóó àðãà õýëáýð áîëíî.

Òîîí ñóäàëãààíû îíöëîã

� Òîîí ñóäàëãàà íü ïîçèòèâèñò õàíäëàãûí îéëãîëò, ¿íäýñëýë¿¿äýä ãîë÷ëîí òóëãóóðëàíà.

� Èõýíõ òîîí ñóäàëãàà íü á¿òýö÷èëýãäñýí áºãººä åðºíõèé îíîëä

152


òóëãóóðëàñàí, óðüä÷èëàí áèé áîëãîñîí òààìàãëàëûã áàòëàõàä ÷èãëýäýã.

� Òîîí ñóäàëãàà íü “Õýä?”, “Õè÷íýýí?”, “Õýäýí õóâü, ÿìàð õàìààðàëòàé?” çýðýã àñóóëòàä òóëãóóðëàí õèéãääýã.

� Òîîí ñóäàëãàà íü íèéãìèéí áîäèò áàéäëûã ìàø ñàéí ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ áà õ¿ì¿¿ñèéí õýâ ìàÿã, ñîöèàëü ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ¿íýëýìæýýñ àíãèä ä¿ð çóðãèéã (òîî, õóâü, øàëòãààíò õîëáîî ãì) áèé áîëãîíî.

� Ñóäàëãààíû èõýýõýí õóâèéã òîîí ñóäàëãàà ýçëýíý. Òîîí ñóäàëãàà íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõäàà ñàíàë àñóóëãà, ñòàíäàðò ñóðâàëæëàãà, êîíòåíò-àíàëèç, òóðøèëòûí àðãóóäûã ºðãºíººð àøèãëàíà.

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òîîí àðãóóä

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òîîí àðãóóäûã èõýíõ òîõèîëäîëä õîñëóóëàí õýðýãëýäýã áºãººä æèøýý áîëãîí äàðààõ àðãóóäûã íýð, òºðºë, äàâóó áîëîí ñóë òàë, õýðýãëýõ îíöëîãèéí õóâüä àâ÷ ¿çüå.

Ñàíàë àñóóëãàÒîäîðõîéëîëò Ñàíàë àñóóëãà áîë ñóäàëãààíû ãîë çîðèëãîëòîé óÿëäóóëàí

çîõèîñîí òîäîðõîé àãóóëãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òýö äàðààëàë á¿õèé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çîðèëãîîð òóñãàéëàí áîëîâñðóóëñàí àñóóëò õàðèóëòûí öîãö þì.

Äàâóó òàë Ýë òºðëèéí ñóäàëãààã ÿâóóëàõ, ìýäýýëëèéã øàëãàõ, áîëîâñðóóëàõàä õàðüöàíãóé õÿëáàð áºãººä çàðäàë áàãàòàé. Îð÷èí áýëòãýõ øààðäëàãàã¿é.

Ñóë òàë Ñóäàëãààíû àñóóëòûã ýõíýýñ íü ñàéí øàëãààã¿é òîõèîëäîëä àëäàà ¿¿ññýí áîë çàñâàðëàæ áîëäîãã¿é. Àíîíèì áóþó íýðã¿é àâäàã òóë ìýäýýëëèéã ëàâøðóóëàõ áîëîëöîî òààðóó.

Õýðýãëýõ îíöëîã Àñóóëòûã áè÷ãýýð òàâèíà.Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷ àñóóëòàä áàéæ áîëîõ ºãºãäñºí õàðèóëòààñ ñîíãîëò õèéõ, íýìæ äýëãýð¿¿ëýõ çàìààð õàðèóëäàã.Íýãäñýí íýã õýâ çàãâàðûí àñóóëòóóä òàâèíà.Áóñàä àðãóóä, ÿëàíãóÿà ÿðèëöëàãàòàé õîñëóóëæ õýðýãëýíý.

Ñòàíäàðò ñóðâàëæëàãàÒîäîðõîéëîëò Ñóäëàà÷ ñóäàëãààíä îðîëöîã÷òîé óðüä÷èëàí áýëòãýñýí

àñóóëòóóäàä òîäîðõîé äàðààëëûí äàãóó ÿðèëöàõ çàìààð õàðèóëò àâàõ õýëáýðèéã ñòàíäàðò ñóðâàëæëàãà ãýæ íýðëýäýã.

Äàâóó òàë Ñóäëàà÷ ìýäýýëëèéã òóõàéí íºõöºë, öàãò øàëãàõ ëàâøðóóëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

Ñóë òàë ßðèëöàã÷ààñ ýâ ä¿é, óð ÷àäâàð øààðäàíà. Îð÷èí áýëòãýõ, òåõíèê òîíîã òºõººðºìæ (äèêòàôîí, äóó õóðààãóóð ãì) çàéëøã¿é øààðäàãäàíà. Ñóäàëãààíä õàðüöàíãóé èõ çàðäàë ãàðàõûí õàìò ìýäýýëëèéã íÿãòëàí áîëîâñðóóëàõàä öàã õóãàöàà èõ øààðäàãäàíà.

153

Õýðýãëýõ îíöëîã Óðüä÷èëàí áýëòãýñýí àñóóëòûí äàãóó øóóä àñóóíà.Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èéí îíöëîãò òîõèðóóëàí àñóóëòàà òàâüæ áîëíî.Áóñàä àðãóóä áîëîõ àæèãëàëò, ñàíàë àñóóëãàòàé õîñëóóëæ õýðýãëýíý.

Êîíòåíò àíàëèç-Áàðèìò áè÷èãò õèéõ òîîí øèíæèëãýý Òîäîðõîéëîëò Ãàðààð áè÷ñýí áîëîí õýâëýìýë áè÷èã, ãýðýë çóðàã, ñîðîíçîí

áè÷ëýã, êèíî õàëüñàíä áè÷èãäýæ òýìäýãëýñýí ÿíç á¿ðèéí ìýäýýëëèéí øèíæ òýìäã¿¿äèéã àãóóëãûí õóâüä îëîí òàëààñ íü öýãöòýé ñóäëàõ áîëîìæ îëãîäîã òîîí àðãà áîë êîíòåíò àíàëèç þì.

Äàâóó òàë Èõ õýìæýýíèé ìàòåðèàëûã ñóäàëãààíû çîðèëãîä òóëãóóðëàí ñèñòåì÷ëýí òààìàãëàëûí õýëáýðò îðóóëæ óíøèõ áîëîëöîî îëãîíî. Ñóäàëãààãààð äýâøèãäýæ áóé àñóóäëûí òàëààðõ ºìíºõ íºõöºë áàéäëûí òóõàé òîéìûã õàðóóëíà.

Ñóë òàë ªðãºí õ¿ðýýòýé áîëîâñðóóëàëò õèéõ áîëîìæã¿é, ìàòåðèàë õàíãàëòã¿é, òºëººëºõ ÷àäâàðã¿é õýìýýí ¿çýæ áàéãàà òîõèîëäîëä òîîí øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæã¿é. Áàðèìò ìàòåðèàëûã òîäîðõîé øàëãóóðààð (óëñ òºðèéí íºëºº, õóâèéí ¿çýë áîäîë ãì) àâ÷ õýðýãëýýã¿é òîõèîëäîëä àëäàà ¿¿ñ÷ áîëíî.

Õýðýãëýõ îíöëîã À) Øèíæèëãýýíèé íýãæèéã òîãòîîíî. Á) Øèíæèëãýýíèé íýãæèéí øèíæ òýìäãèéã òîãòîîíî. Â) Ñòàòèñòèê áîëîâñðóóëàëò õèéíý.Ñóäàëãààíû áóñàä àðãóóäòàé íÿãò õîñëóóëæ õýðýãëýíý.

ÒóðøèëòÒîäîðõîéëîëò Õ¿ì¿¿ñò ñîíèðõîãäîæ áàéãàà íèéãìèéí ºâºðìºö ¿çýãäëèéí

õîëáîîã èëð¿¿ëýí òîãòîîõîä çàéëøã¿é øààðäàãäàõ õàíãàëòòàé îð÷èí, íºõöºëèéã áèé áîëãîõ çàìààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ àðãà þì.

Äàâóó òàë Ïðàêòèê äàõü ¿íýíèéã òàíèí ìýäýõýä òóðøèëò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.Ñóë òàë Òóðøèëòûí çàéëøã¿é íºõöºëèéã ñóäëàà÷ íèéãìèéí áîäèò

àìüäðàëä á¿ðä¿¿ëæ ñóäàëãààã õèéíý. ªºðººð õýëáýë, ñóäëàà÷ààñ èõýýõýí çàðäàë, õ¿÷, õºäºëìºð øààðäàíà. Íèéãìèéí ¿çýãäýë îëîí òàëòàé, õóâüñàìòãàé òóë òóðøèëò õèéõýä ºâºðìºö àðãà àæèëëàãàà øààðäàæ áàéäàã.

Õýðýãëýõ îíöëîã Òóðøèëòûã õàðüöàíãóé íýã òºðëèéí èæèë íºõöºëä, öººí õýäýí á¿ëýãò õèéíý.Òóðøèëòûí á¿ëãèéã òîäîðõîé øàëãóóðûí äàãóó ñîíãîí àâ÷ ñóäëààä, õÿíàëòûí á¿ëýã äýõ ¿ç¿¿ëýëòòýé õàðüöóóëæ, ¿ð ä¿íã øèíæèëíý.

154


1. Ãèääåíñ À (2006) Ñîöèîëîãè. ÓÁ., Àäìîí2. Îòãîííàñàí Â (2003) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãóóä ÓÁ3. Êîëèí Ðîáñîí. (2006), Áîäèò åðòºíöèéã ñóäëàõóé. Íèéãìèéí

óõààíû ñóäëàà÷ áîëîí ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà

4. Óðòíàñàí Ö, Ï¿ðýâ Ö (2008) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿é àðãà÷ëàë. ÓÁ., Sansudai

5. Nachmias Ch.F, Nachmias.D (1996) Research Methods in the Social Sciences. NY, St.Martin’s press, Inc

6. Bailey K.D (1994) Methods of Social Research. NY, The free press, A division of Macmillian Inc


1. Ñóäàëãààíû ñýäýâ, àñóóäàë, òààìàãëàë íü õîîðîíäîî ÿìàð õîëáîîòîé âý?

2. Òîîí áà ÷àíàðûí ñóäàëãààíû îíöëîãèéã æèøýýí äýýð òóëãóóðëàí òàéëáàðëà?

3. ¯ë õàìààðàõ, õàìààðàõ, õºíäëºíãèéí õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéí ÿëãààã äóðäàíà óó?

4. “ßâñàí çàìûí êì-èéí õýìæýý íü òóõàéí æîëîî÷ áåíçèí ò¿ãýýã¿¿ðèéí ãàçàð õýäýí óäàà î÷èõ äàâòàìæèä íºëººëíº” ãýñýí òààìàãëàë äàõü ¿ë õàìààðàõ áà õàìààðàõ õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã íýðëý?

5. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òîîí àðãóóäààñ ïðàêòèêò àëèíûã íü ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã âý?

6. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òîîí àðãà òóñ á¿ðèéã äàíãààð íü áîëîí õîñëóóëàí õèéñýí ñóäàëãààíû òàéëàíòàé òàíèëöàæ, ¿ð ä¿íã õýëýëöýýðýé.


1. Îòãîííàñàí Â (2003) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãóóä ÓÁ 2. Óðòíàñàí Ö, Ï¿ðýâ Ö (2008) Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿é,

àðãà÷ëàë. ÓÁ.,Sansudai 3. Êîëèí Ðîáñîí. (2006), Áîäèò åðòºíöèéã ñóäëàõóé. Íèéãìèéí

óõààíû ñóäëàà÷ áîëîí ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà. ÓÁ., Ìîíñóäàð


155

Ñýäýâ - 3: ×àíàðûí ñóäàëãààíû àðãóóä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí õýâ ìàÿã áîëñîí ÷àíàðûí ñóäàëãàà, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûí òàëààð òàéëáàðëàæ, ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ¿íäñýí àðãóóäûí îíöëîã, õýðýãëýõ àðãà÷ëàëûí òàëààð ñóóðü ìýäëýã ýçýìøèõýä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Ãîë îéëãîëòóóä: � Ñóäàëãààíû àðãà � ×àíàðûí ñóäàëãààíû àðãà � Ìèêðî ñîöèîëîãè � Ñóäàëãààíû îíîë àðãàç¿é � Îðîëöñîí àæèãëàëò � Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ÿðèëöëàãà � Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãà � Ôîêóñ á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã � Áàðèìò áè÷ãèéí øèíæèëãýý

Ñýäâèéí àãóóëãà: � Ñóäàëãààíû àðãà áà ò¿¿íèé ¿íäñýí õýâ ìàÿã � ×àíàðûí ñóäàëãààíû àðãàç¿éí îíöëîã, ñòðàòåãè � Ìèêðî ñîöèîëîãèéí îíîë àðãàç¿é áà ÷àíàðûí ñóäàëãàà � Ñóäàëãààíû îíîë àðãàç¿éí ¿íäýñëýë áà ÷àíàðûí ñóäàëãààíû îíîëûí ¿íäýñ

� ×àíàðûí ñóäàëãààíû ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãóóä: Îðîëöñîí àæèãëàëò, Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ÿðèëöëàãà, Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãà, Ôîêóñ á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã, Áàðèìò áè÷ãèéí øèíæèëãýý

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1. Á¿ëãýýð àæèëëàõ àðãà2. Òîõèîëäîë øèíæëýõ

×àíàðûí ñóäàëãàà, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð

Íèéãìèéí ñóäàëãàà áîë õ¿ì¿¿ñèéí ººðñäèéí çîõèîñîí åðòºíö áîëîõ ñîöèàëü åðòºíöèéí òàëààð øèíæëýõ óõààíû àðãûí òóñëàìæòàéãààð ìýäýýëýë öóãëóóëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ò¿¿íäýý òóëãóóðëàí õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí ñàéí ñàéõàí áàéäëûã õàíãàõàä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäëýãèéã á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãàà ìºí. Áàéãàëü, ñýòãýõ¿é, òåõíèêèéí åðòºíöèéí íýãýí àäèë õ¿íèé íèéãýì íü ººðòºº òîîí õèéãýýä ÷àíàðûí ãýñýí õî¸ð øèíæ ÷àíàðûã àãóóëæ áàéäàã áºãººä òîîí òàë, øèíæ òýìäýã ò¿¿íèé õºãæèë, õóâüñëûã òîîí ñóäàëãààíû àðãóóäûí õ¿ðýýíä ñóäàëäàã áîë õàðèí îäîî ÷àíàðûí øèíæ òýìäýã, ò¿¿íèé õºãæèë, õóâüñëûã ÿìàð àðãóóäààð õýðõýí ñóäàëäàã òàëààð ºã¿¿ëýõ áîëíî.

156


×àíàðûí ñóäàëãàà íü ñîöèîëîãèéí îíîë àðãàç¿éä õýðõýí ¿íäýñëýãäýã âý?

Õýò îíîëäîõ íü áóðóó ç¿éë, îíîë íü ïðàêòèêààñ (ñóäàëãààíààñ) õýò õºíäèéð÷èõëºº ãýõ ìýò ÿðèàã ñóðãàëòûí ÿâöàä îíîë õèéãýýä ïðàêòèêûí (ñóäàëãàà) òýíöâýðòýé áàéäàëä ñàíàà çîâíèæ áóé ç¿éë ãýæ õ¿ëýýí àâàõààñ áóñ, åðººñ îíîëûí ó÷èð õîëáîãäëûã ¿ã¿éñãýæ, á¿ð öààøëààä îíîëã¿é ýìïèðèê ñóäàëãààã èë¿¿ä ¿çýõ àâààñ ñóäàëãàà ººðºº ñîõðîõ àþóëòàé. Íèéãìèéí ñóäàëãààã õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íü òýð á¿ð ìýäðýýä áàéäàãã¿é ÷, ñóäàëãàà á¿õýí îíîëûí òîäîðõîé ìýäëýãò ¿íäýñëýæ áàéäàã þì. Ñóäàëãààíû õàìðàõ õ¿ðýý, õàíäëàãà, ò¿ëõ¿¿ð îéëãîëò, àñóóëò, øèíæèëãýý õèéõ ñòðàòåãè ýíý á¿õýí óã ñóäàëãàà íü ÿìàð îíîë àðãàç¿éã áàðèìæààëæ, ò¿¿íä ¿íäýñëýæ áàéãààã èëýðõèéëýõ áîëíî. Òîîí ñóäàëãàà íü ïîçèòèâèñò îíîë àðãàç¿éä èë¿¿ ñóóðèëäàã òàëààð ºìíºõ á¿ëýãò ¿çñýí áèëýý. Ýíý óòãààðàà íèéãìèéí ¿çýãäëèéã ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ, áèäíýýñ õàðüöàíãóé ¿ë õàìààðàí ÿâàãäàæ áàéãàà èõýâ÷ëýí ìàêðî õ¿ðýýíèé ¿éë ÿâöóóä áîëîí òýäãýýðèéí õîîðîí äàõü õàìààðëûã õàðóóëàõàä îðøèíî. Î.Êîíò ñîöèîëîãè áîë áàéãàëèéí øèíæëýëèéí ñóäàëãààíû àðãóóäûã õýðýãëýõ ¸ñòîé áºãººä íèéãìèéí ¿çýãäëèéí ç¿éë òîãòëûã òîî÷ëîõ õàíäëàãûã àðãàç¿éí ñèñòåìòýé äýâø¿¿ëñýí þì. Òóõàéëáàë, ºìíº áèäíèé ºã¿¿ëñýí Äþðêõàéìûí øèíæèëãýýíä àìèà õîðëîëòûí òàëààðõ óëñ îðíóóäûí ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, åðºíõèé ä¿ð çóðãûã, áàñ òýäãýýð íü õóâü õ¿í æèæèã á¿ëãèéí ñýòãýõ¿é, ñàíàà áîäëîîñ ¿ë õàìààðñàí åðºíõèé ç¿é òîãòëûã õàðóóëæ áàéãàà òàëààð ¿ç¿¿ëäýã. Òýðýýð íèéãìèéí áèäíèé ñýòãýõ¿éãýýñ àíãèä áîëîâ÷ áèäíèé àìüäðàëä àëáàäëàãûí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàðèìò ñýëò¿¿äèéã (ãýìò õýðýã, øàøíû áîëîí ýðõç¿éí ñèñòåì, õºäºëìºðèéí õóâààðü, àìîìè áóþó ãàæóóäàë) ñóäàëæ áàéñíààðàà ïîçèòèâèçìûí õºãæèëä òîì õóâü íýìýð îðóóëæýý.

Õàðèí ÷àíàðûí ñóäàëãàà íü ñîöèîëîãèéí îéëãîõóé, òàéëáàðëàõóéí îíîëóóäàä èë¿¿ ò¿øèãëýäýã. Òýð óòãààðàà ÷àíàðûí ñóäàëãààíû îíîëûí ¿íäñèéã Ì.Âåáåð òàâüñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Òýðýýð ººðèéíõºº õºãæ¿¿ëñýí ñîöèîëîãèéã “Îéëãîæ áóé ñîöèîëîãè” (Verstehende Soziologie) õýìýýí íýðëýñýí áàéíà. Ýäãýýð îíîëóóä íü ãýìò õýðãèéí õýìæýýã óëñ îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí á¿òýö, ÿäóóðëûí ò¿âøèí, áîëîâñðîëûí õ¿ðòýýìæòýé íü áóñ, õàðèí õóâü õ¿í, æèæèã á¿ëãèéí àìüäðàëûí òóðøëàãà, ñîöèàëü ìýäëýã, ñýòãýëç¿éí ¿éë õºäëºë, óòãà ó÷èð, à÷ õîëáîãäîëòîé íü õîëáîí àâ÷ ¿çäýã.

Õ¿ñíýãò. ×àíàðûí ñóäàëãààíû îíîëûí ¿íäýñ áà ñòðàòåãè

Îíîëûí ÷èãëýë¿¿ä ×àíàðûí ñóäàëãààíû ñòðàòåãèóä áèé áîëîõ íü

ýòíîãðàôè (Ã.Ãàðôèíêåëü) Æèæèã á¿ëãèéí õºãæèë, äîòîîä õàðèëöàà, îéëãîëöîë, Õóâü õ¿íèé áîëîí æèæèã á¿ëãèéí àìüäðàëûí ò¿¿õ.

157

Ôåíîìåíîëîãè (à.øþö, ý.Ãóññåðëü)

Õóâü õ¿íèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí òóðøëàãà, à÷ õîëáîãäëûí åðòºíö áóþó ñîöèàëü îð÷íûõîî áîëîí àìüäðàëûí ç¿éëñò ºã÷ áóé ó÷èð õîëáîãäîë.

Êîíñòðóêòèâèçì (ò.Ëóêìàíí, Ï.áåðãåð)

Õ¿íèé ñîöèàëü ìýäëýã, òóðøëàãà, ýíýõ¿¿ ìýäëýã òóðøëàãóóä íü íèéãìèéí õàðèëöààã õýðõýí á¿òýýæ áóé àðãà õýëáýð.

áýëýã òýìäãèéí õàðèëöàí ¿éëäýë (Æ.Ìèä, ×:Êóëè)

Íèéãìèéí ãèø¿¿ä áýëýã òýìäãèéí òîãòîëöîîã á¿òýýæ, ò¿¿íäýý îðøèõ áà ýíý íü õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ñîöèàëü àìüäðàëûã çîõèöóóëàõ ¿íäýñ áîëíî.

×àíàðûí ñóäàëãààíû äîîðõ àðãàç¿éí õàíäëàãà áóé áîëîõ áîëíî: � Íèéãìèéí áîäèò áàéäàë íü ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ãèø¿¿äýýñ ¿ë õàìààðàõ îáúåêòèâ ç¿éë áóñ, õàðèí õ¿íèé óõàìñðûí á¿òýýãäýõ¿¿í áà îðîëöîã÷, ¿éëäýã÷äèéí óõàìñðûí áàéäëààñ õàìààðàí ººð÷ëºãääºã. Òèéìýýñ õ¿ì¿¿ñèéí àëèâàà ç¿éëñèéã õýðõýí òóñãàæ, îéëãîæ, óõàìñàðëàæ áàéãàà íü ìàø ÷óõàë ç¿éë ìºí.

� Íèéãìèéí áîäèò áàéäàë áîë ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí áîäèò áàéäàë (õàðèëöàà, õàðèëöàí ¿éëäýë) ìºí. Òèéìýýñ õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí òóðøëàãà áîëîí òýä ºäºð òóòàìä þóíä à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áóé íü ÷óõàë.

� Íèéãìèéí áîäèò áàéäàë íü õóâü õ¿ì¿¿ñèéí áîëîí æèæèã á¿ëãèéí àìüäðàëûí ò¿¿õýýð íºõöºëääºã. Òèéìýýñ õóâü õ¿í, á¿ëãèéí íàìòàð, àìüäðàëûí ò¿¿õýíä ò¿øèãëýâýë ¿íýíèéã îëæ ìýäíý.

� Íèéãìèéí áîäèò áàéäàë íü ñîöèàëü õàðèëöààíû ÿâöàä õ¿íèé ìýäëýã, òóðøëàãààð äàìæèí áàéãóóëàãäàæ áàéäàã. Òèéìýýñ áîäèò áàéäàë íèéãìèéí õàðèëöààãààð äàìæèí õýðõýí á¿òýýãäýæ áàéãàà íü ÷óõàë.

� Òýãýõýýð íèéãìèéí ñóäàëãàà íü õ¿íèé àìüäðàëûí îëîí àñóóäëóóäûã áîäèò ºðíºë, àìüä ò¿¿õýíä íü, ñýòãýë õºäëºë, ¿éë áàéäàëä íü, õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ îéëãîõ îéëãîëò, óòãà ó÷èðò íü, àìüäðàëûí åðäèéí îð÷èí, æàì ¸ñíû ÿâöàä íü òóëãóóðëàõ ¸ñòîé.

×àíàðûí ñóäàëãààíû îíöëîã þó âý?

Ñóäëàà÷ ßí Äåé ººðèéí «×àíàðëàã ºãºãäëèéí øèíæèëãýý” á¿òýýëäýý ÷àíàðûí ñóäàëãàà íü óòãà ó÷èð, òóðøëàãà, ñýòãýë õºäëºë, îéëãîõóé ãýñýí ìºí ÷àíàðóóäòàé áîëîõ òàëààð èëýðõèéëñýí áàéíà. ×àíàðûí ñóäàëãàà íü òîîíîîñ èë¿¿òýéãýýð ¿ã ºã¿¿ëáýð, áè÷âýð ìýäýýëýëä, õîëáîî õàìààðëààñ èë¿¿òýé ¿éëäëèéí ñóáúåêòèâ ó÷èð óòãà, ó÷èð õîëáîãäîëä, òààìàãëàë øàëãàõàä áóñ ñóäàëãààíû ýöýñò òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõýä, õýí þó ãýæ õýëñýí, õýä íü èéíõ¿¿ õàðèóëñàí ãýäýãò áóñ ÿàãààä èíãýæ õàðèóëàâ ãýäýãò ãîë àíõààðëàà õàíäóóëäàã. ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿åä ãîë õýðýãëýãäýõ¿¿í íü ñóäëàà÷ ººðºº áàéäàã áà ºäðèéí òýìäýãëýë, çàõèäàë, ñîíèí ñýòã¿¿ë, íîì, âèäåî áè÷ëýã, êèíî, ôîòî çóðàã çýðýã ìýäýýëëèéí òºðºë á¿ðèéí òóñëàõ áîëîí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýðèéã ñóäàëãààíû îíöëîãîîñ õàìààðàí àøèãëàæ áîëíî.

×àíàðûí ñóäàëãààíû àðãóóä íü íºõöºë áàéäàë, ¿éë ÿâöûã àìüäðàëûí îëîí ÿíçûí òºëºâ áàéäàëä íü öîãö áàéäëààð øèíæëýõèéã ýðìýëçäýã. Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã òàéëáàðëàõäàà òîäîðõîé õóâü õ¿íèé ¿íýí

158


áîäèòîé ¿ã ÿðèàã ºðãºí àøèãëàíà. Èéìýýñ ÷àíàðûí ñóäàëãàà íü àìüäðàëûí æèðèéí íºõöºë áàéäàëä õ¿ì¿¿ñòýé áàéíãà õîëáîîòîé áàéæ, òýäíèé õàðèëöàí ¿éëäëèéã ìýäýð÷ ñóäàëãàà õèéõèéã øààðäàíà.

Øèãòãýý.

Ñîðîêèíèé ñîöèîëîãèéí

ñóäëàõ ç¿éëèéí öºì áîëîõ

õàðèëöàí ¿éëäýë

1) Óðüä÷èëàí òààâàðëàõàä áýðõòýé, íàðèéí òºâºãòýé, äàëä, ýñâýë øèíý ¿çýãäýë, õàíäëàãûí õóâüñàë ººð÷ëºëò, ¿éë àæèëëàãààíû íèéòëýã áóñ õýëáýðèéã ñóäëàõàä ÷àíàðûí õàíäëàãà ¿ð íºëººòýé. Òóõàéëáàë íèéãìèéí ãàæóóäëûí áîëîí ñºðºã ¿çýãäëèéí õ¿ðýýíä áèåý ¿íýëýã÷äèéí, ãýð á¿ë ñàëàëò, ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä áóþó íèíæà íàðûí àìüäðàë, õàð òàìõè õýðýãëýã÷äèéí, õóóëü áóñ íàéìààíû, àâëèãûí ñóäàëãààíä ÷àíàðûí àðãóóä èë¿¿ áîëîìæ îëãîæ áîëîõ þì.

2) ×àíàðûí ñóäàëãàà òóñãàé áóþó íýãæ, îíöãîé òîõèîëäëûã ñóäàëæ, ò¿¿íòýé òºñººòýé òîõèîëäëûí ÿâöóó õ¿ðýýíä ¿ð ä¿íã äýëãýð¿¿ëýí õýðýãëýíý. Íýã îáúåêòûí õ¿ðýýíä õèéñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, îéëãîõóé ººð ãàçàð õýðýãëýõýä çºð¿¿òýé áàéæ áîëîõ áºãººä òîîí ñóäàëãààã áîäâîë àëü íýã ¿ð ä¿íã íýëýíõ¿éä íÿëçààí òàéëáàðëàõ áîëîìæ áàãà. Æèøýý íü ºñâºð ¿åèéíõíèé ãýìò õýðãèéí á¿ëýãò õèéñýí àæèãëàëûí ¿ð ä¿íã øóóä íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ãýìò á¿ëãèéí ñóäàëãààíä òàéëáàðëàõ áîëîìæã¿é ãýñýí ¿ã þì.

3) ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿åä òóñãàé áºãººä òîäîðõîé îíîëûí ¿¿äíýýñ õèéãäýæ áàéãàà àíàëèòåê íýãòãýí ä¿ãíýëò íü òîîí ñóäàëãààíû ¿å äýõ ñòàòèñòèê ä¿ãíýëòýýñ ýðñ ÿëãààòàé. Òèéìýýñ ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòýý áàòàòãàõ þì óó, íÿöààõ ¿åä èæèë îáúåêò äýýð õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íòýé õàðüöóóëàí ¿çíý. Ä¿ãíýëò íü ¿íýí çºâ áîëîõ íü áóñàä îáúåêò äýýð ýíý õîëáîî äàâòàãäàõ áàéäëààð èëýðíý. Ãýìò õýðãèéí òàëààð åðºíõèé õýð õýìæýý, òàðõàëòûí òàëààð ä¿ãíýëò áóñ, õàðèí ò¿¿íèé íèéãìèéí òîäîðõîé õ¿ðýýíä èëðýõ õýëáýð, ¿éëäýãäýæ áóé òóðøëàãà, ó÷èð øàëòãààíä íýâòðýõ áîëíî.

4) ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿åä ñóäëàà÷, ñóäàëãààíû á¿õèé ë ¿å øàòàíä îðîëöäîã òóë ò¿¿íèé õóâèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò, ¿íýò ç¿éëñèéí òîãòîëöîîíîîñ îëîí ç¿éë õàìààðíà. Èéìýýñ ñóáúåêòèâèçì òóõàéí ñóäàëãààíä èëýð÷ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. Òóõàéëáàë ãýìò õýðýã, ãàæóóäëûí àñóóäëûã ñóäëàõäàà ñóäëàà÷ õóâèéí ¸ñ ñóðòàõóóí, ¿íýò ç¿éëñ, ñýòãýë õºäëºëèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õÿçãààðëàõ, ñóäëàãäàõóóíòàé õîëüæ õóòãàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë áàéäàã.

159

5) ×àíàðûí ñóäàëãààíû ¿åä ìýäýýëëèéí îëîí ýõ ¿¿ñâýðèéã àøèãëàí îáúåêòûã òàë òàëààñ íü øèíæëýõèéã ÷óõàë÷ëàíà. Ãýìò õýðãèéí áîëîí ýðõç¿éí çºð÷ëèéí íýã òîõèîëäëûã îëîí òàëààñ íü õàðàõ áîëîìæèéã îëãîíî. Õàðèí òîîí ñóäàëãàà íü ãàíöõàí ñòàòèñòèê õàíäëàãûã ãîë áîëãîíî.

×àíàðûí ñóäàëãààíû ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ò¿ãýýìýë àðãóóä

×àíàðûí ñóäàëãàà íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ îëîí òºðëèéí àðãóóäûã õýðýãëýäýã áàéíà. Ãýõäýý íèéãìèéí ñóäëàà÷äûí õóâüä õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýýòýé çàðèì àðãóóä áóé. Òýäãýýð íü îðîëöñîí àæèãëàëò, ã¿íçãèéð¿ëñýí ÿðèëöëàãà, õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãà, ôîêóñ á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã, áàðèìò áè÷ãèéí øèíæèëãýý çýðýã áîëíî.

Îðîëöñîí àæèãëàëò

Ñóäëàà÷ ñóäëàæ áóé ç¿éëèéíõýý á¿ðýëäýõ¿¿íä ººðºº îðîëöîæ, òýäýíä èòãýãäñýí á¿ðýí ýðõò ãèø¿¿í áîëæ, àëü íýã ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä, ýñâýë øóóä äîòîð íü îðæ àæèãëàõûã õýëíý. Îðîëöñîí àæèãëàëòûí (participant observation) àðãààð ñóäàëãàà õèéæ, íèéãìèéí ñóäàëãààíû àðãàç¿éí ò¿¿õýíä ¿ëäñýí òîõèîëäëóóä áèé. Âëèÿì Óàéò XX çóóíû ãó÷ààä îíû ñ¿¿ë ¿åä Áîñòîíû ÿäóó ä¿¿ðýãò àìüäðàí òýíä Èòàëè öàãàà÷äûí äàñàí çîõèöîõóéä àæèãëàëò õèéñýí áà 1943 îíä “Ãóäàìíû êîðíåð íèéãýì” á¿òýýëýý ãàðãàñàí áîë Ýðâèí Ãîôôìàí ñýòãýöèéí ýìíýëýãò òýäíèé àæèëòíû ä¿ðýýð îðîëöîæ àæèãëàëò õèéñýí áà 1968 îíä “Øîøãî” çîõèîëîî ãàðãàæýý. Ñóäëàà÷ èéì àæèãëàëòûã õèéõäýý ñóäàëãààíä õýðõýí îðîëöîæ áàéãàà áàéäëààð íü “á¿ðýí îðîëöñîí”, “á¿ðýí áóñ îðîëöñîí” ãýæ àíãèëæ áîëíî. Á¿ðýí îðîëöñîí ãýäýã íü ñóäëàà÷ àæèãëàæ áóé ç¿éëèéíõýý ¿éë ÿâö, ºðíºëä á¿ðýí îðîëöîæ, õàìò îëíû íýã ãèø¿¿í áîëîõ ÿâäëûã õýëäýã áîë õàðèí á¿ðýí áóñ îðîëöñîí íü ñóäëàà÷èéí àæèë ã¿éöýòãýæ áàéãààã íü îðîëöîã÷èä ìýäýõ áîëîâ÷, òýäíèé àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîîä ÿâàõûã õýëäýã.

Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ÿðèëöëàãà

Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðâàëæëàãà (in depth interview) áîë ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ¿åä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã ñóðâàëæëàãûí õýëáýð áèëýý. Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðâàëæëàãà íü õóâü õ¿íèé ñýòãýëãýý, ¿çýë áîäîë, çàí ¿éëèéí åðòºíö ð¿¿ òºâëºðºõ ¿éë ÿâö ìºí. Óã àðãûí îíöëîã òàë íü ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã ÿâóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº òºëºâëºëòèéí àæëûã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé áà ¿¿íä: 1/ Õýíèéã õàìðóóëàõàà øèéäâýðëýõ, 2/ ßìàð ìýäýýëýë àâàõ òàëààð òîäîðõîéëîõ, àëü ìýäýýëëèéã õýíýýñ àâàõ òàëààð òîãòîõ, 3/ Îðîëöîã÷äûí æàãñààëòûã ãàðãàõ, 4/ Ñóäàëãààíû ¸ñ ç¿éí çàð÷ìóóäûã òîãòîîõ, çîõèöóóëàõ çýðýã áàãòàíà. Äàðààãèéí øàòàíä ñóäàëãààíû õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëä îðäîã. Ýíý íü ÿðèëöàãûí ïðîòîêîëûã õýðõýí õºòëºõ, òýìäýãëýõ çààâàð, ìºí ÿðèëöàãûã õýðõýí ýõë¿¿ëýõ, ðåñïîíäåíòîä ¸ñç¿éí àñóóäëûã

160


õýðõýí òàíèëöóóëàõ, ñóäàëãààíû ÿâöàä þó àñóóõ, ÿâöûã õýðõýí õÿíàõ, ºðíºë ¿åä õýðõýí þó àñóóõ, õýðõýí ÿðèëöàõ, ìýäýýæ ÿðèëöëàãûã õýðõýí òºãñãºõ ãýýä á¿õèé ¿å øàòíû àñóóëò, àðãà òåõíèê¿äèéã áýëòãýäýã. Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ÿðèëöëàãûí ¿åä àñóóëòûã õýðõýí òàâèõ òàëààð àíõààðâàë çîõèõ çààâàð÷èëãàà ãýæ áóé.

Øèãòãýý.

Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðâàëæëàãûí

¿åä àñóóëò òàâèõ çàðèì

çààâðóóä

1) Àñóóëòûã õààëòòàé áàéäëààð òºãñãºõ áóñ, õàðèí íýýëòòýé áàéäëààð òºãñãºíº.

2) Æèøýýëáýë, “Òà ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð þó ìýäýõ âý?” ãýæ àñóóõûí îðîíä “Òà ºìãººëëèéí ¿éë÷èëãýýã òàéëáàðëàæ ºãíº ¿¿?”

3) Àñóóëòûí õóâèëáàðûã òàâèõûíõàà ºìíº ÿìàð íýã áàðèìò ñýëòèéí òàëààðõ àñóóëò òàâèõ õýðýãòýé. Æèøýýëáýë, “ßâàãäñàí ¿éë àæèëëàãààíóóäûí òàëààð þó ãýæ áîäîæ áàéíà âý?” ãýõèéí ºìíº “ßìàð ¿éë àæèëëàãààíóóä ÿâàãäñàí áý?”

4) Õýðýãòýé øàëãàõ, òóðøèõ àñóóëòóóäûã õýðýãëý. Æèøýýëáýë:- Òà íàäàä æèøýý õýëæ ºãºº÷?- Ýíý ñàíààã òà ñàéæðóóëæ ÷àäàõ óó? Õýðõýí

ñàéæðóóëàõ âý?- Òà öààøèä õýðõýõ òàëààð òàéëáàð ºã÷ ÷àäàõ

óó?- Óó÷ëààðàé, Òàíû ñàíààã áè áàòòàé òîäîðõîé

îéëãîæ ÷àäñàíã¿é?- Òà áèäíèé äóðäààã¿é, ººð ÿìàð íýã ç¿éë áàéíà

óó?

Ýõ ñóðâàëæ: Carolin Boys and Palena Neale. Conducting in depth interviews. 2006, 5

Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãà

Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãà íü (narrative interview) ÷àíàðûí ñóäàëãààíû íýãýí ÷óõàë ÷èãëýë áºãººä õ¿íèé àìüäðàëûí òóðøëàãà, ò¿¿õèéí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä õýðýãëýõ áîëæýý. Àíõ íàìòàð ñóäëàõ ñóäàëãààíä çîðèóëæ Ô.Øþö õ¿¿ðíýõ ÿðèëöëàãûí ¿çýë ñàíààã äýâø¿¿ëñýí áàéäàã. Õóó÷ ÿðèà, õ¿¿ðíýë, íàìòàð, õóó÷ëàí ÿðèëöàõ íü çýðýã íü áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä áàéíãà õýðýãëýäýã õàðèëöààíû õýðýãñýë áèëýý. Èéì õàðèëöààã õ¿íèé õàðèëöààíû ýãýë èíñòèò¿ö, ºäºð òóòìûí òóðøëàãà, äàäàë ãýæ îéëãîæ áîëíî õýìýýí òýðýýð õýëñýí áàéäàã. Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãûí àðãûã ñóäàëãààíû ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõýä ×èêàãîãèéí ñóðãóóëèéíõàí òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëñàí ãýäýã. Áèëåôåëäèéí èõ ñóðãóóëèéí ñîöèîëîãèéí òºñëèéí õ¿ðýýíä àíõëàí Ô.Øþö çàñàã çàõèðãààíû íýãæ ººð÷ëºãäñºíèé äàðàà çàñàãëàëûí á¿òöèéí óÿëäàà õîëáîî, ÷èã ¿¿ðãèéí áàéäàëä øèíæèëãýý õèéõäýý ýíýõ¿¿ ÿðèëöëàãûí àðãûã àøèãëàñàí ãýäýã. Õîæìîî àêàäåìèê åðòºíöºä, òóõàéëáàë 1980-ààä îíîîñ àðãàç¿éí õàíäëàãûí òóõàé á¿òýýë¿¿ä îðíîîð ãàðæýý. Áàíêñ (1882), Áåëë (1988), Áðîäè (1987), Õýëëáð¿í (1988) ãýõ çýðýã áóñàä íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ýðäýìòýä õ¿íèé íàððàòèâ ìºí ÷àíàðûí òàëààðõ

161

àðãàç¿éí øèíý õàíäëàãûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áàéíà. Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãà àìæèëòòàé ÿâàãäàõ íü òîäîðõîé óðüäà÷ íºõöºë

õàíãàãäñàí ýñýõýýñ õàìààðäàã. Ýíý òàëààð Ô.Øþöèéí õýëñíýýñ òîäîðõîé áàéõ áà ñóäàëãàà àìæèëòòàé ÿâàãäàõ ýõíèé óðüäà÷ íºõöºë íü ÿðèà ºðí¿¿ëýã÷ áóþó ñóäëàà÷ íü õ¿¿ðíýë ÿðèà ºðí¿¿ëýõ ä¿ðìèéí òàëààð ñàéí ìýäëýãòýé áàéõ ¸ñòîé, õàðèí óäààõ íºõöºë íü õ¿¿ðíýí ºã¿¿ëýã÷ áóþó ñóäàëãààíä îðîëöîã÷ íü áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûã óðüä ºìíº õýðõýí áîëæ ºíãºðñºí ÿã òýð áàéäëààð íü ñýðãýýí ñàíàõ ÿâäàë þì. Õ¿¿ðíýí ÿðèã÷èéí òàíèí ìýäýõ ÷àäâàðààñ õàìààðàí àìüäðàëûí òóðøëàãà õóóëáàðëàãäàíà. ßðèàíä äóðäàæ áóé ç¿éë íü ò¿¿õýí áîäèò ¿çýãäýëòýé áèø, õàðèí õ¿¿ðíýã÷èéí õóâèéí àìüäðàëûí òóðøëàãûí á¿òýöòýé òîõèð÷ áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä íýãä¿ãýýðò, õàðèóëàã÷ íü çºâõºí ººðèéí àìüäðàëä òîõèîëäñîí ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäëóóäûí òàëààð õ¿¿ðíýõ, õî¸ðäóãààðò, óðüä÷èëàí õýðõýí ÿðèëöàõàà òºëºâëºõ áîëîëöîîã ºã¿¿ëýã÷èä îëãîõã¿é áàéõ õýðýãòýé ãýæýý. Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãà íü Ô.Øþöèéí äýâø¿¿ëñýí ãóðâàí çàð÷ìûã áàðèìòëàõ ¸ñòîé áîëäîã.

Øèãòãýý.

Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãààð

ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä áàðèìòëàõ

çàð÷ìóóä

à/ Á¿õýëëýã õèéãýýä ã¿éöýä áàéõ. Õàðèóëàã÷ ººðèéí àìüäðàëä òîõèîëäñîí çàðèì íýã ¿éë ÿâäàë, áîäîë ñàíààíû òàëààð ýõýëñýí õ¿¿ðíýëýý äóóñãàõ øààðäëàãàòàéí äýýð ºã¿¿ëýã÷èéí àìüäðàëûí òóðøëàãàä ÷óõàë, ãîë ç¿éë áîëîõ òýðõ¿¿ ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäëûã á¿õýëä íü, õýëõýý õîëáîîíä íü øàëèã¿é òîõèîëäîë á¿ðèéã ÷ ã¿éöýä, äóóññàí áàéäëààð ºã¿¿ëýõ ¸ñòîé.

á/ Òîâ÷ òîäîðõîé áàéõ. ªã¿¿ëýã÷ ÿðèëöàõ öàã õóãàöàà õÿçãààðëàãäìàë ãýäãèéã îéëãîæ, ººðèéí ¿çýæ áóéãààð õàìãèéí ó÷èð óòãàòàé, øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà òýðõ¿¿ íºõöºë áàéäàë, ¿éë ÿâäàëä àíõààðëàà õàíäóóëàõ ¸ñòîé. Ìýäýýëëèéã èéíõ¿¿ øèëæ, ñîíãîõ øààðäëàãà õ¿¿ðíýã÷ýýñ ººðèéí àìüäðàëûí òóðøëàãûí õóâüä õàìãèéí ãîë áàéõ ¿çýãäë¿¿ä, òýäãýýðèéí õîëáîî óÿëäàà, ãàðñàí ¿ð äàãàâðûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã ñîíñîã÷èä ºãºõ ãýñýí õàíäëàãààð èëýð÷ áàéäàã.

â/ Íàðèéâ÷ëàõ. ªã¿¿ëýã÷ øèíý ñýäýâò îðîõ þìóó, ýñâýë ÿìàð íýã þìíû òàëààð ÿðèõäàà óã ¿çýãäëýýñ äàãàëäàí ãàð÷ èðæ áàéãàà òîäîðõîé áàéäëûã (öàã õóãàöàà, îðîí çàé, øàëòãààí) ã¿íçãèéð¿¿ëæ òàéëáàðëàõûí ÷óõëûã îéëãîõ ¸ñòîé.

Ýõ ñóðâàëæ: Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãàç¿é, àðãà÷ëàë, 2008 ÓÁ, 59

Ôîêóñ á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã

Òºâëºðñºí á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà ãýæ õýëæ áîëîõ áà àëü íýã àñóóäëààð îðîëöîã÷èä ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ, òîäîðõîé óòãà ãàðãàæ àâàõ ¿éë ÿâö þì. Ñóäëàà÷ Ìîðãàíû áè÷ñýí÷ëýí ôîêóñ á¿ëãèéí àðãà íü (focus group discussion) õºãæëèéí ãóðâàí ¿å øàòûã òóóëñàí àæýý. XX çóóíû õîðèîä îíû ¿åýñ Ý.Áîãàðäóñ, Ó.Òåðñòîóí çýðýã ñîöèîëîãè÷èä á¿ëãèéí òºðºë

162


á¿ðèéí ÿðèëöëàãûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéñàí ò¿¿õòýé áîëîâ÷, òºðºë á¿ðýýð õýðýãëýæ áàéñàí òóðøèëòóóä íü ñóäàëãààíû òóñãàé, áèå äààñàí àðãà ãýæ ¿çýãääýãã¿é áàéæýý. Õàðèí ¿¿íýýñ õîæóóõàí Ëàçåðñôåëä öýðýã äàéíû ñýäâýýð á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà ÿâóóëæ áàéñàí áºãººä Ìåðòîíòîé õîëáîî òîãòîîñíîîð ôîêóñò øèíý ò¿¿õ ýõýëæýý. Ìåðòîí íýã óäàà ðàäèîãèéí íýâòð¿¿ëýã ñîíññîí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýãäëèéã òàíäàõ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãûã õàðæ ñóóãààä îðîëöîã÷äûí èäýâõèéã ºðí¿¿ëýõ ñàíàà òºðºí, Ëàçåðñôåëäòýé çºâëºæ, óëìààð Ìåðòîíûã õºòëºã÷ áîëãîñîí áàéíà. Äýëõèéí II äàéíû ¿åýñ 1970-ààä îí õ¿ðòýë ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãûã çºâõºí ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãààíä õýðýãëýñýí áàéäàã. 1956 îíä Ìåðòîí ººðèéí õî¸ð øàâèéí õàìò “Ôîêóñ ÿðèëöëàãà” íîìîî õýâë¿¿ëæýý. Ôîêóñ á¿ëãèéí ñóäàëãààã ÿâóóëàõàä ñóäëàà÷äûí áàã àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã áà ýäãýýð øóóä îðîëöîã÷èä íü ÷èãë¿¿ëýã÷, òýìäýãëýë õºòëºã÷, çàðèì òîõèîëäîëä õÿíàí òóñëàã÷ ãýäýã. ×èãë¿¿ëýã÷ íü á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéã óäèðäàí îðîëöîã÷ íàðòàé ÿðèà ºðí¿¿ëæ áàéãàà, àñóóëò òàâüæ áóé õ¿íèéã õýëäýã. Õàðèí òýìäýãëýë õºòëºã÷ íü á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâö áîëîí ò¿¿íèé ¿å øàòóóäàä îðîëöîã÷äûí èëýðõèéëñýí ñàíàë áîäîë, ñýòãýë õºäëºë, ¿éë áàéäëûã òýìäýãëýí àâàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áóé õ¿íèéã õýëíý. Á¿ëãèéí ÿðèëöàãûí ÿâöàä îð÷íû íºõöºë áàéäëûã õÿíàõ, ñààä òºâºãã¿éãýýð ÿðèëöàõ áîëîìæèéã õàíãàõ, ìºí òåõíèê õýðýãñëèéí õýâèéí àæèëëàãààã õàðèóöàõ õ¿íèéã õÿíàí òóñëàã÷ ãýæ õýëíý. Á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîã÷äûí òîîã óëàìæëàëò áàéäëààð 8-12 õ¿íòýé áàéõààð çîõèîí áàéãóóëäàã áîë õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä îðîëöîã÷äûí òîîã 5-7-îîð õÿçãààðëàõ áóþó òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çýõ áîëæýý. Ýíý íü îðîëöîã÷äûí ñàíàë áîäëîî õýëýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, àñóóäàë äýýðýý èë¿¿ èõ òºâëºðºõ, ÷èãë¿¿ëýã÷ á¿ëýãò òàâèõ õÿíàëòûã äýýøë¿¿ëýõ, í¿¿ð òóëæ àæèëëàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã ó÷èð øàëòãààíòàé þì. Ïðàêòèê äýýð á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã äýýä òàë íü õî¸ð öàã ¿ðãýëæëýõ òàë áèé. Ãýõäýý äº÷èí ìèíóòààñ íýã öàã îð÷èì ¿ðãýëæëýõ íü òîõèðîìæòîé.

Á¿ä¿¿â÷: Ôîêóñ á¿ëãèéí ñóäàëãààíû ¿å øàòóóä

Ñýäâèéã òîäîðõîéëîõ á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãýýð ñóäëàõ àñóóäëûí ìºí ÷àíàð, àãóóëãà, õàìðàõ õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ áóþó àñóóäëàà íàðèéí ôîêóñëàõ

Õºòëºã÷, òýìäýãëýë õºòëºã÷ áîëîí áàãèéí õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîõ

Ñóäàëãàà õèéõ áàãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õýëýëö¿¿ëãèéã õºòëºã÷, òýìäýãëýë õºòëºã÷ íàðûã ñîíãîíî, ñóäàëãààíû òóðøëàãûã õàðãàëçàí ñîíãîõ áà åð íü á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ñóäàëãààíä îðîëöîõ ñóäëàà÷äûã òóõàé á¿ðä íü ñóðãàëòààð áýëòãýõ õýðýãòýé.

Îðîëöîã÷äûí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ

Ñóäàëãààíä õýëýëöýõ àñóóäëûí îíöëîãòîé õîëáîãäóóëàí îðîëöîã÷äûí íèéãýì, õ¿í àìç¿éí áàéäàë, àìüäðàëûí òóðøëàãà, àñóóäëûí òàëààðõ ìýäëýã çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàí ÿìàð áàéõûã òîäîðõîéëíî.

163

á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéí óäèðäàìæ, àñóóëòûí ÷èãëýë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ

Á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéí óäèðäàìæ, àñóóëòûí ÷èãëýë¿¿ä, çàäàðãààã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëíî. Á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ìýäýýëëèéã õýðõýí áóóëãàõ, òýìäýãëýëèéã õýðõýí õèéõ òàëààð, ìºí ¿ð ä¿íã õýðõýí íýãòãýõ ãýýä á¿õèé ë øàòíû çààâàð ãàðãàíà.

Ãàçðàà ñîíãîõ, áýëòãýõ Õýëýëö¿¿ëãèéí ãàçàð íü òîõüòîé, òºâèéã ñàõèñàí, òàéâàí áàéäëûã õàíãàñàí áàéõóéöààð óðüä÷èëàí áýëòãýäýã.

Îðîëöîã÷äûã á¿ðä¿¿ëýõ

Õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîã÷äûã óðüä÷èëàí çàð ºã÷, öàã òîâëîí, áàñ õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ãàçàð çàéòàé áîë óíààãààð àâ÷ èðýõ ãýõ çýðãýýð á¿ðýí èðöòýé áàéõ òàëààð ñàéòàð òºëºâëºõ õýðýãòýé.

á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã Á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëíà. ×èãë¿¿ëýã÷ íü á¿ëãèéã óäèðäàíà, ìºí òýìäýãëýë õºòëºã÷ íü ìýäýýëýë áîëîí àæèãëàëòàà áè÷íý. Õÿíàí òóñëàã÷ íü ôîòî çóðàã àâ÷ áàðèìòæóóëíà.

á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéí òýìäýãëýëèéã ñàéæðóóëàõ

Á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëýã äóóññàíû äàðàà òóõàéí ºäºðòºº õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâöàä õèéñýí òýìäýãëýëýý ñýðãýýõ õýðýãòýé. Ó÷èð íü õóãàöàà óäàëã¿é ñýðãýýõ ÿâöàä õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâöàä ãàðñàí ìýäýýëë¿¿äèéã ìàðòààã¿é áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí äóó õóðààñàí áè÷ëýãèéã ñîíñîîä á¿ëãèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ìýäýýëëýý á¿ðýí ä¿¿ðýí áîëãîíî. Òýìäýãëýë õºòëºã÷ íü çºâõºí ñàíàë áîäîë ÿðüñàí ç¿éë¿¿äèéã áóñ, õàðèí ¿éë áàéäàë, ñýòãýë õºäëºëèéã òóñãàíà.

¯ð ä¿íä øèíæèëãýý õèéõ

Ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéíý.

Áàðèìò áè÷ãèéí øèíæèëãýý

Áàðèìò áè÷ãèéí ñóäàëãàà íü ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãûí õóâüä òîîí àðãàä õàìàðäàã. Ãýâ÷ áàðèìò áè÷èãò øèíæèëãýý õèéõ òîõèîëäîë á¿ð íü òîîí óòãà, ¿ð ä¿í ãàðãàæ àâàõ àæèë áàéäàãã¿é. ªºðººð õýëáýë áàðèìò áè÷èãò øèíæèëãýý õèéí ÷àíàðûí ¿ð ä¿í ãàðãàæ àâäàã. Íèéãìèéí òîäîðõîé ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûí õ¿ðýýíä îðøèõ õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí òóðøëàãà, óòãà ó÷èð, ó÷èð øàëòãààí, ñýòãýëç¿éí äîòîîä åðòºíöèéã íýýí èëð¿¿ëýõèéí òóëä àæèëëàâàë çîõèõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä áóé. Òóõàéëáàë çàõèäàë õàðèëöàà, ºäðèéí òýìäýãëýë, ø¿ëýã, ø¿¿õò õàíäñàí ºðãºäºë, ñýòãýë õºäëºëèéí áóñàä óðàí ñàéõíû èëýðõèéëë¿¿ä ãýõ ìýòèéã þóíû ºìíº íýðëýæ áîëíî.

164


1. Êîëèí Ðîáñîí. (2006), Áîäèò åðòºíöèéã ñóäëàõóé. Íèéãìèéí óõààíû ñóäëàà÷ áîëîí ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà

2. Óðòíàñàí Ö, Ï¿ðýâ Ö. (2006) ØÓÀ Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãàç¿é, àðãà÷ëàë., ÔÑÝÕ, ÓÁ, Sansudai

3. Carolin Boys and Palena Neale. (2006), Conducting in depth interviews. Pathfinder International Tool Series


1. ×àíàðûí ñóäàëãàà íü ñîöèîëîãèéí îíîë àðãàç¿éä õýðõýí ¿íäýñëýãääýã âý?

2. ×àíàðûí ñóäàëãààíû îíöëîã, øèíæ ÷àíàðóóä þó âý?3. ×àíàðûí ñóäàëãààíû ÿìàð íèéòëýã õýëáýð¿¿ä áàéäàã âý?4. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãóóäûã õýðõýí õýðýãëýäýã âý?5. Õ¿¿ðíýë ÿðèëöëàãûí îíöëîã þó âý?6. Ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ÿðèëöëàãûí îíöëîã þó âý?7. Ôîêóñ á¿ëãèéí àðãûí îíöëîã þó âý?8. ×àíàðûí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä áàðèìò áè÷èãò øèíæèëãýý õèéõ

àðãûí îíöëîã þó âý?


1. Ï¿ðýâ Ö. (2012), ×àíàðûí ñóäàëãàà, ÓÁ 2. Óðòíàñàí Ö, Ï¿ðýâ Ö. (2006) ØÓÀ Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû

àðãàç¿é, àðãà÷ëàë., ÔÑÝÕ, ÓÁ, Sansudai3. Êîëèí Ðîáñîí. (2006), Áîäèò åðòºíöèéã ñóäëàõóé. Íèéãìèéí

óõààíû ñóäëàà÷ áîëîí ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà


ÑÎÖÈÎËÎÃÈ - nli.gov.mn

Documents