by Jeff Conant & Pam Fademໂດຍ: ເຈຟ ຄອນນນທ ແລະ ແພມ ແຟເດມ

l50trk[lyj'c;f]hv,ຄມຊມຊນເພອ

Berkeley, California, USA

ມນນທເຮດສເປຣຽນຄມເພອສຂະພາບ

www.hesperian.org

Copyright © 2008 by Hesperian Foundation. All rights reserved. First edition: May 2008 Printed in Canada on recycled paper ISBN: 978-0-942364-56-9

Library of Congress Cataloging-in-Publication DataConant, Jeff. A community guide to environmental health / by Jeff Conant and Pam Fadem. p. cm. Includes bibliographical references and index.

ລວມມພາກເອກະສານອາງອງ ແລະ ດດສະນສະຫບເນອໃນລວມ: “ບນດາຫວຂໃນປມຄມນມຄ: ການລະດມຊມຊນ, ການປກປກ ຮກສາແຫງນຳ, ການເຮດໃຫນຳສະອາດ ແລະ ພະຍາດຕາງໆທມາກບນຳ; ສຂາພບານ, ພະຍາດທເກດຈາກຍງ, ການຕດໄມທຳລາຍປາ ແລະ ການຟນຟປາໄມ, ການກະສກຳ, ຢາຂາສດຕພດ ແລະ ສານພດເຄມ, ຂເຫຍອ ແລະ ຂເຫຍອໂຮງໝ; ອນຕະລາຍຈາກ ການຂດຄນບແຮ ແລະ ການຂດເຈາະນຳມນ. ນອກນຍງລວມມກດຈະກຳເປນກມ ແລະ ຄຳແນະນຳໃນການໃຊເທກໂນໂລຊທເໝາະສມຕາງໆ.” ISBN 978-0-942364-56-9 (alk. paper) 1. Environmental health--Popular works. 2. Community leadership. I. Fadem, Pam. II. Title. RA566.C666 2008 362.196’98--dc22 2008015042

ທາງມນນທເຮດສເປຣຽນ (Hesperian Foundation) ແມນສງເສມໃຫນຳເອາບາງສວນ ຫ ທງໝດ ປມເຫມນ ເຊງລວມທງຮບພາບຕາງໆນຳໄປຖາຍເອກະສານ, ເຮດຂນມາໃໝ ຫ ປບປຽນແກໄຂ ຕາມທເຫນສມຄວນ ເພອໃຫເໝາະກບສະພາບຄວາມຕອງການຂອງແຕລະທອງຖນ, ໂດຍມ ເງອນໄຂວາ ສງ ຫ ພາກສວນທເຮດຂນມາໃໝນນ ແມນໃຫນຳໄປແຈກຢາຍໃຫຜອນໆໂດຍບຄດຄາ ຫ ຖາຄດໄລລາຄາກແມນໃຫຄດໄລເອາແຕຕນທນທຜະລດມາເທານນ ບໃຫເຮດເພອຫາຜນກຳໄລ. ຖາຫາກອງກອນ ຫ ບກຄນໃດ ມຄວາມປະສງທຈະນຳເອາປມນໄປຖາຍເອກະສານ, ເຮດຂນມາໃໝ ຫ ປບປຽນແກໄຂບາງພາກສວນ ຫ ທງໝດທກພາກໃນປມຫວນ ເພອຈດປະສງທາງການຄາ ແມນ ຕອງໄດຮບອະນຍາດຈາກມນນທເຮດສເປຣຽນ (Hesperian Foundation) ກອນ. ກອນທຈະລງມແປ ຫ ປບປຽນແກໄຂເນອໃນຕາງໆຂອງປມເຫມນ, ແມນໃຫຕດຕມນນທ ເຮດສເປຣຽນ (Hesperian Foundation) ກອນ ເພອຂຄຳແນະນຳ, ຂມນໃໝຫາສດຂອງປມ ແລະ ເພອເປນການຫກເວນການເຮດວຽກຊຳຊອນກນ. ຂຄວາມກະລນາຊວຍສງຜນງານທທານເຮດຂນມາ ໂດຍໄດນຳໃຊເນອໃນບາງຕອນ ຫ ຮບພາບຈາກປມເຫມນ ມາໃຫມນນທເຮດສເປຣຽນ (Hesperian Foundation) ໜງສະບບ ຕາມທຢຂາງລມນ:

1919 Addison Street, #304 Berkeley, California 94704, USAມນນທເຮດສເປຣຽນ

ຄມເພອສຂະພາບ

hesperian@hesperian.org www.hesperian.org

ຫວໜາກອງບນນາທການ: Sarah Shannon

ຈດການບນນາທການ ແລະ ກວດແກ:Pam Fadem, Todd Jailer

ກວດແກຕນສະບບ: Todd Jailer, Jane Maxwell, Susan McCallister

ຄນຄວາ ແລະ ຂຽນເພມ:Pratap Chatterjee, Ann Hawkins, Todd Jailer, Elaine Knobbs, Cynthia Knowles, Susan McCallister, Tracy Perkins, Sarah Shannon, Elizabeth Shapiro

ປະສານງານການແຕມຮບປະກອບ:Mary Israel, Elaine Knobbs, Tracy Perkins, Susan Quass, Leana Rosetti

ປະສານງານກວດເນອໃນໆຂນຊມຊນ: Jeff Conant, Pam Fadem, Mary Israel, Elaine Knobbs, Tracy Perkins, Susan Quass

ສະໜບສະໜນໂຄງການ: Mary Israel, Elaine Knobbs, Elena Metcalf, Tracy Perkins, Susan Quass, Leana Rosetti, Maya Shaw

ຊວຍສະໜບສະໜນໂຄງການເພມເຕມ: Kay Alton, John Balquist, Shipra Bansal, Amy Cantor, Kris Carter, Frances Chung, Erin Donnely, Deanne Emmons, Leslie Fesenmyer, Rachel Freifelder, Scott Friedman, Yuri Futamura, Rachel Golden, Kate Hahner, Sonja Herbert, Sarah Hill, Casey Jackson, Lea Joans, Liz Johnson, Aparna Kollipara, Leona Kwon, Sherin Larijani, Sara Mahdavi, Sandy McGunegill, Sumi Mehta, Patricia Navarro, Liv Nevin, Victor M. Polanco, Gregory Rowe, Devon Shannon, Frederick Shaw, Sarah Shulman, Sara Sloan, Jeremy Weed, Agnes Wierzbicki, Tse-Sung Wu, Kirby Zelgowski, and

Kytja Weir, ຊຢສດທາຍ ແຕເປນຜອາສາສະໝກຄນທຳອດຂອງພວກເຮາ.

ກວດອກສອນ: Sunah Cherwin

ດດສະນ: Victoria Baker

ຈດການໆພມ: Todd Jailer

ອອກແບບ ແລະ ພມ:Iñaki Fernández de Retana, Jacob Goolkasian, Shu Ping Guan, Leana Rosetti, C. Sienkiewicz

ອອກແບບໜາປກ: Jacob Goolkasian

ແຕມຮບປະກອບ: Roberto “Galo” Arroyo, Sara Boore, Heidi Broner, Barbara Carter, Rossina Cazali de Barrios, Gil Corral, Raza Do, Regina Faul-Doyle, Victoria Francis, Sandy Frank, Jesse Hamm, Haris Ichwan, Mary Israel, Anna Kallis, Delphine Kenze, Susan Klein, Elizabeth López, June Mehra, Mabel Negrete, Jane Norling, Gabriela Núñez, Leana Rosetti, Petra Röhr-Rouendaal, C. Sienkiewicz, Chengyu Song, Yoly Stroeve, Oran Suta, Sally Sutton, Ryan Sweere, Yakira Teitel, Arunadha Thakur, Kjell Torstensson, Bambi Tran, Yors de Waard, Sarah Wallis, David Werner, Christine Wong, Leah Wong, Mary Ann Zapalac

ພາບໜາປກ:ສນຳຕານ: © Don Mason/Brand X/Corbis; ຂຽວ : © Datacraft/Getty Images; ຟາ : © Bloomimage/Corbis; ພາບຂາງຊາຍ : GEF Small Grants Programme, Vietnam; ພາບກາງ : People’s Grocery, Oakland, CA USA; ພາບຂາງຂວາ : GEF Small Grants Programme, Montañoso de Guamuhaya, Cuba

ການອະນຍາດໃຫນຳໃຊຮບພາບ:ສຳລບການອະນຍາດໃຫນຳໃຊຮບພາບປະກອບ ໃນປມນ, ພວກເຮາຂສະແດງຄວາມຂອບໃຈມາ ຍງ : Aquamor, IRC International Water and Sanitation Centre, CODEL/VITA, EAWAG/ SANDEC, PAN Asia/Pacific, People’s Workbook Collective, Proyecto Zopilote, Solidarity Center/ AFL-CIO, Training for Transformation, Urban Resource Systems, Inc., World Neighbors, Zimbabwe Natural Farming Network, Unicef Nepal

CREDITS

ພາຍຫງໄດນຳພາດຳເນນການປະເມນເບງຄວາມຕອງການຮວມກບມນນທເຮດສເປຣຽນ ໃນປ 1996-97, Todd Jailer ກໄດວາງລະດບຄາດໝາຍ ແລະ ວາງຮາງໂຄງການນຂນມາ ແລະ ນຳພາປະຕບດບນ ດາຂນຕອນຕາງໆໃນໄລຍະເລມຕນໂຄງການ ແຕປ 2000, ການທມເທໃຫກບຄວາມເປນທຳໃນສະ ພາບແວດລອມ ແລະ ສງຄມ, ແລະ ສະຫະເວລາທງໝດໃຫກບການຂຽນປມຄມນຂອງ Jeff Conant

Argentina:El Alamo Cooperative

Bangladesh:Center for Environmental Protection and Arsenic Free WaterGonoshashtaya Kendra (People’s

Health Centre)

Cameroon:Mbingo Baptist HospitalMutengene Tiko Health District

China:GreenpeacePesticida Eco-Alternatives Center

Ecuador:Acción EcológicaCommunity of AmazangaFrente por la Defensa de la AmazoniaGuacamayo BahiatoursIntag Solidarity NetworkSalud para el Pueblo

El Salvador:Peace Corps El Salvador, Agroforestry

and Environmental Education Program and Rural Health and Sanitation Program

ໄດກາຍເປນພະລງຂບເຄອນໂຄງການນໃຫກາວໜາໄປໄດ. ເມອໄດກຳລງ, ຄວາມທມເທເອາໃຈໃສ ແລະ ຄວາມມວໄນໃນການເຮດວຽກຂອງ Pam Fadem ມາຕມໃນປ 2004, ແມນໄດເຮດໃຫໂຄງ ການກາວໜາໄປໄດເຖງຂນເຮດໃຫປມຄມນເປນຮບຮາງຂນມາໄດ. ຈາກນນ Todd Jailer ກໄດກບເຂາມາເຮດໂຄງການນຈນສຳເລດໃນປ 2007-08. ການຈດວາງເນອໃນປມທກວດແກແລວ ຂອງບນດາພະນກງານທເຕມໄປດວຍພອນສະຫວນຂອງມນນທເຮດສເປຣຽນ (ພະນກງານຫມຫ, ພະນກງານອອກແບບ, ພະນກງານກວດແກ ແລະ ສງເສມການຂາຍ, ຜຂນຂວາຍຊອກຫາທນຮອນ ແລະ ຜບລຫານ) ກໄດປະກອບສວນໃນທກຂນຕອນຂອງການເຮດໃຫປມເຫມນເປນຮບເປນຮາງ ຂນມາໄດ.

ຜກວດແກຂນຊມຊນ ແລະ ເພອນຮວມງານຂນຮາກຖານປມຫວນໄດພດທະນາຂນມາໂດຍການຮວມມກບບນດາອງກອນຂນຮາກຖານ ແລະ ກມຊມຊນ ຕາງໆຈາກທວໂລກ. ພວກເຮາຂສະແດງຄວາມຂອບໃຈຢາງສດຊງຕບນດາທານຜທໄດປະກອບ ສວນທາງດານເວລາ, ປະສບການ ແລະ ຄວາມທມເທໃຫກບການສງເສມສຂະພາບຊມຊນໂດຍ ການອານຜານ ແລະ ກວດສະບບຮາງຂອງປມເຫມນ ແລະ ປະກອບຄຳເຫນໃສເພອປບປງໃຫດຂນ. ຄວາມພະຍາຍາມທມເທດງກາວຈະເປນສງຮບປະກນວາ ປມເຫມນຈະເປນປະໂຫຍດຢາງຍງສຳລບປະຊາຊນທດຳລງຊວດຢໃນເງອນໄຂທແຕກຕາງກນໃນປະເທດຕາງໆທວໂລກ.

Ethiopia:Bale Region Dalo Health Center

Ghana:Community Partnerships for Health

and DevelopmentGhana Coalition Against Water

PrivatizationSunkwa Clinic

Guatemala:Association of Community Health

ServicesRemedios

Guinea:Rural Women Health Care Project

Honduras:Community of Guadelupe CarneyMovimiento Campesino del AguanPastoral Social de la Diócesis de

Trujillo

India:Centre for Resource EducationCHESSChristian Medical AssociationCommunity Health CellCommunity of PlachimadaComprehensive Rural Health ProjectForum for Corporate Accountability and

Environmental HealthFoundation for Ecological SecurityIndia Centre for Human Rights and LawGravis Centre for People’s Science for

Rural DevelopmentHEDCONK.E.M. Hospital Community ProjectManaviMumbai MedWaste Action GroupOccupational Health and Safety CenterOrissa Mines Area People’s Action

NetworkSAMATASantulanSarvodaya Youth OrganizationShri J.G. Co-operative Hospital and

Research Institute LTDShrishtiSolutions in ActionSt. Xavier’s HospitalThanalTibetan Community-in-ExileVipra ClinicZero Waste Kovalam

Indonesia:Community IPM Program, Southeast

AsiaJatam Mining Advocacy NetworkThe Institute for Coastal and Hinterland

Community DevelopmentTropical Forest Trust, Sulawesi ProgramWorld Neighbors

Karakalpakstan:Karakalpak Center for Reproductive

Health and EnvironmentPerzent

Kyrgyzstan:Tree of Life Human Development Center

Kenya:Akyona Women’s GroupGreen TownsIlimaJasho Village Health Center Kiambiu informal settlement, NairobiWorld Agroforestry Center

Malawi:Kaluluma Rural HospitalKasungu District Hospital

Mali:Association pour le développement

des activités de production et de formation (ADAF Galle)

Mexico:Centro de Innovación en Tecnología

Alternativa, A.C.Centro de Investigación y Capacitación

Rural, A.C.Community of Vicente GuerreroDesarollo Economico y Social de los

Mexicanos Indígenas Huicholes Contra PlaguicidasProyecto ZopiloteSarar Transformacion, S.C.

Mozambique:ESTAMOSUnited Nations Food and Agriculture

Organization, Junior Farmer Field Schools

Nepal:Asha/NepalCentre for Public Heath and

Environment DevelopmentNGO Forum for Urban Water and

Sanitation

Nigeria:Environmental Rights ActionAtiem Coalition for Environment

Pakistan:Shirkat Gah Women’s Resource Centre

Philippines:Barangay Health Workers, MindanaoCabubuhan Rural Water and Sanitation

AssociationCHESTCOREDavao Doctors HospitalEcoWaste CoalitionGAIA, PhilippinesMother Earth FoundationThe Philippine Center for Water and

Sanitation – International Training Network Foundation (PCWS-ITNF)

Save the Abra River MovementStreams of Knowledge Foundation

Somalia:Horn of Africa Relief and Development

Organisation

Hilary AbellAl-Hassan AdamFerrial AdamAnu AgarwalRavi AgarwalBrahm AhmadiAzuibuke AkabaCecilia AllenLaura AllenMarceline AlmojeraMiguel AltieriAnton AlvarezIngvar AnderssonAnnuCesar Añorve

Patrick ApoyaShobha AroleFrancisco ArroyoOral AtanyazovaShailendra AwaleS.A. AzadChristine BachmanSarita BahlCatherine Baldi Davis BaltzRolando BarillasRobin Barr Andrew Kang

BartlettNnimmo Bassey

Shenyu BelskyPeter BergWen BoAsa BradmanDaniel BrenemanLindsey BreslinNed BreslinKenny BrunoJacinto BuenfilRobert Tumwesigye

BagandaRoland BunchBeth BurrowsTimothy ByakolaJayakumar C.

Alejandra Caballero

Francisco Caballero

Sandy Cairncross Manny CalonzoChris CanadayLyn CapistranoJoy CarlsonAndrea CarmenRyan CaseRobert ChambersN.M.

ChandrashekarPrabir Chatterjee

ຄຳຂອບໃຈພວກເຮາຂສະແດງຄຳຂອບໃຈເປນຢາງສງມາຍງບນດາທານທມລາຍຊຂາງລມນ ທໄດສະຫະເວລາ, ປະກອບຄຳຄດຄຳເຫນ, ໃຫຄຳແນະນຳ ແລະ ຂມນສຳຄນຕາງໆ, ອມຊຊວຍເຫອ ແລະ ຊແນະ ແນວທາງໃຫພວກເຮາໃນເວລາທພວກເຮາລງຢຽມຢາມໂຄງການຕາງໆໃນທວໂລກ, ພອມນກ ຍງໄດໃຫກຳລງໃຈ ແລະ ສະໜບສະໜນພວກເຮາ ຈນພວກເຮາສາມາດຂຽນປມຄມນໄດສຳເລດ:

South Africa:Capetown Department of Public HealthGroundWorkUniversity of Capetown

Tanzania:Safina GroupTanzania Compassion Society

Thailand:Green EmpowermentImages AsiaMea Tao Clinic

Togo:COGESTEN

Uganda:Centre for Environment, Technology, and

Rural DevelopmentClimate and Development InitiativesGwalimutala Women’s Development

GroupNakonte Community Development

OrganizationPro-biodiversity Conservationists

USA and other North America:California Rural Legal Assistance

CHAMACOSClear Lake Pomo TribeInternational Indian Treaty CouncilMigrant farmworkers, Arvin,

CaliforniaMigrant Health PromotionPeople’s GroceryPit River TribeUniversity of New MexicoWintu TribeYukon River Intertribal Watershed

Council

Vietnam:National Institute of Occupational and

Environmental Health

Zimbabwe:Aquamor

Eric ChauretteZafrullah

ChowdhuryEnrique CifuentesTony ClarkeMary CoalterGary CohenCarol ColferJoana N. CooperGilles CorcosRamon CoyleMr. Daromar Darlena DavidGopal DayaneniDick de JongDavid de LeeuwV. Ramana DharaRuss DiltsCarol DjeddahCatherine DoeBrock DolmanAmity DoolittleBrendan DoyleValentine DoyleDeepika D’SouzaMadhumita DuttaJorge EmmanuelRobert EnglemanJeroen EnsinkRico EuripidouIanto EvansYael FalicovKarl FleckerShirley FrondaNdong Joseph FuohGene GallegosLinthoin GambiKaren GarfinkleAnna GarwoodCarmelo GendranoGinger GibsonMickey GimmelTracy GlynnLisa GoldmanChris GraecenNelly GramLiza GrandiaReuben Granich

Kristen GraserAbebe Gulma Cheryl HackworthRoss HaganRobert HammEva Harris Alden HendersonJennifer HintonWilbur HoffPhilan HoroRobert HrubesO. O. ImediegwuAviva ImhofRegina P. IngenteGloria IñíguezBalu IyerSarah JanssenSelene JaramilloRavi JayakaranNityanand

JayaramanHarry JeeneManas JenaMatt JeschkeApolonio JiménezTunkaminyire

JohnPaul JoiceyDavid KaimowitzBhanumathi

KallurimDennis KalsonRachel KamandeLaila Iskandar

KamelVijay KanhereAssetou KanouteNalini KantGodfrey KasoziSusan KegleyChristie KeithKate KellyMamta KhannaSayokl’a KindnessMisa KishiEckhard KleinauJamie KneenRam Babu Koirala

Timothy KrupnikRongping KuangDennis KuklokSatomi LanderShanna LangdonDenny LarsonAllen LasseyAnne LeonardStephen LesterAna LeungJohn LimoElizabeth LinderChun LongJesús LopezSimone LoveraArt LudwigWanjira MaathaiJames MacNeilFiruzeh MahmoudiSiti Maimunah Paul MainaHugh MainzerIrma MakalinaoKelly MalahyAdolfo Maldonado Deepak Malik Gnana Surabhi

ManiShyamala ManiM.A. MansurEsperanza MartinezJacqueline MasonJakesh May Kathy McAfeeJohn McCrackenPatrick McCullyChris McGaheyToby McGrathSandy McGunegillAnne McKinnonJames McNeilGlenn McRaeNicola MearesRegula MeierhoferHanna MelnitskyAtutambire MeloneSonia MendozaGustavo Merten

Leslie MinotZini MokhineKalia MoldogazievaRobert MollelRita Monroy Julio MonsalvoAlicia MontoyaRoger MoodyMonica MooreRobert MoranPeter MorganMarion MosesCynthia MuangSantos Nelida

Murga-GutierrezCatherine MurphyInnosanto NagaraAnil NaidooShibu NairPratep NayakJoseph NdongAshley NelsenKara NelsonMargaret NelsonDan NepstadGila NetaNguyen Ngoc NgaLisa NicholsSherri NorrisMs. Meher

NoshirwaniMrs. NyirendaMae OcampoOdigha OdighaElly Ongola OgwenoC. Obichukwu

OnwudiweGeorge Odindo

OpiyoPeter OrrisRikki OttErlinda PalaganasCindy ParkerPrashant PastoreBobby PeekRebecca PerlmutterValentin PostDario Proano-

ບນດາອງການຕໄປນໄດໃຫການຊວຍເຫອອນລຳຄາໃນຫາຍໆດານແກການພດທະນາປມເຫມນຂນມາ:APROVECHO Research Institute, CARE International, Center for Health, Environment, and Justice, Cob Cottage Company, DESMI, Global Alliance for Incinerator Alternatives (GAIA), HealthCare Without Harm, Indigenous Environmental Network, International Campaign for Justice in Bhopal, International Development Exchange (IDEX), London School of Hygiene and Tropical Medicine, Pesticide Action Network, People’s Health Movement, Population Action International, Program for Appropriate Technology in Health (PATH), Project Underground, Public Health International, Sambhavna Trust, SANDEC, Solar Cookers International, Tearfund, WASTE-Netherlands, Water Aid UK, WELL, World Neighbors

ພວກເຮາຂສະແດງຄວາມຂອບໃຈ ແລະ ຮບນຄນມາຍງບນດາມນນທ ແລະ ບນດາ ບກຄນຕໄປນ ທໄດໃຫການຊວຍເຫອສະໜບສະໜນທາງດານການເງນແກໂຄງການພດ ທະນາປມຄມເຫມນ:Arntz Family Foundation, Christensen Fund, Conservation, Food and Health Foundation, Edward S. Moore Foundation, Ersa S. and Alfred C. Arbogast Foundation, Ford Foundation,

LerouxL. D. PuranikRob QuickRomeo QuijanoCresenciano G.

QuintosAusaf RahmanNarendra RanaY.E.C. RatsmaRavi Rebbapragada D. Narasimha

ReddyMargaret ReevesDiana Reiss-Koncar Bastu RegePallavi RegeSarojeni RengamMaggie RobbinsKim RodriguesMario RodríguezMarni RosenRob RosenfeldFred RosensweigAndrea RotherRosario RubioRam Charitra SahAlberto

SaldamandoPayal SampatFlavio SantiRafael SantiJorge Santiago

SantiagoFeliciano dos SantosSatinath Sarangi Atanu SarkarAlicia SawyerRon SawyerAnne ScheinbergAlexa SchirtzingerSteve Scholl-

BuckwaldCassandra ScottBriony SeoaneShalini ShahSarah ShamosDevinder SharmaLonny ShavelsonAng Rita SherpaBob ShimeckMira ShivaMarco SimonsRatna SinghSubrat Kumar

SinghJo SmetKirk SmithDavid SohailGina SolomonKevin StarrDean StillGinés SuarezSally SuttonBrent SwallowSusan Sykes Rhoda Bafowna

TakyiFe Tan-CebrianAnelle TaylorMichael TerryAbou ThiamKalindi ThomasFelix ThomsonBeverly ThorpeHope TraficanteBambi TranCirce TrevantMrs. Shashi TyagiJohn UrnessNora UrrutiaAditi Vaidya

Angel ValenciaArnold van de

KlundertIsaac VanderburgMarcello VeigaKathleen VickeryRory VillalunaYerome WamburaTom WatsonMartin WegelinMerri WeingerEmily West Andy WhitmoreDave WilliamsonMonica WilsonScott WittetHannah WittmanAgung WiyonoCleo Woelfle-

ErskineKevin WoodsStephanie WrightMaglo YaoAngelina ZamboniJeffrey Zayach

Goldman Environmental Prize, Grousbeck Family Foundation, Harris and Eliza Kempner Fund, Homeland Foundation, International Foundation, Jenifer Altman Foundation, Laura Jane Musser Fund, Lawson Valentine Foundation, Marisla Foundation, Mitchell Kapor Fund, Moriah Fund, Mulago Foundation, Overbrook Foundation, Panta Rhea Foundation, Public Welfare Foundation, Rockefeller Brothers Fund, Solidago Foundation, Summit Foundation, Swedish International Development Agency, The Flora Family Foundation, The Summit Foundation, United Nations Development Program, Unitarian Universalist Service, Water Aid, West Foundation

ສາລະບານ1. ການສງເສມສຂະອະນາໄມຂອງຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 ຜສງເສມສຂະພາບເພອຢດຢງໂລກອະຫວາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ເຮດວຽກຮວມກນເພອໃຫມການປຽນແປງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 ແມນຫຍງທພາໃຫມຜນສາເລດໃນການຈດຕງສງເສມສຂະພາບ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 ດວຍເຫດໃດຈດສານກກຽວກບສຂະອະນາໄມຈງໄດເລມຕນເຕບໃຫຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ຊອກຫາຕນປາຍສາເຫດຂອງບນຫາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 ຮຽນຮເພອກາຍເປນຜສງເສມສຂະອະນາໄມທມປະສດທພາບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2. ສາງຄວາມເຂາໃຈ ແລະ ການປກລະດມການເຄອນໄຫວເພອສຂະພາບຊມຊນ . . . . . . . . . 11 ການປກລະດມການເຄອນໄຫວເພອສຂະພາບຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 ການປຽນແປງແມນຕອງໃຊເວລາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ກດຈະກາເພອການຮຽນຮ ແລະ ປກລະດມການເຄອນໄຫວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 ສຽງຂອງເພດຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 ຄາແນະນາໃນການດາເນນກດຈະກາແຕລະຢາງໃນເມອໃດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3. ການປກປກຮກສາຊບພະຍາກອນທຳມະຊາດໄວເພອທກໆຄນ . . . . . . . . . . . . . . . . 23 ຄວາມບສະເໝພາບ: ຕນເຫດ ແລະຜນກະທບຂອງບນຫາສຂະອະນາໄມ . . . . . . . . . . . . . . 24 ການທບລສດຍກໃຫຍມາຫາຜນປະໂຫຍດຈາກແຫງຊບພະຍາກອນນນ ມນເປນການບນທອນສຂະພາບຂອງພວກເຮາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 ສາງອງການຈດຕງຊມຊນຂນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 ພດທະນາຊມຊນຂອງພວກເຮາແບບຍນຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 ເຄາລບສາຍໃຍແຫງຊວດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 ການນຳໃຊຊບພະຍາກອນຕາງໆ ມະນດເຮາກສາມາດເຮດຄກບລະບບທຳມະຊາດໄດ . . . . . . . . . 36 ໃນການນຳໃຊຊບພະຍາກອນຕາງໆ ອດສະຫະກຳກສາມາດເຮດຄກບລະບບທຳມະຊາດໄດ . . . . . . 36 ການປອງກນໄພຮາຍຈາກມນລະພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 ຫກການປອງກນລວງໜາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 ພາວະໂລກຮອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

4. ສດທ ແລະ ຄວາມເປນທຳໃນສະພາບແວດລອມທດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 ຄວາມຫາຍຍະນະຈາກອາຍພດໃນໂບປາລ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 ວທທສານພດເຂາສຮາງກາຍຂອງພວກເຮາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 ສະຖານອະນາໄມທຊວຍປກປອງສະພາບແວດລອມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 ການຕສຮຽກຮອງສດທ ແລະ ຄວາມເປນທຳໃນການມຊວດໃນສະພາບແວດລອມທດ . . . . . . . . . 50 ຄວາມສຽງທຮບໄດ? ແລະ ສຳລບໃຜ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

5. ບນຫາສຂະພາບຈາກນາທບປອດໄພ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 ມນາພຽງພມນມຄວາມສາຄນເທາກບນາສະອາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 ໜາທຮບຜດຊອບຂອງແມຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 ຍອນຫຍງເຊອພະຍາດ ແລະ ແມທອງຈງແຜລະບາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 ພະຍາດຖອກທອງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 ພະຍາດຖອກທອງ ແລະ ນາເກອ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 ແມທອງຈເນຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 ພະຍາດໃບໄມໃນເສນລອດ (ພະຍາດໃບໄມໃນຕບ, ພະຍາດກາຝາກ, ພະຍາດໄຂຫອຍ). . . . . . . . 68 ສານພດໃນນາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 ສດທຂອງການເຂາເຖງນາສະອາດຢາງພຽງພ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 ສດທໃນການຂາຍນາຂວດ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

6. ການປກປກຮກສາແຫງນຳໄວໃຫຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 ນຳກບສຂະພາບຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 ປບປງລະບບນຳປະປາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 ແມຍງແມນມສວນສຳຄນໃນການວາງແຜນການ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 ອປະສກຕາງໆໃນການປບປງລະບບສະໜອງນຳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 ການປກປກຮກສາແຫງນຳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 ການປກປກຮກສານາສາງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 ການບຳລງຮກສານຳສາງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 ວທເລອກຈກດດນຳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 ການຮກສານຳບຂອງທານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 ການເກບນຳຝນໄວໃຊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 ການຂນນຳທປອດໄພ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 ເກບນຳໄວໃຫສະອາດປອດໄພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 ການເຮດໃຫນຳສະອາດປອດໄພໃນການດມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 ການຕອງນຳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 ການຂາເຊອໃນນຳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 ນຳເສຍ (ນຳເປອນ): ມນເປນບນຫາ ຫ ເປນແຫງນຳ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121

7. ການສາງວດຖາຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 ການສງເສມສກຂະອະນາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 ການວາງແຜນການເຮດວດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 ເຮດວດທງາຍໃນການໃຊ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 ສຂາພບານສຳລບພາວະສກເສນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 ສຂາພບານສຳລບເມອງນອຍ ແລະ ເມອງໃຫຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

ບນຫານຳເປອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 ຕວເລອກວດຊະນດຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 ວດທເປນມດກບສະພາບແວດລອມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 ວດຂມຝນໝກ ແລະ ວດແຫງແບບແຍກຍຽວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 ການເຮດວດແຫງ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 ຝນຍຽວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 ວດຊມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165

8. ບນຫາສຂະພາບທມາຈາກຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171 ສາເຫດທຍງເຮດໃຫເກດໂລກໄພໄຂເຈບຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173 ໂລກມາເລເລຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 ໄຂເລອດອອກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 ໄຂໝາກເຫອງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178 ການກຳຈດຍງໃນຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179 ການໃຊຢາຂາແມງໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181

9. ການປກປກຮກສາອາງໂຕງ (ແຫງນາ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186 ໜາທຂອງອາງໂຕງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187 ບນຫາສຂະພາບແມນຜນຈາກຜນກະທບຈາກການທາລາຍອາງໂຕງ. . . . . . . . . . . . . . . . .191 ການປກປກຮກສາ ແລະ ການຟນຟອາງໂຕງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192 ການວາງແຜນໂຄງການອາງໂຕງຂອງຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196ການຈດການທາງນຳໄຫລ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199 ເຂອນໃຫຍຕາງໆທເປນອນຕະລາຍຕສຂະພາບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202 ທາງເລອກເພອເຮດເຂອນຂະໜາດໃຫຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205

10. ປາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207 ປາໄມ ແລະ ສຂະພາບ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210 ປາໄມ, ອາຫານ, ເຊອໄຟ ແລະ ຢາປວພະຍາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 ພາລະໜາທຂອງເພດຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 ປາໄມ ແລະ ການດາລງຊວດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214 ການເຮດນາໃສໃນປາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215 ການທອງທຽວເພອອະນລກສງແວດລອມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216 ການທຳລາຍປາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 ຄວາມຂດແຍງຕາງໆເລອງປາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219 ການຊມໃຊປາໄມແບບຍນຍງ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224 ອານລກປາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230 ການປກປາຄນໃໝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232

11. ການຟນຟດນ ແລະ ການປກຕນໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 ການປອງກນການເຊາະເຈອນຂອງດນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237 ການຟນຟດນເສອມໂຊມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 ດນຟນຟເອງຕາມທຳມະຊາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 ການປກຕນໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244 ການເລອກແກນໄມ ຫ ກງໄມທຈະປກ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245 ການປກຕນໄມໃນສວນກາເບຍໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247 ດນປກຝງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 ການເອາເບຍໄມໄປປກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251 ການປກໄມໃນພນທກນດານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253 ການບວລະບດຮກສາຕນໄມອອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253 ການຟນຟທາງນຳ ແລະ ພນທບງໜອງຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254 ການຟນຟຊວດພດພນຕາງໆ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255

12. ການຮບປະກນອາຫານຢໃນຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 ການຮບປະກນສານອາຫານ ແລະ ອາຫານ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262 ການປບປງການຮບປະກນອາຫານການກນຢທອງຖນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266 ໂຄງການອາຫານຂອງຊມຊນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267 ການຈດເກບອາຫານຢາງປອດໄພ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .269 ການຮບປະກນອາຫານຢໃນຕວເມອງຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271 ບນຫາທາງສງຄມ ແລະ ການເມອງເປນສາເຫດຂອງຄວາມອດຫວ . . . . . . . . . . . . . . . .273 ການອບພະຍບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277 ການແບງປນອາຫານແມນສດທມະນດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278

13. ຄວາມຜດພາດຂອງອາຫານທໄດຈາກການປຽນແປງທາງພນທກາ . . . . . . . . . . . . . .281 ການຂະຫຍາຍພນພດຕາມວທແບບດງເດມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284 ພດພນທປຽນແປງພນທກຳ (GE) ແຕກຕາງໆຈາກພດພນທມມາແຕດງເດມຄແນວໃດ? . . . . . . .284 ພດພນທຖກສາງຂນຈາກການປຽນແປງພນທກຳ (GE) ແລະ ສຂະພາບ . . . . . . . . . . . . . .286 ພມແພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286 ບນຫາສະພາບແວດລອມທເກດຈາກພດພນທມການປຽນແປງພນທກຳ (GE). . . . . . . . . . . .289 ອາຫານທໄດມາຈາກພດພນທມການປຽນແປງພນທກຳ (GE) ແມນຖກນຳໄປເປນອາຫານໃນການຊວຍເຫອ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291

14. ຢາຂາສດຕພດແມນຢາພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296 ເປນຫຍງຈງໃຊຢາຂາສດຕພດ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297 ຢາຂາສດຕພດພາໃຫເກດບນຫາສຂະພາບຫາຍຢາງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299 ເດກນອຍ ແລະ ການໄດຮບພດຈາກຢາຂາແມງໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300

ເມອຢາຂາສດຕພດຖກຜວໜງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303 ຖາກນຢາຂາສດຕພດລງໄປ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304 ເມອສດດມຢາຂາສດຕພດເຂາໄປໃນຮາງກາຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307 ຜນກະທບໄລຍະຍາວຕາງໆຂອງຢາຂາສດຕພດຕສຂະພາບຄນເຮາ . . . . . . . . . . . . . . . .310 ຜນກະທບຂອງຢາຂາສດຕພດຕສຂະພາບການສບພນມຄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313 ອາການຈາກພດຢາຂາສດຕພດແມນຄາຍຄກບການເຈບເປນອນໆ . . . . . . . . . . . . . . . .314 ວທການຫດຜນກະທບອນຕະລາຍຈາກການໃຊຢາຂາສດຕພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . .318 ເຄອງນງປອງກນຢາຂາສດຕພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320 ການເກບຮກສາຢາຂາສດຕພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321 ຂນຍາຍຢາຂາສດຕພດດວຍຄວາມລະມດລະວງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322 ຖາຫາກເຈາເຮດຢາຂາສດຕພດເຮຍ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323 ຢາຂາສດຕພດຕກຄາງໃນອາຫານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324 ຢາຂາສດຕພດມຜນເສຍຕສະພາບແວດລອມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325 ການດຢາຂອງສດຕພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326 ສກສາໃຫທກຄນເຂາໃຈເຖງຜນຮາຍຂອງການໃຊຢາຂາສດຕພດ . . . . . . . . . . . . . . . . .327 ວທອານ ແລະ ເຂາໃຈສະຫາກຂາງຂວດຢາ (ເອກະສານກຳກບຢາ) . . . . . . . . . . . . . . . .330

15. ການກະສກຳແບບຍນຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334 ຫກການການກະເສດແບບຍນຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337 ປບປງດນປກຝງໃຫສມບນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338 ພດຝນຂຽວ ແລະ ພດປກຄມໜາດນຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .342 ວດສະດປກຄມດນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344 ຝນໝກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .345 ການປອງກນດນປກຝງຈາກການເຊາະເຈອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347 ການໃຊນຳຢາງມປະສດທພາບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .353 ການຈດການກບສດຕພດ ແລະ ພະຍາດຂອງພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .356 ປກພດໝນວຽນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .363 ພະຍາດພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364 ການຮກສາແກນແນວປກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .367 ບອນເກບສະບຽງອາຫານ (ເລາ ຫ ສາງ) ທປອດໄພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370 ການລຽງສດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .373 ການລຽງປາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375 ການເຮດການກະເສດແບບຍນຍງໃນເມອງໃຫຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .377 ການຕະຫລາດຂອງຜະລດຕະພນກະສກຳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .381 ການຮຽນຮຈາກຕວຈງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .385

16. ອນຕະລາຍຈາກສານພດເຄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389 ສານພດເຄມເປນອນຕະລາຍກບພວກເຮາໄດແນວໃດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .391 ສານເຄມເປນອນຕະລາຍກບເດກນອຍແນວໃດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392 ບນຫາສຂະພາບການຈະເລນພນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396 ໂລກມະເຮງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399 ບນຫາປອດ (ການຫາຍໃຈ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403 ບນຫາລະບບປະສາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406 ບນຫາຜວໜງ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406 ໂລກ Multiple Chemical Sensitivity (MCS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407 ສານເຄມສະສມໃນຮາງກາຍຂອງຄນເຮາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408 ສານພດເຄມປະສມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408 ສານພດເຄອນຍາຍໄປຕາມສະພາບແວດລອມໄດແນວໃດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .409 ທາດໂລຫະໜກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412 ພດຈາກທາດບາຫອດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413 POPs ຫ ສານມນລະພດອນຊຕກຄາງຍາວນານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416 ລງສ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .417 ການຮກສາການບາດເຈບຈາກສານພດເຄມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .421

17. ເຮອນທຖກສຂະອະນາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426 ມນລະພດທາງອາກາດພາຍໃນເຮອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430 ຄວນຢາສບ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433 ວນນະໂລກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .434 ໂລກພມແພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .436 ເຕາປະຢດເຊອໄຟຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .438 ເຊອໄຟສຳລບຄວກນ ຫ ໃຫຄວາມອບອນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .443 ຄວາມປອດໄພໃນການໃຊໄຟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .446 ການຄວບຄມສດ ແລະ ແມງໄມທລບກວນຕາມບານເຮອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .447 ສານພດເຄມພາຍໃນເຮອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450 ພດສານກວ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450 ແອສເບດສໂຕສ (ໄຍຫນທາດແຮ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454 ສານພດໃນເຄອງເຟນເຈ ແລະ ແຜນແພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455 ຜະລດຕະພນທຳຄວາມສະອາດຕາມບານເຮອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .456 ການກະກຽມອາຫານຢາງປອດໄພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .460 ການຫດຜອນການເຈບເປນຈາກອາຫານໃນບານ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .460 ບໃຫນຳສານພດອນຕະລາຍຈາກບອນເຮດວຽກກບມາເຮອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . .461 ການສາງບານເຮອນທຖກສຂະອະນາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .462 ຮວມວາງແຜນກບຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .471

18. ຂເຫຍອ: ການປຽນແປງຄວາມສຽງທາງດານສຂະພາບເປນຊບພະຍາກອນ . . . . . . . . .475 ຂເຫຍອບາງຊະນດທຍອຍສະຫລາຍບໄດ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .477 ການຈດການຂເຫຍອທບໄດຮບຜນດ ແລະ ການປນກນຂອງຂເຫຍອ . . . . . . . . . . . . . . .478 ອະນາໄມຊມຊນ ແລະ ການຟນຟແຫງຊບພະຍາກອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .480 ໂຄງການ ທຳລາຍຂເຫຍອຂອງຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .486 ການເຮດຝນບມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .491 ການປຽນຮບຂເຫຍອມາເປນຊບພະຍາກອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .497 ການເກບຂເຫຍອ, ການນຳສງຂເຫຍອ ແລະ ການຈດເກບຂເຫຍອ . . . . . . . . . . . . . . . .499 ການກາຈດຂເຫຍອຢາງປອດໄພ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .503 ຂເຫຍອທເປນພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .504 ບອນຖມຂເຫຍອທສະອາດຖກສຂະອະນາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .506 ການເຮດໃຫຂເຫຍອໝດໄປ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .511 ຂເຫຍອ ແລະ ກດໝາຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .512

19. ສງເສດເຫອຈາກໂຮງພະຍາບານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .515 ບນຫາສຂະພາບທເກດຈາກສງເສດເຫອຈາກໂຮງພະຍາບານ . . . . . . . . . . . . . . . . . .516 ບນຫາຕາງໆຂອງການຈດຂເຫຍອ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .519 ການປອງກນອນຕະລາຍຈາກສງເສດເຫອຈາກໂຮງພະຍາບານ . . . . . . . . . . . . . . . . .520 ການຂາເຊອໂລກຈາກສງເສດເຫອ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .522 ການຂາເຊອໂລກດວຍການໃຊສານເຄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .526 ການຂາເຊອໂລກດວຍສານຟອກຂາວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .528 ການບຳບດ ແລະ ກຳຈດສງຂອງແຫມຄມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .533 ການກຳຈດສງເສດເຫອທກໃຫເກດການຕດເຊອໂລກ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .536 ໂຄງການສກຢາປອງກນພະຍາດ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .537 ການຝງສງເສດເຫອຈາກໂຮງພະຍາບານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .538 ວທກຳຈດສງເສດເຫອທມສານເຄມຢາງປອດໄພ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .541 ການປະເມນສງເສດເຫອຈາກໂຮງພະຍາບານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .545

20. ການປອງກນ ແລະ ການຫດຜອນອນຕະລາຍຈາກສານພດ. . . . . . . . . . . . . . . . .551 ການຫກເວນ ແລະ ການກຳຈດສານພດ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .552 ພວກເຮາສາມາດບງຄບໃຫບນດາບລສດຕາງໆກຳຈດສານພດທເຂາເຈາສາງຂນມາ . . . . . . . .553 ຄາໃຊຈາຍເຊອງຊອນ ແລະ ໃຜເປນຜຮບຜດຊອບຄາໃຊຈາຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . .554 ມນລະພດທາງອາກາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .557 ການຜະລດທເປນມດກບສຂະພາບຂອງຄນ ແລະ ສງແວດລອມ . . . . . . . . . . . . . . . . .562 ການສງເສມຫວໜວຍທລະກດຂະໜາດນອຍໃຫມການຜະລດທເປນມດຕກບຄນ ແລະ ສງແວດລອມ 564 ການຖມຂເຫຍອທມພດແບບບປອດໄພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .568

ການຄາຂາຍສານເຄມ ຫ ສານອນໆທເປນພດ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .571 ສນທສນຍາສາກນວາດວຍການກຳຈດຂເຫຍອທເປນພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .574

21. ການຂດແຮ ແລະ ສຂະພາບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .579 ບນຫາສຂະພາບທເກດຈາກການຂດຄນບແຮ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .580 ບນຫາຕາງໆຂອງສງຄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .582 ການປກປອງເດກນອຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .583 ພະຍາດຕາງໆທເກດຈາກຂຝນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .585 ວນນະໂລກປອດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .591 ນຳປນເປອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .592 ການລະບາຍນຳເສຍຂອງບແຮ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .594 ບນດາທາດເຄມທນຳໃຊໃນການຂດຄນບແຮ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .595 ທາດໂລຫະໜກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .597 ການແຜລງສຂອງແຮຍລານຽມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .601 ການຮບປະກນຄວາມປອດໄພໃນບແຮ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .602 ເວລາການຂດບແຮຖກປດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .605 ການຂດຄນບແຮທມຄວາມຮບຜດຊອບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .607

22. ນຳມນ,ໂລກໄພໄຂເຈບ ແລະສດທມະນດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .609 ນຳມນ ແລະ ບນຫາສຂະພາບຂອງຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .610 ການສກສາບນຫາສຂະພາບກຽວກບຊມຊນທໄດຮບຜນກະທບຈາກນຳມນ . . . . . . . . . . . .610 ບນຫາສຂະພາບທຮາຍແຮງທເກດຈາກນຳມນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .617 ການເຜາໄໝແກດທຳມະຊາດເພອແຍກອອກຈາກນຳມນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .619 ໂຮງງານກນນຳມນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .625 ການວາງແຜນເພອຄວາມປອດໄພໃນກລະນເກດເຫດສກເສນ . . . . . . . . . . . . . . . . . .632 ການຟນຟດນທຖກທຳລາຍໂດຍນຳມນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .634 ຄວາມຍຕທຳຕກບສງແວດລອມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .635

23. ພະລງງານສະອາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .639 ແຫງທມາຂອງພະລງງານໄຟຟາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .640 ບນຫາສຂະພາບຈາກການຜະລດພະລງງານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .641 ປະໂຫຍດ ແລະ ມນຄາຂອງພະລງງານສະອາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .643 ການແຈກຈາຍພະລງງານ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .645 ການໃຊພະລງງານໄຟຟາໃຫມປະໂຫຍດທສດ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .647 ການຂນສງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .649 ພະລງງານລມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .650 ພະລງງານແສງຕາເວນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .654 ແກດຊວະພາບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .658 ພະລງງານລດຖບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .660

ພາກເພມເຕມ ກ: ຄວາມປອດໄພ ແລະ ເຫດການສກເສນຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .662 ສາງແຜນຄວາມປອດໄພສຳລບເຫດສກເສນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .663 ເຄອງມປະຖມພະຍາບານຂນພນຖານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .664 ຊດເຄອງນງ ແລະ ອປະກອນປອງກນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .666 ໜາກາກປອງກນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .668 ການຕກເຮຍຂອງສານເຄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .670 ການຮກສາການບາດເຈບຈາກສານເຄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .672 ການປນປວບາດຖກໄໝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .673 ການຊກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .674 ການຊວຍການຫາຍໃຈ (ການຊວຍການຫາຍໃຈແບບເປາປາກ) . . . . . . . . . . .675

ພາກເພມເຕມ ຂ: ການໃຊກດໝາຍຕສເພອສດທທາງສະພາບແວດລອມ . . . . . . . . . . . . . . .677 ການປະເມນຜນກະທບທາງສະພາບແວດລອມພນຖານໂດຍຊມຊນ . . . . . . . . .683 ການດຳເນນຄະດຄວາມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .684 ການໃຊກດໝາຍສາກນ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .688 ກອງປະຊມປກສາຫາລສາກນ ແລະ ລະບຽບການພເສດ . . . . . . . . . . . . . .691

ຄຳສບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .692ແຫງຂມນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .706ພາກເພມເຕມ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .721ປມອນໆຈາກມນນທເຮດສເປຣຽນ (Hesperian Foundation)

ເລອງຕວຢາງ

ຜສງເສມສຂະພາບເພອຢດຢງໂລກອະຫວາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ຄວາມຫາຍຍະນະຈາກແກດພດໃນໂບປາລ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 ເລອງຂອງທໂມທ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 ເລອງລາວຂອງການແຜລະບາດຕວຂອງເຊອພະຍາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 ສານໜໃນນາທປອດໄພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 ຫນສວນໃນການພດທະນານາປະປາ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 ໂຮງງານອດສະຫະກຳຍາດເອານຳຂອງຊມຊນໄປ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 ພມປນຍາຊາວບານທນກພດທະນາໄດຮຽນຮນຳ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ການເກບຮກສານຳຝນໃນທະເລຊາຍ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 ການປກສາຫາລເລອງຄວາມຈຳເປນໃນການໃຊນຳຂອງຍງ ແລະ ຊາຍ . . . . . . . . . . . . 108 ເປນຍອນວດບ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 ສຂາພບານຂອງຊມຊນເມອງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 ປະຊາຊນພາກນສາງທລະບາຍນຳເປອນຂນມາເອງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142 ວດແຫງຊວຍສາງເສດຖະກດທອງຖນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 ໄຂມະເລເລຍຢທາງຫວງຂາມປາອະມາຊອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 ຢດໄຂເລອດອອກໂດຍການຢດຍງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 ອາງໂຕງໃນແມນາອາແກນໄດຖກທາລາຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190 ດວຍສາເຫດໃດເຂອນໃຫຍຈງເຮດໃຫຊາວເມອງຢາກເກດເຈບເປນ . . . . . . . . . . . . . . .202 ການຮວມມກນລະຫວາງຊນເຜາໃນການປກປກຮກສາແມນາຢກອນ . . . . . . . . . . . . . . .206 ການເຄອນໄຫວເພອປກປາສຂຽວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209 ການປກປກຮກສາປາໄມ ແລະ ການດາລງຊວດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215 ການເກບຢາປນປວພະຍາດຈາກປາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217 ການເຮດວຽກຮວມກນ ເພອປກປກຮກສາປາໄມອາເມຊອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229 ການປກປກຮກສາປາໄມຮກສາໄວຄວາມຕອງການຂອງຄນ ແລະ ຕນໄມ . . . . . . . . . . . . .231 ພະນກງານເອນຈໂອ (NGO)ໄດບດຮຽນກຽວກບການປອງກນການເຊາະເຈອນຂອງດນ. . . . . . .238 ການຊວຍໃຫຕນໄມເກດຂນເອງ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243 ການປຽນແປງໃນການເຮດນາ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258 ການປຽນແປງການກນມຜນກະທບຕສຂະພາບຂອງຄນພນເມອງຢອາເມລກາ . . . . . . . . . . .265 ໂຮງຮຽນກະເສດສາລບເດກກາພາທຕດເຊອເອດ/ເປນໂລກເອດ . . . . . . . . . . . . . . . . .270 ຄນຂາຍຜກ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271 ການຖມແກນພດເພອຊວຍຕານຄວາມແຫງແລງ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274 ວາຍ ແຄມເປສນາ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278

ຊາວນາຕຕານຝາຍທສາງຂນໃໝໂດຍການປຽນແປງພນທກາ (GE) . . . . . . . . . . . . . . .282 ເຂາທອງຄາໃນອາຊ “Goldren Rice” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287 ແກນພນທດຕຢາຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291 ຊາວບານຈດຕງການແລກປຽນແກນພດພນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293 ບານແຫງໜງພະຍາຍາມຕສກບພດໄພຂອງຢາຂາສດຕພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302 ບແມນວາທານໝທກຄນຈະມຄາຕອບໃຫໄດກບໝດທກບນຫາສະເໝໄປ . . . . . . . . . . . . .315 ຊາວໄຮນາຮວມຕວກນຕສເພອຄວາມເປນອດສະຫະພາບຈາກນາຍທນ . . . . . . . . . . . . .328 ທາວ ຈວນ, ທາວ ເປໂດ ກບພາຍເຮຣເຄນມດຈ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335 ກຳແພງຫນຊວຍປອງກນການເຊາະເຈອນຂອງດນ ແລະ ປະຢດນຳ . . . . . . . . . . . . . . .355 ການກະສກຳໃນຕວເມອງກຳລງເຕບໃຫຍ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380 ຊາວກະສກອນນຳຜະລດຕະພນໄປວາງຕະຫາດແບບລວມໝ . . . . . . . . . . . . . . . . . .384 ການຮຽນຮຈາກຕວຈງສາງໃຫຊາວກະສກອນມຄວາມຊຳນານ ແລະ ຄວາມໝນໃຈ.. . . . . . . . .386 ການຈດຕງຕສຕານກຳມນຕະພາບລງສ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .421 ປບປງການລະບາຍອາກາດພາຍໃນເຮອນຊວຍແກບນຫາໄດຫາຍຢາງ . . . . . . . . . . . . . .431 ບນດາແມຍງໄດເຮດເຕາດງໄຟທປະຢດຟນ ແລະ ຊວຍໃຫສະພາບແວດລອມ . . . . . . . . . . .439 ການອະນາໄມບານເຮອນດວຍຜະລດຕະພນທຳມະຊາດຊວຍປອງກນສຂະພາບ . . . . . . . . .459 ໄວໜມຜະລດວດສະດກສາງທດມຄນະພາບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .467 ສາງບານເຮອນ ແລະ ຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .472 ວທຂອງທາວອເຊງທເຮດໃຫມສຂະພາບດຂນ ແລະ ຍງເຮດໃຫຜຄນມຄວາມເຄາລບນບຖລາວອກດວຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .476 ຊມຊນສາມາດເຮດໃຫຂເຫຍອກາຍເປນເງນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .485 ການປະກາດຫາມໃຊຖງຢາງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .488 ຊມຊນເຮດຝນບມ ແລະ ການປຽນຮບຂເຫຍອກບມາໃຊຄນໃໝ . . . . . . . . . . . . . . . . .492 ສນຟນຟຊບພະຍາກອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .502 ຄວາມພະຍາຍາມຂອງເມອງໃນການກາຈດຂເຫຍອ ແລະ ການເອາຊະນະມນ . . . . . . . . . .511 ປະເທດຟລບປນໄດອອກກດໝາຍຫາມຈດຂເຫຍອ ແລະ ເຮດໃຫກດໝາຍກຽວກບຂເຫຍອໃຫເຄງຄດຂນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .513 ນາງຊານກ.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .517 ການກວດສອບອາກາດດວຍຄຂອງກມອາສາສະໝກກຣາວເວກ (GroundWork) . . . . . . . . .559 ການຜະລດທເປນມດຕກບຄນ ແລະ ສງແວດລອມຂອງອດສະຫະກຳຟອກໜງ . . . . . . . . . .565 ຄວາມສາມາດໃນການເລອກເຟນການຜະລດທເປນມດຕກບຄນ ແລະ ສງແວດລອມ. . . . . . . .567 ໂຄງການທຳຄວາມສະອາດຂເຫຍອໃນບນດາປະເທດອາຟກກາ . . . . . . . . . . . . . . . . .569 ຈງນຳເອາຂເຫຍອສານເຄມ ຫ ສານອນໆທເປນພດຄນໄປປະເທດຂອງທານເທນ . . . . . . . . .572 ການເປນເຈາພາບທດຕກບບນຫາສຂະພາບ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .573 ການຂດຄນບແຮ ແລະ ການເຈບເປນທເກດກບເຜາດເນ (Dineh) . . . . . . . . . . . . . . . .581

ໃຫເດກນອຍໄດເຂາໂຮງຮຽນ ແລະ ມອາຫານທອດມສມບນ . . . . . . . . . . . . . . . . . .584 ການປນປວຮກສານກຂດແຮທຕດໂລກປອດຊລໂກສດ (silicosis) . . . . . . . . . . . . . . .589 ການເຄອນໄຫວຂອງຊມຊນໃນການຮກສາແມນຳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .593 ນກຂດບແຮເພດຍງໄດຈດຕງກມສະຫະກອນໜງຂນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .603 ໃນທສດຄນງານຂດແຮແອສເບສທອສ (Asbestos) ໄດຮບໄຊຊະນະຢໃນສານ . . . . . . . . . .604 ການສກສາບນຫາສຂະພາບກຽວກບຊມຊນທໄດຮບຜນກະທບຈາກນຳມນ . . . . . . . . . . . .611 ການເຜາໄໝແກດສາມາດຍຕໄດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .624 ການກຳຈດນຳມນທຮວໄຫໄດເຮດໃຫຄນງານຫາຍຄນລມປວຍ . . . . . . . . . . . . . . . . .629 ວທໃໝທໃຊກຳຈດນຳມນທຮວໄຫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .634 ການປະທວງການຂດນຳມນຂອງແມຍງຊາວໄນຈເຣຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .635 ກລະນການຕສກບບລສດ Texaco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .637 ສະຖານປນປວສຂະພາບໃນຊນນະບດດວຍພະລງງານແສງຕາເວນ . . . . . . . . . . . . . . .647 ເຂອນໄຟຟານຳຕກຂະໜາດນອຍ ສາງຊມຊນໃຫມຄວາມເປນໜງ . . . . . . . . . . . . . . . .651 ກອງທນກຢມຂະໜາດນອຍ ຊວຍເຫອເງນທນໃນການສາງພະລງງານແສງຕາເວນ . . . . . . . . .656 ແກດຊວະພາບໃຫພະລງງານແກຊວດໃນຊນນະບດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .659 ພະລງງານລດຖບມາຍາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .661 ກດຈະກາ ຍອນຫຍງໂລກຖອກທອງຈງແຜລະບາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 ຢດຢງການແຜລະບາດໂລກຖອກທອງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 ສານພດໃນນາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 ນຳທເບງໃສສະອາດໆຈະບແມນນຳສະອາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 ວງມນສອງອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 ເລອງຕວຢາງ: ນຳດມເກດມການປນເປອນໄດແນວໃດ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 ການກຳຈດອປະສກຕາງທຂດຂວາງແມຍງຈາກການໃຊຫອງນຳ . . . . . . . . . . . . . . . . .134 ການເລອກວດທເໝາະສມກບຄວາມຕອງການ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 ເຮດອາງໂຕງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188 ກດຈະກາ: ການວາງແຜນໂຄງການອາງໂຕງຂອງຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196 ລະຄອນເວທເພອສງຄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219 ໃຊຄວາມຮຂອງທກໆຄນ, ຄຳນງເຖງຄວາມຕອງການຂອງທກຄນເຊນດຽວກນ. . . . . . . . . . .226 ທໃຊແກນພດ 10 ເມດ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261 ຢາຂາສດຕພດເຂາໄປໃນຮາງກາຍລາວໄດແນວໃດ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309 ແຕມແຜນວາດຈດຕາງໆຂອງຮາງກາຍ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317 ແຕມຮບຫາທາງແກໄຂບນຫາຂອງຢາຂາສດຕພດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .329 ການຮຽນຮກຽວກບດນປກຝງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340

ຜນກະທບຂອງຝນຕກບໜາດນທບມຫຍງປກຫມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347 ການເຊອມຕທອນຕະລາຍເຖງຊວດ: ສານພດເຄມຈາກສດສຄນ. . . . . . . . . . . . . . . . .410 ຍາງເກບຂເຫຍອໃນຊມຊນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .480 ການປະເມນສງເສດເຫອຈາກໂຮງພະຍາບານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .545 ເກມງ ແລະ ຂນໄດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .575 ນຳມນ ແລະ ນຳປະສມກນໄດບ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .626ວທການ… ວທການເຮດນາເກອ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 ວທການເຮດເຄອງຈບແມງວນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 ວທການເຮດທລາງມດວຍກະຕກນາຢາງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 ວທເຮດຝາປດນຳສາງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 ວທການເຮດເຄອງຕອງນຳໃຊຖານ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 ວທເຮດເຄອງຕອງນຳໃຊໃນເຮອນແບບໃຊຊາຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 ວທການຂາເຊອໂລກໃນນຳໂດຍໃຊແສງຕາເວນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 ວທເຮດແທນອດປາກຂມວດດວຍຊມງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147 ການເຮດຂອບປາກຂມວດດວຍຊມງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 ການເຮດວດແຫງທແຍກຍຽວມ 3 ວທ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 ການເຮດກອນແນວຕນໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242 ວທການກາເບຍ ຫ ຊຳກງໃນພາຊະນະບນຈຕາງໆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250 ວທອານ ແລະ ເຂາໃຈສະຫາກຂາງຂວດຢາ (ເອກະສານກຳກບຢາ) . . . . . . . . . . . . . . .330 ວທເຮດໄມເອ (ໄມຈບລະດບ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .349 ວທການຕງສນໄມເອ (ໄມທຽງ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350 ວທໝາຍແລວກນການເຊາະເຈອນດນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .351 ວທການເຮດຕເຢນທຳມະຊາດ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372 ວທການເຮດສະປາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376 ວທການເຮດໜານຜກໂດຍຂດປນດນພນຂນ ແລວເອາດນເທງຖມລງ . . . . . . . . . . . . . .378 ວທກວດຫາມະເຮງເຕານມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402 ວທເຮດນຳຢາອະນາໄມ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .438 ວທເຮດກບດກແມງສາບແບບງາຍດາຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450 ວທເຮດນຳຢາອະນາໄມທປອດໄພກວາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .458 ວທເຮດດນໂບກຝາເຮອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .469 ວທເຮດຝນບມດວຍໂຕຂກະເດອນ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .492 ວທການເຮດຝນບມແບບຊາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .493 ວທບມຝນແບບໄວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .494 ການຂາເຊອໂລກດວຍການໃຊສານເຄມທປອດໄພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .528

ວທຜະລດນຳຢາຂາເຊອທມປະລມານສານຟອກຂາວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .529 ວທຜະລດຄໃສສານຟອກຂາວ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .530 ວທທແນໃຈເພອທດສອບວາສງຂອງຕາງໆຖກຂາເຊອ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .531 ວທຜະລດກອງທມຮກະແຈສຳລບເກບມຽນເຂມສກຢາ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .534 ວທທຳຄວາມສະອາດ ແລະ ຂາເຊອສະແລງສກຢາ ແລະ ເຂມສກຢາທຈະນຳມາໃຊຄນ . . . . . . .535 ວທສາງຂມໃສຂເຫຍອທມຝາປດທເຮດດວຍຊມງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .540 ວທປດພາຊະນະບນຈສງຂອງແຫມຄມດວຍຊມງ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .540 ວທເກບມຽນສານບາຫອດທຕກເຮຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .543 ການກຳຈດຢາທໝດອາຍຢາງປອດໄພ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .544 ວທຜະລດຖວຍເກບສານບາຫອດຄາຍຄຖວຍ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .600 ວທຜະລດເຄອງຫເປນທທເຄອບດວຍສງກະສ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .600 ສງທເກບໄວໃນເຄອງມປະຖມພະຍາບານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .664 ວທເຮດໜາກາກຜາ ແລະ ໜາກາກຜງຖານ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .669