İŞ kazalarinin Önlenmesİnde sanal gerÇeklİk … · İŞ kazalarinin Önlenmesİnde sanal...

Uluslararası İşletme ve Pazarlama Kongresi, 2018

Maltepe Üniversitesi, İstanbul, 29.11.2018-01.12.2018

1

İŞ KAZALARININ ÖNLENMESİNDE SANAL GERÇEKLİK TEKNOLOJİSİ İLE DENEYİMSEL ÖĞRENME

Gonca Telli Yamamoto

Maltepe Üniversitesi, İşletme ve Yön.

Bilimleri Fakültesi, İstanbul

Türkiye

[email protected]

Neylan Zümrüt İst. Aydın Üniversitesi, Sos. Bil. Enst.,

Psikoloji Yük. Lisans Böl., İstanbul

Türkiye

[email protected]

Deniz Altun

İst. Okan Üniversitesi Sos. Bil. Enst.,

İşletme Doktora Böl., İstanbul

Türkiye

[email protected]

ÖZ

Öğrenen makineler, sürücüsüz otomobiller, “cankurtaran” dronlar, yemek siparişini alırken müşteri ile sohbet eden yazılımlar, duyguları analiz eden tarayıcılar, cerrahi operasyon yapan robotlar gibi unsurlarla gelen bilgi çağı, baş döndüren bir hızla hayatımızı şekillendirmektedir. Ancak dijitalleşen bu dünyanın başrolünde hala insan olduğunu göz önüne alarak davranmak gerekmektedir.

Bilgiyi değere dönüştüren, hedefe, sürece ve sonuca anlam katan insan, tüm zamanların en değerli kaynağı olmaya devam ederken dünya genelinde her yıl binlerce kişi iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu yaşamını ya da çalışma gücünü kaybetmektedir. Sürdürülebilirliği hedefleyen işletmeler, insan kaynağını işle bağlantılı risklerden korumak ve potansiyelinin performansa dönüşmesini engelleyen unsurları en aza indirgemek için, teknolojiye her geçen gün daha fazla yatırım yapmaktadır.

Bu çalışmada, iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ortaya çıkan travma ilişkili psikolojik bozuklukların tedavisinde kullanılan “kontrollü maruz bırakma” yönteminin, bu kaza ve hastalıkları oluşmadan önlemek amaçlı eğitimlerde “sanal

gerçeklikle deneyimsel öğrenme” tekniği olarak kullanılması incelenmiştir. Stratejik insan kaynakları bakış açısı ile “tazmin edici” nitelikteki reaktif yaklaşım yerine “önleyici” nitelikteki proaktif yaklaşıma geçilmesinin, işletmelere sağlayacağı yönetsel, finansal, itibarî katkılar ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar kelimeler: bilgi çağı, iş kazaları, meslek hastalıkları, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), travma ilişkili psikolojik bozuklukların tedavisi, bilişsel davranışçı terapi (BDT), kontrollü maruz bırakma, sanal gerçeklik, VR, deneyimsel öğrenme

JEL Sınıflandırma Kodu: I15, I18, I20, J24, J28, J81, L20, O15, O33



2

ABSTRACT

Learning machines, self-driving cars, "lifeguard" drones, software chatting with the

customer while taking meal order, emotions analyzing scanners, robots performing

surgical operation, etc. Information age is shaping our life at a great pace.

However, it is necessary to act in view of the fact that still human is leading the

increasingly digital world.

While human who transforms the information into value, adds meaning to the goal,

the process and the result continues to be the most valuable source of all time, each

year thousands of people in the world lose their lives or their working power as a

consequence of occupational accidents or diseases. That's precisely why businesses

targeting sustainability are investing more and more in technology every day to

minimize business-related risks threatening human resources and the elements that

prevent turning its potential into performance.

This study investigates the implementation of "controlled exposure" which is used

in the treatment of trauma related psychological disorders caused by occupational

accidents and occupational diseases, to "experiential learning with virtual reality"

technique in trainings aimed at preventing accidents and diseases before they

occur. It is tried to put forward the managerial, financial and reputational

contributions of the "preventive" proactive approach, instead of the

"compensatory" reactive approach by the strategic human resources point of view.

Keywords: information age, occupational accidents, occupational diseases, post-traumatic

stress disorder (PTSD), treatment of trauma related psychological disorders, cognitive

behavioral therapy (CBT), controlled exposure, virtual reality, VR, experiential learning

JEL Codes: I15, I18, I20, J24, J28, J81, L20, O15, O33



3

1. GİRİŞ

Alvin Toffler (1981) Üçüncü Dalga adlı eserinde, her biri; yeni değerler, ilişkiler, kavramlar

ve yaşam tarzları getiren değişim dalgalarından söz eder. Bunların ilki 1000 yıl kadar süren

Tarım Devrimi, ikincisi yaklaşık 300 yıl süren Sanayi Devrimi ve üçüncüsü, birkaç onyılda

tamamlanacağı öngörülen Bilgi Devrimi’dir ve gerçekten de son 30 yılda çok farklı

gelişmelerle yaşamımıza girmiştir. Her dalga ile birlikte ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel

alanda da dönüşümler yaşanmaktadır. Bilgi Devrimi ile insan ve işlevsel bilgi, ekonomik

faaliyetin neredeyse en önemli üretim girdileri haline gelmiştir. Geleneksel üretim faktörleri

olan doğal kaynaklar, emek ve sermaye, ancak bilgi sayesinde elde edilebilmektedir. Değer,

“üretkenlik” ve “inovasyon” ile yaratılmakta olup her ikisi de bilginin işe uygulanması ile

mümkündür (Drucker, 2012). İşletmelerin hayatta kalması ve büyümesi için, bilginin

üretimine katkı sağlayan ve onu kullanacak olan insana yapılacak yatırımlar ön plana

çıkmaktadır.

İşletmeler, stratejik insan kaynakları yönetimi ile bir yandan sahip oldukları insan kaynağının

potansiyelini geliştirmeyi, diğer yandan da potansiyelin performansa dönüşmesini engelleyen

pürüzleri azaltmayı hedefler. Buna bağlı kurumsal performansın artırılması için de, teknik ve

teknolojik alandaki ilerlemelerle kaynakların verimliliği, dolayısıyla işletmenin kâr yaratma

potansiyeli artırılmaya çalışılırken, buna engel olan unsurların etkilerini azaltmaya yönelik İş

Sağlığı ve Güvenliği gibi disiplinlere; insan kaynağının ve işletmenin fiziki malvarlığının

korunması, iş sürekliliği, sürdürülebilirlik gibi hedefler yön vermektedir (Esen).

2. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ (İSG)

Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Türkiye’de 6331 sayılı

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (2012) “İş Sağlığı ve Güvenliği”ni, çalışanları çalışma

koşulları ile bağlantılı fiziksel ve psikolojik tehlikelerden korumak, aynı zamanda “iş ve

insan” uyumunu sağlayacak şekilde işlere yerleştirmek şeklinde tanımlamıştır. Gelişmiş

ülkelere benzer şekilde Türkiye’de de kanun koyucu, "tazmin edici" reaktif yaklaşım yerine

"önleme amaçlı" proaktif bir yaklaşım benimsemiştir. Böylece iş kazaları ve meslek

hastalıklarından doğan geri döndürülemez kayıplar ve diğer sonuçlar ile mücadele etmek



4

yerine bunları ortaya çıkmadan önlemeyi mümkün kılacak bir düzen hedeflenmektedir

(Özkılıç, 2005; Korkmaz & Avsallı, 2012).

3. İŞ KAZALARI

İSG önlemlerinin yetersiz olduğu işyerlerinde ortaya çıkan olumsuzlukların başında iş

kazaları gelir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (2006) ile 6331

sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (2012) uyarınca “iş kazası”; çalışanın işyerinde ya da

görevli olarak işyeri dışında bulunduğu esnada, yürütmekte olduğu iş nedeniyle ya da işveren

tarafından sağlanan bir taşıtla işe gidiş gelişi sırasında meydana gelen, ölüme neden olan veya

vücut bütünlüğüne zarar vererek kişiyi bedenen ya da ruhen engelli hâle getiren her türlü olay

şeklinde tanımlanmıştır. Ancak bu tanım, sigortalı olmayan çalışanların başına gelen kazaları

dikkate almadığı gibi, işyerlerinde yaşanan şiddet, taciz, mobbing (yıldırma), tükenmişlik gibi

olguları da kapsamamaktadır (Özkan & Emiroğlu, 2006; Yardım, Çipil, Vardar, &

Mollahaliloğlu, 2007).

3.1. İŞ KAZALARININ SEBEPLERİ

İş kazalarının nedenleri ülkelere, kültürlere ve sektörlere göre değişkenlik göstermekle birlikte

genel olarak; ülkenin sanayileşme biçimi, işletme yapıları, iş kazası ve meslek hastalıkları

istatistiklerinin, kök neden araştırmalarının yetersizliği, iç-dış denetim eksikliği, çalışanların

nitelikleri, iş sağlığı ve güvenliği bilincinin kazandırılamamış olması gibi faktörler etkilidir

(Ulutaş, 2016; Özkan & Emiroğlu, 2006; Taylan, 2008).

Dursun (2012), kök neden araştırmaları sonucunda, çalışma hayatında meydana gelen iş

kazalarının %80-95’inin çalışanların güvensiz davranışlarından kaynaklandığı ifade etmiştir.

Çalışanların güvensiz davranışları; işyerindeki güvenlik kültürü, güvenlik iklimi, iş yükü,

zaman baskısı, rol çatışması, ekonomik kaygılar, sağlık kaygıları, stres, çalışanlardan

beklentiler, liderlik biçimleri, risklere ilişkin farkındalık düzeyi ve bilgi, beceri, deneyim

eksikliği gibi faktörlerden kaynaklanır (Dursun & Keser, 2014). Uluslararası Çalışma

Örgütü’nün (ILO) 2002 yılında hazırladığı Güvenlik Kültürü Raporu’na göre, meslek

hastalıklarının tümü ve iş kazalarının %98’i önlenebilir niteliktedir (Kılkış & Demir, 2012).



5

Bu da proaktif yaklaşımla getirilecek düzenlemelerin ve alınacak önlemlerin iş kazalarının

önlenmesinde ne kadar etkili olabileceğinin göstergesidir.

3.2. İŞ KAZALARININ YAŞANMA SIKLIĞI

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre; dünya

genelinde her 15 saniyede bir iş kazası meydana gelmektedir. 1 yılda yaklaşık 270 milyon iş

kazası yaşanmakta, 350 bin kişi iş kazaları nedeniyle hayatını kaybetmektedir. Yine her yıl

yaklaşık 160 milyon kişi meslek hastalıklarına yakalanmakta, bu kişilerden 1 milyon 700 bini

meslek hastalıkları nedeniyle yaşamını yitirmektedir (Yardım, Çipil, Vardar, &

Mollahaliloğlu, 2007).

3.3. İŞ KAZALARININ ETKİ ALANI

İş kazası denince akla ilk olarak inşaat, havacılık, lojistik gibi sektörler gelse de, finans,

eğitim ya da perakende mağazacılık gibi, İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin İşyeri Tehlike

Sınıfları Tebliği (2012) uyarınca “az tehlikeli” kabul edilen sektörlerde de ciddi olumsuz

sonuçlar doğuran iş kazaları yaşanabilmektedir. Örneğin, insan kaynağının büyük bölümü ofis

çalışanlarından oluşan finans kurumlarının güvenlik görevlileri ya da para nakil araçlarının

şoförleri; soygun, silahlı saldırı, fiziksel şiddet, silahla yaralanma, hatta ölüm tehlikesine

maruz kalabilmektedirler. Ya da iş sağlığı ve güvenliği açısından alınmayan tedbirler

yüzünden çalışanlar ciddi hastalık ya da ölüm tehlikesiyle karşılaşabilmektedirler.

3.4. İŞ KAZALARININ SONUÇLARI

İş kazaları; can, mal ve çalışma gücü kayıplarının yanında, potansiyel iş kazalarına zemin

oluşturmak, çalışanlarda travma ilişkili psikolojik bozukluklar meydana getirmek gibi etkileri

ile çalışanlara, işletmeye ve topluma maliyeti yüksek bir risk unsurudur (Karacan & Erdoğan,

2011; Bacak & Yiğit, 2014; Vatansever, 2014; Sözen, İnce, Dı̇kı̇cı̇, Diraçoğlu, & İnce, 2009).

İş kazalarına ve meslek hastalıklarına maruz kalanlar açısından can kaybından sonra en büyük

zarar, çalışma gücünün kaybıdır. Dünya Sağlık Örgütü’nce (WHO) çalışma sırasında bedenin;

psikolojik, fizyolojik veya anatomik bütünlüğünde ya da fonksiyonlarındaki kaybın uzun



6

süreli olması sonucunda normal hareket serbestisindeki eksiklik “malûliyet” olarak kabul

edilmiştir (İnce, İnce, & Tüzün, 2000).

İnsani yönden çalışanı, ailesini ve yakınlarını derinden etkileyen bu olayın ekonomik boyutu

da ürkütücüdür. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kaynaklarına göre iş kazaları ve meslek

hastalıklarının ülke ekonomilerine maliyeti, bu ülkelerin gayri safi yurtiçi hasılalarının %1 ilâ

4’ü arasında değişmektedir (Kılkış & Demir, 2012). Örneğin, çalışanlarda teşhis edilen

depresyonun Avustralya’ya yıllık 2,8 milyar USD, Amerikan ekonomisine 33 milyar USD ve

İngiliz ekonomisine 8 milyar Pound maliyet getirdiği belirtilmektedir (Bacak & Yiğit, 2014).

Özkılıç (2005), iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu meydana gelen maliyetleri; tıbbi

müdahale ve tedavi masrafları, iş göremezlik ödenekleri, maddi ve manevi tazminatlar, zarar

gören maddi unsurların tamir ya da yenileme maliyeti, iş gücü kaybı, iş göremeyen çalışanın

yerine alınan çalışana verilen eğitimin ve işi öğrenmesi esnasında geçen sürenin getirdiği

maliyet, bürokratik işlemler için harcanan zaman, siparişin zamanında teslim edilememesi

nedeniyle uğranacak kayıplar vb. olarak sayar.

4. TRAVMA

Bireyin yaşamsal tehlike, yaralanma, cinsel saldırı gibi olaylara fiilen maruz kalması ya da

bunların kıyısından dönmesi, bu tür olaylara tanıklık etmesi veya bir yakınının başına böyle

bir olayın gelmesi, psikolojik açıdan travmatik yaşantı olarak kabul edilmektedir (Çam,

Büyükbayram, & Öztürk Turgut, 2016). Travmatik yaşantıyı diğer olumsuz yaşantılardan

ayıran faktör kişinin yaşamına ya da beden bütünlüğüne yönelik bir tehdit, şiddet ya da ölüm

tehlikesiyle karşı karşıya gelmesidir. Bu yaşantı kişinin mevcut bilişsel şemalarına oturmaz;

denetleme, bağlantı kurma ve anlamlandırma gibi uyumu sağlayan olağan baş etme

sistemlerini felce uğratır (Gürdil Birinci & Erden, 2016). İş kazaları ve meslek hastalıkları da,

deneyimin kendisi ve kısa/uzun vadeli sonuçları itibariyle kişiyi travmatize eden olaylardır.



7

4.1. TRAVMATİK OLAYA MARUZİYET SIRASINDA YAŞANANLAR

Travmatik olaylar karşısında verilen tepki; savaşmak, kaçmak ya da donup kalmak

şeklindedir. Korku, dehşet, çaresizlik hissi veren olaylar karşısında vücutta salgılanan

adrenalin ve kortizol gibi stres hormonları, kalp atışlarını hızlandırır, kan basıncını artırır.

Retiküler (ilkel) beyin yönetimi ele geçirdiğinde kaslar gerilir, beynin prefrontal korteks adı

verilen, düşünen, muhakeme eden, karar alan kısmı, yani bilinçli zihin felce uğrar. Kişi

paralize olur, seçenekleri tartma süreci yavaşladığından yanlış kararlar almaya daha yatkın

hale gelir (Van der Kolk, 2014).

Robinson ve Leach (2018), felaket anlarında gelişmelerin çok hızlı olduğunu vurgularlar.

Örneğin, acil durumda uçakların 90 saniye içinde boşaltılması gerekir, zira daha fazla zaman

geçtiğinde yangın ihtimali büyük ölçüde artar. Oysa çoğu kişi bu süre içinde hala kemerini

çözmekle ya da bagajını almakla uğraşır. Tehlikeli durumlarda yaratıcı düşünme becerisi

hayatidir, ancak gerçekte travmatik yaşam olayları karşısında retiküler beyin “önceden

bilinen” kaçış planlarını başlatır ve tekrarlamakta ısrar eder (Van der Kolk, 2014).

Bazı kişiler ise tehdidi reddeder ve donup kalma tepkisi verirler. Bedenleri tehdidi

kaydederken duygusal beyinleri hiçbir şey olmamış gibi hareketsiz kalma sinyali gönderir.

Kişi depersonalize olur, yani bedeninden ayrılmış, kendini dışarıdan izliyormuş gibidir (Van

der Kolk, 2014). Hawaii Üniversitesi Afet ve Acil Durum İdaresi Uzmanları Goff ve

Dominey-Howes (2013), tsunami sırasında cüzdanını almak veya ocağı açık unutup

unutmadığını kontrol etmek için eve dönerek hayatını kaybedenlerin sayısının oldukça yüksek

olduğunu ifade etmişlerdir.

Savaşma, kaçma ya da donma tepkisi başarılı olur ve tehlike savuşturulursa kişi ruhsal

dengesine yeniden kavuşur, aşamalı olarak duyularını tekrar kazanır. Ancak bu tepki bir

sebeple engellenir ya da başarısızlığa uğrarsa travmatik olayı anlamlandıramayan beyin stres

kimyasallarına maruz kalmaya devam eder, kişi zaman algısını kaybeder, o anda sıkışıp kalır,

yaşamına yeni deneyimler katamaz. Yaşam enerjisi, sürekli yaşanan kaosun yönetilmesine

odaklanır, bağışıklık sistemini yıpratan fiziksel hastalıklara zemin hazırlar ve etrafta olup



8

bitenlerin, hayatın akışının fark edilmesini engeller. Bu yüzden travma tedavisinde beden,

zihin ve beynin bir bütün olarak ele alınması gerekir (Van der Kolk, 2014).

Nörogörüntüleme teknikleri (FMRI, PET vb.) ile yapılan taramalar, geçmiş travmanın beynin

sağ (sezgisel, duygusal, görsel, mekânsal, dokunsal, sanatsal) tarafını aktifleştirirken sol

(akılcı, mantıklı, sözel, ardışık, analitik) tarafını etkisiz hale getirdiğini göstermiştir. Beynin

sağ ve sol yarısı normalde uyumlu bir şekilde çalışır, ancak bir sebeple bir yarısı kısmen ya da

tamamen kapandığında yeti kaybı olur. Örneğin, travma nedeniyle sol yarının etkisiz hale

gelmesi, deneyimlerimizi mantıklı bir sıraya dizme, duyguları ve algıları söze dökme

kapasitesini engeller. Sıralama yapamayınca kişi neden sonuç ilişkilerini kavrayamaz, plan

yapamaz, eylemlerinin uzun vadeli etkilerini öngöremez (Van der Kolk, 2014).

Travmatize olan kişinin benliği, baş edebileceğinden fazla içsel ya da dışsal uyarana maruz

kalır. Etkisiz baş etme çabaları sonucunda ise Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB),

anksiyete, majör depresif bozukluk, madde kötüye kullanımı, kişilik bozuklukları gibi

psikolojik sorunlar ve çeşitli fiziksel hastalıklar gelişebilir (Çam, Büyükbayram, & Öztürk

Turgut, 2016); (Erden, 2016).

4.2. TRAVMA İLİŞKİLİ BOZUKLUKLARIN TEDAVİSİ

Travma ilişkili bozuklukların tedavisinde farmakolojik tedaviler ile Bilişsel Davranışçı Terapi

(BDT), Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme (Eye Movement

Desentization and Reprocessing – EMDR), Bilişsel Davranışçı Grup Terapisi, Psikodinamik

Tedaviler ve Sanat Terapisi gibi psikososyal yöntemler birlikte kullanılır (İzci & Ünveren,

2017; Yavuz & Karatepe, 2015; Dural, Gür, & Çetinkaya, 2015).

Bilişsel Davranışçı Terapi temelde, örseleyici olayı yaşayan kişiyi, bu yaşantı ile değişik

teknikler aracılığıyla, sistematik bir şekilde yüz yüze getirerek anksiyete ile başa çıkma

yöntemlerinin öğretilmesi, kaçınma davranışlarının ortadan kaldırılması ve kaybedilen kontrol

duygusunun yeniden kazandırılması amacına yöneliktir (Erbay & Ünal, 2017; Lanius, 2015).



9

Tedavide anksiyete uyaranlarına maruz bırakma; gerçek, hayali ya da sanal olabilir. Örneğin,

deprem sırasında, yaşam üçgeni oluşturabilecek bir yerde güvenli pozisyon almak yerine

sarsıntının durmasını bekleyen kişi travmatik olay karşısında donup kalma tepkisi

vermektedir. Bu kişiyi Londra - Natural History Museum’dakine benzer bir deprem

simülatörüne almak, kişi için depremin yarattığı sarsıntı deneyimini bilinmezlikten çıkarıp,

uyaranlar ve duygular ile birlikte hafızaya bir anı olarak kaydedilecektir. Böylece olayı

yaşarken sağ beyni aktive olan kişinin, sarsıntı deneyimine kontrollü maruz bırakma yolu ile

sol beyni de etkinliğini kazanacak ve beyinde işlenen deneyimin kişiye getirdiği yük

hafifleyecektir.

5. İŞ GÜVENLİĞİ KÜLTÜRÜ VE GÜVENLİ DAVRANIŞ BECERİSİ

GELİŞTİRME

Beynin travma anındaki otomatik tepkilerini devre dışı bırakmak kolay değildir, çünkü bilinç

dışı işleyen bu süreç, bilinç düzeyindeki bir kararla yönetilemez. İşte bu yüzden "Acil

durumlara hazırlık eğitimlerinde insanlara felaket anında ne yapmaları gerektiği değil,

yönelebilecekleri otomatik davranışlardan nasıl kaçınacakları öğretilir." (Robinson & Leach,

2018).

Travmayı tedavi etmek için kullanılan birçok yöntem ve genel olarak eğitim sistemleri,

otonom sinir sistemi ile birbirine bağlanan beyin-akciğerler-mide-pankreas-bağırsaklar

arasındaki duygusal etkileşimi göz ardı ederek zihnin bilişsel kapasitesini iyileştirmeye

odaklanır. Oysa beyin yeni bir düşünce sistemini denemeden önce güvende olduğundan emin

olmaya ihtiyaç duyar. Bu da ancak karşılaşılan durumun “bilinmez” ve “tehdit edici”

boyutunun azaltılması ile mümkündür (Van der Kolk, 2014).

5.1. REAKTİF YAKLAŞIMDAN PROAKTİF YAKLAŞIMA GEÇİŞTE İNSAN

KAYNAKLARININ (İK) ROLÜ

İSG alanında “önleyici” yaklaşımda işletmelerin İK yönetimi fonksiyonları (Dursun & Keser,

2014; Karacan & Erdoğan, 2011; Das, Kumar, & Ramprasat, 2015; Ackroyd & Marsden,

2006);

iş analizi ve risk değerlendirmesi,



10

acil durum eylem planları hazırlanması,

işgücü planlaması ve yedeklemesi,

işe uygun işgören seçimi,

çalışanların işe başlamadan önce ve sonra sürekli eğitim ile desteklenmesi,

performans değerlendirmede İSG unsurlarının gözetilmesi

gibi uygulamalar ile iş kazalarını ve meslek hastalıklarını önemli düzeyde

azaltabilmektedirler.

İş kazalarını önlemeye yönelik atılacak ilk adım, mevcut kazaların tüm detaylarıyla

incelenmesidir. Kazaların kök nedenlerinin doğru tespiti, benzer kazaların tekrarlanmaması

için alınacak önlemlerin temelini oluşturmaktadır. Örneğin, Uluslararası Denizcilik

Örgütü’nün (IMO) pek çok kural ve kriteri, yukarıda bahsedilen ana prensibe dayanarak,

meydana gelen büyük kazalardan alınan derslerle ortaya çıkmıştır.

Travma tedavilerinde olumlu sonuç verdiği belirlenmiş olan tekniklerin, proaktif yaklaşımla,

travma gerçekleşmeden önce, risk analizi ve kök neden araştırmaları sonuçlarına göre

tasarlanmış bir deneyim olarak kişilere öğrenme amaçlı sunulması mümkündür. Örneğin,

Bilişsel Davranışçı Terapi kapsamında sözü edilen hayali veya sanal maruz bırakma,

sorumlulukları risk içeren asker, polis, güvenlik görevlisi, acil durum müdahale ekip üyeleri

gibi kişilerin mesleki eğitiminde, bir çeşit deneyimsel öğrenme yöntemi olarak

kullanılabilmektedir.

Mesleki eğitimle, sağlık ve güvenlik konusunda ortak bilinç oluşturarak pek çok kaza ve

kayıp engellenebilir. Yapılan araştırmalar, kaza sonucu oluşan maddi kayıpların, kazaları

önlemek için yapılacak harcamalardan 4 kat fazla olduğunu ortaya çıkarmıştır (Taylan, 2008).

İş kazaları ve meslek hastalıklarının yarattığı sosyoekonomik kayıpların azaltılması, aynı

zamanda gelişmişliğin de bir göstergesidir (Şerifoğlu & Sungur, 2007).



11

5.2. DENEYİMSEL ÖĞRENME

Gencel (2007), çağdaş eğitim anlayışının, öğrencilerin öğrenme süreçlerine ve buna bağlı

olarak öğrenme stillerinin incelenmesine bağlı olduğunu ifade etmektedir. Öğrenme

süreçlerine yansıyan öğrenme stillerinin belirlenmesi ve eğitimin stillere göre farklılaştırılarak

sunulması, kalıcı öğrenmenin sağlanması açısından önemlidir.

Öğrenme psikolojisine bilişsel yaklaşımı benimseyen “Bilgi İşleme Kuramı”na göre, çevreden

gelen uyarıcılar, duyu organları tarafından anlık belleğe iletilir. Dikkat ve algı süzgeçlerinden

geçen bilgi fark edilir ve kısa süreli belleğe alınır ki burada en fazla 20 saniye kadar

depolanabilir. Son olarak bilgi; tekrar işlenip kullanıldığında, süresi ve kapasitesi sınırsız

olan uzun süreli belleğe kaydolur ve kurama göre bilgi ancak uzun süreli belleğe

kaydolduğunda öğrenilmiş sayılır (Öztürk & Kısaç, 2017).

Öğrenme üzerine çalışmalar yapan ve “eğitimde modern medyanın babası” olarak anılan

(Schreck, 2009) psikolog Edgar Dale (1946; 1954; 1969), “Öğretimde Görsel-İşitsel

Yöntemler” adlı eserinde literatüre kazandırdığı “öğrenme piramidi”, diğer adıyla “deneyim

konisi”nde, aktif öğrenmenin gerçekleşebilmesi ve bilginin uzun süreli belleğe

kaydedilmesinde uygulamanın rolünü vurgular. Dale’e (1969) göre, okuyarak öğrenilmiş

bilginin ancak %10’u bu çalışmadan 2 hafta sonra hatırlanabilirken, edinilen bilginin sunum

yapma, deneyimi simülasyonlarla veya gerçekten yaparak tekrarlama şeklinde işlendiği

durumda %90’ı hatırlanabilmektedir (Yamamoto, Özgeldi, & Altun, 2018). Bu yaklaşım

Dale’den önce Haskell (1913) tarafından Montessori metodu olarak açıklanmış olsa da teorik

çerçevesi Edgar Dale tarafından ortaya konulmuştur.

Edgar Dale gibi öğrenmeyi, “bilginin deneyimler yoluyla oluşması süreci” olarak tanımlayan

Kolb (1984, s. 34-39), geliştirdiği “deneyimsel öğrenme” kuramı ile sadece öğrenme stillerini

ortaya koymayı değil, öğrenme ve bireysel gelişme ile ilgili temel soruları da cevaplamayı

amaçlamıştır. Dale ve Kolb’un ortak yaklaşımları olan “yaparak öğrenme” ya da “öğrenmenin

içinde olma” teorilerinde insan beyni yaşadığı deneyimi “anı” olarak kaydeder ve bu

deneyimi “unutulmayacak” şekilde hafızasına yazması, öğrenme etkinliğini artırır.



12

Psikolog Bruner (1966) de, Dale’in modeli üzerinden geliştirdiği etkin, ikonik ve soyut

öğrenme tabanlı “Keşifsel Öğrenme Modeli” ile bu teorik çerçevenin genişlemesini sağlamış,

dolayısıyla “deneyimsel öğrenme”, öğrenenin deneyimlediği yaşantıları “anlamlı bilgi”ye

dönüştürmesinde en etkili öğrenme yöntemi olarak ortaya çıkmıştır.

Baukal (2013), “Soyutlamanın Çoklumedya Konisi” adlı çalışmasında Dale’in öğrenme

piramidini “deneyimsel öğrenme” (Bruner, 1966; Kolb, 1984) yaklaşımı üzerinden

güncelleyerek “yaparak öğrenme” ya da “öğrenmenin içinde olma” kavramları yerine

günümüzdeki en etkin öğrenme aracı (teknolojisi) olan Sanal Gerçeklik (Virtual Reality)

teknolojisinin geçtiğini ifade etmiştir (Yamamoto, Özgeldi, & Altun, 2018). Baukal (2013) bu

yaklaşımını “Günümüzün sanal gerçeklik teknolojisi, deneyimin neredeyse orada olmaktan

öte olduğu kadar gerçekçidir.” şeklinde ifade etmiştir.

5.3. İSG EĞİTİMLERİNDE SANAL GERÇEKLİK TEKNOLOJİSİNİN

KULLANIMI

Sanal gerçeklik, bilgisayar teknolojileri ile yaratılan etkileşimli 360° sanal (dijital) ortamlar

ile gerçek dünya algısını değiştiren bir teknolojidir (Yamamoto, Özgeldi, & Altun, 2018). Bir

öğretim aracı olarak son dönemde çok farklı alanlarda ilgi görmektedir. Havacılık, askeriye,

oyun, endüstri, sağlık, spor, turizm ve eğitim gibi çeşitli alanlarda simülasyonların daha

gerçekçi olmasını sağlarken son 10 yılda pazara giren ve “sanal gerçeklik gözlükleri” olarak

adlandırılan son kullanıcı donanımları sayesinde söz konusu alanlarda uygulama maliyetlerini

de çok keskin bir biçimde düşürmeye başlamıştır.

Robert Barker’ın oval bir bina içine çizdiği 360° tablosu (Nature à Coup d’Oeil), Charles

Wheatstone’un 2 boyutlu görüntüleri birleştirerek 3 boyut algılaması yarattığı “the

stereoscope” cihazı gibi erken dönem çalışmalarını 90’lı yıllarda Sega ve Nintendo gibi oyun

konsollarının ürettiği sanal gerçeklik gözlükleri ve Nasa’nın çalışmaları takip etmiş, 2000’li

yılların ortalarında Oculus, HTC, Google Cardboard gibi cihazların son kullanıcıya sunulması

ile günümüzdeki uygulamalar üretilebilir hale gelmiştir (Yamamoto, Özgeldi, & Altun, 2018).



13

Baukal (2013) sırasıyla Dale (1946; 1954; 1969), Bruner (1966) ve Kolb’un (1984)

çalışmalarını güçlendirerek sanal gerçekliği deneyimsel öğrenmenin en etkin teknolojisi

olarak ifade etmiş, yapılan araştırmalar da, etkileşimli multimedya tabanlı eğitimlerin,

bilimsel veya teknik akademik uygulamalarda öğrenme performansı üzerinde olumlu bir

etkiye sahip olabileceğini ortaya koymuştur (Zaidel & Luo, 2010; Dreher, Reiners, Dreher, &

Dreher, 2009; Rea & Harris, 2009). 2016 yılında yayınlanan Goldman Sachs raporunda, 2025

yılına kadar okullarda ve üniversitelerde sağlık, iş, iletişim, bilim ve eğitim alanlarında

kullanılmak üzere yeni bir öğrenme kaynağı olarak 15 milyon VR kullanıcı pazarı olabileceği

tahmin edilmektedir (Bellini, et al., 2016).

Bir konuda bilgi edinmek, davranış değişikliği için yeterli değildir. Özellikle tehlike anında

davranışa dönüşmesi istenen bilginin, öğrenen tarafından algılanması, deneyimle

pekiştirilmesi ve uzun süreli belleğe kaydedilmesi gerekir (Topçuoğlu & Özdemir). Bunun

için sanal gerçeklik, eğitim ve öğrenimde devrim niteliğinde eşsiz bir fırsat sunmaktadır.

İnsan beyni, içinde bulunduğu sanal deneyimi tıpkı gerçek bir deneyimmiş gibi algılar.

Travmatik olayla ilk karşılaştığında şok tepkileri veren kişinin, sanal deneyimle hazırlıklı ve

planlanmış biçimde karşılaşması, ihtiyaç halinde erken sonlandırılabileceğini bilmesi,

uyarıcıların kendisine kademeli olarak verilebilmesi, gerçek olayların rastsallığı yerine bilinçli

olarak alternatif durumların her birinin ele alınabilmesi, tekrarlı maruz bırakma sayesinde

bilginin işlenip bir anı niteliği kazanması, kişinin beklenen davranışı tekrar tekrar uygulama

yaparak pekiştirmesi gibi özellikleri ile sanal deneyimden etkili bir öğrenme

sağlanabilmektedir. Bu sebeple sanal gerçeklik geleneksel eğitim araçlarına göre ekonomik

bir alternatiftir, eğitim süresini kısaltabilir, bilgi ve becerilerin uzun süreli tutulmasını

sağlayabilir (Sadagic, 2007; Potkonjak, et al., 2016).

Sanal gerçeklik, etkileşimli özellikleri sayesinde eğitim alacak olan bireylere ürün veya

sistemlerin işlevlerini ve özelliklerini 3 boyutlu gerçekçi görüntüler ile çeşitli açılardan ve

mesafelerden inceleme fırsatı sunarken öğrenenler, eşzamanlı olarak sunulan uyaranlar

sayesinde öğrenme nesnelerinin kavranmasını kolaylaştıran güçlü bir “oradaymış gibi” hissi



14

yaşarlar (Klein, 2003). Aynı eğitim klasik multimedia destekli olarak statik görüntü veya

resimlerle verildiğinde kavrama yetkinliğinin daha düşük olduğu gözlemlenmiştir (Suh & Eun

Lee, 2005).

Aşağıda, İSG eğitimlerinde deneyimsel öğrenme aracı olarak sanal gerçeklik teknolojisinin

kullanımına yönelik örnekler sunulmuştur.

Sanal gerçeklik ile hazırlanmış simülasyonlar, gerçek dünyada büyük makineleri inşa etmek,

kullanmak ve taşımak gibi çok maliyetli, zor ve tehlikeli olabilecek aktivitelerin çok daha

düşük maliyet ile uygulanabilmesine imkân vermektedir. Örneğin, Amerikan Hava Kuvvetleri

sanal gerçeklik ile hazırlanan paraşüt eğitimi sayesinde 2012-2016 yılları arasında gerçek

eğitim uçuşlarını azaltarak ile 1,7 milyar USD tasarruf sağlamıştır (Tucker, 2015).

Günümüzde işletmelerde güvenlik personelinin karşı karşıya kaldığı soygun, silahlı saldırı,

adam kaçırma gibi durumlara hazırlık için kullanılabilecek sanal gerçeklikle deneyimsel

öğrenme örneği, ABD şerif yardımcılarını ve diğer kolluk kuvvetlerini eğitmek için gerçek

senaryolar ile tasarlanmış sanal gerçeklik ortamlarıdır. Her türlü muhtemel olay, öğrenenlere

360° duvarlara yansıtılan gerçek görüntüler ile kontrollü maruz bırakma şeklinde

deneyimletilmektedir (Jung, 2014). Bu yöntemle yalnızca işe alınan kişilerin mesleki eğitimi

ve gelişimi değil, işe alım süreçlerinde yetkinliklerin davranışa dönüşmüş olarak

değerlendirilmesi ve işe uygunluğun teyit edilmesi de mümkün olabilir.

Paterson (2014) yangın veya tahliye gerektiren diğer acil durumlarda engellilerin ortamı

güvenli biçimde terk edebilmesi için alınabilecek önlemlerin, çeşitli senaryolar yardımıyla

daha açık şekilde ortaya konabileceğini ifade etmektedir.

Otistik çocuklarla yapılan çalışmalarda, trafikte karşıdan karşıya geçme (2008) gibi uzamsal

akıl yürütme kabiliyeti ya da sürüş (2016) gibi motor beceriler gerektiren, dolayısıyla

zorlayıcı olan aktivitelerin sanal gerçeklikte yapılabildiği, hayata uyum sağlamalarının

kolaylaştığı, olası krizlerin ve donmaların engellenebildiği tespit edilmiştir. Sanal gerçeklik



15

ile deneyimsel öğrenme uygulamaları, otistik bireylerin sosyal hayata katılmalarını

kolaylaştırabilir, hatta meslek sahibi olmalarını mümkün kılabilir.

Manchester Görselleştirme Merkezi, geliştirdiği sanal gerçeklik tabanlı elektronik sağlık

sistemi projesi kapsamında, 3 boyutlu modeller ile oluşturulan cerrahi simülasyonlar üzerine

çalışmaktadır (John & Phillips, 2000).

Sanal Gerçeklik Ameliyathanesi olarak tanımlanan etkileşimli eğitim ortamları (Olasky, et al.,

2015) yetişme sürecindeki cerrahlara sınırsız pratik yapma olanağı sağlarken, kendilerine,

diğer sağlık personeline ve elbette hastaya verebilecekleri zararlar en düşük seviyeye

indirilmekte, geleneksel öğretim yöntemindeki kadavra ihtiyacı da azalmaktadır (Lee, 2013).

Kızıl ve Joy (2018), sanal gerçeklik ile iş sağlığı ve iş güvenliği deneyimsel eğitimine örnek

olarak, 25 farklı felaket senaryosunun modellendiği AIMS’ Hazard Simülatörünü

vermektedirler. Simülasyonda iş makineleri ve kamyon kullanımı sırasında karşılaşılabilecek

kaza örnekleri kullanıcılara deneyimletilmektedir. Yapılan çalışmalarda eğitim maliyetlerinin,

kaza oranlarının ve dolayısıyla maddi zararların gözle görülür bir biçimde azaldığı ifade

edilmektedir. Benzer avantaj ve yaklaşımları Abdel-Wahab (2018), Yeraltı Hizmetlerinde

Tehlikeden Kaçınmak projesi kapsamında anlatmaktadır. Deutsche Gesetzliche

Unfallversicherung (2018), sanal gerçekliğin, ürün yaşam döngüsünün her aşamasını, simüle,

analiz ve optimize edilebilecek şekilde İSG amaçları için kullanılabileceğini belirtmiştir.

Dolayısıyla yangına müdahale, yüksek maliyetli ve riskli cihazların kullanımı, uzak mesafeli

lojistik eğitimleri gibi birçok alanda sanal gerçeklik teknolojisi İSG kapsamında deneyimsel

eğitim amacıyla kullanılabilmektedir.

Learnbrite (learnbrite.com) firması, sanal gerçeklik ile deneyimsel eğitim konusunda

hazırladığı eğitim üretim platformunda İSG dışında birçok alanda da içerik üretim imkânı

sunmaktadır.



16

6. STRATEJİK İK UYGULAMALARININ MUHTEMEL KAZANIMLARI

İş Sağlığı ve Güvenliğini sağlamaya ve riskleri önlemeye yönelik çalışmalar işletmeye etkin

yönetim, denetim ve karar alma kabiliyeti sağlar.

Üretim açısından bakıldığında; işe bağlı kaza, hastalık, sakatlık ve işgücü kayıpları azalır,

kaynakların verimli kullanımı ile katma değer ve tasarruf sağlanır. Toplumsal açıdan örnek

teşkil edecek uygulamalar sayesinde işletmenin imajı ve marka değeri güçlenir (Özkılıç,

2005).

Yönetim açısından; etkin risk yönetimi sayesinde finansman maliyeti, sigorta primleri, ceza

ve tazminat bedelleri azalır. ISO 45001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi, ISO 22301

İş Sürekliliği Yönetim Sistemi, ISO 9001:2008 Kalite Yönetim Sistemi gibi uluslararası

standartlara uygunluk, akreditasyon ve yasal uyum sayesinde işletmenin yatırım yapılabilirlik

derecesi yükselir, finansal kaynaklara erişim avantajları elde edilir. Çalışan sağlığını,

güvenliğini ve geleceğini gözeten uygulamalar, tercih edilen işveren algısını ve çalışan

bağlılığını güçlendirir, çalışan turn over (değişim) oranını ve maliyetini düşürür.

SONUÇ

İş kazaları, neden oldukları insani kayıpların yanında işletmenin fiziki varlıklarını,

verimliliğini, imajını ve dolaylı olarak toplumsal dinamikleri olumsuz etkilemektedir.

İşletmeler açısından bütünsel olarak bakıldığında, gerçekleşmesi halinde çeşitli açılardan

ciddi maliyetlere, hatta geri döndürülemez kayıplara yol açabilecek riskleri öngörerek bunlara

karşı güvenli davranış becerisi geliştirmeye yönelik deneyimsel öğrenme yatırımı, bir yandan

kayda değer tasarruf sağlarken bir yandan da kurumsal yönetim avantajlarını beraberinde

getirir. Sanal gerçeklik teknolojisi ise riskleri ve etkilerini senaryolaştırarak simülasyonlara

dökmek ve bunları görsel ve işitsel olarak yaşıyormuşçasına deneyimlemeyi ve buna bağlı

öğrenmeyi getirmektedir. Bu bağlamda sanal gerçeklik teknolojisi iş sağlığı ve güvenliği

konusunda doğrudan, dolaylı maliyetleri ve riskleri azaltırken etkili ve kalıcı öğrenmeyi

sağlamadaki avantajları ile stratejik insan kaynakları yönetimini hedefleyen işletmelerin

vazgeçilmezi haline gelmek için en kabiliyetli adaydır.



17

KAYNAKÇA

21c Staff, I. (2008, 01 31). Virtual reality helps autistic kids cross the road.

https://www.israel21c.org: https://www.israel21c.org/virtual-reality-helps-autistic-

kids-cross-the-road/ adresinden alınmıştır Abdel-Wahab, M. (2018, 01 18). A Virtual Reality (VR) experience for Health and Safety Training

in Construction. linkedin.com: https://www.linkedin.com/pulse/virtual-reality-vr-

experience-health-safety-training-abdel-wahab/ adresinden alınmıştır

Ackroyd, P., & Marsden, S. (2006). Enhancing Safety Culture-Simple, Effective Approaches to

Making Improvement.

Ausburn, F. B., & Ausburn, L. J. (2008a). Sending students anywhere without leaving the

classroom: Virtual reality in CTE. Techniques: Connecting Education & Careers, 83(7).

Journal of Industrial Teacher Education, 43-46. Bacak, B., & Yiğit, Y. . İşe Devamsızlığın Nedenleri, Ekonomik Sonuçları ve Azaltılması İçin Alınması Gereken Önlemler. Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, 29-44. Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Müdürlüğü. . sayılı Sosyal G“venlik ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. Ankara: T.C. Resmi Gazete. Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Müdürlüğü. . sayılı İş Sağlığı ve G“venliği Kanunu. Ankara: T.C. Resmi Gazete. Baukal, C. . Research papers a proposed multımedıa cone of abstractıon. Journal of

Educational Technology, 9(4):15-24.

Bellini, H., Chen, W., Sugiyama, M., Shin, M., Alam, S., & Takayama, D. (2016). Virtual &

Augmented Reality: Understanding the race for the next computing platform. Profiles in

Innovation, 1-30.

Bruner, J. (1966). Toward a Theory of Instruction. Cambridge: Belknap Press.

Buckwalter, J., Rizzo, A., John, B., Newman, B., Williams, J., & Parsons, T. (2012). STRIVE: Stress

resilience in virtual environments. Proceedings - IEEE Virtual Reality, 173-174. Çam, O., Büyükbayram, A., & Öztürk Turgut, E. . Travma Sonrasında Ruh Sağlığı ve (astalıkları (emşirelik Yaklaşımı. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 210-

216.

Dale, E. (1946). Audio-visual methods in Teaching. New York: The Dryden Press.

Dale, E. (1954). Audio-visual methods in Teaching. (2nd ed). New York: The Dryden Press.



18

Dale, E. (1969). Audio-visual methods in Teaching. (3rd ed). New York: The Dryden Press.

Das, D., Kumar, P., & Ramprasat, K. (2015). 9-S Model Approach To Safety Culture Management

From Laboratory To Large Scale Industry. Guwahati: 68th Annual Session of Indian

Institute of Chemical Engineers.

Dennison, W. F., & Kirk, R. (1990). Do, review, apply: A simple guide to experintial learning.

England: Oxford OX. Deysam. , . Sanal Gerçeklik Ve Engelsiz Yaşam. G. T. Yamamoto, Röportaj Yapan

disabled-world.com. (2016, 07 26). VADIA Virtual Reality Simulator Helps Teenagers with Autism

Learn How to Drive. https://www.disabled-world.com: https://www.disabled-

world.com/assistivedevices/computer/vr-driving.php adresinden alınmıştır Dreher, C., Reiners, T., Dreher, N., & Dreher, H. (2009). Virtual worlds as a context suited for

information systems education: Discussion of pedagogical experience and curriculum

design with reference to Second Life. Journal of Information Systems Education, 20(2),

211–224.

Drucker, P. (2012). Post-Capitalist Society. Abington, Oxon: Routledge. Dural, S., Gür, E., & Çetinkaya, (. . Öğrenilmiş Korkunun Sönd“r“lmesinde Yeni Bir Yaklaşım: Belleğin Yeniden-B“t“nleştirme S“recine M“dahale.

Dursun, S. (2012). İş G“venliği K“lt“r“. İstanbul: Beta Basım. Dursun, S., & Keser, A. . İş Güvenliği Farkındalığı ve İş Güvenliği Davranışları Arasındaki İlişkilerin Araştırılması. Cilt, 5(2), 1-9. Erbay, L., & Ünal, S. . Terapi beyinde ne yapar? Erden, N. S. . Travma Sonrası Stres Bozukluğu, İşyerinde Zorbalık ve Nörotiklik. Journal of

International Social Research, 674. Esen, D. tarih yok . Sürdürülebilir İnsan Kaynakları Yönetimine Genel Bir Bakış. Journal of

Current Researches on Business and Economics, 85-104. Gencel, İ. . Kolb'un Deneyimsel Öğrenme Kuramına Dayalı Öğrenme Stilleri Envanteri-)))'ü Türkçeye Uyarlama Çalışması. Dokuz Eyl“l Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Dergisi, 9(2), 120-139.

Goff, J., & Dominey-Howes, D. (2013). Tsunami. Treatise on Geomorphology, 204-218. Gürdil Birinci, G., & Erden, G. . Yardım Çalışanlarında Üstlenilmiş Travma,İkincil Travmatik Stres ve Tükenmişliğin Değerlendirilmesi. T“rk Psikoloji Dergisi, 10-26.



19

Haskell, F. (1913). A good for the montessori method. Journal of Education, 638.

Heim, M. (1998). Virtual Realism. Oxford: Oxford Univ. Press.

Herrmann, N. (1988). The creative brain. North Catoline: Lake Lure.

http://www.georgiabreakthru.org/. (2015, 02). http://www.georgiabreakthru.org/: http://www.georgiabreakthru.org/ adresinden alınmıştır

Huxley, A. (1932). Brave New World. London: Chatto & Windus. İnce, (., İnce, N., & Tüzün, B. . İş Kazaları ve Çalışma Gücü Kayıplarının Türkiye'deki Yasal Düzenlemeleri. Adli Tıp B“lteni, (1), 12-14.

itv.com. (2015, 06 6). Virtual reality could improve doctors' bedside manner. http://www.itv.com:

http://www.itv.com/news/westcountry/update/2015-04-06/virtual-reality-helping-

doctors-see-through-patients-eyes/ adresinden alınmıştır İzci, F., & Ünveren, G. . Travma Sonrası Stres Bozukluğunda Bilişsel Davranışçı Terapi ve Göz (areketleri ile Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergis, (1), 31-38.

John, N., & Phillips, N. (2000). Surgical simulators using the WWW. Stud Health Technol Inform,

146-152.

Johnson, W. L. (2009). A Simulation-Based Approach to Training Operational Cultural

Competence. International Congress on Modelling and Simulation (MODSIM), 187-194.

Jung, Y. (2014, 11 18). Virtual reality program trains deputies for real cases. tucson.com:

http://tucson.com/news/blogs/police-beat/virtual-reality-program-trains-deputies-for-

real-cases/article_60f1f953-3ec5-5ed0-9f12-baad bbf ab.html adresinden alınmıştır

Karacan, E., & Erdoğan, Ö. . İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğine İnsan Kaynakları Yönetimi Fonksiyonları Açısından Çözümsel Bir Yaklaşım. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ DergisiKocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Dergisi, (1), 102-116. Kılkış, İ., & Demir, S. . İşverenin İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi Verme Yükümlülüğü. Ocak,

3(1), 23-47. Kızıl, M., & Joy, J. . What can Virtual Reality do for Safety? Minerals Industry Safety and

Health Centre The University of Queensland, 11.

Klein, L. R. (2003). Creating Virtual Product Experiences: The Role of Telepresence. Journal of

Interactive Marketing, 7(1), 41-55.



20

Kolb, D. A. (1984). Experiential learning: experiencies as the source of learning and development.

Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Korkmaz, A., & Avsallı, (. . Çalışma (ayatında Yeni Bir Dönem: Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası. Ağustos(26), 153-167.

Lanius, R. (2015). Trauma-related dissociation and altered states of consciousness: A call for

clinical, treatment, and neuroscience research. European Journal of Psychotraumatology.

Lee, H. (2013). 3D Holographic Technology and Its Educational Potential. TechTrends, 57(4), 34-

39.

Mayer, R., & Moreno, R. (2002). Animation as an Aid to Multimedia Learning. Educational

Psychology Review, 14(1).

Mazuryk, T., & Gervautz, M. (1997). Virtual Reality History , Applications , Technology and

Future History. Virtual Reality(January). Müdürlüğü, B. M. . İş Sağlığı ve G“venliğine İlişkin İşyeri Tehlike Sınıfları Tebliği. Ankara:

T.C. Resmi Gazete.

Noha307. (2017, May 29). Link Trainer. wikipedia.org: https://en.wikipedia.org/wiki/Link_Trainer adresinden alınmıştır

Olasky, J., Sankaranarayanan, G., Seymour, N., Magee, J., Enquobahrie, A., Lin, M., . . . Jones, D.

(2015). Identifying Opportunities for Virtual Reality Simulation in Surgical Education.

Surgical Innovation, 22(5), 514-521. Özkan, Ö., & Emiroğlu, N. . Hastane Sağlık Çalışanlarına Yönelik İşçi Sağlığı ve İş G“venliği Hizmetleri. Özkılıç, Ö. . İş Sağlığı ve G“venliği Yönetim Sistemleri ve Risk Değerlendirme Metodojileri. Ankara: Türkiye İşveren Sendikaları. Öztürk, B., & Kısaç, İ. . Bilgiyi İşleme Modeli. B. Yeşilyaprak içinde, Eğitim Psikolojisi (s.

304- . Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Paterson, S. (2014, NOV 13). https://www.vrcircle.com/how-to-disable-the-health-and-safety-

warning-on-oculus-rift-dk-2/. How To Disable The Health And Safety Warning On Oculus

Rift DK 2: https://www.vrcircle.com/how-to-disable-the-health-and-safety-warning-on-

oculus-rift-dk- / adresinden alınmıştır Potkonjak, V., Gardner, M., Callaghan, V., Mattila, P., Guetl, C., Petrović, V., & Jovanović, K. . Virtual laboratories for education in science, technology, and engineering: A review.

Computers & Education, 95, 309-327.



21

Prasolova-Førland, E., Fominykh, M., Darisiro, R., & Mørch, A. . Training Cultural Awareness in Military Operations in a virtual Afghan village: A methodology for scenario

development. Proceedings of the Annual Hawaii International Conference on System

Sciences, 903-912.

Rea, A., & Harris, A. (2009). Web 2.0 and virtual world technologies: A growing impact on IS

education. Journal of Information Systems Education, 20(2), 137–144.

Rizzo, A., Pair, J., Graap, K., Manson, B., McNerney, P. J., Wiederhold, B., . . . Spira, J. (2006). A

Virtual Reality Exposure Therapy Application for Iraq War Military Personnel with Post

Traumatic Stress Disorder: From Training to Toy to Treatment. NATO Advanced Research

Workshop on Novel Approaches to the Diagnosis and Treatment of Posttraumatic Stress

Disorder, IOS Press, 235-250.

Robinson, S., & Leach, J. (2018). Fighting for our lives: the psychobiology of surviving an

emergency. The Routledge International Handbook of Psychobiology, 19-41.

Sadagic, A. (2007). The deployment and use of virtual training simulations: What does it take to

serve the needs of majority of its users? Proceedings of New Learning Technologies , (s. 1-

13).

Schreck, M. K. (2009). Transformers: Creative Teachers for the 21st Century. California: Corwin. So zen, Ş., )̇nce, (., Dı̇kı̇cı̇, F., Diraçog lu, D., & )̇nce, N. . Maluliyet Meslekte Çalışma Gu cu Kayıplarının (esaplanması. Ş. So zen, (. )̇nce, F. Dık̇ı̇cı̇, D. Diraçog lu, N. )̇nce, S. Koç, & M. Can Dü içinde, Birinci Basamakta Adli Tıp (s. 235- . İstanbul: İstanbul Tabip Ocağı. Steuer, J. (1992). Defining virtual reality: Dimensions determining telepresence. Journal of

Communication, 42:73-93.

Suh, K.-S., & Eun Lee, Y. (2005). The Effects of Virtual Reality on Consumer Learning: An

Empirical Investigation The Effects of Virtual Reality on Consumer Learning: An

Empirical Investigation1. Source: MIS Quarterly MIS Quarterly, 29(4), 673-697.

Surface, E. A., Dierdorff, E. C., & Watson, A. M. (2007). Special Operations Language Training

Software Measurement of Effectiveness Study: Tactical Iraqi Study Final Report. Los

Angeles, California: Surface, Ward, & Associates. Şerifoğlu, E., & Sungur, E. . İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Kültürünün Oluşturulması; Tepe Yönetimin Rolü ve Kurum İçi İletişim Olanaklarının Kullanımı. İstanbul Üniversitesi İşletme İktisadı Enstit“s“ Yönetim Dergisi , 8(18), 2-17.

Taylan, M. (2008). Tersanelerde Meydana Gelen İş Kazaları ve İş G“venliği.

Toffler, A. (1981). The third wave. New York: Bantam Books.



22

Topçuoğlu, (., & Özdemir, Ş. tarih yok . İş Sağlığı ve Güvenliğinde Davranış Değişikliği. Tucker, P. (2015, 01 30). Better Simulation Could Save the Military Millions. defenseone.com:

https://cdn.defenseone.com/a/defenseone/interstitial.html?v=8.18.0&rf=https%3A%2

F%2Fwww.defenseone.com%2Ftechnology%2F2015%2F01%2Fbetter-simulation-

could-save-military-millions% F % F adresinden alınmıştır Ulutaş, B. . Türkiye'deki İllerin İş Kazaları ve Meslek (astalıkları Açısından Veri Zarflama Analizi İle Değerlendirilmesi. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 23-

46. Uricchio, W. . A proper point of view : The panorama and some of its early media iterations. Early Popular Visual Culture, 9(3), 225-238.

Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of

trauma. New York: Viking. Vatansever, Ç. . Risk Değerlendirmede Yeni Bir Boyut: Psikososyal Tehlike ve Riskler. Çalışma ve Toplum, , 117-138.

Virtual reality in occupational safety and health. (2018, 08 03). dguv.de:

https://www.dguv.de/medien/ifa/en/fac/virtual_reality/sutave_flyer_en.pdf adresinden alınmıştır vrs.org.uk. (2016). Who Coined the Term Virtual Reality ? vrs.org.uk:

https://www.vrs.org.uk/virtual-reality/who-coined-the-term.html adresinden alınmıştır vrs.org.uk. (2017). History Of Virtual Reality - Virtual Reality. vrs.org.uk:

https://www.vrs.org.uk/virtual-reality/history.html adresinden alınmıştır

Wikipedia. (2017). Virtual reality. https://en.wikipedia.org: https://en.wikipedia.org/wiki/Virtual_Reality adresinden alınmıştır

Wilson, C. (2008). Avatars, Virtual Reality Technology, and the U.S. Military: Emerging Policy

Issues. 0-6. Yamamoto, G. T., Özgeldi, M., & Altun, D. . )nstructional Developments and Progress for

Open and Equal Access for Learning. Open and Equal Access for Learning in School

Management (s. 117- . içinde )ntechOpen. Yardım, N., Çipil, Z., Vardar, C., & Mollahaliloğlu, S. . T“rkiye İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları: - Yılları Öl“m Hızları.

Yavuz, K., & Karatepe, H. (2015). Travma Sonrası Stres Bozukluğunun Psikoterapisi.



23

Yoh, M.-S. (2001). The Reality of Virtual Reality. Proceedings of the Seventh International

Conference on Virtual Systems and Multimedia (s. 1-9). California: Institute of Electrical

and Electronics Engineers (IEEE).

Zaidel, M., & Luo, X. (2010). Effectiveness of multimedia elements in computer supported instruction: Analysis of personalization effects, students performance and costs. Journal

of College Teaching & Learning, 7(2), 11-16.

İŞ kazalarinin Önlenmesİnde sanal gerÇeklİk … · İŞ kazalarinin Önlenmesİnde sanal...

Documents