قضايا املعرفة يف الفقه اإلسالمي

قضايا املعرفة يف الفقه اإلسالمي

الطبعة األوىل

م٢٠٠٤ -هـ ١٤٢٥

íÚ‚ÏÚ<

, , ,

, , :} { :

, :}

{ : ,

, , ,

فيصل العوامي

‚éã³<

, ,

, , ,

, ,

, ,

, , ,

, ,

, : −

,

, , ,

, , , ,

− ,

, , ,

, , ,

: − ,

, ,

, ,

− ,

, −

, ,

: الفصل األولאאא

אא

ãÏËÖ]<ovfÖ]<»<Í…^ÃÛ×Ö<íéi]„Ö]<íÃéfŞÖ]ê<

, , , ,

= ,

, , ,

,

, ,

, ?

, ,

,

,

,

, , ,

= =

ŞÖ]÷]<Ùç‘_<»<íʆÃÛ×Ö<íéi]„Ö]<íÃéf^ÏjÂ<

: البحث أفق ,

,

, , , ,

,

,

, , ,

, ,

, , , :}

{ :,

:} { :

, ,

:< , , , >

:< , , >

,

, , , ,

, , ,

, ,

, , − ,−

−

,

, , < >

, ,

, , , ,

,

:< −

− ,

,> :<

,

− −

, , , , : −

, , , ,

, ,

> ,

, ,

:<

, , :

? :> , ,

,

, , , , : −

, , , , : −

, :<

> , , ,−

,

, ,

, , ,

, ,

,

, : : ,

, ,

? : , , ,

, :< ,

,> , , , , : −

,

, , , − − − −

− − − − − −

:

, , , ,

, ,

:< > , ,

,

,

, ,

:

, , , , :

, , , , ,

, , − :<

,> , , , , : , − ,

, ,

,− ,

, , , : , − ,

− , − , : − , −

, , − <

> , ,

− − < ,

> , , , , :

− , , ,

− :< > , , ,

, : ,

, , , , ,− ,

− :<

> , , , :

, , ,

, : , : ?

: , : , ,

, : ! , : ? : ,

? : , : ?

: , ,

:<

− ,

− : ,

, ,

: , ,

: , , ,

, ,

:

:

> ,

: :< ,

, : : ? : ,

, >

, , ,

,

, , , :<

> , , , ,

, , ,

, ,

:< , , , >

,

:} { : , : ,

, , ,

, :

? : ,

:} { :

, , , , ,

,

, , ,

, , , , ,

− − ,

:} {

: , ,

: : :< , >

,

, ,

: :

, , , ,

, , , ,

, , , ,

: −

: : < , ,

> ,

:< :

, , , : ? :

>

, , , ,

,

, ,

: < >

, , : , : , ,

, ,

, , , : , ,

, , , ,

, , , :} { : ,

: ,

, ,

, , :

< > , :<

> ,

, ,

< > ,− −

, , ,

, , , ,

, , <

> , ,

, < ,>

, , , , ,

, , ,

,

, , , ,

, , ,

,

,

, , ,

: مستوى املعرفة ,

, , , :< :

, , > ,

,

, , , ,

:< , , ,

, ,

, , :} {

: , :} { : , :} { : ,

:} { : ,

> , , , , : −

,

, − − ,

− − , ,

, , :}

{ : ?

:

− ,

,

,

, , < ,

, , >

, ,

,

, :<

, , , ,

, , , >

,

, , ,

, :

: , , ,

, ,

, , ,

, ,

, ,

, :

,

, −

, − ,

, , , , , ,

− − , , ,

, , :}

{ : , :}

{ : −

,

,

, , , ,

,

, , , ,

, , , , , ,

, ,

, , , ,

, : منهج التحصيل

:

,

, , ,

, < , , , , , , , ,

, , , ,

> ,

, , , , ,

,

, , :} { : , :}

{ : , :< > ,

, , , ,−

, , , : −

, , ,

,

, , , , ,

, ,

, :}

{ :

, :}

{ : , :}

{ : ,

:} ,

,

{ :− , :<

> , ,

, , ,

, :} { :

,

,

, <

, > ,

, ,

, , ,

, : − , , , , :−

< ,

,> ,< > ,

, , , , , ,

, ,

, ,

, ,

, ,

, ,

,

, , ,

, :

Åæ†ËÖ]æ<Øé‘^ËjÖ]<»<íʆÃÛ×Ö<íéi]„Ö]<íÃéfŞÖ]<

: أفق البحث

, , ,

, , : : ,

: ,

,

: مستوى املعرفة , , ,

, , :}

{ : ,

, :} {

: , :} { :

, ? ? :

, , ,

, ,

,

, , , , :

−

, − =

− , , ,

,

:العلم الوجداين: املستوى األول

, , ,

, , , , ,

, , , ,

, , , , ,

, , , , : −

, , , :

, ,

, ,

− = −

, − =

−

,

, , , , , ,

, < , > ,

,

:} { : :} { : , ,

, , ,

,

,

,

,

, , , ,

, ,

< , >

, , , ,

, −

,

, − :<

, , −

− , , ,

, >

,

, :< ,

,> ,

:الظن املعترب: املستوى الثاين

,

, , , , , :

− , , ,

, , ,

, , −

−

, ,

=

, ,

, : , :

, , : , ,

, , , ,

, , ,

, , ,

, ,

, ,

,

, ,

, ,

, ,

, = , −− :< :

? : , ,

− − , : , ,

,> : :

, , : , : , :

: :

, ? :

,

= , ,

, ,

, ,

,

, ,

, :<

, , ,

> −

, , , , :

, ,

− ,

− − , ,

, ,

:< : > ,

, ,: −

:< : > , , :

:< : > , , , : − ,

:< ,

, > , , , , :

:<

> , , , , −

,

,

, ,

= ,

, , ,

:الظن املطلق: املستوى الثالث

, : ,

, , , , ,

, ,

, , :}

:< , , > < ,

, − >

{ : :

: ? : , : ?

: , : ? : , : , :

,

, , ,

,

, ,

, , , ,

, ,

= ,

,

,

,

, :

, , ,

, , , ,

, , ,

, , ,

, , ,

, , ,

, ,

, ,

, ,

, , ,

Ñøý]æ<íéfŠßÖ]<°e<íʆù]<l^èçjŠÚ<

,

, ,

, ,

,

,

, , ,

:النسبيةاملعرفة مباين , ,

,

,

,

: مباين العلوم اإلنسانية

, ,

− −

, , ,

, , ,

, ,

,< > :

< ?

,

,

, ,

> :<

:

: ,

, , ,− ,

− −

>

, ,

< >

: مباين اهلرمنوطيقا

,

, ,

,

− −

, − ,

− − ,

− − ,−

− , ,

− − , , :

? ? ,

? ?

?

,

,

, , ,

< >

< > , ,

< > − ,

< > < > < > < > ,

,

− − ,

, ,

,

, , ,

< > ,

− ,

, ,

,

, <

> , : − <

, , ,

> , ,

, , ,

− < , ,

, , >

, , ,

,

, ,

,

− < , ,

,

>

, ,

, , ,

, − < ,

>

, , , ,

− < < > ,

, , ,

, >

, , ,

, , ,

− < ,

, ,

< > , , ,

, > ,

− − , ,

, , ,

− < < > ,

> ,

, ,

, , , ,

, , ,

, , , ,

,

?

:مالحظات أولية , ,

: − ,

, , ,

, , , ,

, , , ,

, ,

:< , ,

, ,

?

, , ,

,

, ,

>

, , ,

−

, ,

,

,

− − , ,, , ,

,

, , , , ,

, ,

, , , , ,

, ,

, ,

, ,

,

, ,

, ,

, ,

,

− −

− , , , ,

, ,

,

, ,

,

, , ,

, ,

, ,

, ,

, ,

, , ,

:من خصوصيات اخلطاب الديين

, ,

: − , , ,

:} { : , :< >

, , , ,

: −

, :}

{ : , :< >

, ,

,

− , ,

, , ,

, ,

, :}

{ :

, ,

, , , :

:<

> − ,

,

,

, :}

,

{ :−

, :} { : ,

:} { : ,

, , , : −

:} ,

{ :−

,

,

, , , , , ,

, , ,

,

, , ,

, < > ,−

,

:اءاتــــإض , , ,

− − , ,

, , ,

:} { : , , ,

:} { : ,

, ,

, ,

,

, , , , ,

, ,

, , ,

, , ,

, ,

, : − , ,

, − ,

, , ,

− ,

, :}

{ :

, ,

,

− , ?

,

, , , , ,

,

− , ,

, ,

,

, , , ,

, , , , , ,

,

, ,

, , , ,

, , ,

, , ,

, ,

: خالصة هامة , ,

, , :

,

, , ,

:< , ,

>

, , ,

, ,

:< , , , ,

, , ,

، :} { , , :

, ,

, ,

, ,

, , ,

, ,

, ,

: , , ,

, , ,

,

, , , ,

:} { , , ,

, , , , ,

, ,

, , ,

, ,

, , ,

, ,

>

, , , , , ,

, , ,

= ,

, −

, , ,

−

, , , , : −

, , , ,

, − − ,

, ,

: الفصل الثاينא

אא

Ö]<íéÖ‚qêãÏËÖ]<ovfÖ]<»<ØÏßÖ]æ<ØÏÃ<

: مقدمة تارخيية < > ,

,

,

,− − ,

− − <

> − − ,

< > , , −

− ,

: ,

< > ,

,

, , ,

, , ,

, ,

, − − − − , −

− ,

, ,

,

< > ,

−− ,

,

, ,

,

, , ,

, , ,

, ,

, − −

, , ,

,

, ,

, ,

− , ,

,

, − , ,

, , ,

,

, ,

: مالحظة هامة ,

, : < >, ,

? ,

, ,

,

− −

, , ,

, ,

, ,

,

, ?

− −

− − , − −,

, , − − ,

, ,

, ,

,

, ,

−

− , ,

,

, :

− , ,

, ,

,

− , − − − ,

< > , , : − ,

, ,

, ,

− −

−, ,

,

− ,?

, : ?

: , : ? : , : ? :

, : , :

, ,

, ,

,

−

− ,

, ,

,

,

, , ,

, ,

,

,

, , , ,

, ,

, , , , , ,

< − > = , , , ,

, , −

, − ,

: شكاليةإلحترير ا , ,

, ,

, , :

املدرسة العقلية : وىلألا ,

,

, ,

< > , :< − , ,

, − , , ,

, ,

,

, ,

, > :< > ,

, : ? , ,

? ! ? !

−< > , ,< > < >

, , ,

< > <

, >

,

, , , :< ,

,

? ?

, , ,

, >

, , ,

, , , ,

, , , , , ,

− ,

< >

, ,

, < −

, ,

,

,

> ,

,

, ,

, < ,

, ,

, , , , ,

,

> ,

, , , ,

, ,

, , ,

, , , ,

,

, , ,

, ,

, ,

,

,

− , , , , , , ,

, , ,

:ةصياملدرسة الن: الثانية

,, ,

,

,

,

,

, ,

,

, ,

,

:} { : , : ? : :< , >

< , ,

, , , ,

, , ,

, , ,

,

,

− − − − , ,

, ,

, >

, , ,

: −

: : ? : ,

,

,

,

, , ,

, −

− ,

, , :< ,

, >

:< >

,

, , ,

, ,

− − += , ,

,

:< ,

, ,

, ,

,

, >

:

< : ,

:

−

−

, >

< , : ,

> ,

, , :< :

,? : , ,

, ,

>

, − , ,

, ,

− − ,

, , ,

,

:<

,,

, ,

, , ,>

:} { : } {

: } { : , <

>, :< ,

, ,

, : −

, > ,

} { :,

,

, : , ,

,

, , ,

, , ,

, ,

:< − − , ,

,

, , , , ,

,

,

:< >, :<

, > ,

, , :<

, :<

: : : , , : ,

, : } {, :

, :} { , :< , :

, , ,

,

, >

,

, ,

− − ,

,

, , ,

, ,

:املدرسة التوفيقية: الثالثة ,

, , ,

, ,

,

, ,

, , ,

, ,

, ,

, ,

, , , , , ,

, ,

, :<,

> :<

>

, , , ,

:< ,

>

, , ,

, , ,

,

, :<

, , , , ,

, , , >

, , ,

, ,

, :<

, , ,

,

, ,

,

, ,

,

, , > − −

, , , ,

,

, : ?

? , ,

,

,

, ?

, ,

, ,, ,

, ,

, , , ,

, , , : ? ? ?

, ? ,

? , , , ,

,

:مفهوم التعقل يف اخلطاب الديين ,

, ,

: البيان األول ,

,

, , : , …?!!

:} { :

, ?! ,

:

:} { :

:} , , ,

, { :− , ,

, , ,

, ,

, − − − −

, , ,

, : , ,

, : , : , :

, : , , ,

, , , , ,

: : : , :

? : : , :

,

, : ,

, , ,

:

:< : , : , : , ,

, , > , :<

, , >

, :<

, , , , ,

,

,

, , : −

:< , : , ,

, ,> :< …>, ,

, :

−− ,

, :< >, ,

> , :

< : , :<

: , , : , : , , >

: < > ,

:

:< , ,

, >

, , , ,

> ,

, ,

, , ,

, ,

, ,

:} ,

{ :−

:} { : :}

{ :

, , ,

, , } {,

, , ,

,

: البيان الثاين ,

,

, :

: , ,

:}

{ :

, , , ,

, ,

: ,

, :}

{ : −

− , , ,

, ,

,

, :} ,

{ :− ,

, , , , , , ,

: − − ,

, :} { :

,

:}

{ : ,

− − ,

, , , :

, , : , , : ,

:}

{ : :} { :

,

− −

, , ,

: , :}

{ : ,

, − − , ,,

: } { , ,

, , :

, , ,

:} { :

:} { :

, ,

− −

, ,

,, ,

:

.م لألمورا العاإلدراك -١

:} , { : :} { :

, , ,

.ئق الغيبيةفهم احلقا -٢

:} { :

− − ,

, , − −

,

,

.االستدالل هبا على اخلالق وة الكونيإدراك األمور -٣

:} { :

,

.فهم األحكام والتكاليف الشرعية -٤ , :}

{ :

− − ,

.القدرة على فهم ثقافة احلياة -٥ :}

{ :

, :

.التفكر يف املخلوقات للوصول من خالهلا إىل اخلالق -٦ ,

:}

{ :

, , ,

. احلقائق الغيبيةجستنتا الالتأمل -٧ :}

{ : −

−

, , ,

. فهم السنن الكونية-٨ :}

{ :

:}

{ :

, ,

.التفكر يف األحكام -٩ ,

:}

{ :

).عتبارالا (التأمل الستخالص العرب -١٠

:}

{ :

, ,

, ,, ,

, :

: النتيجة األوىل ,

, ,

, , ,

, ,

, ,

, ,−

, − ,

, , ,

, − −

− − ,

: النتيجة الثانية ,

, ,

,

, ,

, −

− , , ,

, −

− , ,

,

,

, ,

,

, , <>

, , ,

, ,

, − −

,

, : ,

, , − −

, ,

,

, , − −

, ,

,<> ,<> , , <> , <>

, , , , ,

,

, , ,

,

, :} { :

:} { :

, , ,

= + +

,

, = ,

, ,

, , :}

{ : ,

− − } { , ,

− − ,

, , ,

, : − , ,

,

, , , , ,

, ,

, − − −

, , ,

, , ,

, , ,

, ,

:مفهوم الوحي يف اخلطاب الديين ,

− −, , ,…? ,

, , − −,

, , , ?

, , ,

− − , , , , :}

{ : : } { ,

: } { ,

, , ,

< , >, :}

{ : − − , < > ,

<>

, :

:املركزية: اخلاصية األوىل − − ,

, − −

, :}

{ :

:}

{ : ,

, ,

:الصدق: اخلاصية الثانية ,

, , ,

, :}

{ : − − , , , , :}

{ :

, , :}

{ : :}

, { :−

,

, , ,

? , , , ,

:

:فهم الوحي: املوقف األول ,

, , , :}

{ :

, , ,

,

, ,< > ,

, ,

, ,

:}

, { :−

:} { :

:قيم الوحيبالتسليم : املوقف الثاين , ,

,

, , :} { :

, , , : } { :

, ,

, , ,

:عالقة تكاملية: العقل والوحي

العالقة بني العقل والوحي؟ طبيعةهي ما , ,

, ,

:<

, , ,

, , , ,

: , : ,

, , , : ,

, >

, , , ,

, ?

− − , , , , ,

, ,

, ,

, , :

< , ,

, , , , , ,

, , …>

,

,

, , , ,

, ,

, ,

, , :

< , > , :

? : , : : ? : ,

> ,

, , ,

, , , ,

, , , −

, ,

, ,

, , ,

,

:} { :

, ,

:< , ,

: } ,

{ :−

,

, , ,

,

:حدود حركة العقل ,

, ,

= ,

? ,

? ,

,

: − ,

, , ,

, , ,

−

, ,

, ,

,

, −

, , −

, , ,

, , ,

<

, , > , ,

, ,−

− ,

, ,

, ,

, − − ,

, ,

, , , , ,

, , −−,

, :}

{ : ,

, , : , ,

,

, ,

, , :

< , ,

, :

, , ,

, ,,

:< ,

, >, :

< ,

, ,

,

, ,

,

, , ,

,

?

, ? ? >

, − −, :

: : ,

, ,

, ,

<>, ,

,

,

, , − : − , −

:< , ,

,

,, ,

,

, ,

, ,

, , ,

, , , ,

− ,

− , ,

, ,

, ,

, : , :

, : , :

: ,

, < > < > <>

, ,

, , ,

, ,

, ,

: − −

, ,

,

−− ,

, : ,

,

, , ,

− − ,

, ,

,

:املالذ عند التعارض?

: : ,

, , :<

, , , ,

>

, , ,

:< , ,

, ,

, , − −

> ,

, :< ,

, >

: , :< , , ,

, , , , , , ,

, , , , ,

,

, ,

, , , , : −

>

< > , , :< ,

, : ,

, , ,

, ,

,

,

, ,

,

, >

,

, , < > , , , − ,

: ,

:< … > …

, :

, ,

, :< , ,

, , ,

, < > ,

, ,

> ,

, , ,

:< , , ,

, , ,

, , ,

,

, , >

, , ,

,

, ,

, , ,

, , ,

, , ,

, ,

, , ,? ,

, , −

, ,

, , ,

, : : − − , ,

: ,

, , , , ,

? ! ,

, ,

: , ,

éÖ]]<»<°Ïíèõ†ÖéãÏËÖ]<í<

, ,

, , , , , ,

, , ,

, , ,

, , , ,

,

, ,

, , ,

, , ,

, , ,

, , ,

, , , , ,

: , ,

− } { : :< ,

> , , , , :

:< , > , , ,

, , , ,

, , ,

, , ,

, ,

:الشك مادة ومفهوما

, , ,

, , , , , , , ,

, , , ,

, , ,

, ,

,

:< > ,

, :} { :

− − , :}

{ : , :} { : , :}

, , ,

,− , , , , :

:< , > , , , ,−

{ : , , ,

, , :} { ,

:} { , ,

,

, , :}

{ : , :} { , :}

{ > , , , ,

, , , ,

,

:− , , , ,

: −

, ,

:

: <> , ,

,

, ,

, , , ,

:< : : , , ,

, , , , , >

,

,

, , ,

, , ,

, : −

, , : <> ,

, : : < > ,

, ,

:<

, ,

, − :<

, , >

− ,

, , ,

, ,

, ,

, ,

, ,

,

, ,

− , :

< > − ,

,

, ,

>

, ,

: ,

, , , ,

, , ,

:< ,

,

,

, ,

, ,

,

,

,>

, , ,

, ,

, ,

= ,

,

− ,

, , ,

− , , ,

, , ,

, , ,

, :< ,

, ,

>

,

:اليقني مادة ومفهوما , ,

, :< : > , , :}

{ : ,

:} { , : ,

, , : , ,

, , , , ,

,

: القرآينالشك واليقني يف النص

, , , , , :

−

, ,

: الصورة النظرية , ,

,

:} { : ,

:< , { :< , ,

: > :<

, , >

:}

, , , , :

, , , , : −

, , , , : −

{ : , :< >

:}

{ : , :< >

, :} {

: , :<> , , , ,

,

, , ,

:} { : ,

, ,

, , , : −

, , ,

: } { } { , ,

, ,

:}

{ : , } {

, } { ,

, , :< > , <

>

, , , ,

, :}

, , , , :

{ : ,, ,

, , , ,

, :} { : ,

, , }

{ , ,

< > ,

< > ,

, , ,

, , ,

, , − − < − −

> , ,

, , ,− , , ,−

, < >

, , ,

, < − , , −

, > , ,

, , , ,

, , , ,

,

<> < > , :<

,

, , ,

>

,

, :}

, { :− ,

, ,: } { ,

,

, ,

, , , ,

, :< {

, , :}

{ : , ,

:} { : ,

, } { ,

, ,

} { ,

:} , , ,

, , { :−

, , : }

{ , , , , }

{ ,

, , , ,

: الصورة العملية

, , ,

, − − , :}

{

: , , ,

, , , , ,

, , ,

, , :}

,

, ,

, { :−

,

, ,

, , , , , : −

: } { , ,:

, : , , } { ,

} {

, ,

, : , : ,

, ,

} { ,

, , , :} { : ,

, < , ,

: , , , :

:}

{ :, , ,

, , ,

> ,

− ,

− − − ,

,

:املنهج البديل , , ,

, , :}

{ : , :}

{ :

, , ,

, : − ,

, , :}

, { :− , :}

{ : ,

:} {

: , , ,

, , , , ,

: } { ,,? } { , } {

: :} {

? : , , :

:} { ,

, , , :}

{ : :

, , , :

, ,

,

, , , , , ,

, , , , , ,

:} { : ,

,

, , :}

, { :− ,

, ,

, ,

, :}

{ : , , , , ,

, ,

:املوقف الفقهي , , ,

,

, ,

:

, , , :

, ,

, , :

? : , : ? : :

:

,

, ,

, ,

, ,

,

, ,

−

− ,

: ? : ,

, : , ,

, , , , , ,

,

, , :< ,

, >

, :< ,

,

−

− , :

,

, , , , ,−

? : ,

> ,

, , ,

− − ,

,

,

,

, ,

: الفصل الثالثאא

אא

êãÏËÖ]<ovfÖ]<»<Üé×ÃjÖ]<

, , :}

{ : ,

, :}

{ :

, , :} ,

{ :−

, ,

, , :} { :

, ,

, :

.اإلفتاء عن علم -١

,

, :}

{ :

, :}

{ :

− − , ,

:< : ,

> , :

} { : ,

:} { :

, , ,

,<

, ,

, >

, , ,

,

, :

: : :

, , , : ,

, , , , ,

, , : , :

, : , , ,

: , , :

: :

? : ,

, ,

, , ,

, :

: :

, , , : , ,

, ,

, ,

:

: : :<

, , , , ,

, >

,

, ,

, , :<

, , ,

>

,

,

, , , , ,−

,

.تعميق اإلميان -٢

,

, , ,

, ,

, ,

,

, , :}

{ : , < > ,

, , :} ,

, , , ,

{ :−

: : :}

{ : : ,

,

: , , :

? : , : , , ,

: , , ,

: , , : , , ,

, : , : :

, , ,

, , :

,

.

,

,− , − ,

, :}

, ,

,

, ,

{ :− ,

, ,

:

, , : ,

: : ? :, :

:} {, : , , , ,

, } { :} { , } { }

{ , } { :}

{ : , } { ,

} { :}

{,

, ,

:} { :

, ,

êãÏËÖ]<ovfÖ]<»<Ü×ÃjÖ]<

, ,

, , ,

,

, , ,

,

− − :

:تعلم األحكام: املسؤولية األوىل

, , ,

, :

:} { : : : ? : ,

: ? : , : , ?

, , , , , , ,

:< : > , :<

>

: , : , : , :

, : , , , : −

,

, :

,

, ,

, ,

, :}

{ :, :} { : ,

, , , ,

, ,

, , ,

,

:احملافظة على اليقني: املسؤولية الثانية , ,

, ,

, , , ,

, , ,

< , >

,

, , ,

, ,−

l^èçj]<

:

:

: