«Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · —...

212

Upload: others

Post on 30-Sep-2020

43 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб
Page 2: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

«Жадон адабвётн дурдоналари»

НОДАР Д7МБАД5Б

«ЗНАКО НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ

БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2011

Page 3: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

1

Оррик унт елкадан бошланди. Кейин аста-секин кукракка сурилиб, чал сийнанинг аллакдйси бир тубига жойлапшб олди. Сад утмай, кимнингдир кдварган, да- рал бармоклари кукрак кдфасини ёриб кириб, юракка чангал урди-ю, уни худда бир бош узумни эзрилагандай аёвсиз эзрилай бошлади. Эзрилаганда хам шошмасдан, хдфсала билан эзрилай бошлади: бир-икки, икки-уч, уч- турт... Нихоят, обдон мижикланган юракда бир катра хдм кон крлмагач, яна угла куллар уни бамайлихотир улоктириб ташлади. Юрак уришдан •фсгади. Йук, ол- дин у деразага ^кдай келиб урилган чумчук я н г л и р паст- га кулаб, бир оз типирчилаб турди, ана ушандан кейин тухтади. Аммо-лекин т^хтаган юрак — бу, хали улим деган суз эмас, бу — мислсиз дахшатдан бакрайган кузлар ва азоб тула интикликдир: яна уриб кегармикин бу юрак лаънагга?!

— Юракка катгик гапириб булмайди, батоно!1 Уни авайлаш, бамисоли кдйнаб тошаётган сутни пуфлаган- дай, охдста пуфлаш керак... — деди хдмшира,

— Азизим, хозир чиройли сузларни вакти эмас! Ёрдам беринг!

— Надя, анальгин! Хозир оррик босилади!— Ичган бу, духтир!— Кардиограммани беринг!Кимдир беморни кучгандай булди.— Хуш? — скради духтир.— Жудаям ичкарида... Нима дейишга хам хайрон-

ман.— Оррияптими?— Духтир, оррикни тухтатинг... ёки булмасам улди-

риб куя колинг!— Промедол!

1 Б а т о н о (груз.) — эркакларга иисбатан хурмат юзасидан кулланиладиган мурожаат.

254

Page 4: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Орадан беш минут угди.— Кдлай, босилдами?Бемор бу бемаъни саволни берган одамга бир караб

куйши ниятида кузларини очмокчи булди-ю, лекин удда- сидан чиколмади: ковоклари к^рюшин куйилгандай зил- замбил эди.

— Морфий! — деб буюрди саросимага тушган духтир ва шошиб телефон трубкасини кутарди.

— Бу мен, Антелаваман. Мониторни бушатиб, де- фибрилляторни тайёрланглар. Тез!

— О-ох, кдчон кутуламан! — ингради бемор.— Азот! — буюрди духтир.Бемор юзига нам дока текканини сезди. Кейин унинг

танасини охиста к^тариб, кайиккд жойлашди. Сунг...... Сунг кайик ойнадай сип-силлик денгиз сатхддан

хиёл тебраниб сузиб кетди. Куккисдан кдйикда катгакон занглаган мих олиб, беморнинг к^крагига куйди ва муш- ти билан бир уриб, уни харракка кокиб ташлади.

— Нима киляпсан, золим! — деди инграб бемор.— Булмаса сувга агдарилиб кетасан! — деб жавоб

берди кающчи.Кейин у худди ушавдай занглаган михлар билан бе­

морнинг оек-к^лларини хам тахтага кокиб, узини сувга отди.

— Тухта, мени ташлаб кетма, орайни, — деди ёлво- риб бемор. — Михларни ким суруриб олади?!

— У ёкда, нариги сохилда суруриб олишади! - Кд- йикчининг овози жуда олисдан эшитилди. Беморнинг ку- логига сохил томондан келаётган бопща рала-ювурлар хам рира-шира чалиниб турарди, аммо у буларнинг нималиги- ни+— сафар олдидан бериладиган угитларми, огохданти- рувчи кдчкирикларми, тасаллию таскинларми ёки унга аза очган кишиларнинг йири-сириларими — англай олмасди.

... Сунг овозлар аста-секин пасайиб, тинди. Факдт симиллаган оррик, зорикиб кутиш, бепоён денгиз ва кайикка михлаб ташланган, хамманинг ёдидан кутарил- ган ёлризгина унинг ^зи к,олди.

— Э худо, ё парвардигор, нима гунох килдим! — бемор шундай деб шивирлади-ю, аммо бу сузларни узи айтмаганини ва бинобарин, худо буни эшитмаслигини шу захотиёк фахмлади.

Кэйик эса хдмон мовий денгиэда енгил чайкалиб бо- рарди...

Орадан минг йил угди, бемор бирдан аллацандай

255

Page 5: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

турткини сезди. Унинг зарбидан г^ё юрагига пичок сан- чилгандай булди. Кдйик сохилга урилган эди.

Бир зумда кайикни оломон куршаб олди.— Ёпирай, михлаб ташлашганини каранг-а пг^рлик-

ни! — деди ачиниб биров, кдйикни кщжжкз тортиб чи- казаркан.

— Михни суруринглар, ортик чидаёлмайман! — деб ёлворди бемор.

— Яшвили кани? — деб скради кутиб олганлардан бири.

— Шу ердаман!— Сурур!— Жуда мустахкам...— Булмаса хаммамиз баравар тортамиз! Кани... Бир-

икки, тортдик!..«Э худо, нахотки суруришолмаса?» — деб уйлади

бемор, кулини хиёл кутариб.— Кдмирламанг! — огохлантирди кимдир ва шу за-

хотиёк оломонга мурожаат килди: — Кдни, яна бир марта, тсюртдик!

Орадан яна минг йил ^тди. Одамлар бемор танаси- даги михларни тишлари билан тортишарди.

— Х$ш, кзлай? — деб суради бошлик.— Кутариляпти! — жавоб берищди унта тобелари.— Кднча?— Олтмиш!— Б^пти, босимни к$я туринглар, энди юракка кэранг-

лар1— Томир уриши — эллик!— Афтвдан, халос б^лди шекилли! — деди монитор-

нинг ёнида турган одам.— Думалаб кегди! — бемор енгил тин олди.— Нима думалаб кегди? — деб суради духтир ажаб-

ланиб.— Рилдирак! — деб жавоб берди бемор.— Канака рилдирак? Кдекдан думалаб кетди? —

ДзЬсгирнинг овози бу гал титраб чикди.— Мана бу ердан, мана бу ердан, батоно! — бемор

кулини куксига к^йиб, жилмайди.Духтир енгил хурсиниб, беморнинг пешонасидаги со-

вук терни артди.— Сакдаб колдик чамамда! — деди у.— Хм, шу ёшда инфаркт... Барвактрокмасмикин? —

суради кимдир титрок кул билан сигарета оларкан.

256

Page 6: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Бемор бу беьмани саволни бецпщ одамга хам бир караб куйиш ниятида яна к?зларинц очмокчи б^лди, ле- кин уддасидан чиколмади: ковокларига куйилган совук курюшин баттар орирлашган эди.

Кейин, кейин гаройиб бир сархущ ^ _ ш иф ^ущ илик ва енгил сархушлик пайдо б^лди. О рик йукодди! Бемор яна й?лга отлавди, лекин &у ^ „ р н т ^ эмас> бош-кега йук айланма зиналарда юрарда Факат бир нарсадан у хдйратда эди: зинадан настга тушгани сайин тобора юкорилаб кетаётгандай б^лау>дч

2

Узун, кора куйлашни ПШМИНИйг устидан тупшриб, белига чилвир боглаб олган Авесгцк Бабаянц аллавдн- дай бир кушшуш хиргойи килганча оадокланиб ховлига кириб келди. У белига фанердан ясал^н ханжар осиб олган эди. Унинг оркасидан шарманка оркалагаи аёл пайдо б?лди. Аёлга мигшпша кучу*ча эрГашиб келарди. Кучукчанинг пешонасигача осилив туцц ^ оппок юнгла. ри орасидан тугмачадай-1угмачадай к^злари чакнаб ту- рарди.

Бабаянцнинг сайёр театри ховдмпцц. «ртасщ-а жой- лашди. Оксок т^рт каватли биношанг балконларига чи- киб олган уй бекаларига мамнун табассум билан кЪ» ташлаб чикди, чап тирсапши хащ*ар№щг дасгасига на- мойишкорона тираб, унг кулининг бармоадарини лабига теккизиб аёлларга узовдан б?са ^ллада-да, театрнинг репертуарини эълон кдлди.

- Тбилисининг Мухтарам фукаро хамда зодагонла- ри! Грузия халк артиста Аветик Вабаянцнинг сайёр те­атри бугун сизларга «Огелло» фонаисининг янги, замо- иавий вариантини намойиш килади. Ролларни ижро эта- дилар:

Отелло — Аветик Бабаянц.Дездемона — Мария ПавловнаЯго — кучукча Стелла.

Увертюрани шарманкада Мария ижро этади.Паттанинг бахоси — йигирма тнгйин. Насияга томоша

курсатилмайди!— Бош ламайсанми, тентак!Мария шарманкаяинг кулошнв бурада. Хириллаган

куй охангига мослаб, Бабаянц кушащ болади*9 - Нодар Думбадэе

Page 7: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Пашша учар Багдоддан,Пашша учар Багдоддан...Вой-дод-ей, вой-дод-ей...Ичингиэда ким сахий —Пулдан ташласин тагин!Вой-дод-ей, вой-дод-ей...

Бир зумда ховли сахрига танга ёшлиб кетди. Бола- лар худди оч колган чумчукдардай тангалар устига ёпи- рилишди.

— Хрй-хой, зумрашалар, чунтакка урмасдан, бу ёкка узатларинг!

— Чакдлариям куп, Бабаянц амаки!— Чакаларини киздириб, кетларингга босларинг, ле-

кин окларини бу ёкка чузларинг!— Тескари тушганларини-чи?— Узат, узат, чунтакда узи унгланиб кетади!— ^х-ху, шунча йирилибди-ку!— Бари бир дадангни маошидан к^п эмас!.. Хой,

Мария, кукрагишта яширган пулларни чикдз бу ёкка, мегажин!

Пул й и р и ш маросими тугади. Бабаянц белидаги чил- вирни ечган эди, тангалар пгамининг ички чунтагига жаранглаб т)гкилди, кейин устки чунтагидан буклорлик газетани олиб ёзди-да, ховли сахнига ёткизилган тош устига куйиб, гугурт чакди. Газета ёниб бужач, кулини аста кафтига сидириб, унта бир туфурди-да, иккала кафги билан кулни ишкалай бошлади. Сунг кафтларини юзига суриб, томошабинларга угирилди. Оломон бир жонлан- ди — у венециялик маврнинг худди узи булиб колган эди.

— Стелла, кдни, чик1 — деди Отелло.Кучукча чопиб олдига келди. Отелло эгилиб, кулови-

ни кучукчанинг ялтираб турган коп-кора тумшурига тут- ди. Кучук — Яго уч марта акиллаб, орка оёкларига турди.

— О! — деб хитоб килди Отелло томошабинларга караб. — Яго айтадики, хотиним Дездемона Кассио би­лан дон олишиб юрганмиш!

У юзига дардли ифода бериб, яна кучукчага энгаш- ди, кучукча яна уч марта — бу гал илгаригисидан кура катгикрок, куйиниброк акиллади.

— Хд-ха-ха1 Йук-йук! Ёлгон гапиряпсан, итвачча!Стелла Мариянинг олдига чопиб бориб, тишлари би­

лан унинг кулидаги гулли бардоди румолчани юлкиб олди-

258

Page 8: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб
Page 9: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

да, пилдираганча маврга келтириб берди. Отелло румол- чага тикилиб, донг котиб колди.

— Хд, бу утган йили унта ^зим инъом этган уша румолча! — деб хитоб килди у изтироб билан ва бошини уч марта акас дарахтига урди. Утакаси ёрилган чумчук- лар дув осмонга кутарилди. — Мария, чик! — Мавр Дездемонани чакирди.

Отеллонинг рафикаси шарманкани дарахтга суяб, бо- шини эгганча унинг олдига борди.

— Мен такдим этган румолча кдни? — деб скради Отелло хотинишшг кузларига синчковлик билан тики- либ.

— У нима деганинг? Р^молчанг кзердалигини мен кайдан билай? Йукдтгандирсан ёки бирор жойга куйган- дирсан, мени нимага кийнайсан?! — деди Дездемона жеркиб.

— О, накдцар олчокдик! Ким айтади сени аёл зоти- дан деб! Мени кимга алмапггирмокчи булдинг! Уша ра­зил Кассиогами? — газабга тулган Отелло Дездемонани гирибонидан олди.

— Секинрок;, овсар! — Дездемона Бабаянцнинг кули- дан чикиб, олдиндан ерга тушаб куйилган чодра устига ётди.

Отелло яна бир бор кад-ках; уриб, унинг тепасида тиз чукди, кулоиши Дездемонанинг куксига тутиб, унинг арши аълога кетганига ишонч х;осил кдлгач, дахдпат ичида бошини чангаллади, сунг фанер ханжарни суруриб, худ- ди термометр куйгандай, култиишинг тагига урди ва аста бокира рафикасининг жонсиз жасади ёнига чузил- ди. Кучукча — Яго, гуё шуни кутиб тургандай, акас тагига чопиб борди-да, бир оёрини кутариб, дарахтга суяб куйилган шарманка устига сийиб юборди.

Фожиа тугади.Чор атрсфдан — балкону равонлардан хотин-халаж,

бола-чака, чолу кампирларнинг гулдурос олкишлари янг- ради:

— Офарин, Бабаянц!— Офарин, Отелло!— Баракалла, Мария!— Барака топ, Дездемона!— Яшавор, Стелла! Крйилман, Яго!

Ошхонада чирок ёниб турарди. Уч одам, гуё т$фтин-

260

Page 10: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

чи бир кишини уйготиб юборишдан куркдандай пшвир- лашиб гаплапшшарди. Девор соати икки марта занг урди.

— Була колинглар, яна бошкд жойга хдм киришимиз керак... — деда эркак киши,

— Оля, сенга ишондим... Болани Хонига1, ойимни- кита обориб куй.

К^ллари титраб-кдкшаб кийимларини чамадонга жой- лаёттан аёл бир бурчакда унсиз йирлаёгган жувонга ил- тижо билан термилди.

— Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи­ки л лаб.

— Эртагаёк,!— Васият килишнинг кераги йук, калбатоно2, — гап-

га аралашди эркак. — Айтдим-ку, эрингизни ипш юзаси- дан уч-т^фгга савол беришади-ю, куйиб юборишади. Кднча тез борсангиз, шунча тез кдйтасиз.

— Гунокга ботиб нима киласан?! — деб ёлворди аёл.— Шурлик болага рахдпшг келсин! — Унинг к^лла- ри калтирар, чамадонни сира кулфлаёлмасди. Эркак- нинг узи ёрдамлашиб, чамадонни кулфлади-да, аёлнинг кулига тутказди.

— Була колсангиз-чи, калбатоно, тонг отиб колда!— Кднакасига калбатоно б^ларканман сенга?.. Зи-

рирдек одамгарчилигинг булса, менга разд* кил... Уйда йук экан, деб куя кол... Шу бугунок гойиб б^ламан, корамни курсатмайман... — Аёлнинг овозида заиф умид учкуни бор эда.

— Йук, мумкин эмас!— Булмаса, яна бир оз сабр кил, урлим билан хайр-

лашволай, — деда аёл.— Уч марта хайрлашдинг-ку!Аёл ётокхона томон юра бошлаган эди, эркак олдин-

рок бориб, эшикка кундаланг туриб олди.— Бас килинг! Тартиб-коида деган нарса бор!— Кираману чикаман.— Йук!— Надотки на хотининг, на болаларинг булмаса?— Йук, б^лмайда хам. Мен эркин одамман! — деб

жилмайда эркак.— Кулсан, эркин одаммиссан! Бахти каро кулсан,

1 Х о н и — Цулукидзе шахрининг эски номи.2 К а л б а т о н о — аелларга ниобагган хурмат юзасидан

кУлланиладиган мурожаат.

261

Page 11: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

мунофицсан, аблздсан, билдингми?! — аёл узини тутол- мади.

— Кайси биримиз кул ва аблазушгимиз борган жойи- мизда маълум булади, вдзир тез олдимга ту шиш, булма- са... — деди ранги учиб эркак.

— Нима — б^лмаса?— Ваган хоинларини нима килишларини биласизми?— Хдли сен ватан хакида гапиряпсанми?! Дайди!— Гапларингиз эсингизда турсин!— Эсимда туради!Эркак аёлнинг тирсагидан ушлаб, таищарига бошла-

да.— Оля! — деб кичкирди аёл— Анико! Азизим!Орага дакикалик сукунат чукди. Кейин бирдан икка-

ла аёл хунграб йирлаб юборишди.— Падарига минг лаънат! Шунакд жойга юбориша-

дими?! — деди эркак тишларини вдчирлахиб. — Б^лди энди! Мен хзм одамман-ку, ахир! — У томорига кадал- ган аламини аранг кяди. — Булди! Кеггдик!..

Бола эшикнинг карсиллатиб ёпилишидан уйгониб кет- ди. У тезда урнидан туриб, онасининг каравотига кара- ди. Каравот буш эди.

— Ойи! — деб чакирди бола. Х|еч ким жавоб берма-ди.

— Ойи! — деди у яна аста. Кейин онасининг караво- ти ёнига бориб, к^рпани кутарди. Урин хдли иликкина эди.

Боланинг юраги «шув» этиб кегди. У оёк; яланг, узун, оппок, куйлагини судраганча эшик олдига чопиб бориб, уни хдйикибгина очди.

Ошхонада, пасгак тахта каравот устида бошини чан- галлаганча Оля хола ушрарди. Унинг елкалари титрар- ди. Бола аелнинг р^парасида тухтаб, аста суради:

— Оля хола! Ойим цанилар?Аёл жавоб бермади.— Оля хола, кднилар ойим? — кдйта суради бола,

о з р и н , муздек кулини аёлнинг елкасига куйиб.— Биласанми, Бачана, ойинг... — аёл дудукланиб

колди.— Кдёккд кетдилар ойим?!Аёл болани кучиб, бошини маркам к^ксига босди ва

яна Уша дахдгатли саволни эшитмаслик учун к^ли билан

262

Page 12: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

унинг огаини т^сди. Бола индамай колди, лекин лабла- рининг кимирлашидан хдмон бир гапни такрорлаётгани- ни аел сезиб турарди.

Бола калтирар, юзидан совук тер шувиллаб куйилар- ди. Лаблари к^кариб кегган ва энди кимир этмасди.

— Э худо, бархак, эгам, нах,отки шуни курмаетган булсанг? Агар к^риб турган булсанг, сени кодирлигинг каёкда колди?!

Холдан кетган аел боланинг ёнида тиз ч^кди...

— Боланинг юраги чаток, асаби хдм шпдан чиккан,..— Йур-е? Нега энди, доктор? — деб суради Оля

хола ажабланиб.— Якинда орттирган бу дардларни... Бирор нарса-

дан каттик изтироб чекмаганми?— Й...йук!— Ёши нечада?— Т^ккизда.— 5^...м ...кизик... Тавба...

Поезд секин-аста, тошбака юриш килиб Тбилиси вок- залидан кузгалди. Оля хола Бачанани ечинтириб, эгнига узун тунги к^йлак кийдирди-да, тепадаги ^риндикка ёщи- зиб, бошига катгакон чарм чамадонни к^йиб к^йди.

— Ухла! — деди у болага ва >Ьи пастки уриндиккд, дераза ёнига ^тирди. Бачана девор томонга угирилиб олди.

Лик тула оддий вагон димикиб кетганди.— Ётишдан олдин нима дейиш керак эди? — эслатди

холаси.— Яхши ётиб туринглар! — деди бола й^ловчиларга

жилмайиб ва яна нариги ёнбошига угирилиб олди.— Одоблилигини каранглар-а! — дея таажжубланди

озрин йуловчи. — Мени шумтакаларим булса с^кипхгани сукишган, орзидан боди кириб, шоди чикади, тарин мени олдимда-я!.. Кимингиз б^лади? Урлингизми?

— Урлим,..— Барака топсин... Лекин сизга сираям ухшамайди.

Отасига тортгандир-да?— Хд.— Шунака денг... Мева дарахтидан узокка тушмай-

ди, деб бежиз айтишмаган...— Кани, пардаларни туширинглар-чи! — проводник-

нинг амирона буйрури эшитилди.

263

Page 13: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Нима учун? — деб суради Оля хеша.— ЗАГЭС1 — деди кимдир.— Хуш, нима киши?— Купорувчилардан куркишади, — тушунтирди яна

калиги овоз.— Купорувчилар... Купорувчилар... — деб такрор-

лада Бачана уйку аралаш. — Эрталаб Оля холадан сураб билволаман уларнинг кимлигини...

Шундай деди-ю, сал утмай уйкуга кетди...

... Тунда онаси келди. У Бачананинг боши схггидаги чамадонни авайлаб олиб, урнига юмшок, момик ёстик куйди. Бола сал кимирлаб к^йди. Онаси илгари хам кечасилари унинг ёстирини туррилаб куярди, шунинг учун хатго кузини хам очмади, кайтанга адёлга батгаррок бур- каниб олди.

— Бопшнгни ёстикка куй, урлим... — деган шивир- лаш эшитилди Бачананинг кулорига, сунг юзини биров сийпалагандай булди. Лекин нима учун бармоклари бун- чалик дарал? Ойисининг куллари мулойим эди-ку... Еки отасимикин-а? Хд, албатга, отаси, хозир у ёстирининг тагига совга к$гйиб кетади...

— Ду-у-у-у... — поезд узун гудок чалди.Бачана ширин уйку орушида ралати туш куриб ётар-

ди... Пионерлар Саройининг ойнабанд залида болалар ва кизлар саф тортишган... Хдмманинг эгнида оппок куйлак, лоларанг галстук... Бачана хам уларнинг ораси- да. Бугун ажойиб кун: Хосе Диас билан Долорес Ибар­рури тбилисилик пионерларга Испания Республикаси бо- лаларининг совраси — попукли калпокчаларни тошпири- птади... Баланд б^йли, бурдойранг, истараси иссик Доло­рес Ибаррури Бачанага басклик бола номидан калпокча топширади.

— Б^л тайёр! — дейди Ибаррури.— Доим тайёр! — деб жавоб беради Бачана.— Салют! — дейди Долорес Ибаррури боши узра

мунггумини кутариб, кейин Бачананинг юзларини силаб, мулойим жилмаяди...

Поезд Ципск туннелидан куюндай отилиб чикди-ю, Марелиси бекатида тухтамай, пишкирганча утиб кетди

' З А Г Э С Земо-Авчальск пщюэлектростанцияси (Тбилиси якинида).

264

Page 14: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

(перронда турган одамлар базур ^зларини четга оп- колишди).

— Бир соатдан кейин Самтредиада буламиз! — деди буйнига искирт дока борлаб олган йуловчи хирилдок овоз билан.

— Самтредиада тухтармикин? — деб суради Оля хола безовталаниб.

— Мцхетада поездимизга ралати бир вагонни улаш- ди, — гапга аралащди боя Бачананинг одобини макхаган о зр и н йуловчи. — Зиналарида хдрбийлар туришган эди. Сув олишга тушган эдим, уз к^зим билан курдим.

Поезд кагга-кичик станцияларни ортда колдириб, хамон олра интиларди.

— Ярим соатдан кейин Самтредиа! Уч минут тухтай- миз, холос! — проводник вагон ичида юриб, калити билан уриндикларни такиллата бошлади.

— Поездинглар бугун жа учиб кетяти, — деди унта о зри н йуловчи, — балки, кушимча кира х;аки тулармиз!

— Буни борганингда станция бошлиридан сурайсан! — деб жавоб берди унта проводник тунриллаб.

— Бошлик мени кутиб олармикин? — атайин узини г^лликка солиб, яна гап ташлади о зри н йуловчи.

— Агар хукумат уни огохлантиришни унутмаган булса, албатта, кутиб олади!

— Э, хукуматимизнинг хотирасидан шикоятим йук... Туккиз юз бешинчи йили Илорск черковида булган ми- тингда ким учун овоз берганимни халигача унутмайди...

— Хрй, орзингга кэраб гапир, кейин бу гапингни факдт мен эшитганим учун худога П1укур кил! — пуписа килди унта проводник.

Озрин йуловчи жим булиб колди. Поезд юришини секинлатди.

— Калбатоно, Самтредиада тушмокчи эдингиз ше- килли? — деди ёш йуловчи мудраб утарган Оля хола- нинг елкасига аста туртиб.

Оля хола бир сесканиб, кузларини очди.— Нима?— Самтредиага якинлашиб колдик, дейман. Тушмок-

чимидингиз?— Хд.Оля хода сакраб туриб, Бачанани силтай бошлади:— Бачана, тур, кузичогим! Тушамиз!Бачана урнидан туриб утирди.— Була кол, болагинам!

265

Page 15: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Оля хола сумкасини йиршптиришга тушди.Бола бош куйган томонига к^лини узатди-ю, донг

котиб колди.— Оля хола, ойим канилар?— Нималар деяпсан, Бачана?! — Оля холанинг ово-

зи титраб кетди.Й^ловчилар хайрон б^либ, гох болага, гох ранги

окдриб кетган аёлга кдрашарди.— Оля хола, кечаси ойим чамадонни олувдилар,

каёкка кетдилар?Оля утган тунги вокеа хозир яна такрорланишини

хис килди. Болани дархрл пасгга тушириб, баррига бос- ди-да, к$ли билан унинг о р з и н и тусди.

— Хрй, яхшилар, ёрдамлашворинглар!Поезд тухтади.

Самтредиа бекатининг навбатчиси уч марта занг урди. Иккинчи йулда турган поезд аста уршщт к^зралиб, куздан ройиб булганда хам навбатчи жойидан жилмаган эди; унинг р^тарасида, б^м-буш перронда икки одам — сочлари т^зиган, хаёли паришон, пальтосиз аёл билан оппок к^йлаги товонигача тушган, яланг оёк бола турар- ди. Улар бир-бирларининг к^лларини маркам ушлаб олишган эди. Навбатчи уларни куриб, бир лахза довди- раб колди, кейин беихтиёр кунрирок чилвирини тортди. Зим-зиё тун баррини жомнинг мунгли садоси тутиб кет- ди.

Данг... Данг... Данг...— Зосим, — бекат бошлиш уз ёрдамчисига мурожа-

ат килди, — жон орайни, анови ярамасни тинчитиб куй! Навбатчиликка яна кайф билан кепти!

Аёл билан бола хдмон бум-буш перронда, уша алпоз- да туришарди.

Кунрирок хамон уша хэзин к^ ш и р и н и такрорларди:— Данг... Данг... Данг...

3

Уч кишилик палатани йодоформ, спирт, камфара ва эндигина ювилган полнинг намхуш хдди тутиб кетган эди. Бачана бурилиб колмаслик учун эхтиётлик билан адёлни бурнига тортди, кейин худди шундай эхтиётлик билан томирини ушлаб к^рди. Юраги худди болалик пайтидагидай уриб турарди. У бошини деворга тираб,

266

Page 16: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кузларини кисганча санай бошлади: бир, икки, уч, турт, беш, олш, етга, са-ак-киз, са-ак-киз ярим, ту-ук-киз, ту-ук-кда ярим, ун!

Бачана кулини томиридан олиб, юрапшинг устига куйди. Юрак урмасди. Капалаги учиб кетган Бачана дар- ров яна томирини ушлади. Томири уриб турарди. Шун- дан кейин у бурнидан аста адёлни тортди. Димогига уткир хдц урилди.

— Дераза... — дрди Бачана базур.— Нима? — деган овоз эшитилди ёнидаги каравог-

дан.— Уху, тирикми? — деб скради парши каравотдаги

одам.— Нукул мурдаларни опкелишади! Бу ер нима —

палатами ёки уликхонами? — хафа будди биринчи кара­вотдаги бемор.

— Ёзувчи, дейшпаётувди, — жавоб берди иккинчи-си.

— Ёзувчи нима килади бу ерда, уларни жойи Мтац- миндада!1

Бачана кУшни каравотдаги беморларнинг гап-сузла- рини эшитаб ётар, лекин хдзир унта тоза хдводан бопща *еч нарса керак эмас эди.

— Дераза! — такрорлади у.— Бир нарса ёкмаятп бунта — ё хаво, ёки дера­

за, — деди биринчи бемор.— Хдво, — деда Бачана.— Биласизми, мухтарам бйродар, иккаламизга хам

туриш у ёжда турсин, хдгго кимирлаш хдм мумкин эмас, — гапга кушилди иккинчи бемор, — бинобарин, хамшира келгунга кадар мен билан хурматли Булика нафас олиб турган хдводан бахраманд булишингизга турри келади.

Бачана тушундики, Булика дегани — биринчи кара­вотдаги бемор. Энди иккинчи беморнинг кимлигини аник- лаш колган эди.

— Соат неччи будди? — деб суради у.— Менимча, таксиримнинг чукиниб, олло таолога

ибодат киладиган айни пайтлари! — жавоб берди бирин­чи бемор.

Бачана иккинчи каравотга куз кирини ташлаб, мош-

1 М т а ц м и н д а (лугавий маьноси: «Мукаддас тю») — Тбилисвдаги таникли жамоат арбоблари дафн этиладиган тепалик.

267

Page 17: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

гуруч соколни курди. «Попга }Ьапайди», — деб к^нгли- дан кечирди у ва хдлиги саволини яна такрорлади.

— Соат неччи булди?— — деб жавоб берди соколли киши.— Нечанчи асрлиги кизикгирмайдами сизни? — гап

котди Булика.Беморлар одатда улим олдидан ёки тузалиб кетган-

дан кейин хззиллашишади. Кэйси асрлигини Бачана би- ларди, хозир уни бопща нарса — шифо топтан мана шу беморнинг чехраси канакалиги кизиктирарди. Булика ёстииши Бачананинг оек томонига куйиб ётганидан фа- кдт унинг ялтирок, бошигина куриниб турарди.

Бачана беихтиёр жилмайди ва сухбатдошини ран- житмаслик учун, скради:

— Х^ш, нечанчи аср?— Хд-а, бу огайнимиз жуда узок улкадан келганга

ухшайди, отахон, — деб мурожаат килди Булика иккин- чи каравотдаги беморга. — Мен у ёкдарда б^лмаганман.

— Сенинг юрагингнинг факдт орка девори жарохат- ланган, бунинг юраги баайни Баграти1 харобасига ухшаб колган.

— Ундай булса, сиз учун, мухтарам биродар, хозир янги йил хисоби буйича биринчи аср! — деда Булика.

Бачана жавоб бермади. Индамай палатани к^здан ке- чира бошлади.

Эшик. Каравот. Яна каравот. Иккита пасгак шкаф, унинг тепасида катик солинган банкалар, хдр хил дори- лар, устига сочик ташланган мева-чева. Оппок девор. Катгакон дераза. Столда сувсиз графин билан сулиган атиргул. Биринчи каравот остида — хожат учун куйил- ган ок тувак, иккинчисининг тагида нима борлиги Бача- нага куринмасди. Унинг узи учинчи каравотда эди. Би­ринчи кушнисининг тепакалини к}фавери6, туйди. Ик- кинчи, соколли кушнисининг чехраси унга анча жозиба- ли туюлди: кенг пешона, ихчам бурун, калин, мошгуруч сокол... Бугун канакд кун, кайси ой?

Бачананинг миясида шу хилдаги саволлар кетма-кет турилар, аммо у буларнинг бирортасига хам жавоб то- полмасди. Хд, майли, булар иш булди, лоакал хозир кайси йиллигини билганда эди!

— Хозир кайси йил? — деб юборди у беихтиёр.

1 Б а г р а т и — Кутаиси якшщдаги Баграт (X —XI асрлар) ибодатхонаси.

268

Page 18: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Бу одам алздсираянги ёки бизни лакиллатяпги! — деди Булика.

— Иук, унта х&во етишмаяпти, шунунг учун хотира- си хам яхши ишламаяпти. Мен хдм шунакд булганман,— деб жавоб берди унта сокрлли киши, — деразани очиб куйиш керак.

Хонага бирдан уша таниш, пуштиранг туман ёпири- либ кира бошлади ва Бачана яна уша айланма зинага бориб колди.

— «Исмингиз нима, биродар? — олисдан Булика- нинг овози эшитилди.

«Исмим — Бачана, фамилиям — Рамишвили!» — деб жавоб бермокчи булди-ю, лекин индамай куя кол­ди — Булика жудаям олисда эди.

— Куявер, ухлаяггги! — деди соколли киши. Унинг овози хдм аранг эшитилди.

«Йук, ухлаетганим йук, зинадан пастга тушиб кетяп- ман! Ердам беринглар, тепага опчикдаглар мени!» — дея кичкирмокчи булди Бачана, лекин уддасидан чик,ол- мади. Яна ралати сархушлик бошланиб, тили айланмай колган эди. Бачана кушниларидан бутунлай жудо булмас- лик учун зинапояга утириб олди.

— Уйкуга кетди! — деди Булика.Бачана уйюк эди. Хдмма гапни эшитиб ётарди.

Буликанинг каравоти остидан каламуш пилдираб чик,- ди, тумшугини кутариб, хдвоыи искаб кургач, муйловла- рини кимирлатиб куйди.

— Келди! — деди иккинчи бемор.— Бир узими ё бола-чакаси биланми? — деб суради

Булика.— Хозирча бир узи.— Кдранг-чи, ёзувчимиз улиб-нетиб колмадимикин ?

Каламушлар мурданинг хддини дарров пайкашади-я, — деди Булика ва каламушга караш учун бошини хиёл кутарди, лекин бунга муяссар булолмади. Каравот ричир- лаб кетиб, каламуш инига ура кочди. Булика думининг учини куриб колди, холос. Кетди! — деди у афсусланиб.

— Келади! — тасалли берди унта иккинчи бемор ва шкафидан бир булак кавд олиб, полга ташлади. — Хозир келади, бутун оиласи билан келади.

— Бари бир, бир караб куйинг-чи, ёзувчи тирикми- кин?

Соколли киши бошини Бачананинг каравоти томонга

269

Page 19: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

бурди. Бачана консиз к^лларини куксига куйганча клмир этмай ётарди.

— Адёл кимирлаяпти, ковоклари учиб турибди.— Адёл кимирлаётган б^лса, демак, нафас оляпти,

модомики, нафас олаётган экан — демак, юраги ишлаб турибди, ковоклари учиб турган булса — демак, уйгок, модомики, уйгок экан — демак, гапларимизни эпштиб ётибди, эшитаётган экан — демак, жавоб бериши керак. Модомики, жавоб бермаётган экан — демак, ахзоли ча- ток... — деб хулоса чикдрди Булика. — Мухдарам ёзув­чи, тирикмисиз?

«Тирикман. Качон юкорига к^тарасизлар деб зина- пояда кутиб утирибман», — демокчи булда Бачана. Аф- суски, бу хохдпп эди, холос. Бировларнинг хохишини илраб олишни эса Булика билмасди.

— Кутулиб кетади, худо хэкки! — деда Булика со- колли кишига мурожаат килиб.

— Ана, чикда! — суюниб кегди соколли киши. — Бутун оиласи билан чикда.

Бу гал каламуш жуфти хдлоли ва икки нафар боласи билан ташриф буюрган эди. У тувак атрофида бир айлан- да-да, кейин дадил канднинг ёнига борда. Лаззатли таом- ни инига кутариб кетишга хам эриниб, оила аъзоларини чакирда, сунг навбатма-навбат кандни ражишга тушишда.

— Урнимиздан туролмаслигимизни сезяпти, ярамас! Булмаса одамларнинг олдада бунака сурбетлик килишга хдтго йулбарс хдм журъат этолмасда! — деди хуноби ошиб Булика. Каламуш бошини кутариб, орка оёклари- да турда-да, сузлаётган одамга синчковлик билан тики- либ колди.

— Гапларимизга хдм тушунада, аблах.1 — деди Були­ка ажабланиб.

У дунёнинг муъжизадай сирли, пищон тили бор,Одамизот англай олмас уни азал-азал хрм.Биз идрокли одамларга не ажаб булса ошкор.У дунёда аллацачон неки маълум, мужассан.

— «Йулбарс терисини ёпинган пахлавон»данми? — деб суради Булика.

— Йук, «Пахлавон»да мана бувдай дейилган:У ниш, иссщ куз ёшларин хривонлар ялар йулда,О лов эса тухтамайин авж олади кунгилда.1

1 Романдаги Шота Руставелининг < Йулбарс терисини ёпинган пах­лавой» поэмасидан олинган шеърий парчаларни Шайхэода ва Миргге- мир таржима килишган.

270

Page 20: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хд4, одамдан яхттш яшайди бу. Текин кзндни ейди, на инфарктни, на стенокардияни, на тахикардияни била- ди... Бунинг устига, унта шеьрлар укдб берамиз!.. Чучка боласцдай семириб кетганини кара!

— Шароит яхши-да бу ерда...— Туппа-турри. Агар масалага ижтимоий-тарихий ас­

пект да ёндашиладиган ва антисанитария жихдти истисно килинадиган булса, мантикдн ва объектив шундаЗ хуло- са чикариш мумкин: каламушлар озик-овкат махсулогг- лари м^л-к^л булган жойларда пайдо б^лади. Бунинг хеч кандай айб ери й^к... Иннайкейин, каламушлар хам худонинг махлуки, ахнр... Факат касаллик таркдтгани ёмон, холос...

— Сиз мени койиманг, шаккокликда хам айбламанг, кани, мархамат килиб айтинг-чи, шу каламушларни худо нима учун яратган узи, а? Лоакал йул-йурикни ургатган булса хам майли эди! Хуш, бу ёрур дунёда уларнинг нима хизмати бор, а? Музика чаладими? Щк) Вино ичадими? Й~ ' ” " |)зал тузатадими? Й^к! Овкдт пи-

кемиради, ерни уяди, темирни ражийди, вабо, ^лат ва бошка минг хил касалликларни таркатади! Мана сизга худонинг махлуки! Тфу, онасини эмсин!.. — Булика тупуриб, девор томонга ^гирилиб олди.

— Э-э, нодон одам экансан! Худо таоло каламушлар­ни сенга ухшаган бандаи рофиллар тангрининг кучу куд- ратига имон келтирсинлар деб яратиб к^йган! Тилингни тийиброк гапир, тарин ^лганингдан кейин парвардигор жонинпш мана шу каламушларга бахш этиб юборма- син! — деб полиса килди соколли киши.

— Бунинг учун унта битга каламуш хам етарди! — деди Булика сал паст тушиб.

— Канддан ташла, меники тамом булди! —деди ик­кинчи бемор.

— Балки унта шоколад бериш керакдир? Ёки хусн- бузар тошиб кетармикин-а? — Булика ижирраниб яна сухбатдоши томон угирилди.

— Дунёдаги жамики тирик мавжудотни олло таоло яратган, — жавоб килди соколли насихатомуз, — хам- мамиз инок-иттифок б^либ яшамогимиз л озим...

Каламушлар кандни еб булиб, Бачананинг шкафини хдцлай бошлашди, аммо егулик бирор нарса топилма- гач, — Бачанада хали хеч вакр йук эди, — иккинчи бемор томон $ггишди. Аммо бу ерда хам дурустрок нарса

ширадими? нима килади? Кднд ейди, полни

271

Page 21: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

топилмади, шундан с^нг улар ппсафнинг оёгани кемира бошладилар.

— У, падарингга лаънат! — деб бакирди иккинчи бемор ва кавушини олиб, кучининг борича каламушлар- га кдраб отди. Ч^чиб кегган Булика юрагини чангаллаб колди.

— Инок-итгифок булайлик, отахон! — деди у кеса- тиб ва хар эхтимолга кдрши тилининг тагига бир дона нитроглицерин ташлади.

— Тинчликми? — деб суради шовкинни эпштиб хам- шира.

— Хурматли Женя, — деб мурожаат килди унта иккинчи бемор энтикиб, — ё бизни анови махлукдардан химоя килинг, ёки булмаса сичконкопкон куйиб куйинг!

— У нима деганингиз?— Важа Пшавеланинг <* Сичконкопкон» ини эмас, ал-

батга! Бизни каламушлардан куткдринг. Безор килди, ортик чидаб булмайди!

— Нималар деяпсиз, батоно, утгиз йилдан бери шу ерда ишлайман, хдли бирорта хам сичконни к$фганим йук!

— Сичкон деяётганим й^к. Каламушни гапиряпман!— тушунтирди Булика.

— 1^ламушни тушумда хам к^рмаганман!— Тикилиб ётибди каламуш! — деди фиюни чикиб

иккинчи бемор.— Кимнинг кавуши бу? — гапни бошкд ёккд бурди

хамшира.— Меники, хурматли Женя, меники, каламушни

Улдирмокчи эдим!— «Озор берма» деган гапингиз кдёкда колди, ота­

хон?— Бунака нарсалар сизнинг шархингизга мухтож

эмас, Женя хоним, нафсиламрини айтганда, сизнинг ёшингиздаги аёл инсонни каламушдан фарк кила били- ши лозим! — хафа булди иккинчи бемор.

— Менинг ёшим билан ишингиз булмасин! — Женя- нинг бирдан жахди чикиб кетди. — Мен каламушлар буйича мутахассис эмасман! Дори керак булса — айтинг, сичконкопкон билан стрихнинни омбор мудиридан суранг!

— Палатамизда ёзувчи ётибди. Хализамон хушига келиб, хаммасини ^з к^зи билан к^ради, сизни газегага уриб чикдди! — куркитмокчи будда уни Булика.

Хдмшира Бачана ётган каравот ёнига борди, тушак-

272

Page 22: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

нинг бир четига утириб, беморнинг мажолсиз билагини ушлади.

— Эх-хе, кдекда хдли... — деди у хурсиниб.— Илтимос, деразани очворинг, боя кузини очиб хдво

етишмаяпти, дегандай булувди, — эслаб колди иккинчи бемор.

Женя дархол каравотдан туриб бориб, деразани кат- та очди.

Хонага акас гулларига туйинган, хаётбахш, мусаффо хаво ёпирилиб кирди. Палатада бахор хиди анкиб кет­ди.

— Тур, тур урнингдан! — зинапояда ^ггирган Бача- нани аллакдндай таниш бир овоз чорлагандай будци, у аста урнидан турди. Зинапоялар уни атрофи кийгос гул- латан акаслар билан ^гралган, кип-кизил лолакизгалдок- лар очилиб ётган кичик бир ялангликка опчикиб куйди. Лолакизгалдоклар зфтасида кордай оппок, ёлдор бир тойчок турарди. У бетокат булиб, олдинги оёклари би­лан ер депсинар, Бачанани гуё уз ёнига чорларди.

— Ке, устимга мин! — деган овозни эшитди Бачана. У тойчокка минди-да, буйнидан махкам кучоклаб одди. Тойчок елдек учиб кетди. Хдли такд курмаган туёклари- нинг дупури кулоккд майин эшитиларди. Тойчок Бача­нани оппок бир ибодатхона олдига опкелди-да, шундай бир кишнадики, гуё минглаб кун^ироклар бараварига чалингандай булди. Ибодатхонанинг эшиги очилиб, осто- нада чакдлок к^тарган Биби Марям курющи. «Ё пар- вардигор», — деб к^нглидан утказди Бачана ва аста тиз чукди...

... Бачана кузини очиб, томир уришини санаб утир- ган ок халатли хампшрани курди. У томирларида кон кандай окдётганини ва юрагининг якин бир ерида секин- лаб, аллакдндай бир т^сиккд урилаетганини сезди. Аммо кон окими ужарлик билан >Ьига йул очиб борар, унинг харакати тобора пшддатлирок, тобора кучлирок була бо- рарди. Аста-секин у кдйнаб-жушиб, шу кадар жунбишга кирдики, бундан хатго Бачананинг чаюсалари л^киллаб кетди. Аммо бу тамомила бошкдча оррик эди. Бачана узини тарк этган хаёт кдйтиб келганини, хонага киргани- ни, каравоти четига ^тириб, куксини сийпалаганини хис килди. Буларнинг хаммасини у аввал сезди, кейин эшит­ди, уцдан кейин эса уз крзи билан курди.

— Салом! — деб жилмайди у кдйтиб келган хдётга.

273

Page 23: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Салом! — дейишди бараварига хамшира билан искала бемор. Мана шу бир ошз сузда хдмма нарса — тасодиф, кувонч, хдйрагг мужассам эди.

— Салом! — такрорлади яна Бачана хонадагиларга кулимсираб.

— Кайтиб келди! — деди Булика,— Кайтдим! — тасдиклади Бачана.— Х^ш, кдерларда б^лдингиз? — деб суради Були­

ка.— Чамаси, Вифлеемда! — деди кулиб Бачана.— У, афгадан, хдлиям ^ша ерда шекилли! — маъюс

тортди Булика.— Щк,, ростданам кдйтиб келдим! — тасалли берди

унта Бачана. Сунг ^амширага мурожаат килди: — Неч- чи кундан бериб ётибман?

— Бир кечаю бир кундуз, — деб жавоб берди киз.— Рахмат...— Узингизни кандай сезяпсиз?Бачана уйланиб колди. Юраги нотекис урар, лекин

унчалик заиф эмасди — у узининг юрак тепишини эши- тиб ётарди. Кул ва оёкдарини кимирлатиб курган эди, танасининг орирлигини мутлако сезмади. Бачана узини кушдай енгил хд<с киларди. «Мана шу вазнсизлик б^лса керак-да», — деб кунглидан кечирди у.

— Узингизни кандай сезяпсиз?— Худди космонавтдай! — деб жавоб берди Бачана

чинакам космонавтдай катьий ишонч билан.— Юрагингиз безовта килмаяптими?— Сал орриб турибди, лекин илгаригидай эмас...— Биламан, — деб унинг гапини булди хдмшира, —

х,озир гепарин билан пантопондан укол килиб куяман. Ухлаб, дам олинг, гаплашманг, хдракат килманг... Кеч- курун профессор келади.

— Сираям хдракат килмайинми?— Мутлако.— Сал-пал кимирласам-чи?Хдмшира бир оз уйланиб турди-да, кейин осойипгга,

аммо нихрятда катьий бир охднгда:— Уласиз! — деди.Бачана сулагини базур ютди. Сунг итоаткорлик би­

лан иккита укол кабул килди-да (хдмшира шу захщиёк нина сукилган жойларга иссик грелка куйди), жим булиб колди.

— Бирор гап б^лса, мени чакиринг, — деди хдмшира

274

Page 24: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

унта. — Сиэлар эса, — у нариги шакала беморга Уга- рилди, — седуксен ичиб, жимгина ухланглар. Бошкд палатадагилар хдм баъзи бир нарсаларни сезишган, ле- кин сизларга ухшаб оламни бошларига кутараетганлари Йук.

Хдмшира чициб кетди.— Профессор келса хдммасини айтиб бераман! —

деб кичкирди унинг оркасидан Булика, аммо кда буни эшитмади.

— Сиз нариги дунёдан кдйтмасингиздан олдин ан- даккина рижиллашиб олувдик каламуш масаласида, — деб тушунтирди Бачанага иккинчи бемор.

— Кднака каламуш?— Хрзир чикиб крлади, ушанда танишволасиз... Энди,

ижозат берсангиз, Узимни танипггирай: Ортачала черко- вининг нозири Иорам Канделаки. Бу киши — вакелик1 этикдуз Автавдил, яна бир номи Булика, Гогилашвили.

— Нега энди Булика?— Болалигимда -«булка» с^зини «булика» деб талаф-

фуз кдлардим. Шундан исмим Булика бупкетган. Сиз хам шундай деб атайверишингиз мумкин, — деди Булика.

— Жуда соз... Мен — Бачана Рамишвили, ёзувчи- ман.

— Буни биламиз. Нимадан инфаркт булдингиз?— Худо хдкки, билмайман, — деб жавоб берди Бача­

на хурсиниб.— Эхтимол, хдлиги... мановиндандир? — Булика на-

мойишкорона кекирдагига чертиб куйди. — Езувчилар- ни куп отади дейишади.

— Й ум ... унчаликмас! — жилмайди Бачана— Сираям-а? — таажжубланди Булика.— Нега энди? — деди уз навбатвда Бачана хам ажаб-

ланиб.— Хд, бу бошкд гап!.. Ичмаган одам кднакд килиб

ёзади?! Кднча кетади, масалан?— Хуш.. .икки-учта...— Рюмками?— Шиша!— Э, койилман! Зур экансиз!.. Аммо-лекин энди ком­

пот ичиб туришингизга турри келади, вакгинча.— Вактинча эмас, умрбод! — деди хазрат Иорам.

' О р т а ч а л а , В а к е — Тбилисадага районларнинг эски номлари.

275

Page 25: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Куйсангиз^чи! Ундан к^ра $глиб кетаверган маъ- кул эмасми! — кртщириб юборди Булика.

— Хд, факдт компот... Агар компот ичиб юрганинг- да, бу ерда чузилиб ёгмасдинг! — деди хазрат Иорам насихатомуз.

— Узлари-чи? Хуш? Винони орзингизга хам олма- гансизу, лекин бари бир менинг ёнимда ётибсиз, а? — захдрханда килди Булика.

— Хд-а, компотга утилмаса булмайдиганга ухшай- ди,— Деди Бачана.

— Умуман, туррику-я... Мени бир танишим бор эди, сизга ухшаган ёзувчи, туфлисини тузатиб бериб турар- дим. Кдчон мени ширакайф курса, бир гапни такрорлар- ди:

Буликажон, куп отма,Кейин чузилиб ётма!

Унинг гапига ишонмасдим, хамма шоирларга ухша- ган жиннирок, деб уйлардим... Мана, айтгани булди! Уттизга кирмай, яримта буп колдим... Хе, виноям бор булсин... — деб хурсинди Булика. — Хдр куни кечаси, худди сохибжамол киздай, папирос тушимга кириб чика- ди!.. Шу инфарктдан кейин, мен сизларга айтсам, одам- ни яшагиси хам келмай коларкан...

— Инфарктдан кейин одамни вахима босади, жуда кдтшк вахима босади! Сиз куркмаяпсизми? — деб сура- ди хдзрат Иорам Бачанадан.

— К^ркданда кандок,!.. Куркмай буладими?! — деди тан олиб Бачана.

— Бекор киласиз! — деб гапга аралашди Булика. — Сиз хали наркоз таъсиридасиз, бориб-бориб хаммаси утб кетади... Кузингизга хеч нарса куринмаяптими? Маза- бемаза тушлар курмайсизми?

— Хд, куриб тураман, — деди Бачана бир оз уйла­ниб туриб.

— Шунака булади... Баъзан тушингизда гапирасиз хдм... Бутун сирларингизни айтиб куясиз! Агар )йша- пшнгиз б^лса, эхтиёт булинг-а, тарин хотинингизни ол- дида унинг отини айтиб юрманг!

— Ташаккур, эътиборга оламан, — деди кулиб Бача­на.

— Умуман, — деб давом этди Булика, — акдли одамлар хотинларига адаш болтан аёллардан уйнаш ту- тишади. Масалан, мен сизнинг хозирги ахволингизга туш-

276

Page 26: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ган пайтимда, яъни космонавт бупкетган пайтимда дей- мизми, алахсираб роса уйнапшм Светани гапирганмшн- ман, уни хар хил чиройли сузлар билан кукларга кута- риб макгабман. Ушанда хотиним Света каравошмни ёнида утирган экан: «Вой Буликажон, мени шу кддар севи- шингни билмаган эканман!» — деб х$нг-хунг йиглаган- миш. Мен булсам, тинмай маъшукдм хдкида гапириб ётибман... Агар хотин билан маъшуканинг исм-шарифи бир хил булса, унда эркакнинг хаёти бамисоли жаннат- ни узи деяверинг!.. Лекин бир гал ковун хам тупшрган- ман! Мана, Иорам ота гувох*--

— Канака килиб? — кизикиб колди Бачана.— Э-э... шу десангиз, алахасираганда утлаб кетиб-

ман-да. «Светахон, — дебман уйнапшмни назарда ту- тиб, — биласан-ку, Свеггахон, узумни яхшисини ит ейди, ит деганда мен хагинимга шама килганман, майли, хеч- киси йук, шу ердан эсон-омон тузалиб чиксам, ^ша ку- ниёк узингга уйланаман!» Хотиним бу гапларни эшитиб: «Вой дод, Булика эсидан огиб копти, хдтго туйимизни хдм эслолмаяпти!» — деб дод-фарёд кутарганча бошини сизни каравотингизга ураверибди, у пайтда бу каравот буш эди... Худони асраганини каранг, ушанда эс-хушим жойидалигини хотиним сезганда нима буларда!.. — Бу­лика бирдан гацдан тухтаб, Бачанага тикилиб колди.

Бачана кузларини юмганча, бир текис нафас олиб ётарди.

— Ие, галати одам экан-ку! Икки дунё бир кддамми дейман бунга! — деди хафсаласи пир булиб Булика рухонийга.

— Майли, ухласин. Пантопоннинг таъсири... Хала- кит берма.

Бачана эса бу пайтда пуппиранг туман оралаб, узига таниш айланма зинапоядан пастга тушиб борар, аммо пастга тушгани сайин тобора юкорилаб кетаётганини бу гал яккол сезиб турарди...

4

— Мана сенга йулланма, урлим. Чохатаури^а бориб, рентгенга тушиб кел... Юзинпш кизили, кузларингни йилтираб туриши менга ёкмаяпти!

Бачана когозни т^рт буклаб, чунтагига солди.

1 Ч о х а т а у р и — Гарбий Грузиядаги район маркази.

277

Page 27: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Нима булган менга, Евгений амаки? — деб суради у духтирдан.

— Купдан буен иситманг чикддими?— Бир ойча буп колди.— Терлайсанми?— Кундузи факат кафтларим терлайди, аммо кечаси

сув булиб кегаман! — Бачана терлаган кафтини шимига артди.

— Йуталасанми?— Баъзан, лекин йуталганда катти* й^таламан, нафа-

сим ичимга тушиб кегади, — деди Бачана маъюс тортиб.— ^фугингда кон сезмадингми?— Утган кафга сал бор эди, мана мунча, — Бачана

чимчалорининг учини к^рсатди.— Нега шу пайтгача индамадинг, урлим? — духтир-

нинг овози титраб кетди.— Менга нима булган узи? — деди Бачана хавотир-

ланиб.— Рентгенга тушиб келганингдан кейин айтаман.— Бу касални номи нима?— Инфильтрат... Ориррок шакли — бронхоаденит.— Грузинчасига-чи? — деб суради Бачана ёпишкок-

лигини куймай.Духтир жавоб бермади. Стол ёнига утириб, корозла-

рини бемаксад титкилай бошлади.— Канака дорилари бор? — деб суради яна Бачана.— Пенициллин билан сульфидин, — деди духтир

бошини кутармай.— Топса б^ладими?— Вклада! Ун минг сумга Тбилисидан топиш мум-

кин! — духтир шундай деб, Бачананинг хдйратдан баьфа- йиб колган кузларига каради.

— Шунча пулни каердан оламан?Духтир кулларини икки томонга ёзиб, елкасини кис-

ди.— Яна канака дори керак, Евгений амаки?— Янами? Сарер, сут, балик мойи, икра, тухум, канд,

асал ва Бахмаро1... Мана сенга керак булган дори-дар- монлар!

Бачананинг томори куруклашиб кетди. Духтир айт- ган нарсалар у тайинлаган дорилардан икки баравар киммат эди. Бачана анчагача индамай турди, кейин ч^нта-

1 Б а х м а р о - Грузвддаги токли курорт.

278

Page 28: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

гидан йулланмани олиб, яхпшлаб текислади-да, стол ус­тига куйди ва мик этмай эшик томон юра бошлади.

— Каёккд, йигитча? — т^хтатди уни духтир.— Борай энди, Евгений амаки, касалимни бир амал-

лаб узим тузатарман, — деди Бачана ковоиши солиб.— Тухга! Аптекага кнриб, гематоген ол, хдр куни

уч махалдан чой кошикда ичиб юр. Фойдаси бор... — духтир киссасидан ун сум чиказиб, Бачанага узатди. — Ма, ол...

Бачана пулни олиб, столга, йулланманинг ёнига куйди.— Пулни бувам берадилар... Катга рахмат сизга,

Евгений амаки! — Бачана эшикни очди.— Бувангга айт, менга бир учрашсин.— Тоблари йук, Евгений амаки, юролмайдилар, —

деди Бачана ёлгон гапириб.— Унака б^лса, айтиб к^й... — дУхтирнинг томогига

бир нарса кддалиб, гапиролмай колди.— Нима дейин?— Айтгинки... — духтир тутилиб-тутилиб сузлар-

ди.— Асло куркма, углим! Хдли кеч эмас! Сен бакувват йигитсан, хар кдндай дардни енгиб кетасан!

— Бувамга нима дейин, Евгений амаки?— Буванггами?! — духтир бирдан кизишиб кегди.—

Бориб айт, у нокас дарров хдмма нарсасини — уйини, ховлисини, бор бисотини сотиб, сенга пенициллин ол­еин! Эшитдингми! Оркага сурмасин!

Д)Ьсгир столнинг ёнига чопиб бориб, пул билан йулланмани олди-да, майда-майда килиб йиртиб, шифтга улоктирди, кейин Бачанага угирилди. Унинг рангига караб булмасди.

— Нима деган одам балдам! Мен духтирманми?!Бачана духтирнинг нигохига дош беролмай, хонадан

тез чикиб кегди.

— Аграфена хола, икки шиша гематоген беринг. Як- шанба куни Чохатаурига шафтоли обораман, солгиб пу- лини бераман, — деди Бачана аптекачи аёлга, улар ёлриз колишгач.

— Гематогенни нима киласан, болам? Сил касаллар ичади-ку бу дорини.

Бачананинг аъзойи бадани музлаб кетди, кафтларига совук тер чикиб, тиззалари калтирай бошлади. Хдли шу пайтгача хеч ким бу дахшатли хасталикнинг номини унга баралла айтмаган эди.

279

Page 29: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Бувамга... Духтир тайинлади. Кувватсиэлнкда ёрдам беради деганди...

— Ма, урлим, ола кол... Факат... Шафголингга ишон- майрок турибман-да...

— Нима, шунакднги киммат дорими?— Бир шишаси туккиз сум олтмиш тийин туради...— Унда бир шиша бера колинг. Якшанба куни ал-

багга хисоб-китоб киламан.— Нима булди сенга, Урлим? Нега рангинг окдриб

кетди? — деб скради Аграфена унта ичи ачиб.— Хеч нарса булгани йук, узим азалдан окман. —

Бачана шишани кутариб, аптекадан чикди-го, йикилиб тушмаслик учун зинапоянинг чириган тахтасига утирди.

— Салом, Глахуна амаки!— Салом, салом1 Лекин танимай турибман сени... —

деди кузларини кисиб ферма мудири.— Бачанаман, Ломкаца Рамишвилининг невараси.— Оббо, сен-ей! Катга йигит буп кетибсан-ку! —

деди Глахуна ажабланиб. — Буванг калай?— Юрибдилар.— Хд-а... Шундок, уриллардан жудо булди-я... Тари-

нам чидаркан-да одамзод... Сен кайси бирини урлисан?— Каттасини.— Акакийними?— Хд.— Эх;, отанг зур одам эди-да! Сенинг ёшингда бир узи,

курсшсиз айик овига борарди!.. Хуш, Ломкацага нима керак буп копти? Хдр холда, бекорга келмагандирсан?

— Глазуна амаки, мени фермангизга чупон килиб олсангиз...

— Ёшсан хдли, урлим, кийналиб коласан.— Оганг сени ёшингда айик овларди, дедингиз-ку!— Оганг пахдавон одам эди-да! Сени кара — пуф

деса учиб кетасан. Ёшинг неччида?— Ун бешда.— Буванг нима дейди? Рози б^лармикин?— Сиз хуп десангиз, рухсат берадилар.— Канакдсига хуп дейман! Чупоннинг мезснатини бу­

ванг мендан яхши билади-ку!— Йук деманг, Глахуна амаки!— Иложим Йук, УРЛИМ.Бачананинг лаблари бурипшб, кузлари жиккд ёшга

тулди.

280

Page 30: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Утиниб с}грайман, Глахуна амаки!— Намунча? Чупонлик тушиыгга кириб чикдими?— Сил б^п коддим, Глахуна амаки! — деди Бачана

куз ёшини аранг тийиб.— Нималар деяпсан, тентак! Бунака нарса билан

хазил килиб буладими?! — Глахунанинг жахли чикиб кетди.

— Евгений амаки айтди... Куп ёр есанг, сут ичсанг, тор хавосидан нафас олсанг, тузлиб кепшшнг мумкин, деди...

— Бу нима кургилик! — деб инграб юборди Глахуна Керказде Бачанани баррига босиб. — Торда шамоллаб колиб, бирор кор-хол б^лса-чи? Унда нима киламан? Бувангнинг кузига кандай килиб карайман? Буталошм, сенга тору урмон эмас, пар т^шагу парвариш керак!

— Хуп дея колинг, Глахуна амаки! — Бачана Глаху­нанинг елкасига бошини куйиб, йирлаб юборди.

— Бупти, бупти, т о й чо ри м ! Оламан, эчки сути хам гапми — парранда сути билан бокаман! Куз корачигимдай асрайман! Икки ой ичида бир кулинг билан уч яшар букани ардарадиган буласан! Булди, булди энди, йирлама, азизим! Нима бупти сени касалинг бизга1 Хеч нарса к)фмагандай буп кегасан хали! Бас кил, кизиталок*

Бачана аллакдчон йигидан тухтаган, аммо энди Гла­хуна Керкадзенинг узи, худди ёш боладай хунграб-хунграб йирлар, уни юпагадиган бирор кимса йук эди...

Йигирма учта сигир, икки нафар бука, йигирма етти- та эчки, учта от ва бир дона чучка — 1943 йилнинг ёзида Кведобан колхозининг хам сут, хам гушт беради- ган бор-йук чорваси шу эди. Ффма Бахмаро якинига, Чхакоура т о р и н и н г ёнбарридаги яйловга жойлашган эди. Ёзда колхозчилар жамоат чорвасига кушиб, уз моллари- ни хам яйловга хайдаб кегишарди. Аксарият тана ва рунажинларни олиб чикишарди, чунки уша очарчилик йилларида со ри н сигирларни уч-турт ойга яйловга жуна- тишнинг иложи йук эди.

Юз йигирма хонадоннинг мана шу аянчли бойлигини икки овчарка билан уч эркак — ферма мудири Глахуна Керкадзе, Сипито Гудавадзе ва Иона Орагвелидзе кзфик- лашарди. Бачана туртинчи булиб купшлганди, аммо уни хеч ким каторга кушмасди.

Подадаги яккаю ягона эркак чучкд Глахунага кдраш- ли эди. Ана шу ч^чканинг бошига бугун илгари би-

281

Page 31: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

чилган хешларининг аччик кисмати тушмокда эди. Икки ёшли зотдор, бакувват жонвор, табиийки, бундан беха- бар эди. У хузур кдлиб ахлатларни титкилар, калта, бакувват тумшури билан ерни омочдай уйиб, егулик нар­са кддирарди. Ч^чкд бамайлихотир уз иши билан маш- рул булиб юрган айни пайтда, Глахуна бостирма таги* да туриб, михда о с и р л и к юганга устарани кайрамокда эди.

— Чучкага рахмим келяпга, Глахуна амаки! Шу ишни килмай куя колинг! — деб ялинди Бачана.

— Бир узи урмовда куёвт^рага ухшаб юрадими?! Бу ерларда урючи чучкани кундузи чирок ёкиб хам топиб булмайди. Бичиб к^йсак, корнидан бопща ташвиши кол- майди. Эс-хуши жойига келиб семиради, вазни ортади, мана кУрасан! — деб тасалли берди Глахуна Бачанага.

— Кизик гапларни гапирасан-да! Мана, Сипито хам урмонда бир узи юради, лекин уни бичганимиз йук- ку! — деди Иона Орагвелидзе ч^чканинг ёнини олиб,

— Х$, хдромхур, орзингга караб гапир! Агар сениям вакгида бичиб куйишганда, анови дахо меросхуринг хам турилмаган буларди! Ун етгига кирибди-ю, халигача нокни олмадан ажратолмайди-я! — деб т^нриллади бостирма- нинг тагидан чикиб келган Сипито.

— Вой тунка-ей! Мени ^рлим болалищда дарахтдан йикилиб тушган, буни хамма билади! Сен-чи? Хдётингда бирор марта хатго тойиб хам кегмагансан, лекин зех- нинг пастлигидан биринчи синфда туккиз йил утирган- сан! Эсингдами?

— Глахуна, — Сипито ферма мудирига мурожаат килди. — Ке, ишни бошлайлик, булмаса манови ит эм- ган таъбимизни тиррик килади! Куряпсан-ку, гапидан латга хиди келяпти!

— Глахуна, кани, узинг инсоф билан айт-чи, кайси биримиз хакмиз? — деди Иона Глахунани гувохликка чорлаб.

— Икковингнинг хам тилингни суруриб олиш керак, чучкани тинчитганимдан кейин, сенларни бир ёкдик кила- ман! — деди Глахуна, кейин устаранинг дамини бош барморининг тирнорига уриб кургач, давом этди: — Бас килинглар бемазагарчиликни! Чучкани тутиб келинглар!

— Унта бас келиб буларканми! Курмаяпсанми, ерни купориб ташлайман деяпти! — деди Иона.

— Кррнини кдшлагин-чи! — деб маслахдт берди Ба­чанага Глахуна.

282

Page 32: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Бачана саройдан бир жовуч маккажухори олиб чи- клб, чучкашшг ёнига борди.

— Хур-хур-хур...Чучка бошини кутариб, маккажухорини курди-ю,

кулонларини ликиллатганча Бачананинг олдига чопиб кел- ди,

— Вой ахмор-ей, узи кундага югуради-я! — деди Иона чучкага ичи ачиб.

Сипито илик сув билан кул тайёрлади, Иона аррамчи келтирди, Глахуна устарани буклаб, белига кистирди-да, эгар кигизи орасидан ипакли ип зтаазилган катгакон бигизни олиб, енгини шимара бошлади.

— Кдшла, кдшла! — деб кичкирди у Бачанага.Бачана ч^чканинг ёнига чуккалаб, унинг кррнини кдш-

лай бошлади. Маккажухори ковшаётган чучка Бачанага эътибор хдм бермади. У насибасини еб булгач, бирдан сергак тортди, кузларини юмиб, хузур килганидан хур- хурлаб юборди. Аввалига тик турган чучкд сал утмай тиз чукди, кейин бир ёнбошига баралла ч^зилиб одди.

— Эх, эси йук жонвор-ей, бир ховуч маккажухори­ни деб, нимангдан махрум булаётганингни билсанг эди! — деди Иона чучкднинг орка оёрига сиргмок ташларкан. Чучка хатго кимирламади хдм: кузларини юмганча хур- хурлаб ётаверди. Бачана икки куллаб унинг корнини кашларди.

Иона чучкднинг иккинчи оёрини хам борлагандаги- на у хушёр тортди-ю, турмокчи булиб талпивди, аммо энди кеч эди. Сипито унинг устига миниб олган, Иона эса иккала кулоридан махдам ушлаб турарди, Бачана хам тош котганча, бундан кейин нима вокеа булишини кутарди. Глахуна чучкднинг ю т уриладиган жойини илик сув билан ювиб булгунча у купам типирчилама- ди. Нихоят, Глахуна устарани очди-ю... чучкднинг юрак- ни ларзага келтирувчи чинкирири бутун теварак-атроф- ни тутиб кетди.

— О р зи н г н и тусиб олсанг буларди, тарин касалинг юкиб, яраси газак олиб кетмасин, — деди Сипито Глаху- нага.

— Овозингни учир! — пуписа килди унга Глахуна.Жаррохлик давом этарди. Ч^чканинг фарёдидан ос-

мои кок иккига б^линиб, торлар упирилиб тушадигандай туюларди.

— Кулокни тешворяпти-ку бу жин ур1ур! — деди Сипито.

283

Page 33: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Буни урнида сен булганингда курардим диконгла- ганингни! — деб жавоб берди Иона.

— Яна бошладингми? — деди Сигало унта ер ости- дан кдраб.

— Бупти. Лекин мен Сталин булганимда, уруш туга- ши билан Глахунани чакириб, унта Гитлерниям, уни ше- риклариниям худди мана шунака ахта килишни буюрар- дам! — деди Иона.

— Бопщаларини билмадиму, лекин Гитлерни ахта киладиган нарсасиям шекилли... Хотиниям, бола- чакасиям, хатто шунака ишга хохишиям йук дейиша- ди...— Империя махкамасининг сирини ошкор килди Сипито.

— Умуман, одамхурлик — барча ахта килинганларга хос хусусият... Ора Мухаммадхон ёдинглардами? Тбили- сини вайрон килган шох бору1... Ушаям шунака булган... У олтингугурт сувига умид борлаган экан... Аммо нати- жа чикмагач, разаби к^зиб, шахарга куйишни бую- рибди, — Иона, ^3 навбатида, шок саройининг сирини ошкор килди.

— Вой, орайни-ей, агар олтингугурт сувининг нафи текканда узимизни Ефросиньядан бадавлат одам булмас- ди дунёда, ховлисида ушанакд сув булок булиб окиб ётибди! — Глахуна кесилган жойни тикиб булиб, ипни кесди, конга беланган кулининг оркаси билан пешонаси- даги терни артиб, урнидан турди-да: — Куйворинглар! — деб буюрди.

Сипито билан Иона чучканинг оёридаги арконни ечиб, узларини четга олишди. Чучка аввалига дузах азоби ту- гаганига ишонмай, чинкириб ётаверди. Кейин, енгил торт- ганини сезиб, урнидан турди, бир оз депсиниб тургач, урмон томонга ура кочди.

— Эх, биз одам эмас, вахшиймиз! — деди Бачана. — Шу ишни килишдан олдин озгина арок ичириб куйсак нима буларди?

— Кулга сув куйвор, — илтимос килди ундан Глаху­на.

— Ёмон гунохга ботдинг-да, Глахуна Керкадзе! — деди Сишпо ферма мудирига. — Энди урмонда урючи чучканинг юзига кандай килиб карайди, шарманда була-

‘ О р а М у х а м м а д х о н — Эрон пюош, 1796 йили Гружига бостириб кириб, Тбилисини ер билан яксон килган.

284

Page 34: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ди-ку шурлик! — Сшшто чошб бораёптан чучкд томонга маъюс нигох ташлаб куйди.

— Булди, майнавозчиликни бас килинглар! Бориб сигирларни соринглар, агар узи совадиган нарсаси булса, кейин бу ёккэ хайдаб келинглар! — деб буюрди Глахуна уртокларига. — Сен нимага чучкага тикилиб колдинг?! — у Бачанага угирилди. — Бор, бугун Генонинг эчкисини с о р , узингники эртага болалаши керак. Лекин билиб куй! Хурмачадаги сутни бир томчи хдм колдирмасдан ичасан! Кейинги пайтларда рирромлик киладиган буп колдинг! Жир битиб колди! Агар хаммасини ичмасанг, хурмача- ни бошингга уриб синдираман!

Бачана индамай эчки соришга кетди.— Умрингдан барака топ, Глахуна! — деди Иона,

Бачана куздан йироклашгач. — Болани сакдаб колдинг! Тамом узгариб кетди! Юзлари хдм накш олмадай буп колди-я!

Глахуна Ионанинг гапларига эътибор хам бермай, челакни кутарганча сигирлар томонга йул олди.

Бир соатлардан сунг Кведобан колхози фермасининг моллари му-мулаб ва ба-балаб, Чхакоура т о ри н и н г ям- яшил ёнбаррига таралиб кетди.

Кечкурун фермата кунгилли халк кушинининг авто­мат билан куролланган икки нафар жангчиси кузатуви- да колхоз раиси Герваси Пацация келди.

Хдво салкин эди. Мехмонлар ва мезбонлар гулхан якинига утиришди. Атрофга хушбуй хдц таратиб, уртада карарай утин чирсилларди. Козонда эчки гупгги пишмок- да эди. Беминнат хизматлари эвазига ташланадиган лаз- затли суякларни кутиб, овчаркалар гулхан атрофида вовиллаб чопиб юришарди.

— Яна нима гаплар? — деб суради Глахуна раисдан, гурт буклорлик газетани унга кайта узатаркан.

— Сени яна нима кизиктиради? — Герваси бошини кутариб, тиззасида ётган туппонча рилофини силади.

— Кишлокда колган мол-дунёмизни сураётганимиз йук, “ гапга аралашди Иона, — сен уларни купайгириб куймагандирсан хар холда... Фронтда ишлар кэлай?

— Фронтдами?.. Германиянинг шли пачава! — Гер­васи яна туппончасини силай бошлади.

— Нарирок олсанг-чи анови дахмазангни, тарин бир балони бошлама! — деб тунриллади Сипито четроккэ сурилиб. — Хуш, нима бупти Германияга?

— Германиягами? Смоленск якинида шарманда булди.

285

Page 35: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Москва остонасида дабдаласи чикди. — Герваси бармок- ларини букиб санай бошлади, — х^ш, яна каерда бурни конади? — деб суради у ^зидан ва эслаёлмагач, кулини силтади. — Хуллас, иштонига утириб куйди Германия, мана бу ерда хаммаси ёзилган! Руминия, Чехославакия ва Италияни кулида зурра ушлаб турибди...

— Уруш качон тугайди? Сталин нима деяпти?— Якинда тугайди, деяпти, лекин вактини аник ай-

таётгани йук — деди Герваси кулларини икки томонга ёзиб. ’

— Айта колмайдими, ундан нима кегди? — ажаблан- ди Иона.

— Крзиксизлар-а! Германия билан урушиш — чучка бичиш эмас! — Сталиннинг ёнини олди Герваси.

— Чучкани бичиш хам хазилакам иш эмас, азизим Герваси! — деди Глахуна уз касбининг обр^сини к^та- ришга уриниб.

Сипито козонни оловдан олди, улокни оёридан уш­лаб, кайнаб турган сувдан кутарди. Хэвони пишган гушт, пиёз ва дафна баргининг ипггахдни китикловчи хушбуй хиди тутиб кетди.

— Кани, йигитлар, опкелинглар1 — деб бугорди Гер- васи.

Батальон жангчилари гулхан ёнига мешни судраб ке- лишди. Глахуна утирганларга биттадан сопол пиёла тут- казди. Хдмма навбатма-навбат Гервасининг ёнига бориб, уз улушини олгандан сунг, яна жой-жойига келиб утир- ди, Бачана хам пиёласини кутариб мешнинг ёнига бор- ди. Герваси савол назари билан Глахунага каради, у маъкуллагандай бош силкиб куйди.

Винони биринчи булиб Гервасининг узи ичди.— Мана буни узум деса булади! Эккан одам барака

топсин! — деб хитоб килди у мамнун булиб. Бу хитоб биринчи кздах сузларидай кабул килинди.

— К^ли дард курмасин! — деб такрорлади бопща- лар хам ва бир кутарищда пиёлаларни бушатишди.

Герваси яна куйди. Бу гал хам, Бачанага куйишдан олдин, нигохи билан Глахунадан рухсат суради. У ижо- зат берди.

Герваси яна пиёласини кулига олди:— Энди улур Сталин бошчилигидаги...— Герваси! — деб унинг гапини булди Иона. — Мен

буп колдим, лекин оёкда туришга холим бор экан, мана шу бола учун ичамиз! Сталиннинг шаънига айтиладиган

286

Page 36: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кэдахлару мактовлар шундок хам етиб ортади... Худога шукур, сенсиз хам у уз ипшни эплаяпти.

— Гапинг нотурри, Иона Орагвелидэе! — деди Гер- васи хафа булиб. — Агар бизнинг мададимиз булмаган- да...

— Бизнинг мададимиз, азизим, давлатга со рлом ва бакувват йигитларни вояга етказиб беришдан иборат.

— Турри, сен хэкран! — раис паст тушди. — Бачана Рамишвили учун ичамнз! Кулок сол, Бачана... Мана шу кунни ва мана шу одамни ёдингда тут, — Герваси ёнида утирган Глахуна Керкадзенинг елкасига кулини ташла- ди. — Сен бу кишининг оёрини упишинг керак, урлим. Фронтда халок булган ^ р л и н и н г ^фнига урил булишинг керак... Глахунамизга хеч ким хайкал урнатмайди, унга орден хам беришмайди... Сен хам орден, хам хайкал булишинг керак унга! Атрофингга бир назар ташлаб, ^йлаб кур, шуни билгинки, бу ёрур дунедаги нарсалар- нинг хаммаси сеники, болам! Хозир миллонлаб одамлар кукрагидан ук еб, халок б^ляпти. Хеч ким хеч нарсани олиб кетаёггани йук. Хдммаси сенга, сенинг тенгдошла- рингга колади... Хонадонларимизда хозир й и р и -с и р и . Етим болалар ва тул колган аёллар нола килишяпти. Кдровсиз далалар инграяпти. Эгасиз колган ер ох уряп- ти. Одамхурлар тортиб олган хамма нарсамизни кайта- риб оламиз... Бирок вайрон болтан мамлакатни тиклаш- га биз карияларнинг кучимиз етармикин? Билмадим... Бу ишни сен ва сенинг уртокларинг килишларинг ке­рак... Сизлар мамлакатни кдйта тиклашларингиз л озим!.. Сизлардан катта утинчимиз шуки, «собик кишлок», «со- бик шахар» деган гапларни унутинглар... Сизлардан ке- йинги авлод уруш нималигини факдт хикояларингиздан билишсин!... — Герваси кулини юкорига кутариб, ой нурига рарк булиб ёгган то р чуккиларига нигох ташла- ди. — Ватанимиз куркини севиб, ардокданглар... Буюк, мусаффо, кайнок мухаббат билан севинглар! Ватан — бу, мукадцас ибодатхона, унинг мехроби каршисида тиз чукиб топинмок керак. Факат топиниш эмас, хар тур ли иблислар мукаддас даргохимизни оёк ости килмасликла- ри учун уни кулга курол олиб, химоя килиш керак. Яна бир гап: Ватанимиз учун жон фидо килаётганларнинг олдинги сафларида булинглар!.. Менинг бошка хохиш- илтимосим йук1 Ичамиз! — Шундай деб, Герваси пиёла- ни лабига олиб борда.

— Герваси Пацация! — деб хитоб килди Иона энти-

287

Page 37: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

киб. — Агар хозир айтган гапларингни ёдлаб олган б^лмасанг, астойдил айтган булсанг, сени яна кдйта раис килиб сайламасам кулим узилиб тушсин!

— Мен бу ерга номзодимни курсатиш учун келганим йук, — деди Герваси, — манови икки жангчи хам бекор- га келмаган!

— Нима гап узи, Герваси? Бизни камокка олмокчи- мисан дейман? — кулди Сипито.

— Гап шундаки... Анови ярамас хдддидан ошяпти!— Ким экан у, Герваси? — суради Глахуна.— Манучар Киквадзе?— Нахотки уша аблахди тутиш шунчалик клйин булса?

Армиядан кочганига уч йил булди-ю, хдлигача тутолма- санглар-а? — Иона жангчиларга мурожаат килди.

— Урмонда одамни кулга тупшриш осон иш эмас! — узини окдашга уринди улардан бири.

— Бунинг устига, у хозир жуда эхгиёткор булиб колган, — гапга аралапщи иккинчи жангчи, - деярли хдр куни турган жойини узгартиради. Ижари хар кдлай узига бопшана топиб турарди, унга ёрдам беришарди: биров куркканидан, биров эски таншп-билишлик важи- дан... Хозир хамма ундан юз ^гирган. Суребида эса унга кафан бичиб куйишибди — уша ерда у иккита балоратга етмаган кизчани зурлаган, яна бунинг устига, аллакандай б^лмарур касалликни юктирган... Кизчалар- дан бирининг онаси аклдан озиб колганмиш.

— Отасининг к^зи кдекда экан?! — деди бурилиб Сипито.

— Фронтда отаси... — жангчи к^лларини икки то­монга ёзди.

— Жавобингиз шуми?!— Утган гал Квемо-Чалада биздан аранг кочиб кутул-

ди, бир хафтадан кейин эса бегунохдан-бегунох Бандо Цкипуришвилининг тилини киркиб олибди, чакимчи- ликда гумонсираб... Амаглебалик бева аёл Карцивадзе уйига киритмаган экан, уша куниёк тунда уг к^йнб ке- тибди... Хд, хозир у кутурган буридан хам батгар хавф- ли булиб колди...

— Худони ургага солиб айтаман — у яшамаслига керак! Агар кулинглардан келмаса, бизга курол беринг- лар, мана биз йук киламиз! — деди бирдан Глахуна Керкадзе ва негадир Бачанага караб к^йди. Бачана Гла- хунанинг к^зларида олов чакнаганини к^риб, аъзойи ба- дани музлаб кетди.

288

Page 38: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Якинда Киквадзе Набеглава фермасидан анча-мунча пшплокдш кутариб кетган. Бу ерга хам кеп колиши мум- кин, шунинг учун давлатга топширадиган нарсаларинг булса, эртагаёк кишлокка олиб боринглар, — деди Гер­васи урнидал туриб.

— Ажаб буггги. Нега бизнинг куролларимизни олиб куйишди? — деб тунриллади Сипито.

— Хрзир мунозаранинг ваедп эмас! Бизга йигирма булакча пишлок билан иккита улокни беринглар, бундан ортирини опкетолмаймиз! — деди Герваси ва жангчилар- га ^гирилди: — Б^ла колинглар, эрталабгача кишлоккд етиб борипшмиз керак! — Шундай деб, оти богланган томонга караб юра бошлади.

— Ие, хдммасини ^зинглар опкегсанглар, Манучар Киквадзега нима колади? — пичинг килди Иона.

— Вой, захдр-ей, — раис хафа булди, — качон мен колхоз мулкини еганман? Болалар борчасига, сени нева- рашта олиб бораман! Ёки шубхднг борми?

— Хдзиллалщим, хазил! — деди уялиб Иона. — Аммо-лекин... Сендан олдинги раис хдм шунака дерди, кейин карабсанки, уша улокчалар узининг ховлисида чопкиллаб юрган буларди. Шунакдсиям булади!

— Хм, кани энди мен хдм ановига ухшаган карокчи булсаму тилингни шартга суруриб олсам! Сени кдра-ю! — Герваси кул сшггаб, отининг айилини торта бошлади.

— Хдммаси тайёр! — деди Глахуна унинг олдига келиб. — Бугун отларни хдйдаб келамиз, эртага киш­локка колган нарсаларимизнинг барини жунатамиз.

— Жуда соз! Лекин эхтиёт булинглар! Хозирча хайр! — Герваси огига мицди.

— Герваси! — деб чакирди Глахуна.— Хуш?— Туппончангни ташлаб кет.— Узим нима киламан куролсиз?— Сизларга иккита автомат етади. Туппончангни як-

шанба куни олиб бораман.Герваси иккиланиб колди.— Хуш, уйлайдиган нимаси бор экан, тезрок хал

кил!Герваси истамайгина елкасидан кайишни ечиб, туппон-

чани Глахунага узатди.— Лекин билиб куй, совра килаётганим йук, кдйта-

риб берасан!— Олдин овозини эшитасан! — Глахуна Гервасининг

10 — Нодар Думбадзе 289

Page 39: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

к^лидан туппончани олиб, Бачанага узатди. — Ма, хур- жунга соп куй.

Бачана бостирманинг устунида о с и рл и к , турган хур- жуннинг 6$ш к$гзига туппончани ташлади, Герваси билан жангчилар эса, отларини буриб то р ёнбарридан пастга тушиб кегишди.

Куп утмай уч сгтлик, туман орасида к^здан гойиб булишди. Анчагача от туёкларининг овози эшитилиб тур- ди, кейин хаммаёкка жимлик чукди. Отларини йуртги- риб кетган суворилар ортидан Чхакоура ёнбаррида мас- кан тутган одамларнинг уй ва ташвипшари чувалиб кол­ди.

— Энди бориб отларни хдйдаб келинглар! — Глаху­на шерикларига мурожаат килди. — Эрталаб курувдим, хув анави ёкда, Зоти томонда утлаб юришган эди, — Глахуна кули билан ишора кидди. — Икки соатда кдй­тиб келасизлар. Болани хдм ола кетинглар... Чупчирок хам олволинглар.

Сипито елкасига аррамчи ташлади, белига ойболта кистириб, чупчирокни ёкди. Глахуна бостирма томонга караб юрди.

— Намунча тикилинч? — деб кичкирди унинг оркд- сидан Сипито. — Эрталаб борсак хдм булади-ку... Корон- рида туртиниб юрамизми?

— Айтган ипши килинглар, митингнинг кераги й^к! — деб жавоб берди Глахуна.

— Болага рахм килсанг буларди! — Сипито Глахуна- ни кундиришга уринди.

— Унга жин хдм урмайди! #ргансин1Сипито билан Иона тор оралаб кетган сукмокдан ин-

дамай боришар, Бачана уларга базур етиб юрарди.Фермадан мунгли маъраш эшитилди. Бачананинг эч-

кисини тулгок тутаётган эди...

Тонготарда кдйтган чупонлар хднгу манг булиб колиш- ди. Сунган гулхан ёнида бошидан ук еган иккала овчар­ка чузилиб ётар, орилдаги сорилмай колган ва оч жони- ворлар зорланиб маърашарди. Глахуна к^ринмасди. Чупонлар зир югуриб, уни кидира бошлашди, аммо фер­ма мудирининг изини хдм топишолмади. Бирдан Бачана­нинг кафтларидан худди олдинги пайтдагидай тер чикиб кетди. Сипито Гудавазде бир нима демокчи булди-ю, аммо гапиролмади, г^ё соков кишидай, алланималар деб рудранди, кейин бушашиб ерга утириб колди.

290

Page 40: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Манучар Киквадзенинг шли бу! — деб хитоб кил­ди Иона Орагвелизде, эгарланмаган отга сакраб минар- кан.

— Кдёккд? — деди баз^р Сипито.— Топиш керак уни! — Шундай деб, Иона опили

учириб кетди.Бачана чопиб бориб, хуржунни пайпаслаб к^рди.

Туппонча жойида эди. Кейин Сипитонинг ёнига келиб утириб, муздек кафтини унинг тиззасига к^йди.

— Сен борма, йигитча! — деди Сипито пешонасидаги терни артиб.

Бачана Сипитонинг тиззаси калтираётганини сезиб, унинг узидан хам батгар кУркаётганини англади.

— Сиз... Сиз куркманг, Сипито амаки! — деди у.Сипито аянчли жилмайиб, калтираб турган оёрини

узатди.— Куркмай б^ладими, урлим?! — деди у ва бирдан

хунграб йирлаб юборди.

Пишлок т^ла кажавани оркалаб олган Глахуна ол- динда чайкалиб борарди. Унинг оркасидан келаетган Ма­нучар Киквадзенинг кулидаги милтикнинг тепкиси к$гга- риб куйилган эди.

— Тезрок, тезрок юр, Глахуна! Мен билан хазил- лашма! — деди Манучар Глахунани туртиб.

Глахуна лабини тишлади.Ферма мудирига алам киларди. Кдндай килиб бу яра-

мас билдирмасдан, писиб келди? Глахуна жонидан хам оргик курадиган итларни отишга кандай муваффак будда? Глахунани узи билан кетишга, тарин пишлок тулдирил- ган кажавани оркалашга кандай мажбур килди?

Глахунани кон, итларнинг кони хаяжонга соларди. Уз хаётида у конни куп к$грган эди, аммо бу кон — укдан оккан кон бошкача буларкан!... Уят ва иснод сен- га, Глахуна! Туппончани нима учун олган эдинг? Хур- жунга яшириб куйиш учунми? Шармандалик, шарман- далик! Нима учун куролга ташланмадинг? Ахир бу кал- лакесар тепамда турган эди-ку! Унта бас келиб буларми- ди?! Уят ва иснод сенга, Глахуна!

Алам ёшлари Глахунанинг томогига тикилаетган эди. «Ёрилиб кет, юрак!» — деб илтижо килди у. Аммо юрак ёрилмади. Кайтанга Глахуна кадамини тезлатди. Шар­мандалик, шармандалик!

Олдинда хзлкоб к^ринди. Тулин ойнинг акси хзлкоб-

291

Page 41: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

да жилва кдлар, гуё ой ер остидан, унинг ковагидан муралаётгандай туюларди. Мана хозир Глахуна ана т у ковакка кадам ташлайди-ю, ер остита киради-кетади. Аммо хдлк,об тагида ковак йук эди, бинобарин, Глахуна шалол этиб кулмаюса утириб колди.

— Тур урнингдан, ялков! — деб бакирди унга Ману- чар.

Глахуна уринидан туриб, Манучарга каради.— ?Суш, Глахуна Керкадзе, чарчадингми? — иржай-

ди Манучар. — Шунакд булади! Тиланчи раисинг билан анови мишики кдхрамонларга нима керак экан? Мени тутмокчи б^лишибдими, а? Мен уша ерда эдим-ку, ахир! Хд, уша ерда учовини хам чурурчикдай нишонга олиб утирган эдим! Нега урмонга киришмади? А? Журъат этишолмадими? Шунака булади! Уз автоматлари билан бикинларидан дарча очиб куйишимни билшпган-да, аза- матлар! — Манучар ках-ках уриб кулди.

— Куляпсану Манучар Киквазде, лекин бари бир кунинг битган! — деди Глахуна.

— Бу хакда урушдан кейин гаплашамиз! Энди кажа- вани олиб, олдимга туш! Лойда думалашга улгурасан, большевиклар текин путёвка бериб, сени Цхалтубога1 жунатишади! Совет хокимияти олдидаги хизматларинг учун!.. Кдни, юр!

— Урушдан кейин, агар унгача биров улдириб куйма- са, Чохатауридаги энг баланд чинорга уз кулим билан осаман сени, аблах! Улигингни нимта-нимта килиб, туз сепаман! Тфу! — Шундай деб, Глахуна Манучарнинг юзига туфурди.

Киквадзе хангу манг булиб колди. Кейин бирдан кулочкашлаб, Глахунанинг чаккасига туширди.

Глахуна халкобга ардарилди. Урнидан туриб, юзида- ги конни артди.

— Улдирадиган булсанг — улдир, ярамас, лекин сен билан хеч каёкка бормайман! — деди у бутик овоз би­лан ва яна утириб олди.

— Бекорларни айтибсан, Глахуна! Пишлокни керак- ли жойга олиб бормагунингча, улимни хаёлишта хам келтирма!

— Кимга карши курашяпсан, иг эмган! Кдни, тушун- тириб бер-чи!

1 Ц х а л т у б о — Грузющаги больнесхчогик курорт.

292

Page 42: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Сизларга кдрши, хурматли Глахуна, болыпевик- ларга карши! Йигирма икки йилдан бери отамни ерини тепкилаяпсизлар... Етар! Энди бизнинг галимиз келди!

— Биз деганинг ким?— Мен ва Германия!— Германия кани?— Келади, Глахуна, келади! Ана ушанда мени осмок-

чи булган чинорингга биз хдммаларингни осамиз! Энг олдинда райкомингларни секретари кизил байрок кута- риб боради!.. Энди тур!

— Тирик эканман, жойимдан жилмайман, улигимни каеккд олиб борсанг олиб бор! Шу пайтгача сен билан келдим, мана шу шармандагарчилик хдм етади!

Киквадзе кулини яна бир инсоннинг кони билан буя- шига ишонч х,осил килди.

— Кдни булмаса, у ёккд караб, худога арзи додингни айтиб кол... Минг килганда хам олло таоло лойимизни бир жойдан олган...

Глахуна чуккалаб, кулларини кукка узатди.— Эй парвардигори олам! Бугун мен мана бу иблис-

ни уз кулим билан улдиришга ваъда берувдим... Акси булди, энди узим унинг дастидан улиб кегадиганга ухшай- ман! Бунга йул куйма, кодир эгам! Мен сенинг банданг- ман, омонатингни узинг ол! Агар бор булсанг, агар овозимни эшитаётган булсанг, тезрок жонимни ола кол! Модомики, мен билан манови хайвоннинг лойи бир жой­дан олинган экан, бу дунёда яшаб нима киламан!

Чхакоура урмонида акс садо бериб, уч марта кдттик гумбурлаш эшитилди. Глахуна якиндагина ер остидан тулин ой муралаб турган уша халкобга юзтубан йикил- ди. Она-Ер куксини очиб, уни уз баррига олганини, кейин яна бушлик беркилиб, замин узининг улкан кафти билан унинг ковокдарини охиста силаганини, сунг ос- монга кора чойшаб тортила бошлаганини Глахуна аник- равшан хис этди...

Сипито Гудавадзе, Иона Орагвелидзе, Герваси Паца- ция ва икки нафар кунгилли жангчи Глахунанинг жаса- дини фермата олиб келишганда тонг ёришиб колган эди. Беш нафар эркак чурк этмай, бир томчи хдм куз ёш тукмай кун чикишини кутишди.

Факат тонг отгандан кейингина Иона Бачана ферма- да йуклигини пайкдди.

— Шуниси етмай турувди! — деди Сипито хуноб

293

Page 43: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

булганидан иккала кули билан тиззаларига уриб. Сунг: — Бачана! — деб кичкирди.

— Бачана! — такрорлади Иона.— Бачана-а-а-а... Бачана-а-а-а! — деган овоз хаммае-

кни тутиб кетди.Акс садо у крядан-бу кояга урилиб, с^нг дарага шунри-

ди, сой ва жарликларни айланиб, охири Урмонга утди ва нихаят, болани топа олмай, фермата, орир мусибат ва умвдсизликдан адою тамом булган эркакларнинг ёнига кайтди...

Куёш энди ти р оттан паллада елкасига хуржун таш- лаб олган бола Урмондан ёлризоёк йулга чивди. Булок буйига утириб, йиртик чувагини ечди, уни бир зум кулида айлантириб турди-да, сунг бир четга улокгириб, шишиб кегган оёкларини муздек булок сувига солди. Кейин ювин- ди, бошига хуржунни куйиб, к^м-к^к утлок устига чузил- гач, чукур-чукур нафас олди. Жуда баландда, мовий осмонда канотларини ёзиб, киррий учиб юрарди.

— Эх;, кдни эди мениям кднотларим булса! — деб кунглидан кечирди бола. — Осмондан хдмма нарса кафт- дек куриниб туради...

Бола кузларини юмиб, анча пайтгача кимир л амасдан, хеч нарсани уйламасдан ётди.

Бир махал тепадан сукмокда касур-кусур килиб уч- турт тош думалаб тущди. Бола тез урнидан туриб, ат- рофга аланглади. Кутарма четида соч-соколи усган, жари олдинга туртиб чиккдн о зр и н бир одам кулида милтик ушлаб турарди. Боланинг дами ичига тушиб кетди.

— Кимсан? — деб суради халиги одам.Бола чурк этмади.— Нима бало, соковмисан?— Чхакоураликман! — деди бола базур.— Каёкка кетяпсан?— Зотига.— Кимникига?— Кариндошларимизникига.Эркак уйланиб колди. Сунг боланинг кузларига синч-

ковлик билан тикилиб, суради:— Сизларнинг каршингизда Квенобан фермаси бор.

Уша ёкдан утдингми?— Йук, ферма биэдан узок. Урмон оркали келяпман,

йул якин булсин деб... — Бола курущпаб кегган лабла- рини ялади. — Узингиз кимсиз, амаки?

294

Page 44: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Урмончиман. Фермата кетяпман, чупонларда ишим бор эди... Хуржунингда нима бор?

Бола шошиб колди, чунки хуржунда нима борлигини билмасди. Таваккал килиб ц^лини хуржуннинг бир к^зига тикди ва оБзига карам ^заги тикилган шитпани олиб, ут устига куйди.

— Нима у? — деб суради эркак.— Арок.— Хдтш арок Хам ичасанми, тирранча?— Оз-моз! — жилмавди бола. Кейин хуржундан кирк-

кулок баргига уралган бир булак пишлок» маккаж)Ьсори унидан ёпилган яримта нон ва никоят, пишган эчки г̂ дити чикдриб куйди.

— Ух;-ху, маза киладиган б^пмиз-ку! — деди эркак ва тепадан пастта туша бошлади.

— Кани» келинг мархдмат! — таклиф килди уни бола ва узи хуржун устига ^тирди.

— Демак, фермада булмадим дегин? — Эркак бола­нинг ёнига утириб, милтигини тиззасига к^йди. Бола «йук» дегандай бош чайкади ва титрорини сездирмаслик учун кулларини тагига босди. Эркак тамадди килшпга тушди. Корнини туйвазиб олгандан кейин болага муро- жаат этди: — Нега караб турибсан? Хдммасини бир узим емайман-ку?

Эркак шишани калига олиб, обдан чайкади.— Зур арокка зЬапади! — деди у.— Жудаям зур! — жавоб берди бола.Эркак кафти билан шишанинг орзини артиб ташлаб,

дахднига бир култум арок куйиши билан уни катгик йутал тутди.

— У, жин урсин! Арок эмас, олов-ку бу! — деди у ва чал тирсагини юзига бооди.

«Э худо, мента куч-кудрат ато кил, кейин жонимни олсанг хдм майли!» — деб кунглидан уткаэди бола ва К^лини хуржунта узатди. Кейин тез ^рнидан турди.

Нафасини ростлаб олган эркак болага каради-ю, донг котиб колди. Бола унта туппонча ^кгалиб турарди.

— Тур урнингдан, Манучар Киквазде! — деди бола эркакдан кузини узмай.

Киквадзе турмокчи булди-ю, аммо туролмади.— Тур деяпман сенга, аблак! — такрорлади бола.— Кимсан ^зинг, бу нима килганинг, йигитча? —

деди Манучар ^зига келиб.— Глахуна Керкадзе!

295

Page 45: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Манучар эсанкираб колди.— Мен Глахуна Керкадземан, энди мени кУлимда

Уласан!Орир маузер боланинг к^лида лапанглаб кетаверга-

нидан у куролни икки кУллаб ушлаб олди.Манучар тиз чукди ва тер босганидан гуё эндигина

сув дан чиккдндай шалаббо булиб кетган бопшни чайкаб, ёлвора бошлади:

— Тентаклик килма, бола!.. Сени ёшингда одам Удди- риш гунох... — Манучарнинг овози титраб кетди. — Огма!.. Кдндай килиб котил деган номни кутариб юра- сан, ер юзида кандай килиб яшайсан?

— Узинг-чи? #зинг кандай килиб яшаб юрибсан?— Нахотки мен яшаётган булсам?— Сен уласан, Манучар!— Лоакал исмингни айт, нима учун менинг котилим

булмокчисан? — илтижо килди Манучар ва лабини шун- дай тишладшси, тиркираб кон чикиб кетди.

Манучар хамон бир нималар деб шивирлар, аммо бола буни эшитмасди. Унинг кулокдари том битиб кол­ган, юраги кинидан чикиб кепудек дукурлар, чакка то- мирларининг лУкиллагани худди улкан темир болганинг зарбини эслатарди. Бола факат эшитиш кобилиятини эмас, шу билан бирга куриш кобилиятини хам йукотгандай эди, чунки унга томон эмаклаб келаётган Манучарнинг башараси гох иккита, гох учта булиб куринди, сунг бу- тунлай куздан гойиб булди. Шундан кейингина бола теп- кини босди.

У Ук овозини хдм эшитмас, кднча ук чикдетганини хам санамасди, Факат бармоклари нимкумуш дастасига ёгошшб колган туппончанинг ва уз билакларининг тит- рашини сезиб турарди, холос. Нихоят, туппончанинг сил- киниши тухтагач, бола бирдан холсизланди, бармоклари бушашиб, туппонча Манучар Киквадзенинг илма-тешик булиб кетган боши ёнига туп этиб тушди.

Бола мурдадан юзини четга бурди, ерга утириб бо- шини тиззалари орасига сукди-ю, туё урмонда адашиб колган бури боласидай, уввос тортиб йирлаб юборди.

Ярим кечада Ломкаца Рамишвили эшикнинг катгик такиллашидан уйюниб кетди. урнидан туриб, жинчи- рокни ёкди-да, эшик олдига келиб:

— Ким у? — деб суради.

296

Page 46: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Мен, Бачанаман! — деган товуш эшитилди эшик оркасидан.

— Йук, сен Бачанамассан! — Ломкаца неварасининг овозини танимади. Унинг юраги уйнаб кетди.

— Менман, бува, очинг эшикни!Ломкаца тамбани суриб, эшикни очди. Остонада бо­

шини хам килиб Бачана турарди. Унинг усгиЧюши бир ахволда, оекларига кон чапланган эди.

— Кир!Бачана кимир этмади. Ломкаца унинг елкасидан тор-

тиб, ичкарига олиб кирди. Жинчирокни стол устига Куйиб, узи стулга утирди.

— Нима булди? — деб суради чол титрок овоз би­лан.

— Одам уддирдим! — деди Бачана. Шувдай деди-ю, жари титраб кетди. Ломкацанинг ранги кув ^чиб, юраги- ни чангаллаб колди. Орага узок жимлик чукди. Нихоят, Ломкаца узига келиб, аранг тилга кирди:

— Беш йил инжилни шунинг учун ургатувдимми?Бачана индамади. Терлаган кафтларини иштонига ар-

тиб, бошини куйи эгганча тураверди.— Кимни улдирдинг? — НИХОЯТ жимликни бузди

Ломкаца ва жавоб кутиб бутун вужуди кулокка айланди.— Глахуна Керкадзенинг котилини улдирдим, бува!Хайратдан Ломкацанинг кузлари бакрайиб колди.

Урнидан турмокчи булган эди, тиззалари калтираб, ту- ролмади.

— Сен... Манучар Киквадзени ^лдирдингми? — кайта суради у пичирлаб.

— Хд, упкаш!Ломкаца инкиллаб базур ^рнидан турди, бориб эшик­

ни зич килиб ёпгач, неварасининг олдига кайгиб келиб, унинг бошини куксига босди.

— Биров биладими буни? — деб шивирлади у.Бачана бош чайкади.— Мен учун иккига илохий одам бор эди, — деди у

паст товуш билан, — сен ва Глахуна. Битгаси Манучар- нинг дастидан халок будди... — Бачана иссик кафти билан бувасининг кадок босган кулини ушлади. Чолнинг кули яхдек совук эди. — Яхшилаб уйлаб кур, болаги- нам... Тарин биров туккан конни буйнингга олиб юрма... Огир иш бу... — деди Ломкаца чукур уйга толиб ва бирдан картайган томирларига неварасининг ч^рдек кизиб турган кулидан кайнок кон куйилаётганини сезди, бу

297

Page 47: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кон аввал к^крагини ёндирди, сунг чаккаларига урилди. Ломкаца неварасинннг кузларига узок тикилиб, энди унинг ун беш ёшли, касалманд Бачана эмаслипши ант- лади. Боланинг ^тли нигохлга бардош беролмай, кузла- рини олиб кочди. Тамом узгариб кетган бу одамнинг куз корачикларига яширинган пинхоний саволни Ломкаца дил- дилидан аде эгсди ва неварасинннг бутун келажаги $зя- нинг бу саволга берадиган жавобига борлик эканлигини тушунди. — Турри кипсан, урлим! Мен хам шундай кил- ган булардим! — деди у ва неварасини маркам баррига босди. Бачана бирдан бушашиб жикда терга ботди, бува- сининг кучоридан сирралиб чикиб, полга )ггири6 кол­ди. — Э, тангрим! Намотки шу норасида гудакнинг кули билан уч олсанг! — Ломкаца инграб, неварасинннг ёнига чукди...

Юз берган хддисадан эс-хупшни йукоттан Сипито Гу- давадзе тонг макали Ломкацанинг уйига х,овликиб кириб келганида бува билан невара хамон полда утиришар, Бачана хунграб йирлар, Ломкаца эса унсиз ёш тукарди...

5

Профессор Антелава палатага даволовчи духтир би­лан хамшира хамрохлигида кириб келди. Бачана юраги- нинг уришига кулок тутиб, кузларини юмганча ётарди. У мамнун эди: юраги катгик тепиб, энди бутун организмга шиддат билан кон хайдамокда эди. Бачана толиккан юра­ги кун сайин кувватга тулиб, фюсри тиникдашиб бораётга- нини сезиб турарди. У профессор кирганини фадола- ди-ю, аммо хзётга кдйтгани туфайли вужудини коплаган севинч туйрусидан узини ухлаганликка солиб ёгаверди.

— Салом! — деди профессор.— Мухтарам профессорга саломлар! — Булика хиёл

бошини кутарди.— Сихдтлик тилайман! — жавоб берди хдзрат Иорам.— Х^ш, ишларимиз кдлай? — профессор умумий

савол берди Буликанинг касаллик варакасини диккат би­лан куздан кечираркан. — Тез кунда сизни реабилита­ция б^лимига утказамиз! — деди у коникиш косил кил- гач.

— Менга амнистия маъкулрок! Узимни яхши кис киляпман, уч кундан бери мана шу оёкдарим билан кожатга бориб келяпман, агар сиз рухеат берсангиз, шу бугунок уйга кетишим мумкин! — деди Булика ва $гзи-

298

Page 48: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

нинг согайиб кетганини намойиш килиш учун адёл таги- дан яланроч оёкларини чиказиб курсатди.

— Сизни огоклантирган эдим-ку! — профессор духтирга мурожаат килди.

— Мен нима килай, каравотга боглаб куёлмайман-ку!— Борлаб куйиш керак! Туриш мумкинмас сизга,

тушуняпсизми? Ёки тувак ёкмаяптими? — адзиллашди профессор ва Буликани елкасидан босиб, урнига ётки- зиб к^йди.

— Унакамас, профессор! Мухтарам жамоани безовта килгим келмаяпти! — тиржайди Булика.

— Хечкиси йук! — деди профессор.— Ундан ташкари, виждоним кийналяпти: мен ту-

файли Вакенинг ярим ахдлиси яланг оёк юрган булса керак-ов1

— Нима, Вакенинг бутун адолиси яланг оёк юриши- ни хохлаяпсизми?

— Хд1... Кечирасиз, хурматли профессор, бошка так- рорланмайди! — Булика гапнинг мазмунига тушунди ва хакикдтан хдм Вакенинг жамики адолиси факдт унинг сорайипшни кутаётгандай, урнига жуда эхтиётлик билан чузилди.

— Бугун католикос кунрирок килиб, с о рл и г и н г и зн и суради. Унга нима деб куяй, хдзрат Иорам? — профес­сор Ортачала черковининг нозирига мурожаат килди.

Католикос нинг эътиборидан таъсирланган рухоний- нинг куз лари жикка ёшга тулди.

— У кишининг дуойи фотихдлари шарофатидан кодир эгам омонатини кдйтариб олмаяпти, падари бузрукворга шундай деб айтинг.

— Демак, бизнинг алокдмиз йук экан-да? — ёлрон- дан хафа булди профессор.

— Сиз духтирларга дузахнинг эшиги ишониб топши- рилган, католикос эса бехдогг дарвозасини куриклайди,— узини оклашга уринди хдзрат Иорам ва шошиб чукиниб куйди.

— Йук, отахон, у дунёга олиб борадигн йул факат битга дарвозага такдлади — ана шу дарвозада биз духтир- лар турамиз. Жаннат билан дузах эса у дунёнинг икки булаги холос, кимни кдёккд раво куради — бу худонинг иши. Бизга у дунёнинг дарвозасини одамларга бевакт очмаслик буюрилган. Шунака!

Хдзрат Иорам унрайсиз колга тушиб, бир йуталиб куйди ва бошка о ри з очмади.

299

Page 49: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хдлиям ухлаяптими? — деб суради профессор Бачананинг томир уршпини улчай туриб.

— Кечасию кувдузи ухлаяпти! — жавоб берди духтир.— Жуда соз! — профессор Бачананинг бош томони-

да осиклик турган касаллик варакасини олди. — РОЭ камайган, холестерин хдм оз, бу яхши! — деди у мам- нун булиб. — О, эксграсистол давом этяптими? Кднака чора куряпсиз?

— Эральдан. Таъсири зуррок...— Огрик борми?— Оз-моз.— Кай пайтларда?— Тахминан хдр ярим соатда, уйгок пайтида.— Пантопонни давом этгиринг.Профессор адёлни кдйириб куйиб, Бачананинг кукра-

гини узок куздан кечирди, кейин енгил тин олди.— Аневримга чап бериб колганимиз яхши б^лди-да!Бачана к^зларини очди.— Салом, мухтарам профессор!— Ие, уйгокмисиз? — деди ажабланиб профессор.— Мен, умуман, ухламайман.— Нега энди?— Шундок. Ухламасдан туш куриб ётавераман.— Кднакд тушлар курасиз?— Гох яхши, гох, ёмон.— Уйку олдидан яхши нарсалар хдкида уйлашга

хдракат килинг, шунда тушингиз хам яхши булади.— Сиз нима дейсиз, профессор, кутулиб кетдимми?—

деб суради Бачана.— Буни сиздан сУрамокчи эдим!Бачана шошиб колди.— Назаримда... Менимча... Узимни дурусг хлс киляп-

ман...— Унакд б^лса, яхши! — Профессор Бачананинг

юрагига фонендоскоп куйди.— Хуш, кдлай? — суради Бачана овози титраб.— Яхши эшитяпман. Кеча чаток эди.Профессор кетишга чорланди.— Агар тирик колсам, сизга тилладан иккита бюст

ясатгираман! — жилмайди Бачана.— Нима учун иккита?— Битгасини узингизга такдим этаман, иккинчисини

ёзув столимга куйиб, унга сажда килиб юраман.

300

Page 50: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Гогилашвили сиздан кура пишикрок экан, у факдт бшта бюст ваъда кнляпти1

— Рафикангизга иккита бриллиант исирра хдм. Бун- дан тапщдри, умр буйи пойафзалингизни текинга туза- тиб бераман! — деди Булика.

— Илох^м, согайиб кетинглар! Энди мен борай, хо- тинимни огохлантириб куйишим керак — кулорини теш- тнриб турсин... Дарвоке, сиз нима ваъда киласиз, хдзрат Иорам?

— Буйингиз баравар шам хддя атаман, кейин умрбод дуойи жонингизни килиб юраман.

— Аммо-лекин инфарктдан кейин одамнинг хотираси заифлашиб колади, таган... — кулди профессор. — Хуш, яна кднака пшкоягглар бор?

— Хд, айтгандай, каламуш масаласида гаплашмокчи эдик... Лекин келганингиздан суюниб кетиб, тамом хоти- рамиздан кутарилибди... — деди Булика ва хдмширага бир караб куйди.

— Канака каламуш? — хайрон булди профессор.— Узлуксиз ичкиликбозлик окибатида кузига хар

нарсалар куринадиган буп колган, мухтарам профессор,— деди бидирлаб хдмшира.

— Хуп, мен шунака эканман, бу киши-чи? Бу киши хдм йук нарсаларни курадиган буп колганми? — Були- канинг жахли чикиб, кули билан хазрат Иорамни курсат­ди.

— Умуман, улар беозор жониворлар... — деди ру- хоний вазиятни юмшатиш учун, — чикиб, айланиб юри- шади, кавд ейишади... шу!

— Завхозни чакиринг! — буюрди профессор.— Каламушларнинг кандини олиб келишга кетган,—

жавоб берди дУхтир.— Бу кднакаси — каламушларни канди эмиш-а?

Нима, республика касалхонасида каламуш шу кадар купки, уларга алохдда таом белшланганми?! — профес- сорнинг фигони чикиб кетди.

— Захар у, профессор! — тушунтирди дУхтир.— Маргимуш! — аниклик киригди хдмшира.— Бемаънигарчилик I — деб хитоб килди профессор

ва хайрлашмасдан палатадан чикиб кетди.— Балки гапирмаслик керакмиди? — деди Булика

ташвишланиб.— Гапирсанг, гапирмасанг — хеч нарса узгариб кол-

майди. Бир оз турганда, уз кузи билан курарди, —

301

Page 51: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

жавоб берди хдзрат Иорам. — Ана! — Шундай деб, у Буликанинг каравоти остидан чикиб келган каламушга бир булак канд ташлади.

Бир соатлардан с$т палатага касалхонанинг бош духтири, х^жалик мудири, дезинфектор, иккита сани­тар, даволовчи духтир ва хдмшира Женя кириб келиш- ди.

— Кдни каламуш? — деб скради дезинфектор важо- хдт билан.

— Мана! — деди Булика бармори билан ^нг ко вори - ни кайириб.

— Ирвогарлик киляпсизларми, а?— Анови кзндни мет ебманми? — Булика полда

ётган, ярми важилган кандни курсатди.Санитарлар каравот тагига эмаклаб кириб кетишди,

кейин палатани айланиб, хдмма тиркишларга маргимуш тикиб чикишди.

— Маргимуш сал эскирган, лекин хечкиси йук. Эр- тагача кутамиз, агар таъсир килмаса, мушук топиб ке- ламиз, — тасалли берди дезинфектор беморларга, кейин санитарларга мурожаат килди: — Менинг кабинетимга хам сепинглар, шкафнинг оёкларини ражиб таптлатттиб- ди, лаънатилар!.. Яна нима талабинглар бор? — дезин­фектор тарин беморларга юзланди.

— Нима учун Америка Жанубий Кореядан уз кушин- ларини олиб чикдб кетмаяпти? — деди Булика.

— Раламис! Ярамас, ирвогар! — дезинфектор зарда билан эшикни ёпиб чикиб кегди.

— Раламис ва ирвогар — сени оптант, узинг эса кала- мушсан! — деб бакирди Булика унинг оркзсидан:

Сал утмай палатага Женя шприц кутариб кириб кел- ди. У Бачананинг каравоти ёнига келиб, адёлни кутариб ташлади-да, ^зича рудранди:

— Аслида баъзи бировларнинг тилига пантопон килиш керак эди, ортикча валдирамаслиги учун!

— Агар мени назарда тутаётган булсангиз, пантопон килиш учун бошка ерим хдм бор! — суз когда Булика.

Женя ицдамади. Бачанага укол килиб, нина урнини ипщалади-да, хонадан чикиб кетди.

Аммо хдял утмай кдйтиб келди:— Сизни бир одам сураяпти, — деди у Бачанага.— Ким экан?— Якин кариндошиман, дейди.

302

Page 52: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Агар сиз йук демасангиз, майли, кирсин.Женя чикиб, урта буйли, юзини сепкил босган, кулла-

ри калтабакай малла бир одамни бошлаб кирди.— Факат беш минутга! — огохлантирда Женя,— Бир лахзага! — жавоб берди нотаниш киши ва

таклифни хам кутмасдан Бачананинг каравоти ёнида тур- ган стулга утирди.

— Салом, хурматли Бачана! — У Бачананинг тизза- ларига енгил шапатилаб к^йди.

— Салом! — деди Бачана таажжубланиб.— Танимадингиз-а?Бачана харчанд уринмасин, уни эслаёлмади.— Энди-чи? — малла одам ён томонга юзини бурди.

Бачана ^нрайсизланиб, жилмайди.— Бир эсланг-а: Сухуми, Чернявка, Венециан купри-

ги, ун учинчи мактаб, холаларингиз — Маро, Нина, Тамара, холаваччаларингиз — Нелли, Зулейка, Додо, Кока... — нотаниш киши бармокларини букиб, санай бошлади.

— Кариндошларимни яхши биламан, сиз узингизни таништиринг! — деди Бачана токати ток булиб.

— Нугзарман, Нугзар Дарахвелидзе! Эсингиздами, Нина хола синглимни чУкинтириб, унга Луиза деб ном Куйган эдилар...

— Улай агар... — Бачана батгар хижолат чекди.— Ушандан бери исми Луиза бупкетган.— Хурсандман.— Хд, баракалла, уша Луизанинг акасиман. Нугзар

Дарахвелизде! — нихоят масалага аникдик киритди но­таниш киши.

— Хуш, хизмат? — суради Бачана.— Сорлигингиз калай, хурматли Бачана? Халк кат-

тик ташвиш чекяпти...— Бир нави...— Куринишингиз яхши, илохим дард нималигини

билманг! Юзларингиз накщ олмадек. Факат сал озибсиз, холос... Якинда телевизорда курувдик, з^р гапирдин- гиз... Кулавериб ичагимиз узилди!.. Заб тилингиз бор­да! Хд-хд!.. Айникса, мухолифлар хакидаги гапларингиз койилмаком чивди!.. Хд, унда сал т^ларок эдингиз... Лекин хозир хдм, — тфу, тфу, к^з тегмасин, — ранг- руйингиз бинойидек, дустларингиз суюниб, душманла- рингиз куяверсин! — Малла киши яна Бачананинг тиз- заларига шапатилади.

303

Page 53: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Узингиз кдлай, синглингиз Луиза яхши юрибди- ми? — деб суради Бачана мулойимлнк билан.

— Э-э, асло сураманг! Ёмон, хурматли Бачана, жуда ёмон! — Дарахвелидзе пешонасидаги терини артди.

— Нима гап узи?— Биласизми... Бетона одамларнинг олдида канака

буларкин...— Уларга туриш мумкин эмас, менга-ку мутлако...

Шунинг учун, айтадиган гапингиз булса, шу ерда гапи- раверинг...

— Худо хдкки! Бемалол! — Булика бошига адёлини тортиб, девор томонга угирилиб олди, хдзрат Иорам хдм дарров шундай килди.

Дарахвелидзе бир оз иккиланиб тургач, нихоят юра- гини ёрди:

— Арзимаган нарса, хурматли Бачана, биттагина чи- ройли имзонгиз керак буп колди.

— Мента каранг, якиндагина мента пантопондан укол килишган, гапни чузманг, хозир ухлаб коламан.

Дарахвелизде бошларини буркаб ётган беморларга бир караб олиб, яна сузлай кетди:

— Хуш, узингиз биласиз... республикада х,озир вази- ят сал... калтисрок... Хдлигидай... операни ёндиришди, универмагга Ут куйишди... Биров узини отган, биров томирини кесган. Хуллас, ахвол мана шунакд, асабий... Кадрлар танлаш масаласи хам калигидакд... Бозорда гуштнинг бадоси канчалигини-ку айтмай куя колай...

— Пишлокни-чи? — жилмайди Бачана.— Хдзиллашяпсиз-а, хурматли Бачана, тушунаман,

касбингиз шунакд... Лекин гупгг билан пишлокни, узин­гиз биласиз, сигир беради бизга...

— Сиз янги зотдор сигир егиштирдингизми? — сура­ди Бачана жиддий.

Дарахвелидзе Бачана мени калака киляпти, деган уй билан унга тикилиб каради, аммо Бачана киприк хдм кокмади. Шундан кейингина у хотиржам булди.

— Йук, мен бошкд масалада келдим, — деди Дарах- велидзе.

— Балки, утга чидамли опера биносининг лойихдси- ни яратгандирсиз?

Дарахвелидзе терлаб кегди. У кимир этмай ётган Булика билан хазрат Иорам томонга шубхдланиб караб к^йиб, андек каловланиб тургач, чунтагидан иккита кон­верт чикдзди.

304

Page 54: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Утинаман создан, хурматли Бачана, бошликларга илтимоснома ёки райкомимиз секретарига икки энлик хат ёзиб берсангиз...

— Менинг нима алокам бор? — деди хайрон булиб Бачана.

— Нега алокангиз булмас экан! Сиз инсонпарвар ёзувчисиз, депутатсиз, Марказий Комитет аъзосисиз! Дар- димни сизга айтмай, кимга айтаман? — уз навбатвда Дарахвелидзе хам астойдил таажжубланди.

— Каерда ишлайсиз?— Абхазияда, тамаки тайёрлаш сохасида.— Бошликларга нима деб ёзишим керак?— Секретаримиз билан калин дУстсиз, мактабда бир-

га укигансизлар, буни хамма билади.— Менинг олдимга сизни ким юборди?— Секрегаримизга факат яхшиликни раво курадиган

одам юборди... Битта кшверт сизга, иккинчисини хохла- ган одамингизга беришингиз мумкин... — Дарахвелидзе чакконлик билан иккала конвертни ёстикнинг тагига ти- киб куйди.

— Нима гал, итпдан бушатшцдими?— Мени ишдан бушатиш осон буптими, хурматли

Бачана?.. Лекин «ха» деган туяга мадад, деган гал бор. Хдтго менга чох кдзиётган одамга хам хозир шу нарса керак!..

Пантопон таъсир кила бошлади, Бачананинг ковок- лари орирлашиб, гаплашишга, айникса осмондан тушган- дай пайдо булган кдриндошидан гал сурипгшришга мут- лако хохиши колмади.

— Тушунтириброк гапиринг, нима гап узи? — деди Бачана кузларини аранг очиб. Дарахвелидзе вакт рани- матлигини дарров фахмлади.

— Гап шундаки, у менга ревизия жунатди!Эшикдан Женя бошини сукди.— Йигирма минут булди!— Майли, хечкиси йук» азизим Женя, яна бирпас

утирсин, кизик нарсаларни гапираётувди! — деб илти- мос килди Бачана.

— Хд... — давом этди Дарахвелидзе. — Ревизия жунатди!.. Йигирма ййлдан бери шу сохдда ишлайман, лекин хали бирортаси ревизия ж^натишта журъат этма- ган эди! Аввалига хазиллашяпти, деб уйлабман.

— Жунатса нима кипти? — савол берди Бачана.— Ана холос! Абхазия билан Грузияда кэнча папиро­

305

Page 55: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

су канча сигарета чекилганини донама-дона санаб чи- кшттди ярамаслар... Кейин бу йил уч юз тонна тамакига юз тонна хашак кушгансизлар, деб туриб олишди! Танин бу гапларни кимлар гапиряпти, денг? Умрида кабинети- дан остона хатлаб кучага чикмаган одамлар гапиряпти! Лоакал тамаки кдерда усшпшш билишармикин улар? Та- маки дал ада усади, шундай булгандан кейин, унча-мунча ут аралашса нима кдпти? Ундан тапщари, ут захдр эмас- ку! Утдан улган одамни курганмисиз? У ни нимаси за- рар? Сигирни нима билан бокиш керак булмаса, тамаки биланми? Бутун зараркунандалик шундаки, сизга ухша- ган одамларни никотин билан захдрлаб, тинкасини кури- тишяпти... Бу хам майли-я! Яна нима дейишди денг? Гуё биз утни тамаки бадосида утказиб, миллионлаб пул ишлаетган эмишмиз!.. Тавба! Бир тонна ут нари борса ун сум туради, ундан ортик эмас, канака килиб милли- онлаб пул ишлар зканмиз? Хатто шу даражага бориб етишдики, сизлар тамакини хуллаб сотгансизлар, хул тамакининг вазни икки баравар ортик булади, дейиш­ди!.. Топтан гапларини каранг!..

— Хаммаси неча миллион?— Реализациями ёки к^шиб ёзилганими?— Жами?— К^п.— Канча?— Бари бир ишонмайсиз... — деди Дарахвелидзе

аник жавобдан кочиб.— Ревизия яна нималар деди?— Э-э, у ёрини сураманг! Уйимгаям боршцци... Кд-

рамайсизми? Нега икки каватли иморат кургансиз, дейи- шади-я! Хар битта хонага эринмасдан бошларини сукиб чикишди! Нима кипти, икки кават б^лса? Хар бир кават- нинг нормадаги баландлиги икки ярим метр булиши ке­рак, меники атиги икки метру кирк саккиз сантиметр, холос...

— Икки сантиметрнинг нима ахдмияти бор? — деди кулиб Бачана.

— К,изиксиз-а, хурматли Бачана! Жудаям бор-да! Ма- салан, укнинг катталиги икки сантиметр келади, лекин тунризни ардаради! Утган йили бир одамни кулатган Укнинг катталиги хам, исмини айтмайман, икки санти- метрдан ортик эмас эди... Буни орайнингизга гапириб утирманг, шунчаки омади гапни айтяпман-да... Кейин устки каватдаги саккизта хонани санаб чикищди. Тфу,306

Page 56: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

залниям хона кдторига кушадиган грузин грузинми! Ту- пурдим-е! Яхшнямки, айвон билан бильярдхонани бу хясобга тиркашмади! Шунгаям радаат!.. Хурматли Ба­чана, мен чакдлокдай бегунохман! Секретарь орайнин- гизга айтинг, мени тинч куйсин... Сизнинг гапингизни иккита килмайди!.. Мен бадном булсам, сизнинг шаъ- нингизга хдм д о р тушади...

— Менинг шаънимга нега д о р тушар экан? — суради Бачана к^зларини катга очиб.

— Тушади-да! Мана, айтайлик, бирортаси сиз хдкин- гизда, яъни менинг якин кдриндошим хдкида булмарур гапларни гапирса, менга тегадими-й^кми?! — деб хитоб килди Дарахвелидзе.

Бачана энг якин кариндошларини хаелидан бирма- бир ^тказиб, Дарахвелиздега ухшайдиган киёфани эс- лаелмагач, кунгли хотиржам б^лди.

— Итвачча! — деди бирдан Дарахвелидзе кизишиб. — Сарик чакд учун одамларни обориб тикиб к^яди, менинг урнимни булса бир миллионга сотмокчи!

— Кднчага? — кдйта суради Бачана.— Ярим миллион сумга! — Дарахтвелидзе сал паст

тушди.— Ростданам шунакд куп топасизми?— Э-э, кдекда! Бизни топганимиз нима б^ларди...Бачана ёстири остидаги конвертларни ушлаб курди.

Дарахвелидзе юзини четга бурди.— Олдин тузалиб чикдй, ана ^шандан кейин гапла-

шамиз1 — деди Бачана.— У нима деганингиз! — бакириб юборди Дарахве­

лидзе, лекин дарров узини босиб олди. — Яъни, демок- чиманки, сиз хали-вери чикмайсиз, мени масаламни эса индинга бюрода куришади... Райкомдан туппа-т$прри тур- мага опкетишлариям мумкин... Икки о ри з гапингиз ки- фоя... Икки оризгина!..

Бачана ёстик остидан иккала конвертни олиб, кукра- гига куйди.

— Кднча бу ерда?Дарахвелидзе яшнаб кетди.— Бир яримтадан! Омонат дафтарчага куйилган! Бе-

гидир!Бачана уйланиб колди. Дарахвелидзе бетокдт булиб

утирган жойида бир кимирлаб куйди.— Хурматли Нугзар, — деди Бачана узок жимлик-

дан сунг, — мана бу ерда, каравотимнинг тагида тувак307

Page 57: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

турибди, агар малол келмаса, шуни олиб берсангиз... Захар танг килиб колди, узр энди... — Дарахвелидзе бир оз иккиланиб турди. — Куркманг, тоза...

Дарахвелидзе энгашиб, тувакни олди-да, тавозе би­лан Бачанага узатди.

— Илтимос, сал нарирок сурилинг!Дарахтвелидзе стули билан бирга бир вддамча орка-

га силжиди, Бачана куз кирини ташлаб, узи билан мех,- мон орасидаги масофани чамалаб курди, кейин бор ку- чини йирди-да, кулочкашлаб туриб тувак билан Дарахве- лидзенинг бошига тупшрди.

Тувак чил-чил булди. Дарахвелидзе стулдан аста сир- ралиб тушиб, полга чузилиб колди.

— Тувак бушмиди? — деб суради Булика.— Ха, б^ш эди! — жавоб берди Бачана.— Э, атганг! — деди хазрат Иорам афсусланиб ва

овозининг борича хампшрани чакира бошлади: — Женя! Же-е-ня!..

6

Бачана ковжираган сахрода егги кечаю етти кундуз йул босди. Дастлабки икки кун ичида каддини тик тутиб юрди, кейин эмаклашга тушди, сунгги икки кунни эса корнида судралиб утказди. Нихоят, бутунлай тинкаси куриб, кимирлашга хам мажоли колмади. Унинг лабла- ри тарс тарс ёрилиб кетган эди. Чур булиб ёгган кумга юзини босди-ю, ажал якинлашаётганини сезди. Аранг чалкзнчасига ётиб, нурсиз кузларини офгобга кддади ва шунда умрида биринчи марта олам чарогига таъна тош- ларини ёрдира кетди:

— Нега мени улимга махкум этдинг, эй офтоб?Бирдан куёш гардишида инсон киёфаси пайдо булди.

Унинг куланкаси Бачананинг устига тушиб турарди.— Кимсан узи? — деб суради Бачана.Озрин, яланг оёк, кук куз бир успирин унга тикилиб

кдраб турарди. Бачана хангу манг булиб кодди — бола- нинг оркасида чараклаб турган куёшмиди ёки унинг бо­шига тилларанг буёкдар акси тушиб турганмиди — Ба­чана хадеганда англай олмади.

— Мен сенинг хукмдоринг ва кодир эгангман! — жавоб берди успирин.

— Буни нима билан исбот киласан?308

Page 58: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Кдршингда намоён булганим — исботи эмасми буни?

— Йук! Сен саробсан!Бачана галати бу киёфанинг гойиб булишини узок

кутди. Аммо у спирин хамон унинг каршисида мулойим жилмайиб турарди. Унинг истараси иссик, чехраси ни- хоятда ёкимтой эди. Бачана аста унинг олдига судралиб бориб, яланг оёрвдаги хдли битмаган, ок-кизриш ярасига курка-писа барморини теккизди.

— Шубха-гумонингни улокгир, — дея жилмайди успи- рин,

— Шубхд киляпман, чунки мен дахрийман. Хозир куриб турган нарсамга хам ишонмаяпман. Бу ходиса мендан жуда-жуда олисда юз бераётгандай назаримда. Якинрок келиб, менга тушунтир: качонлардир ер юзида булганмисан, агар шу рост б^лса, унда нима учун одам­ларни тарк этдинг? — деб скради Бачана.

— Одамларнинг ^злари мендан юз угиришди, лекин мен одамзодни тарк этганим й^к... — деди паст товуш билан у спирин.

— Кандай исбоглайсан!— Рупарангда турибман — бунинг исботи шу!Бачана яна бир марта успириннинг ялангоч оёкда-

рини сийпалаб курди.— Нимасан узинг, ё алхазар?— Мен ишончман, умидман, куч-кудратман, эзгулик-

ман, оташин мухаббат ва хурриятман!— Нега унда Иуда сени угшз тангага сотди?— Иуда уз ташрисини сотгани йук, унинг узи муно-

фикдарга уттиз тангага сотилиб кетди. Унинг бахоси шу эди, бинобарин, ана шу нархда сотиб олинди. Бугун ёстигинг остида ётган пуллар сенинг кадр-кимматингдан пастрок эди, шунинг учун хам сен сотилмадинг. Бугун сотилмаганинг учун хам эртага кадринг янада баландрок булади.

— Эртага хам, индинга хам сотилмасам-чи?— Унда сен юксакликка кутариласан ва мен нима

важдан чорчупга михланган булсам, ана шу нарса руёбга чикади.

— Иуда сени сотишини билармидинг?— Буни шайтон биларди. Худо бандасини йулдан

урмайди, уни синовдан утказади. Иудани шайтон йулдан оздирди, уни утгиз тангага сотиб олди. Мен эса Иуда- нинг кулига аркон тутказиб, уни синаб курмокчи булдим.

309

Page 59: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Иудани дуойи бад килмадингми?— Йук!— Нима учун?— Чунки у ун бир кишини гунохдан форир килди.— Булмаса нима учун Иуданинг буйнидаги тавки

лаънатни олиб ташламайсан?— Чунки Иудани худо яратмаган, у шайтовдан тар­

баган.— Демак, шайтон сени енгибди-да?— Агар Иуда узини нобуд килмаганида, шундай

буларди.— Голгофага бора туриб, одамлар сети чорчупга мих-

лаш учун олиб кетишаетганини билганмидинг?— Йук!— Нимага умвд борлаган эдинг булмаса?— Халида.— Сени уррига алманггирган шу халк эмасмиди, ахир?— Хд, халк эди.— Демак, бу уринда хам шайтон сендан ролиб келиб-

ди-да?— Йук, чунки бу йулдан оздириш эмас, синовдан

утказиш эди.— Халк бу синовдан утолмадими?

Йук.— Нима учун?— Чунки халк мендан муъжиза кутган эди, шунинг

учун хам хеч вако унмайдиган уррига мени алмапггириб юборди... Бу Одам Ато билан Момо Хдво фарзандлари- ни иккинчи марта, бемаврид синовдан утказишим эди, менинг иккинчи хатойим хам шу булди.

— Унда биринчи хатойинг нима эди?— Биринчи хатойим шуки, мен одамзодга жаннатдан

жой ато килдим. Инсон бировнинг иродаси билан эмас, уз мехнати, пешона тери ва имон-эътикоди билан жан- натга тушмори лозим!

— Чорчупга михланишинг мукаррарлигига качонИШОНЧ ХОСИЛ КИЛДИНГ?

— Кдршимда уз онам билан суюкли шогирдим турга- нини курган пайтимда. Ушанда онамга караб: «Хей, аел, мана бу сенинг урлинг!» — дедам, шогирдимга эса: «Хей, инсон, мана бу сенинг онанг!» — деб хитоб килдим. Шундай килиб, менинг урнимга шогирдим онамнинг эта- гидан тутди, онам эса унинг учун волидаи мухгарама булиб колди.310

Page 60: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Истагинг нима, айт?— Тур урнингдан!Бачана турди.— Чанкокдик азоб бермаяггги, дегин!— Чанкркдик азоб бермаяпти! — такрорлади Бачана

ва шу захоти чанкори босидди.— Офтоб баданимни куйдирмаяпга, деб айт!— Офтоб баданимни куйдирмаяпти! — деди Бачана

ва уша ондаёк куёшнинг беаев тафти босилгандай булди.— Хдегга ва олло таолога ишонаман, дегин!— Хдетга ишонаман... — Бачана шундай деди-ю,

«олло таоло»га деган сузни айтаади, зеро бу вокеа хамон унта саробга Ухшаб туюларди.

Шунда успирин:— Кунглингдаги энг эзгу тилагинг нима? — деб сУра-

ди.«Нечун инсон булиб туеилдим, ё раб?Нечун ёмгьср була крлмадим?» —

Бачана Важа Пшавеланинг сатрларини укидн ва бир- дан..,

Бачана ёмрирга айланди-ю, жизринак булиб ётган сах- рода кум-кук барра ут униб чивди...

Бачана ёмрирга айлалди-ю, жизринак булиб ётган сах- рода ранг-баранг, анвойи гуллар бош кутарди...

Бачана ёмрирга айланди-ю, жизринак булиб ётган сах- рода тип-тиник, муздек булок кузи очилди...

Бачана ёмрирга айланди-ю, жизринак булиб ётган сах- ро жонланиб, бир зумда ям-яшил вохд жамолини куз- куз кила бошлади...

Бачана ёмрирга айланди-ю, бирдан узи ана шу вохд уртасида учи осмонга тегай-тегай деб турган, илдизлари бутун ер юзига таркдлган, сершох, улкан бир эман дарах- ти булиб кдд кутарди... Етги иклимдан турли-туман хушо- воз паррандалар учиб келиб, ана шу эман шохларига кунишди, шу ерда маскан тутиб, шу ерда купайишди. Энди бутун оламга улурвор хаёт куншри тарала бошлади...

Хангу манг булиб колган Бачана тиз чукиб, успирин- га бош эгиб таъзим килди ва:

— Сени куриб, борлигингга имон келтирдим, — деди.Шунда Исо лайзсиссалом шундай жавоб берди:— Сен мени кУрганингдан кейин борлигимга ишонч

досил киддинг. Илло, мени кУрмасдан туриб имон кел- тирганлар хушбахтдир...

311

Page 61: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

7

Бачана к^зларини очди. Булика ёстирига суянганча каравоти устида чордана куриб утирар, бир маромда, кироат билан газета укиётган хдзрат Иорамнинг овозига жим кулок соларди.

— Салом, азизлар! — деди Бачана хамхоналарига.— Э-э-э, кадимларига хдсанот1 — деб хитоб килди

Булика суюниб.— Кдлайсиз, хурматли Бачана? — скради тавозе би­

лан хазрат Иорам газегани бир четга кУяркан.— Момо Хдводан олдин жаннатга тушган Одам Ато-

дайман!— Бир узингиз зерикмаяпсизми?— Аксинча, бутун бошлик жаннат ёдриз узимники-

дай.— Койилман сизга, хурматли Бачана! — деди Були­

ка тантанавор охднгда. — Бунака нокаутни умрим бино булиб курмаганман: уч юзгача санасам хдм кузини оч- майди-я!

— Ким? — деб суради Бачана.— Куйинг-е! Бир бандани бекафан, бежаноза дорул-

бакога жунатворишингизга сал колди-ю, тагин ким деб сурайсиз-а! — деди хдзрат Иорам энтикиб.

— Сиз шу ерда эдингиз-ку, отахон! — хдзиллашди Бачана, лекин унрайсиз холга тушиб колди. У булиб утган вокеани деярли унутиб юборган эди — пантопон- нинг таъсиридан булса керак, — шунинг учун хам хдз­рат Иорамнинг бу лукмасвдан кунгли сал хижил булди.— Ростини айтсам, нима булганини яхши эслолмаяпман, — деди у пешонасидаги терини артиб.

— Парво килманг, хурматли Бачана, биз хам беха- бармиз: мен ухлаётувдим, хдзрат Иорам ибодат килает- ган эдилар. Шунакдми, отахон? — Булика хазрат Иорам- га мурожаат килди.

— Шундок, шундок! — тасдиклади кария.— Биз гувохликка утолмаймиз, — деб кушиб куйди

Булика.— Хдр холда, нима булди узи? — астойдил кизик-

синди Бачана.— Мундог булди: тувакни бошига уриб синдирганин-

гиздан кейин у чузилиб колди, Женя чопиб келди. Кам- фарадан укол килиб бошига йод суртди. Кейин у узига келиб, урнидан сакраб турди-ю, бирдан сукинишга тушди.312

Page 62: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Нима деди?— Нима дерди, пулни кам деб уйлаганмишсиз, шу-

нака экан, дарров кайтариб бера колмайдими, дейди.— Яна нима деди?— Яна кдндайдир Бацалапшили деган одамни тилга

олди. Сиз уни арзимаган пулга ресторанга директор кип куйган экансиз...

— Нима? — скради гарангсиб Бачана.— Хд-да! Сиз уни ресторан директорлигига жойлаб

кУйнбсиз, эвазига у сизга ярим миллион сум берибди...Бачана хахолаб кулиб юборди.— У лай агар, узи шунака деб бакирди.— Йук, мен бошка нарсага куляпман... Ростдан хам

бир ходимимизнинг кариндошига — уша Бацалашвили- га шу масалдда ёрдам берувдим.

— Хд-а-а...— Демак, хурматли Бачана, икки уртада кимдир

пора олибди-да? — деб савол ташлади хдзрат Иорам.— Шунакд б^либ чикади!— Мениям шунакд бир аблах танишим бор! — дея

эслаб кетди Булика. — Савдо техникумига жиянимни киритиб куювди, етим бола узи. Шунта уч минг сум суради: бир ярим минги дирекгорга, минг суми фалон- чига, уч юзи — яна аллакимга, икки юз сум узимга, кизмат хдки, дейди. Иложим кднча? Жиянимни ахдоли узимга маълум-ку — калласида хеч бало йук. Якинда 55 дан 5 ни олиб ташласа, кднча колади, деб сурасам: «5» колади! — дейди ошковок.

— Турри-да! — деди кулиб Бачана.— Э, турри булмай улсин, уч мишта тушиб турибди

уша «турри»си! Пулни олди-ю йук булди-кетди, ярамас!— Алдаб кетдими? — суради хдзрат Иорам.— Йук... Жойлашга жойлаб куйди-ю, лекин пулла-

рим... кулогини ушлаб кетди!— Хуш, уни айби нимада?— Нимада буларди! Декабрда уша техникумнинг ди-

ректори чакиртириб кодди. Томдан тараша тушгандек: «Гражданин Гогилашвили, сиз гражданин Гваладзега уч минг сум берганмисиз?» — дейди. «Хд, берганман», — дедим. Директор бирдан тутакиб: «Вой нокасей!» — деб бакирса буладими столни мупгглаб.

— Сени айтдими нокас деб? — суради хазрат Иорам хафа булиб.

— Нега мени буларкан! Анови аблах Гваладзенида!313

Page 63: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Э, хд-а, бунта лой чапламокчи болтан экан-да! — деди хазрат Иорам тутакиб.

— Иу-ук, нахотки тушунмаетган булсангиз, отахон? Гваладзе пулни унта бермаган! Шунинг учун у мени ёкдмдан опколди: сен мени ким деб уйлаяпсан, дейди. Савдо техникуми сенга анови... оти нимайди... хдлиги... Вакедаги новвойхона ёнидаги-чи... студентлари кечасию кундузи найчага тикилиб утирадиган...

— Топография техникуми! — деди Бачана.— Хд, савдо техникуми сенга топография техникуми

эмас! — дейди. — Хрзир — декабрь. Агар январь ичи- да уч минг сумни келтириб бермасанг, хумкалла жия- нингни кавушини тугрилаб к^яман! — дейди.

— Ким айтади? — скради таажжубланиб хазрат Иорам.

— Ким буларди? Директор-да!— Хуш, кейин-чи?— Нима — кейин?! Келиб, хотаним Свегага масла-

хдт солсам, у: яхпшси, устига яна шунча Кашинг, бира- тула савдо минисгри буп кегса ажабмас жиянингиз! — деб ярамга баттар туз сепса буладими!

— Демак, директор хдм ю л ри ч экан-да? — Бачана ётган жойвда бетокат булиб, бир тулганиб куйди.

— Шунакд экан, азизим!.. Балки тувак керакдир? Янгисини бергапгунча, меникидан бемалол фойдаланаве- ринг... — деди Булика.

— Йук, рахмат... Хозир уйлаб колдим, балки мен хдм пулни олаверсам булармиди?

— Ким билади... Умуман, пул узи ифлос нарса... — деди Булика уйчанлик билан.

— Ртшз танга бутун инсониятни хароб килган! — суз когда хдзрат Иорам куюниб. — $тгиз танга-я!

— Мен, хурматли Бачана, одамларни халиги... нима дейишарди уларни? Физ... Физо... — Булика тутилиб колди.

— Физиономистлар.— Хд, ад! Мен одамларни бир-биридан худди уша-

ларга ухшаб ажратаман. Факат улар юзига караб, мен эса пойафзалига караб ажратаман. Оёк кийимига кдрай- ману уша одамнинг кднакалигини шартта айтаман-бера- ман... Анови сизни оддингизга келган одамниям туфли- сини курибок рирт разил ва аблах одамлигини билув- дим...

— Кднака килиб билдингиз? — скради Бачана.314

Page 64: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Биринчидан, туфлиси локланган экан...— Аксинча, мен уни профессормикин деб уйловдим,—

Буликанинг гапини булди хазрат Иорам.— Кирганидан кейин туфлисини шимига артди,.. —

Булика хдзрат Иорамга бир караб куйди. — Профессор хеч кдчон бунакд килмайди... Иккинчидан, туфлини таг- чарми уч томондан ейилган, пошнаси эса бус-бутун. Де­мак, бу туфлини бошликдарни олдига борганда кияди. Табиийки, бошлицни олдига оёк учида юриб киради, шунинг учун хам туфлини факат уч томони ейилган. Хуш, бу одам аблахми ёки й^кми? Аблах, албатга... Учинчидан, кириб утириши билан товонини туфлидан чиказволди. Хуш, нима учун бундай кидди? Шунинг учунки, туфли тор — оёгини сиккдн. Тор туфлини нима учун кияди одам? Башарасини буриштириб юриш учун кияди. Мана, куриб куйинглар, к д н д о р шур пешонаман, кандор бахти кдроман, демокчи булади бу билан! Шун­дай одамни аблах демай, яна нима дейиш мумкин?! Туртинчидан, туфлисининг пошналари одатдагидан уч- турт сантиметр баландрок. Нега шундай? Чунки у одам баданида боридан кура узини каттарок курсатмокчи була­ди! Аблахми? Шубхасиз, аблах! Яна нима десамикин? Энг мухими шундаки, — буни энди пойафзалга алокдси йук, — энг мухими шундаки, бир одам тахорат ушати- ладиган тувак билан бошига солса-ю, у озор берган ки- шисини кекирдагини узиб олмаса — демак, у инсон эмас, бориб турган тубан ва палид кимса! — Булика Дарахве- лидзенинг таърифини шу билан тугатди.

— Хуш, сенингча яхши одамнинг пойафзали канака булади? — деб суради хазрат Иорам Буликанинг даъво- ларига ишонкирамай.

— Яхши одамнинг пойафзали бир меъёрда эскира- ди — унги хам, сули хам, пошнаси хам, учи хам... Ин- иайкейин, бундай одам пойафзални бир размер катгаро- рин и кияди. Нега? Чунки кийналмасдан, бемалол юради, оёги кавармайди... Тушундингизми? Яна бир гап: агар пойафзални оркдси эзилган ёки босилган булса — де­мак, у одам ё бировни пойафзалини кийиб олган ёки узи улгудай палапартиш ва искирт одам...

— Болалар-чи, болалар? — деб суради Бачана.— Болаларнинг й^рири бошка. Болалар харакатчан,

тиниб-тинчимайдиган халк. Уларнинг суяги хали котма- ган. Шунинг учун хам ёш болани пойафзалига караб бир нима деб булмайди.

315

Page 65: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Узинг-чи? Узинг кднакд киясан пойафзални? — деди бехосдан хазрат Иорам.

Булика шошиб колди.— Менми?— Хд, сан?Булика энгапшб, каравоти остидаы обдон кийилган,

оркаси босиб ташланган туфлисини олди-ю, унга тааж- жуб билан тикилганча кулида айлантира бошлади.

— Хм, буни кдранглар-а, ^зим хдм улгудай искдрт эканман! — деди у тунриллаб ва туфлини яна каравот остита улоктирди.

Бачана билан хазрат Иорам хахолаб кулиб юбориш- ди. Уларга кушилиб Буликанинг узи хдм кулди.

— Хурматли Иорам ота, — Бачана бирдан сухбат мавзуини бошкд ёкка буриб юборди. — Тушингизда сира Исо алайхиссаломни курганмисиз?

Хдзрат Иорам Бачанага бакрайиб тикилиб колди. Сунг дудукланиб деди:

— Хурматли Бачана... Тавба деб гапиринг — бунака- си булмайди. Оллонинг жамолига факдт етишиш мум- кин... Аммо парвардигор бундай бахтга хдли мени ноил этгани йук.

— Овозини хам эшитмаганмисиз?— Факдт жамолига етишган бандасигина эшитади!..— Нимага хизмат киляпсиз булмаса?— Ё л р и з ана шу ният йулида — унга якинлашиш,

овозини эшитиш, жамолини куриш ниятида хизмат киляп- ман!

— Унака булса касбимизни алмаштиришга турри ке- лади.

— Нима учун? — хдзрат Иорам сергакланди.— Бир соат бурун мен уни курдим.— Кимни7\— Исо алайхиссаломни.Хдзрат Иорамнинг овози титраб кетди:— Тавба денг, бутам! «Ёлгон сузлама!» Инжилда

шундок дейилган!— Курдим, деяпти-ку. Ишонасизми, ишонмайсизми —

бу сизнинг ишингиз! — гапга аралашди Булика ва хдз­рат Иорамга куз кисиб куйди — бу билан у: куяверинг, у ёрини эшитайлик-чи, демокчи эди.

Бачана жим булиб колди.— Хуш, кейин-чи? — деб суради Булика, сабри чи-

дамай.316

Page 66: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— У мени тирилтирди, кейин ёмрирга айлантирди, кдкраб ётган сахро чамандай яшнаб кетди. Сунгра мен улкан эманга айланиб, вохдга курк таратдим, сайровд кушлар барримда маскан тутиб, муаззам хдет кушигини куйлай бошладилар.,.

— Ё кудратинган ургилай парвардигор! — деб юбор- ди хдзрат Иорам ёкдсини ушлаб.

— Буларнинг хаммасини уз кузим билан курганимда менинг кунглимдан хам худди шу сузлар ^тди, — деди жилмайиб Бачана.

— Ие, хдли шубхангиз хдм бормиди? Вой, шаккок бутам-ей! — хдзрат Иорам урнидан туриб кетаезди.

— Тушимда-ку оёгига йикилдим-а... Лекин кейин, кузимни очганимдан с^нг сизларни куриб, ростини айт- сам, сал иккиланиб колдим.

— Нахотки канчалик савобга богганингизни сезмаган булсангиз! — хдяжонланганидан хдзрат Иорамнинг ран­ги хдтго окдриб кетди.

— Биласизми, отахон, сизларнинг динингиз хдддан ташкдри хакикатдан йирок, хаётдан узилиб колган, хаё- лий нарса... Агар курган тушимни лоакдл озгинаси унгим- да хдм юз берганда эди...

— Рирт шаккок экансиз! У сизни кдйга тирилтириб- ди-ку, тарин нима керак сизга?!

— Тирилганимдан нима фойда? Эртага хдммаси яна кайтадан такрорланиши учун хдетга кайтдимми? Эртага яна улиш учун тирилдимми? Ахир, улим бархдк-ку!

— Лекин фурсат-чи, фурсат! — деб кичкирди хдзрат Иорам.

— Кднакд фурсат?— Яшаш учун берилган фурсат! Ахир, олло таоло

умрингизга умр кушибди-ку?— Бугун уламанми, эртага уламанми — нима фарки

бор?— Сизга фарки б^лмаса хдм бопщалар учун бунинг

фарки бор!— Ким учун, масалан?— Хдети сизнинг умрингизга борлик булганлар учун!— Ахамияти йук... Куп одамлар болалигидаек Улиб

кетган, лекин ер юзида хдет давом этяпти...~ Нималар деяпсиз узи! Нега ахамияти булмас

экан! — деди хдзрат Иорам жирибийрон булиб, — Агар Руставели беланчагида $глиб кетганда-чи?!

— Бонщдси турил ар ди.317

Page 67: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Кдчон?— Бирор кун.— Хдмма гап шунда-да! Бирор кун! Унга кадар кдн-

ча вакт утиб кетипш мумкин! Агар Русгавелининг дахо- си булмаганда шу пайтгача жамият не ахволга тушиб кдлишини тасаввур кила оласизми?!

— Нима кипти, Руставелидан олдин хдм одамлар яшашган-ку...

— Хд, яшашган, лекин худосиз яшашган! — хдзрат Иорам какраб кетган т о м о ри н и хуллаш учун кузачадаги сутдан хуплаб олди. — Вакт — худо! Шуни тушунинг! Сиз, коммунистлар, худога ишонмайсизлар, шу боис, вактнинг кадрига хам етмайсизлар! Вактни бехуда сову- расизлар! Вактга сажда килинглар, уни эъзозланглар! Модомики, янги эътикод ва янги дин яратмокчи экансиз- лар, буни вактдан бошланглар! Акс холда, хеч нарсага эришолмайсизлар, зеро, яна кайтараман, худо — вакт демакдирК.

— Олдин, худо — бу суз! — дегандингиз-ку?— Суз, иш ва вакт ажралмас, яхлит учликдир! —

деди хазрат Иорам маъноли килиб.— Агар ундай булса, фикрингизга кушиламан, ота-

хон. Биз вактни хам, ишни хдм, сузни хдм кадрлаймиз. Нафсиламрини айтганда, черков кадрлаганидан кура асло кам эмас!

— Биласизми, сизларда кейинга колдирилган ишлар ва ишни оркага сургашга ишкибозлар шунакднги купки, бунакдси хеч замонда булганмас! — деди кулиб хдзрат Иорам.

— Э-эй йук, отахон, унакд эмас! — шу захотиёк чолга раддия билдирди Бачана. — Ишни оркага сургаш- ни сизларга чиказган! Олло таоло одамзодга жаннатни кдчон ваъда килади? Улганидан кейин! Гапим гуррими?

— У дунёдаги жаннатга бандаси бу дунёдаги покиза турмуши ва имон-эътикоди билан мушарраф булмоги ло- зим. Ёки тайёрига айёрликми?

— Инсон уз мехнати ва пешона тери билан эришган нарсаларни сизлар худонинг мархдмати дейсизлар... Адо- латдан эмас бу, отахон! Сизларнинг динингиз одамлар- дан жуда катга курбон талаб килади!

— Гунохга ботяпсиз, хуртматли Бачана, гунохга бот- япсиз! — деди хазрат Иорам хафа булиб. — Динимиз- нинг асосий конуни олиш эмас — бериш, хукмронлик килиш эмас — хизмат килиш!318

Page 68: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Чиройли сузлар булар, отахон, факат чиройли сузлар... Эслаб куринг-а: жадолат, мутаассиблик, акдда- парастлик, салб юришлари, Утда ёкишлар... Буларнинг хаммаси худо номидан, худо йулида килинган...

— Мен динимиз батамом камолотга етган, деб даъво килаётганим йук... — деди хдрат Иорам сал шахдидан тушиб.

— Баракалла, отахон! — Бачана хахолаб кулиб юбор­ди. — Художуй одамдан бунакд гапни биринчи маргга эшитишим. Хуш, буни нима деб аташ керак? Унгга о ри ш - ми ёки сулгами?

— Христиан динида оришлар хам, кутблар хдм йук. Факат арши аъло бор! — хдзрат Иорам к^зи билан шифтга шпора килди.

— Кдерда уша арши аъло? — деб суради Бачана хдм беихтиёр шифтга караб.

— Арши аъло — бу, оллозщинг даргох#. Ана шу даргохга кддам куйган киши жамики такиклардан форир б^либ, тамомила хурриятга юз тутади. Аммо-лекин, олло рз даргохдга факат рух,и пок бандаларинигина кабул килрай. Зеро бундай бандаларнинг кдзоси олло таоло жамолига етишмок йулида куйилган табаррук кадам- дир...— Хдзрат Иорам бошини куйи эгиб, кулларини куксига кУйди.

— Узингизни чалажон бир ахзолда бу ерга келтириб ташлашганида кимни ёрдамга чакирганингиз ёдингизда- ми? Худони эмас, духтирларни ёрдамга чакиргансиз1 — сухбатга аралашди Булика.

— Рлим васвасаси баайни оллога якинлашиш вахи- масидур, — жавоб берди хдзрат Иорам Буликага кара- май.

— Мурамбирлик киляпсиз, отахон? Балки инфаркт- ни хдм ана шу вах^ма оркдсида ортгиргандирсиз? — Булика Бачанага куз кисиб куйди.

Рухоний Буликага еб юборгудай каради.— Сенинг дининг кориндан бошланиб хожатхонада

тугайди, осий банда! Сендай гунохкордан хдтго дузах хдм юз угиради.

— Агар Уш ёкка сизнинг тавсияномангиз билан бор- сам, албатга шундай булади. Лекин дузах хдм, жаннат хам узингизга буюрсин. Мен коммунизмни курмокчи- ман... Коммунизм сизнинг жаннатингиз, шундайми, хур­матли Бачана? Турри, мен партиясиз одамман, лекин хамиша сизларнинг хдшоянгизга суяниб яшайман...

319

Page 69: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Мархдмат, Булика! — Бачана зпгикдУзни бажони- дил коммунизмга таклиф килди. — Биз сахий одамлар- миз, факат сети эмас, хазрат Иорамни хдм кабул кила- верамиз!

— Рахмат. Ёлюн жаннатингларга узинглар бораве- ринглар, — дея таклифни рад этди хдзрат Иорам. — Мен оллонинг иродасини кутаман... Сизларнинг арши аълоингиз нихоятда тубан. Хдйронман, ^ша коммунизм- га етиб олгандан кейин нима иш киларкинсизлар?

— Олдин борволайлик-чи, кейин бир гап булар.— Балки хеч бало йукдир сиз айтган унт жаннат-

да? — деди ошкора истехзо билан хдзрат Иорам.— Хурматли Иорам ота, сизнинг динингиз яралгани-

га кднча б^лди? — деди саволга савол Лиан Бачана.— Икки минг йил! — Хдзрат Иорамнинг овози рурур-

ла янгради.Бачана хахолаб кулиб юборди.— Бизникига хдли юз йил хдм булгани йук... Аммо

тарафдорлари шунакднги к^пки — сизлар буни тушинг- ларда хдм курмагансизлар. Крйил-е! Икки минг ёшни уриб куйиб, биздай юз ёшли успиринлар билан торги- шиб юрибсизлар-а! Уят эмасми? Сабр килинглар, биз хдм икки минг ёшга кирайлик, уптанда арши аълоингиз- дан туриб, бизга бир назар ташлайсизлар. Кдй биримиз юксакрокка кутарилганимиз ана ушанда маълум булади!

— Хеч нарсага ишонмайдиган одамлар билан бахс- лашишдан фонда йук! — хдзрат Иорам девор томонга угирилиб олди.

— Динингиз халккд нима беради? — Бачана чеки- нишни истамади.

— Маънавий озик! — деди хдзрат Иорам Бачанага карамай. — Сизники-чи?

— Бизники хдм маънавий, хдм моддий озик беради1 Энг аввало моддий озик беради. Ахир, арши аълога йул олган одамга нон-туз керак, картошка-пиёз керак, гушт- ёг керак. Шундай эмасми?

— Кдни уша гупгг? — хдзрат Иорам ажиб бир чак- конлик билан Бачана томонга угирилди.

— Бу энди бахс эмас, отахон!.. Бугун булмаса, эрта­га булади!

— Бизнинг динимиз, мен сизга айтсам, одамларга гупгг ейишни хдм, гупгг етиштиришни хдм ман этмайди. Гапиришга сал нокулай, лекин... Илгари гупгг куп булар- ди...320

Page 70: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Илгари ер юзида ярим миллиард одам яшарди, хозир эса — турт миллиард!

— Хм-.. ОдамхУрликдан барвактрок воз кечган экан- миз, — суз когда шу паштача мик этмай утирган Були­ка. — Агар шундай килмаганимизда хозир одамзоднинг урури камайиб, гушт демагани тикилиб кегган б^ларди!

— Эпштдингизми?! Сизнинг динингиз инсонни мана шунакд сурбег килиб куяди! — хазрат Иорам к^ли би­лан Буликага ишора килди. Булика жавоб бериш учун о ри з жуфтлади-ю, аммо гапи бурзида колди: каравоти остидан катгакон каламуш бутун оиласи билан пиддираб чикиб, палатанинг уртасига бориб туриб олди.

— Ана сизга маргимуш! — деди жимликни бузиб Булика.

Бачана каламушни курди-ю, ундан жирканиш урнига кизикиб кузата бошлади. Каламуш бир нарсани кндир- гандай навбати билан учала шкафчанинг олдига бориб- келди, лекин хеч вако топа олмай, беморларга бир-бир караб чикди. Булика бир чакмок кднд ташлаган эди, каламуш унга кайрилиб хам карамади.

— Тавба, нима булган бунга узи? — деди хазрат Иорам таажжубланиб, — ё туйиб нонушта килволган, ёки очлик эълон килмокчи.

— Женяни чакириш керак. Анови бефахм дезинфек- торни бошлаб келсин, канака каламушлар борлигини уз кузи билан курмагунча ишонмайди, — таклиф килди Булика.

Каламуш шкафчаларни яна бир-бир искаб чиккач, уз шериклари ёнига келди ва олдинги оёкдари билан муйло- вини ралати кимирлатиб, уларга бир нималарни тушун- тира бошлади. Эркак каламуш билан икки нафар боласи жим кулок солиб туришди, кейин она каламуш болала- рини Буликаыинг каравоти остита бошлаб кириб кетди, афтидан, тешик оркали инига жунатди, шекилли, узи яна дарров жуфтининг ёнига кайтиб келди. Уртада киз- ри н сухбат бошланиб кетди.

— Оилавий можаро. Болаларнинг булмагани маъ- кул,— деб куйди Булика бутунлай жиддий киёфада.

Бирдан утакаси ёрилган ургочи каламуш турган жо- йидан укдай отилиб, палатани чир айланиб чопа бошла­ди. Кейин нафаси бурзига шкилганча жуфтининг олдига келиб туриб колди. Сал утмай эркак каламуш хам ана шу ахволга тушди, у хдм жазава билан палата ичцда обдон югургач, ургочисининг рупарасида тухтаб, унга11 Нодар Думбадэе 321

Page 71: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

тикилганча котиб тураверди. Иккала каламуш шу алпоэ- да узок туришди.

Бачананинг к$гнгли нохуш бир нарсани сезиб, юраги оркасига тортиб кетди... Каравот остидан иккита кала­муш боласи чикиб келди. Улар ота-оналартшнг олдига чопиб боришган эди, катга каламушлар парво хам килиш- мади. Шундан сунг каламуш болалари уларни тумшук- лари билан туртаб куришди. Аммо ота-оналари хамон кимир этишмасди. Кейин каламуш болалари олдинги оёклари билан гох отасини, гох онасини торщилай бош- лади. Шу пайг бнрдан хаммалари бараварига жойлари- дан кузралишди-ю, гох шкафга, шх деворга, гох бир- бирларига урилиб, бир йикдлиб, бир туриб, хона ичида жаэава билан югура бошлащди.

— Буларга нима булган Узи? Акддан озганми? — хазрат Иорам чукиниб куйди. — Булика, худо хайринг- ни берсин, Женяни теэрок чакрра кол!

Булика каравотда утирганча каламушларнинг вахдпиё- на раксини томоша килар, ранги докадек окдриб кетган, к^злари олазарак эди.

— Маргимушнинг таьсири бу... Ичлари ёниб, сув кидиришяпти... Лекин сув баттар килади, — деди Бачана.

— Сут-чи, сут? — скради хазрат Иорам овози калти- раб.

— Бериб куринг-чи? — илтимос килди Бачана.Хазрат Иорам титрок кул билан ликопчага сут ку-

йиб, полга к^йди. Лекин вакт утган эди. Каламушлар сутни пайкдптмади хам.

— Кизик, болалари тегикрор-а, — деди Бачана ва шу захоти, гуё унинг с^зларини рад эттандай, каламуш бо­лалар идан бири оёклари осмондан б^либ кулади. Хдял утмай иккинчиси хам агдарилди.

— Ортик чидаёлмайман! — Булика инграб юборди ва тилининг остита нитроглицерин таблеткасини ташлаб, куллари билан юзини беркитди.

— Э худо, узинг бандам деган! — деди хазрат Иорам аянчли бир охангда.

Каламушлар фалокатни сезиб, к^зларини очишди ва гандираклаганча болаларининг жасади ёнига бориб, таз ч^гкишди.

— Женя! — деб кичкирди Бачана ва хиёл урнидан турди. Каламушлар бошини к^тарган эди, Бачана улар­нинг крп-кора, мунчокдай к^зларига тулган дард, хайрат ва ноумидликни к^риб, нафаси ичига тушиб кетди.322

Page 72: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Женя1 — кичкирди у яна ва холсизланиб ёстикка суяниб колди.

— Хурматли Бачана! Бачана! Бутам1 — хазрэт Иорам ётган жойида тулванарди. — Булика1 Ановиларга кара!

Аммо Булика юзини ёстикка босганча кимир этмай ётар, хеч нарсани эшитмасди.

— Хрй, ким бор! Ёрдам беринглар! — деб бакирди хазрат Иорам урнидн туришга уриниб, лекин юрагида катгик санчик сезиб, яна жойнга чузилиб колди...

Палатага мудхиш сукунат чукди. Полда жонснз кала­мушлар думалаб ёгар, аранг нафас олаетган беморлар- нинг каравоти устида улим кднотларини ёзиб, улжасига куз тиккан кузрундай, пайт пойлар эди.

Эшик шахд билан очилиб, палатага утакаси ёрилган хамшира Женя билан духтир кириб келганини хеч ким сезмади.

— Хуш, кунгилларинг жойига тушдими энди? — деди Женя улган каламушларни куриб. Лекин шу захо­ти духтирнинг безовта овози эшитилди:

— Пантопон! Тез! Учовига хам!

8

Ласа Василия Тамарани Озургети1 бекатидан топиб олди. Кдз бошини кичкинагина сумкачасига куйганча скамейкада ухлаб ётарди. У узига бировнинг катгик ти- килиб турганини сезиб, уйгониб кегди. Кизнинг кузлари катта-катта, кум-кук, юзн пахтадай оппок, к и з р и ш лабла- ри пурсиккина булиб, куюк тилларанг сочлари таранг куксини коплаб ётарди. Киз сапчиб урнидан турди. Ласа унинг келишган, тикмачокдай коматига тез куз югурти- риб чикди...

...Шу кундан бошлаб Ласа Басилиянинг ошхонасида янги официантка пайдо булди, мижозларнинг сони эса уч баравар ортди. Энди бу ерда кишлокнинг жамики эркаклари тупланадиган булди. Улар уззукун ошхонада утириб гап сотишар, аллаканча нордон «Изабелла»2ни ичиб юборишарди. Эс-хушини йукотган бу оломонни хо- тин-халаж ва ота-оналар минг машаккат билан урнидан кузратиб, уй-уйларига олиб кетишарди.

1 О з у р г е т и — Махарадэе шахрининг эски нами, бу ном халк орасида хдзир хам к^п шилатилади.

2 И з а б е л л а - шу номдаги узумдан тайерланган вино.

323

Page 73: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Тамара, фарипггагинам, яна шиша!— Тамара, сенга бундам хусн-жамолни ато килган-

нинг уйи куйсин1— Кдйтими керак эмас, бир бокипшнгни узи милли­

он сум туради!— Тамара, бир марта жилмайгин, кейин Ласайянинг1

п и ч о ри билан суйиб ташласанг хам майли!— Ласайя, кизчанинг оетини упсанг хам арзийдн,

агар шу булмаса сассик, ошхонанг билан бирга касодга учрардинг!

— Омадинг бор экан, Ласайя! Энди кучук с$йи6 сотсанг хам б^лаверади!

— Тамара, бир марта упгин, кейин Супсага2 ташлаб юборсанг хам майли!

— Коматини кара, коматини!— Шу пайтгача нега хрч ким урирлаб кешагани-

кин-а!— Хозир бораман!— Билмадим, йигитча!— Миллион сум — куп. Шунча пулни нима кила-

ман?— Узингнинг хотининг мендан чиройлирок!— Кайфинг таркдгандан кейин }ши6 к^й!— Бошкд одамни севаман, азизим!— Кулингни торт! Торт кулингни деяпман! Ласа,

манови пиянистани тийиб 1$й!— Ласа, будда, беркит ошхонани!Хдр куни мана шу ахвол...

Бачана ошхонага кириб, бурчакдаги столга утирди.Тапщарида кизиб кегган ердан ховур кутарилар, поли

эндигина ювилган ошхона эса нихоятда салкин эди. Ла­сайя ичкарида, кайнаб турган козон атрофида уймалани- шар, Тамара пешгтахта олдида туриб, Бачанага орка угирганча стаканларни артарди.

Хдли барвакт булгани учун ошхона б^м-буш эди. Одат- да хурандалар тушдан кейин йирилишарди. Бачана буни билар, шунинг учун хам олдинрок келган эди. У бир оз кутиб утиргач, секин йуталиб куйди. Тамара ялт этиб угирилди. Бачананинг юраги уйнаб кетди. У ерга караб, яна йуталди — бу гал хдяжонини яшириш учун шундай

1 Л а с а й я — Ласанинг кичрайгирилгани.2 С у п с а — даровтг нами.

324

Page 74: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кдлди. Тамара пепггахгадан тарелка, пйчок ва вилка олиб, Бачананинг олдига келди. Бачана факат унинг бармок- ларини — узун-узун, чиройли, иссик сувдан сал киза- риб, бурриккан бармокларини куриб турарди. Киз та- релкани столга куяркан, хурандага кизиксиниб разм сол- ди. Чунки уни биринчи бор кураетган эди.

— Нима буюрадилар? — суради у.Бачана бошини кутарди.— Нон! — деди секинпша ва бир ютиниб куйди.— Шу холосми?— Озгина пишлок.— Гупгг-чи?— Щ к— Вино опкелайми?— Мумкинмас. Эртага имти^оним бор.— Нимадан?— Физикадан.— Нечанчи синфдасан?— Тугатяпман.— Ха-а-а... Харчо ичмайсанми?— Харчога пулим егмайди? — Бачана шундай де-

ди-ю, дув кизариб кетди.Тамара кетди. Сал утмай патнис кутариб келди. Столга

нон, пишлок» тарелкада харчо билан бир стакан вино Куйди.

— Шуни ичсанг булади! — деди у жилмайиб ва Бачананинг ёнига утирди. — Исминг нима?

— Бачана.— Фамилиянг-чи?— Рамишвили.— Менинг исмим Тамара.— Биламан! — Бачана сгаканни кулига олди.— Нега сени шу пайтгача курмаган эканман?Бачана уялиб кетди. Гуё сапчиб чикиб томорига кдда-

либ колган юрагини урнига туширмокчи булгандай, ви­нодан бир хуплаб куйди.

— Мени ёшимдагилар ошхонага киришмайди.— Сен нега кирдинг булмаса?— Корним очиб кетди, шунинг учун кирдим, — Ба­

чана винодан яна бир ^уплади.— Нордон эканми? — Тамара хдзиломуз бурнини

жийириб куйди.— Саломат бул! — Бачана сгаканни бир кутаришда

бушатди. — Кднча тулашим керак?325

Page 75: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Физикани топширганингдан кейин хисоб-китоб киламиз1

— Тамара! — деган овоз эшитилди ичкарвдан.— Кегяпман, Ласа! — деб крчкирди Тамара. — Хозир

келаман1 — деди у Бачанага ва чопкиллаганча х^жайи- нининг олдига кириб кегди.

Кайтиб келган Тамара хангу манг булиб колди: Бача­на кегиб булган, столдаги таомларга эса кул урилмаган эди.

— Салом! — деди Тамара стол ёнига утираркан.— Салом! — жавоб берди Бачана.— Топширдингми?— Топширдим.— Неччи булди?— Уч, — Бачана базур жилмайди, — бу хам бувам

Ломкацанинг хурмати туфайли. — У чунтагидан беш сум чикдриб, столга к^йди. — Кечаги тушликка.

Тамара пулга хатго куз кщшни хдм ташламади.— Яна нечта имтихонинг колди?— Тамара! Нима киласан ёш г^дакнинг олдида урала-

шиб! Бу ёккд келсанг-чи! — деб кичкирди Дуту Центерад- зе. У туртга улфати билан ошхонанинг нариги бурчагида- ги стол ёнида утирар, кайфи анча ошиб колган эди.

Тамара унта эътибор хам бермади.— Яна нечта имтихонинг бор?— Битга.— Кдчон?— Индинга.— Б^лмаса индинга кел.— Эртага хам келаман.— Келавер. Хозир нима ейсан?— Тама-ара! Намунча ёпишиб холдинг уша мишики-

га! Кела колсанг-чи! — кичкирди яна Дуту.Тамара унинг ёнига борди.— Нима истайсиз?— Сени хуснингдан бошкд нимани хам истардим!

#тир биз билан!— Вактим йук. Бирор нарса керак булса, айтинг.— Яна ун шиша опкел-да, ёнимга утир! Сен учун

ичмокчиман! — Дуту Тамаранинг к^лидан ушлади. Киз юлкиниб чикиб, пенггахта ёнига борди.

— Ласа, ун шиша вино бервор.Ласа шишаларни ола бошлади. Дуту Урнидан туриб,

326

Page 76: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

пепггахта томонга кдраб юрди. Унинг кузлари ёилгирар, анча-мунча ичиб к^йгани сезилиб турарди.

Дугу Центерадзе милиционер эди. Паст буйли, яррнн- дор, куллари узун-узун, белига туппонча такиб олган бу одам узига нихоятда бино куйган булиб, хдмиша герда- йиб юрарди. У пепггахта олдига келиб, Тамарани барри- га босди.

— Кдзга тегажаклик килма, Дутуйя, бор, жойингта бориб Утир! — деди Ласа ко во ри н й солиб.

— Узи индамаяпти-ю, сен нима киласан бурнингни сукиб! — деб дуб урди Дугу ва олгита шишани кутариб, изига кайтди. — Аммо-лекин, винони столга опкелиб бериш сени вазифанг! — бакирди у Ласага. — Агар бирортасини шу кизга пшлкимлик килганини курсам, жонидан умидини узаверсин! Жасадини малоик Гавриил черковининг в д в л и с и г а узим кумаман! Билиб куйинг- лар!— Дугу бу сузларни хаммага эшиттириб айтди.

Тамара колган туртга пшшани олиб келган эди, Дуту уни зурлаб ёнига уткдзди.

— Утир, кизалок» сенинг саломатлигинпта ичмокчи- ман! — Дугу сгаканни кулига олиб, урнидан турди ва Ласага кдраб гап бошлади: — Ласайя Василия! Шундок кизни тарелка ювдиришга уялмайсанми? Тамарани менга бер, мен уни олтин тахтга утказаман, бамисоли малика Тамарадай1 хдет кечиради!

— Кдйси бир олтин тахтингга утказасан! Битгасада хотининг Талика савлат тукиб утирибди-ку! Б^ладиган гапни гапирсанг-чи, упкаси йук! Хрвлингда дарахт у ёада турсин, диккайган чуп вдм куринмайди-ку! Олдин товук- ларингга кунок ясаб бер!.. Х,е, сендака валломатдан ургилдим!

Ошхонада кавдаха кутарилди.— Орзингга кдраб гапир, Ласайя, тилинпш суруриб

оламан-а! — Дуту рижиниб, туппончасини ушлади.Бачана урнидан туриб, эшикка кдраб юра бошлади.— Т$оста, х;ой бола! — деб чакирда уни Дуту. —

Нега бу ерда уралашиб юрибсан? Разм солиб кдра-чи, сенинг тенгкурларинг бормикин?

— Овкатлангани кирувдим, — хотиржам жавоб бер- ди Бачана.

— Нима учун кирганингни яхши биламан! Ма, мано- вини ичгину туёгингни шикиллат! — Дуту Бачанага бир

1 Т а м а р а — ХП асрда Груаияда хукмронлик долган подшо.

327

Page 77: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

стакан вино билан бир булак товук гушти узатди. Бача­на яцинлашиб, унинг кулидан стакан билан гупггни олди-ю, индамай столга куйди.

— Мен ичмайман.— Ундай булса бир жунавор-чи!— Ж^найманми, жунамаймапми — бу менинг ишим! —

Бачананинг икки юзи лоладек кизариб кетди. Дугу унинг кулоридан ушламокчи булиб, кулини чузган эди, Бачана чал берди, Дутунинг кули хавода муаллак колди. — Сен мастсан’ Центерадзе! — деди Бачана милиционерга ва тапщарига караб йул олди.

— Ким бу итвачча! — суради эсанкираб колган Дугу.— Ломкаца Рамишвилининг невараси! — деди унинг

ёнида утирган Ушанги Каландадзе. Дутунинг дами ичи­га тушиб кетди. — Эсингдами, Манучар Киквадзени йук килдим, деб бошлиринг орден олган эди, аслида уни мана шу бола улдирган... Тинч к$й уни... — деб шивир- лади Каландадзе Дутунинг кулорига.

— Бекор гап, — деди Дугу тишини ричирлатиб. — Узим катнашганман уша операцияда! — Центрадзенинг юзи б^ррикиб кетди. — Троцкийчининг ^рли, маккор бола у!

— Нима гунох, килди бола бечора? Овкдтлангани кириб, хеч нарса емай чикиб кетяпти, бировга р и н г дега- ни йук... Яхши эмас, Дуту, битга аёлни даб акддан озиш...— деди хафа булиб Афанасий Лория.

— Ким аёл, ахмок?! Аёл эмас, фаришта у! Олдида тиз чукиб, оерини упишинг керак! — Дуту патнисдай келади- ган кафти билан Афанасийнинг елкасига туширди.

Афанасий калкиб кетди. Ошхонага орир сукунат чукди.

— Нима, заёмга ютганмисан Тамарани, Дутуйя? Куйвор кизни, биз хам куриб, мундок яйрайлик! — деди Мамука Япшили вазиятни юмшатмокчи булиб.

— Майли, бугунча кечираман, аммо эртадан бошлаб коранпш курмайин бу ерда! — пуписа килди унга Цш- терадзе.

— Шунчалик з^р экансан, армияга борсанг булар- ди! — жавоб берди кулиб Мамука. — Балки Гитлернинг таъзирини бериб куярмидинг!

— Ким тартиб урнатади бу ерда? Сенга ухшаган кочокдарга ким куз-кулок булиб туради?

— Ким кочок? Мен кочокманми? Бир килограммлик осколка халигача кукрагимда турибди! — Мамука к^йла-328

Page 78: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

гининг екасини ечди. — Сен мени кочок деяпсанми?! Бу ерда хдли сен тартиб урнатасанми?! Уччига чикдан ишёкмас ва кочок узингмасмисан?! — Мамука столдаги шишани олиб, Центерадзега ташланди. Дуту туппонча- сини сурурди. Бачана ошхонадан чикиб кетди.

Тамара ошхонада пайдо булганига уч ой т^лар-тулмас кишлокда узункулок гаплар урмалаб колди. Худди ба- корги калдиргочдай бу миш-мишлар ковлидан ховлига, уйдан уйга ута бошлади. Далаларда, чойзору умумзор- ларда, бор ва томоркэларда, боэорда, идорада, хаммом- да, сартарошхонаю кутубхонада — хуллас, хдмма ерда ёш официантканинг рийбатини килишарди.

— Эшитдингми, уч кун бурун ошхонада Мамука Яшвили билан Дутуйя Центерадзе ана шу касофат кизнинг дастидан бир-бирларини улдириб кУйишларига сал коп­ти...

— Айтишларича, танбал Дутуйя хогинини роса дуппос- лаб, Мелекедурига — отасиникига жунатиб юборибди...

— Кдндок я л м о р и зн и топиб келган экан Ласайя Улгур! Ундан хомиласи ^ам бор эмиш. Вой, яшшамагур-ей...

— Ундан эмас, Дутуйя-милиционердан хомиласи...— У жувонмарг Мамука Яшвилига хам куз сузиб

юрган экан, хотини сезиб колиб, кизни роса адабини берибди...

— Гитлердан батгар экану манжалаки! Бутун киш- локни остин-устун килиб юборди-я!

— Хдммани бошини айлантириб куйди мегажин!— Айлантириш хам гапми! Айтишларича, Торнике

Кшшурашвили Ардалион Гваладзега пичок кутарганмиш...— Дутуйя-милиционернинг кузи каёкда?— Дутуйянинг узи биринчи уйнаши-ку!— Дутуйя хдм майли-я, анови болани хдм йулдан

ураётганмиш у суюкоёк!— Кайси болани?— Ломкаца Рамишвилининг неварасини-да, Бачана-

ни... Факат шунинг учунок уни турмага жунатиш ке­рак... Она сути орзидан кетмаган болага кузини су зада­ми?! Уч кун бурун ошхонани олдида курдам — телба- намо буп копти боёкиш...

Тамара Зосим Хинтибидзеникида ижарада турарди. У деразаси кучага караган энг четдаги кичкинагина бир хонани эгаллаганди.

329

Page 79: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Кишлок масг уйкуда эди. Бачана аста деразани черт- да. Сал утмай деразада куркиб кегган Тамаранинг юзи к^ринди. Бачанага кузи тушипш билан кизнинг нигохл- да таъна ва алан ифодаси учкунлади. Лабини тишлаб, кафтларини куксида жуфтлади, кейин деразани кия очди- да,' хижолат чекиб турган Бачанадан:

— Сенмисан? — деб суради шивирлаб.— Бир мунутга кирайин, — ёлворди Бачана.— Сен етмай турувдинг! — Тамаранинг овози титраб

кетди.— Хуп детин!— Бу ифлос ишларга аралашма, Бачана! Бор, уйинг-

га бор! Мендан нима исгайсизлар узи? Нега мени бад- ном киласизлар? Сизларга нима ёмонлик килдим? Булди... Мени тинч куйинглар... — Тамара хунграб йирлаб юборди.

Бачана деразадан ошиб тушди-да, Тамарани айланиб утиб, стол ёнига бориб утирди. Кда жинчирокди ёкди, кейин узи хдм Бачананинг рупарасига келиб утирди.

— Хуш, нима дейсан?Бачана индамади.— Нимага келдинг?— Шу гаплар роегми? — суради Бачана титрок, кули

билан жинчирок курумини кучираркан.— Кдйси гаплар? — хурсинди Тамара.— Сен хдкингдаги... Ёмон гаплар...— Узинг-чи, узинг ишонасанми?Бачана елкасини кисди.— Мен айтмокчи эдимки...— Хуш,кдни?...— Мен шунинг учун келдимки...— КУй, гапирма! Кишловда ёлриз сени софдил одам

деб биламан! Гапирма кеч нарсани!Бачана куз ёшини ичига ютиб, бирдан тилга кирди:— Кийин!— Нима?!— Кийиниб, мен билан юр.— Кдёкка?— Билмайман.— Каёккэ бораман, ахир?— Сен кишлокдан кетишинг керак!— Шарманда булиб-а?— Кетишинг керак! Улар сени факэт аёл деб били-

шади, мен булсам...330

Page 80: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Сен-чи?— Кийин, деяпман! Нарсаларингни хдм йирипггир,

була кол! — Бачана шундай ишонч ва катьият билан галирардики, бунта хатто унинг узи хдм хдйрон колди.

Тамара сакраб туриб, каравот остидан чамадоннни олди-да, елби-югуриб унга нарсаларини йириштириб сола бошлади. Бу орада Бачана айвонга чикиб, Зосимнинг эшигини такиллатди.

— Ким у? — деган уйкусираган овоз эшитилди ичка- ридан.

— Бу мен, Бачана, Люмкаца Рамишвилининг невара- симан.

— Адашибсан, болакай]— Йук, Зосим амаки, адашганим йук. Илгимос, Маро

халам билан бирга бир минутга чикинглар!— Агар кайфинг ошган булса, уйингга бор! — деди

Зосим зарда билан.— Йук, мает эмасман! Чикд колинглар, илгимос! —

деди яна Бачана.Эшик очилиб, Зосим чивди. У факат ички куйлак-

иштонда эди. Унинг оркасидан утакаси ёрилган Маро муралаб турарди.

— Мен Тамарани олиб кетяпман, Зосим амаки, шуни билиб куйинглар демокчи эдим...

— Опкета кол... Шунгаям уйкуни хзром киласанми? Уни мендан карзи йук... Ижара хакини олдиндан тулаб куйган...

— Зосим амаки, Мамука Яшвилини, ёки Дутуйя Цен- терадзени, ёки Ласайя Басилияни, ёки Торнике Кинца- рашвилини Тамаранинг хонасидан чикиб кетаётганини курганмисиз?

— Нега менга ёпишиб олдинг, болакай? Нима, мен унга коровулманми?

— Йук, Зосим амаки, сиз турри одамсиз1 Менга хакикатни айтинг!

Зосим дудукланиб, чаккасини кашлай бошлади.— Росгини айтсам, урлим, бировни чикиб кетаётгани­

ни хечам курмаганман!.. Дутуйя Центерадзе мает холда уч марта хиралик килган кирмокчи булиб, лекин Тама­ра киритмаган. Икки марта Торнике Кинцурашвили кадам ранжида килган, у хам кайфда булган, киз униям кувиб солган... Тунда унинг хонасига кирган биринчи одам сенсан... — Зосим чамадон кутариб турган Тамаранинг кузларига каради.

331

Page 81: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Нега булмаса уни ёмонотликка чикаришди? — суради Бачана.

— Биздан бир о ри з хдм ножуя гап чикдани йук, болагинам! — гапга аралашди Маро эрининг олдига утиб, — Кдйтангга олдидан хам, оркасидан хдм мактаб юрамиз, ишонишмаса нима килайлик?

— Кегдик! — Бачана Тамаранинг кулидан чамадон- ии одди.

— Бемахдлда каекда борасизлар, болам? Эрталаб ке- тинглар, йулга у-бу нарса тайёрлаб берардим... — деди Маро хижолат булиб.

— Мана шу гапингизни узи етиб ортади! — жавоб берди Бачана. — Хайр, рахмат сизларга!..

— Килаетган ишинпш буванг биладими? — деб су­ради Зосим Бачанадан, улар ховлига чикишганч.

— Билади! — кискдгина жавоб берди Бачана ва Тамаранинг к^лидан ушлади: — Кетдик!

Улар анчагача индамай боришди. Катга йулга чи- кдшгач, Бачана чамадонни ерга куйди-да, бир чегга ути- риб, тамаки уради. Тамара унинг ёнига утирди. Бир оз дам олишгач, яна йулга тушишди. Насакирали давонига етганда тагин нафас ростлапаш утиришди.

— Нега индамайсан, гапирсанг-чи! — деди Тамара.Бачана куйнидан кичкина бир тугунчани олиб, Тама­

ранинг тиззасига куйди.— Нима бу? — суради Тамара.— Ишлаган кунларим учун олган авансим... Олти юз

сум... Хозирча етади сенга... Ун сотиб ол... — Бачана- нинг томорига бир нарса кадалиб, у ёрини гапиролмади.

Тамара тугунни очди, пулни курди-ю, тугунни кдйта- дан ураб, Бачананинг куйнига солиб куйди, кейин юзи- ни таззасига босганча хунграб йиглаб юборди. Бачана уни юпатмади, тасалли хам бермади. Кдзнинг йиглаб булишини кутди. Ахийри чидаёлмай, гап бошлади:

— Йирлаган яхши... Мен хдм бирор ерим орриса ёки бирор нарсадан катгик изтироб чексам, урмонга бораман- да, дарахт тагига чузилиб, туйиб-туйиб йирлаволаман... Кун буйи, то куз ёшим куриб, кунглим бушамагунча йирлайвераман... Шундан кейингина енгил тортаман. Май- ли, йирла, йирлайвер!.. Юрагингни бушатвол. Булмаса инсон чидармиди... Аммо-лекин, сен одамлардан хафа булма... Уларда айб йук... Хдммасига хуснинг, тенги йук хуснинг сабабчи... Бизнинг эркакларимизга келсак... Улар332

Page 82: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

бир-бир ларига хасад кдлганларидан ёкд юлишди... Уч ойдан бери мижжа коккдним йук,, факат сени уйлайман. Нега бунчалик гузал булмасанг?.. Ким курса, факдт мен­га кулиб бокдпти, факат менга ишва киляпти, деган хаёлга боради... Менга хдм шундай туюларди. Лекин унакамаслигини биламан! Биламану, аммо... яхши кУра- ман, жудаям яхши кураман... Сенсиз туролмайман... Ула- ман...— Тамара йигидан тухтаб, Бачананинг сузларига таажжуб билан кулок, сола бошлади. У хдмон гапдан тухтамасди. — Якинда ун етгига туламан. Турри, унча- лик катга ёш эмас, лекин кам хдм эмас... Биламан, сен менга худди ёш болага кдрагандай кдрайсан... Ажаблан- ма... Сени севаман, шунакдям севаманки... Нима килай- ин? Лекин пулни ол... Мен уни урирлаб олганим йук... Бувам бердилар... Сенга деб бердилар... Бувам — доно одам... Сени олдингга хам узлари юбордилар, кишлокдан опчикиб кет, дедилар. Мени севолсанг канийди... Лекин сен бенихоя чиройлисан, билмадим, кисматинг нима булар- кин... Хдли ёшман — сени химоя килолмайман, сенга панох булолмайман... Аммо яхши кураман, жонимдан хдм ортик кураман... Уч ойдан бери уйки йук, кечасию кундузи куз олдимдан нари кетмайсан...

Бачананинг упкаси тулиб, гапиролмай колди. Тама­ранинг тиззасига бошини куйди-ю, худди урмонда ада- шиб колган бури боласидай, качонлардир Чхакоура ёнбар- рида булганидай, уввос тортиб йиглаб юборди.

Тамара унинг бошини куксига босди, шунда Бачана музлаб ётган юрагига аллакдндай тафг утганини, бу хдро- рат аста-секин кучайиб, калбида мислсиз бир олов пай- до булганини сеэди. У Тамарани кучокдаб, куксидан, елкаларию буйнидан, юз-кузларидан энтикиб упа бошла­ди. Кизнинг кузларидан шуртаъм ёш куйилар, узи эса эхтирос билан шивирларди:

— Офтобим, кувончим... Сен менинг акамсан, отам- сан... Кдйрую хасратларимсан... Хдм урлим, хам етимли- гимсан... Сен менинг хаётим ва заволимсан... Болаги- нам, мухаббатим... Кдёкдан пайдо булдинг, хдётимга кай йусин кира колдинг?

Сунг уларнинг лаблари тутапшб, жимиб колищди, аммо энди юраклари тилга кирган эди.

Хдр икковининг куксида кумуш кунрироклар жаранг- лар, шундай хдмоханг ва улурвор жаранглардики, шу тобда улар худога илтижо килшцдан булак хеч нарсани хохлашмасди...

ззз

Page 83: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Эй, парвардигор! Бизнинг кдлбимиз ва жисмимиз- ни пайванд кил, бизни улкан, хдд-худудсиз, яхлит бир хаётга айлантир!.. Э крдир худо, менга унинг конини бер, унинг томирларида менинг коним жуш урсин! Биз­ни гунохдан асра, тезрок омонатинши кайтариб ол!..

— Бачана, куёшим, каердан пайдо булдинг, нега хдётимга сирвалиб кирдинг?.. Менинг бахтим, менинг кулфатим... Куй, кераги й^к, жоним, керали й^к... К,из- ман хдли...

— Ё тангрим! Менга сабот ва чадам бер! Эс-хушим- дан жудо килма! Узинг асра, парвардигор!

Улар к$л ушлашиб, яна йулга тушищди. Урмон уй- гонди. Кушлар тонг ва куёш куширини бошлаб юбориш- ди. Теварак-атрофдаги кшплокдардан итларнинг вовилла- ши эшитилди. Дарёнинг нариги томонида хуроз биринчи клчкириши биланок оёкка турган дехкон томоркасига кирган сигирни болохонадор килиб сукди. Осмон ёриша бошлади. Т о р чуккиларининг тепасида сузиб юрган булут- лар к и з р и ш тусга кирди. Насакиралида тонг отди.

Бачана тухтаб, чамадонни Тамаранинг оёкдари олди­га к^йди.

— Энди боравер! — деди у вамгин товуш билан.Тамара унга узок такилиб турди. С^нг хотиржам скра­

ди:— Нима киламиз бу ёрига?Бачана индамади.— КУшниларишта нима дейсан?Бачана елкасини кисди.— Кегавер... — деди у баз^р.— Мени унутиб юборма.Бачана бош чайкдди.— Дунеда энди хеч кимни сени севганчалик севол-

майман!— Турмушга чикма... Хддемай улраяман... — Бача­

нанинг кузларига ёш калкди.Тамара тиз чукиб, унинг кулларига лабини босди.— Тагин канаккиб улгаясан? — киз Бачананинг тиз-

заларини кучди.Бачана оёкдарини аста кизнинг кучоридан б^шатиб,

уч-т^рт кддам оркага тисланди-ю, шартта бурилиб... кета бошлади.

Ярим чакиримча юргач, кайрилиб кдради. Киз хдмон йул устида тиз чукканча унга тикилиб турарди.334

Page 84: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Бирдан Бачана хайратидан титраб кетди. У кизнинг катта-катта, мовий куэларини аникгравшан куриб турар- ди. Тамаранинг к^злари жиккд ёш эди.

Кок пешинда Бачана ошхонага кирди. Тамаки туту- нига т^либ кетган зал гавжум, рала-ювур эди. Ласа пештахта оркасвда туриб, Узи одатланган чаккон хара- кат билан бодринг ва помидор туррарди. Бачананинг кириб келганини куриб, п и ч о р и н и к^тарганча донг котиб колди. Ошохонага жимлик чукди. Кулиб турган, хай- ратга тула, кути учган — турли хил чехралар Бачанага бараварига кадалган, хамманинг нигохида факат битта савол ифодаси бор эди. Бир муддат жимликни бузишта хеч ким журъат этолмади. Нихоят, Ласа тилга кирди:

— Ана узлари! — деб хитоб кидди у ва елкасвдан то р ардарилган одамдай енгил хурсиниб куйди. Ошхона яна жонланди. Хэмма бараварига тапира кетди. Ана шу рала-ровур орасидан Дуту Центерадзенинг масхараомуз овози эшитилди:

— Ишггонсиз куёвга саломлар!Бачана милиционерга эътибор бермай, туппа-турри

Торнике Кинцурашвили утирган стол ёнига борди.— Кизни каёккд яширдинг? Ёки бувангга обориб

бердингми? — Торниканинг кайфи алча баланд эди.— Торнике Кинцурашвили! Одамларга туррисини айт,

Уша киз бузукмиди ёки бузукмасмиди? — деб суради Бачана овозини кутариб.

— Буни Ласайядан сура. Уша кизинг унта хам тушак, хам ёстик эди! — жавоб берди Торнике хахолаб.

— Бу одам турри гапиряптими? — Бачана Ласага мурожаат килди.

— Агар кизга ножуя гапирган ёки кулимни теккиз- ган булсам, лоакал кунглимга ёмон уй келган булса эр- тагача тил тортмай улай, мана шу п и ч о ри м юрагимга санчилсин! — Ласа кулцдаги пичокни бир уриб, пеш- тахтага санчиб куйди.

Бачана яна Торникега юзланди.— Агар эркак булсанг, Торнике Кинцурашвили,

урнингдан туриб, тапир: кизникига неча марта борган- сан? Гапиравер, тортинма, бари бир у эшитмайди!

— Кимсан узинг, мишики! Келиб-келиб сенга хисоб бераманми! — Торникенинг кони кайнаб кетди.

— Була кол, буйништа ол, неча марта у сени уйидан хдйдаб юборган?

335

Page 85: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хрч ким мени хдйдаган эмас! Кайфим таркагани- дан кейин узим кегганман... Ана Зосим гувох, сура ишон- масанг! — Кинцурашвили сал паст тушди.

— Мамука Яшвили, хеч кимга ишонмасам хам, сен­га ишонаман! Айтгин-чи, нима учун хотининг Дарежон Тамара билан уришган эди? — Бачана боядан бери ла- бини тишлаганча мик этмай утирган Мамукага мурожаат килди.

— Ахмок-да, ахмок! Дутуйя Центрадзенинг хотини кулорига пичирлайвериб, акддан оздирган, — жавоб берди Мамука бошини хам кутармай.

— Сен менинг хотинимга тил теккизма, аблах! — деб бакирди Центерадзе.

Мамука урнидан турди, аммо Бачана уни галиртир- мади.

— Энди буйинларингга олинглар, кайси бирларингиз лоакэл бир марта булса хдм Тамара билан ёггансизлар? Сен бошла, Дугу!

Центерадзе урнидан турди. У бу ерда интизом урнат- мокчи булган безбет болани гирибонидан олиб, ошхона- дан чикариб юбориш ниятида турган эди, аммо Бачана милиционернинг хатти-харакатини уз саволига жавобдай тушуниб, пештахтага санчилиб турган пичокни сурурди- да, Центрадзенинг устига бостириб борди:

— Ёлюн, аблах, ёлрон! Уч марта кирмокчи булган- сан кданикига, лекин учала сафар хдм у сени хдйдаган шармандангни чиказиб! Сен сурбет, мактанчок одамсан, Дутуйя Центерадзе, факдт эл олдида макганиш учунгина халол-покиза бир кизни бадном килдинг, юзига коракуя суркадинг! Туррими гапим, Зосим амаки?

— Турри, урлим, туппа-турри! — деди ранги окариб кетган Зосим.

— Сен каёкдан биласан, каллаварам? — Центерадзе унга ташланиб колди. — Ё этигимни ечиб куйганмисан?!

— Болани гапи турри, халойик, тепамда худо туриб­ди! — такрорлади Зосим.

— Палид одамсан, Дутуйя Центерадзе! — деди Бача­на милиционерга узи хдм кутмаган аллакандай бир ички шижоат билан.

— Улдираман, чурвакд! Нега бу ерда гап сотиб, олиф- тагарчилик киляпсан? Нега хдммага лой чаплаяпсан?! Мен кимман — конуний хокимиятнинг вакилиманми ёки югурдак боламанми? — Центерадзе туппончасини чика­зиб, Бачанага талпинди.336

Page 86: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хдйвонсан, Дутуйя Центерадзе, билдингми, хай- вонсан! Тупурдим туппончангга! — Бачана хам Центе- радзенинг устига босшриб бора бошлади. Ласа пештах- тага оркдсидан чопиб чикиб, икковининг орасига туриб олди.

— Хамма эшитиб куйсин! — деб кцчадрди Бачана.— Кеча кечаси мен Тамараникида эдим! У кишлоримизга киз келиб, киз кетди1 Агар ёлвон булса, онамни уртага куйиб касам ичишим мумкин!

Бирдан карсиллаган овоз эшитилди, Дуту Центераз- де полга авдарилиб тушди. Мамука Яшвили зарбдан ши- шиб кетган кафгини ипщалаганча Бачананинг олдига ке­либ, уша кули билан унинг юзини силади.

— Яхши йигитсан, урлим! Уйишта кетавер, бу ёгани узим тинчитаман...

Бачана шошмасдан эшикка йуналди...

9

Йигирма икки кун деганда профессор Бачанага тушак- да у ёнбошидан бу ёнбошига ардарилишга рухсат берди. Энди у тирсагига суяниб, палатадаги иккала хамхонаси- ни бемалол к^ра оларди. Кейинрок шифобахш бадантар- бия тайин килишди, бу шундан иборат эдики, Бачана икки хафта давомида бармокдарини ёзиб-тугиб туриши лозим эди. Унга утиришга ижозат беришган куни, — бу вокеа биринчи «рухсатнома» текканидан кейин, орадан йигирма кун утгач юз берди, — палатага шундай сулув бир киз кириб келдики, анграйиб колган Булика мураб- бо солинган банкани кулидан тушириб юборди. Кукиш- тоб-кора сочли, кузлари кук-кук бу фаришта Бачана- нинг каравоти четига угирганида хазрат Иорам бир чукинди-ю, ох тортиб юборди.

— Хуш, эндиям худонинг борлигига ишонмайсизми, хурматли Бачана?

— Ишонаман, отахон, агар туш булмаса, албатга, — жавоб берди кизнинг жамоли ва журъатндан хайратда колган Бачана.

— Туш булса була колсин, факат менинг хам кгфаво- тимга утирса бас! — деди Булика ва шундагина кошик хануз огаида турганини пайкаб колди.

— Сизнинг ёнингизга хам утаман! — жавоб берди киз бепарво.

337

Page 87: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Кутаман, асал киз, кутаман! — шоша-пиша так- лиф килди Булика.

— Салом, уртокдар! Менинг исмим Кегеван, фами­лиям Андроникашвили. Касалхонанинг шифобахш 6а- дантарбия брмча бош инструктори буламан! — узини танипггирди киз.

— Шунака денг? Духтирларимизнинг эс-хушлари кдёкда? Нега бизни хдр хил пантопон, персантин, ин- тенсаинлар билан кийнашади? Сизга ухшаган жонон- нинг палатамизга бир марта кириши Унта булмаса хдм, камида бепгга уколни Урнини босади-ку! — деб хитоб килди Булика.

Киз мамнун жилмайди.— Хурматли Бачана! Кдранг, куляпти! Ушлаб куринг-

чи, агар юйиб булиб колмаса, тушимиз эмас, унгимиз б^либ чикади! — деди Булика.

— Маъзур тутасиз! — Шундай деб, Бачана кизнинг нозик бармокдарини ушлади. — Суюнавер, Булика, туш эмас экан, тирик мавжудот! — у Буликага мурожаат килди, лекин кизнинг кулини куйвормади. Шунда киз бармокларини Бачананинг кафтидан аста суруриб, унинг билагига кУйди-да, томир уришини улчай бошлади. — Э-э, х,озир томир уришига караб кеч нарсани аниклаб булмайди! Сал узимга келволай... — Бачана яна - киз­нинг кулидан ушлаб, юрагига босди. — Эшитяпсизми, кинидан чикиб кетай деяпти?!

Бош инструктор кулини Бачананинг кукрагидан олиб, энди митти чучварадай ихчам, чиройли кулогини унинг куксига куйди.

Бачананинг дами ичига тушиб кетди.— Нима киляпсиз, доктор, мени Улдирмокчимисиз? —

шивирлади у ва хдзрат Иорамга ёлборгандай кдраб куйди. Чол «ёрдам беролмайман» деган маънода кузларини юмиб, кулларини икки томонга ёзди...

Бир оздан сунг киз кдддини ростлаб, бутунлай жид- дий киёфада суради:

— Юрагингизда оррик сезяпсизми?— Оррик аллакдчон утиб кетган, томиримнинг ури-

ши хдм сиз келмасингиэдан олдин жойида эди, энди каммаси кайгадан бошланди, — Бачана чукур хурсицди.

— Нима бало, хдмманглар битга гапни ёдлаб олган- мисизлар? — деди киз афгани буруштириб.

— Бошкалар хдм шунака дейишяптими? — суради Бачана хафсаласи пир булиб.338

Page 88: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Албатга-да! Сиз ёзувчисиз, бинобарин, янгирок гап топипшнгиз керак эди! — киз истехдо билан жил* майди.

— Бундан орпщ яна канака янги гап б^лсин?! — деди Бачана хдзин инграб. — К^ряпсиз-ку, мен мурда- ман, шунга кдрамай, сиз билан гаплашяпман...

Киз хавдон отиб кулди:— Хд, буниси чиндан хам янги гап1.. Энди ишга

утайлик! — Шуцдай деб, киз Бачананинг буйнидан би- лагини угказди-да, уни эугиёглик билан кутариб, кара- вотга утирризиб куйди. — Хагга-йога хдкида эшитганми- сиз?

Бачана шопшб колди.— Ёшлигимда укнган эдим шекилли. Хдщдларнинг

фалсафий-диний таълимоти, шундайми? Махсус жисмо- ний машкдар ёрдамида рух; ила танни мукаммаллапгги- риш... Туррими?

— Т^чша-т̂ рри! — деди бош инструктор. — Хрзирча хатха-йоганинг оддий усулларини бажариб турамиз, рух­ни мукаммаллапггириш билан эса бу ердан чиккднингиз- дан кейин узингиз шурулланасиз...

— Хуп булади! — деди Бачана итоаткорона бош эгиб.— «Нилуфар» нималигини биласизми? Лоакдл у хдкда

эшитганмисиз? Хдлиги... Будданинг утирган холатини курган булсангиз керак, хдр колда? Ана шу х;олат «ни- луфар» дейилади...

— Тушунарли...— Кдни, бир уннаб курайлик-чи!.. — Киз халата-

нинг енгини шимарди-да, Бачананинг устидан адёлни олиб ташлади. Бачана хижолат булиб, кули билан шоша-пиша ярим-яланроч баданини яширди. Киз унга заррача хдм эътибор бермай, ишида давом этди: — Демак, бундай: унг товонимиздан ушлаб, оёримизни чап сонимизнинг та- гига ^тказамиз... — Бачана духтирнинг айгганини кил- ди-ю, бирдан них,оятда озиб кегтанини пайкади: касалхо- нага ётмасидан илгари бунакд машкни биров милтик укга- либ турганда хам бажара олмаган буларди. У шу пайтта- ча узига нотаниш болтан аллакандай енгиллик ва эркин- ликни сезиб, севиниб кетди.

— Жуда соз! — деди киз. — Энди чап товонимиздан ушлаб, оёримизни... Нима киламиз?

— Унг сонимизнинг тагига олиб борамиз... — давом эггирди Бачана уша окангда ва машкни бажаришга ки- ришди. Аммо бу гал б^лмади! Чап товонини кимирлати-

339

Page 89: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

пш билан жигари каттик, санчиб, бир зумда кора терга ботиб кегди.

— Зурламанг! — огохдантирди киз. — Агар кийна- лаетган булсангиз, аввалги холатга кайтинг!

Бачана дарров оёкларини чузганди, шу захоти анча енгил тортди.

— Нима, огридими?— Жудаям.— Хечкиси йук, куникасиз, — тасалли берди унта

киз, — энди ётиб, мушакларингизни буш куйинг.Бачана ёстикка суянди. Инструктор унинг пайлари-

ни ушлаб кУриб, бош чайкади.— Буш куйинг, б^ш куйинг! Худди мурдага ухшаб

ётинг!— Ие, у нима деганингиз, азизим! Зурра нариги дунё-

дан кдйтариб олиб келшцди-ю, сиз булсангиз яна улдир- мокчисиз-а? — деб хитоб килди Булика.

— ХгИндистон билан хатха-йога чакки эмас экан, кизим, лекин бопщача, христианча машклар йукми? — гапга аралашди хазрат Иорам.

— Христианча машк — ибодат килиш-да, одамларни факдт ибодат билан тузатиб булмайди! — хафа булди инструктор.

— Буни нимаси бадантарбиядан колишаркан? Кд- ранг-а! — Булика кулларини ёзиб, бир неча марта чукин- ди. — Эрталабки бадантарбияни узи-ку!

— Роса каррардимку-я сен осий бандани, аммо-ле­кин, мени карришимсиз хам тугата-турри дузахга йул тут- гансан! — деди жахл билан хазрат Иорам ва девор томонга Угирилиб олди.

Киз Буликанинг каравоти ёнига келди.— Мархдмат!.. — Булика жой бушатиб, сал нари

сурилди.— Рахмат, утирмайман... — киз Буликанинг томири-

ни ушлаб курди. — Сизники анча дуруст... — Машк килиб курамизми?

— Биласизми, доктор, хурматли Бачанани мурдага айлантиргунингизча узим машк килиб курдим... Булма- ди... Нилуфарга Ухшаб утириш кулимдан келмайди. Агар шу бежирим кулогингизни юрагимга лоакзл бир марта булса хам босмас экансиз, эрингизни улдириб, туппа-турри турмага кетавераман. Шу менга нилуфардан осонрок!

— Бунака палатани энди куришим! Беморлар эмас, масхарабозлар йирилган экан. Хамширага айтмасам340

Page 90: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

булмайдиганга ухшайди, бир таъзирларингизни бериб куйсин]

— Факдт кетмасангиз булди, нилуфарга ухшаб эмас, хдтго киэиб турган товага утиршпга хам розиман! — деди Булика, лекин бош инструктор эшикни карсилла- тиб ёпиб, палатадан чикиб кетди.

— Тарин тирик мавжудот дейсиз-а1 — Булика чукур уф тортди.

— Худди тушга ухшайди... — деди Бачана.— Бу аёлнинг к^зида ажинаси бор экан! — Шу

пайтгача индамай ётган хазрат Иорам Бачана билан Бу­лика томонга угирилди. — Улай агар: кузидан ажина жилмайиб турибди! — хазрат Иорам яна деворга угири- либ олди.

Шифобахш бадантарбия буйича бош инстурктор па- латага ташриф буюриб кетганидан кейин орадан беш ми- нутлар утгач, хамшира Женя патнис кутариб кириб кел- ди. Патнисда оппок пахтага уралган учта шприц бор эди.

— Кардиологик саломлар! — деди Женя паггнисни столга к^йиб.

— Грузия юрагининг кардиограммасига алангали са­лом! — жавоб берди Булика.

— Хушхабар олиб келдингми дейман, Женя? Кузла- ринг ёниб турибди! — суз когда Бачана.

— Янгилик! — Женя халатининг чунтагидан чикиб турган газетани уриб куйди.

— Кдни, кдни, сахрода колган шурлик йуловчилар- нинг чанкори тезрок босилсин! — хдзрат Иорам унга Кулини чузди.

— Олдин укол, янгилик кейин булади! — деди Женя катьий охангда. — Кдни, тайёрланинглар!

Учовлари бараварига адёлни кутариб ташлаб, ерга караб ётищди. Женя Бачанадан бошлади...

— Тепамда чарх урма, эй кора карга, мен сеники эмасман! — деди сузларни шеърий охднгга солиб Бача- па, нина урнини ишкдларкан.

— Азизим Женя, шприцни охиригача ботириш шарт- ми? — суради хдзрат Иорам ёстикнинг четига куз ёшла- рини артиб.

— Кечирасиз, катгик босворибман, — жавоб берди Женя хижолат булиб.

— Кднакдсан узи! Нега хдр доим менга келганда341

Page 91: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

адашасан? Палатада осий ва шаккоклар куриб колган- ми?!

— Сабр туби — олтин... — хдмшира рухонийни юпатган булиб, Буликанинг ёнига келди.

— Олдин игнани курсат! — тархашлик килди Були­ка.

— Мана, мархдмат.— Хой, яхшилар! — деб кичкирди Булика. — Агар

шу игна б^лса, унда бигизни нима дейиш керак?!— Булди, жонимга тегиб кещи1 Хдр куни шу ахвол!

Ёт! — буюрди Женя.— Пичокни аввал узингга ур, деганлар. Кдни, узинг

бир ётиб кУр-чи! Кураман диконглаганннгни! Кдни, ке!— Тарин йуталиб утирма!— Шу килганишта чурк этмайман! — деди Булика

ва ёстикни тишлади. Женя шприцни найзадек санчди.— Булдими? — суради Булика, Женя игна урнини

артаётганда.— Бйлди!..— Узим ахмокман! Медицина институтига кирмай-

манми?] Бопщдлардан кдерим кам? — деб ингради Бу­лика. Женя кета бошлади.

— Янгилик-чи! — кизнинг оркдсидан кичкирди хаз­рат Иорам.

Женя газетани рухонийнинг каравотига ташлади. Чол газетани олиб кузойнагини кидира бошлади. Бачананинг сабри чидамай, узиникини улоктирди.

— Меники хдм плюс уч. Укинг, огахон!— Хд, яшанг! — Хм, бизнинг «Динамо» «Арарат»га

ютказибди!— Бор гап шуми? — Булика кул силтади. — Юткд-

зишларини билувдим!— Хисоб кднакд? — суради Бачана.— Иккию ноль! — деди хдзрагг Иорам кузойнагини

олиб.— Жа-а асабимга тегади-да шу «Арарат!» — Булика

пешонасига шапатилади. — Йил буйи факдт бизни кггишга тайёргарлик куради! Бопщаларга юткдзса, парво хдм кил- майди!

— Бизникилар хам «Арарат» билан тиззалари калти- раб уйнашади-да! — деди хазрат Иорам.

— Э, койилман, огахон! Узлари хдм ипщибоз экан- лар-ку! — хдзиллащди Булика.

— «Минг килса хам одамлармиз, табиатнинг ожиз342

Page 92: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

бандаси...» — хазрат Иорам Николоз Бараташвилидан1 далил келтирди.

— Агар мени кулимда б^лганда, командаларимиздан биттасини факат тбилисилик арманлардан тузардим... Шунака зурки улар! «Арарат>га курсатиб куйишарди уйин канакд булишини... — деди Булика хаелчан.

— Отахон, бошка сахифаларини хдм укинг-чи, фут- бал хам янгилик булдими! — илтимос килди Бачана. Иорам газетани вараклай бошлади, биринчи сахлфага етганда бир оз гарангсиб турди-ю:

— Ишонмайман! — деб хитоб килди ва газета билан кузойнакни Бачанага отди.

— Нимага ишонмайсиз? — кайта суради Бачана к^зой- нагини такаркан. Лекин шу захоти $зк хдм: — Булиши мумкин эмас! — деб юборди.

— Нима булиши мумкин эмас? Уруш бошланибди- ми?1 — деди утакаси ёрилиб Булика.

— Небиеридзени ищдан олишибди! — жавоб берди Бачана газетадан куз узмай.

— Небиеридзе? Кдйси... Хдлиги... каттамизми? — Булика хдшу манг булиб колди.

— Хд, уша...— Во-о-ой... — Булика бошини сарак-сарак килди.—

Куп одамнинг пайтавасига курт тушадиган бупти-да...— Росгини айтсам, сира кутмаган эдим... — деди

Бачана уйчан киёфада газетани бир чегга куяркан.— Ана холос... Кечагина кандор одам эди-ю... Бугун

карасанг... Тушунолмай колдим! Ишонгим келмайди! — деди хазрат Иорам.

— Ишдан бушатишибдими ёки озод килишибдими? — с)фади Булика.

— Нима фарки бор, Гогилашвили? Бушатишди нима-ю, озод килишди нима? Энг мухими — кеча бор одам, бугун й^к! — деди кулочини ёзиб хазрат Иорам.

— Нега фарки б^лмас экан! — Булика хазрат Иорам томонга угирилди. — Озод килиш дегани нима узи? Бу дегани одам орир ахволга тушиб колган, кечаю кун- дуз исканжада яшайди... Шунда кимдир ёрдам кулини чузиб, уни озод килади... Мана, масалан, Африкани олайлик... У ердаги халк азоб-укубатда кун кечиради, демак, уни озод килиш керак!,. Бушатиш дегани-чи? — Бушатиш дегани — креслога елимдай ёпишиб утириб

1 Н и к о л о з Б а р а т а ш в и л и (1817—1745) — Груэиянинг бугок романтик шоири.

343

Page 93: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

олган одамни бамисоли мурувватдай бураб ёки михдай суруриб олиб ташлаш дегани... Тушундингизми?

— Бу ерда «озод килинди» дейилган, — деди Бача­на.

— Демак, ахволи сияр экан, шунинг учун озод кили- шибди боёкишни...

— Иши прокуратурага оширилибди... — к^шиб куйди Бачана.

— Нега энди? — хдйрон булди Булика.— Порахурлик ва ошна-орайнигарчиликка карши чора

к\фмаганлиги, мехдаткашларнинг шикоятларига локайд караганлиги учун.

— Т^хтанг, тухтанг, шуларнинг хдммасига факдт Не- биеридзенинг узи айбдорми?

— Хозирча шунака...— Крйилман, Небиеридзе! Демак, яхши ишлаган экан!

Боищаларнинг кузи кдёкда экан, бу хакда ёзишмабди- ми?

— Узингнинг кузинг кдёкда эди? — Буликанинг га- пини б^лди хдзрат Иорам.

— Менга айтяпсизми? — деди ажабланиб Булика.— Хд, сендан сураяпман! Сен ишчилар синфининг

вакилисан. Бир одам шунча ножуя иш килган экан, сен нега индамадинг, нега кул ковужгириб утирдинг?

— Сиёсий саводингиз й^к, отахон! Биринчидан, мен ишчилар синфидан эмасман, мен майда хунармандман. Иккинчидан, мен Небиеридзенинг кабулхонасига катнай- вериб тузиб кетган пойабзалингизни тузатиш билан ово- ра эдим...

— Уни менга алокдси йук, — хдзрат Иорам к$л силтади. — Небиеридзе сизларнинг рахнамонгиз, худога шукур, менинг уз кодир эгам бор!

— Хдр турли бошликларнинг болаларини чукинти- риб чунтагингизни кдппайтирсангиз майли, а?

— Тентак одамсан, Гогилашвили! Бу ишларнинг хдм- маси худо йулида килинади! Кднийди коммунистларнинг барини чукинтира олсам, нариги дунёда нак малоиклар- нинг ёнгинасида савлат тукиб утирган б^лардим!

— Хдй, майли, сизни бу дунёни ишлари кизикгир- майди, дейлик... Лекин сизлар-чи, хурматли Бачана? Сиз- лар кдёкда эдингизлар? — Булика энди ёзувчига хужум кила кетди.

— Сизлар деганингиз ким? — деди Бачана ^зини г^лликка солиб.344

Page 94: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Ким буларди, ёзувчилар-да!— Бизми?.. Биз,.. Кдёкда эдинглар, дейсанми? —

Бачана каловланиб колди. «Намотки кул ковупггириб утирган б^лсак?» — суради у уз-узидан, лекин таскин берувчи бирон-бир жавоб тополмагач, таассуф билан деди:

— Биз, азизим Булика, сени ёнингда утириб, ^ша гузиб кетган пойабзални тузатаётувдик...

— Мана бу боища гап! — Булика яйраб кегди. — Хуш, энди уни нима килишади?

— Жазолашса керак-да...— Нима учун?— Айтдим-ку нима учунлигини...— Демак, у хеч нарсага тушунмас экан, хеч нарса-

ни билмас экану шунга карамай, рахбарлик килаверган экан-да?

— Шунакдга ухшайди...— Ухшайдими ёки шунакдми?— Шунакд!— Энди мендан эшитинг. Модомики, шунакд экан, у

холда уни мукофотлаш, миннатдорлик билдириш, яхши пенсия тайинлаш, ана ушандан кейин иккала юзидан чулп-чулп упиб, кулини махкам кисиб хайрлашиш керак эди!

— Кдйси хизматлари эвазига? — астойдил таажжуб- ланди Бачана.

— Кдйси хизматлари дейсизми? — Булика каравотга утириб олди. — Мана сиз — ёзувчисиз, редакторсиз, хурматли Бачана Рамишвили, Марриб билан Машрик каёкдалигини хам тузук-курук билмайсиз, умрингизда на денгизни, на пароходни кургансиз, дейлик... Мана шуцдок одамни кунлардан бир кун юкорига чакирггириб: «Урток Рамишвили! Мана сизга пароход, сизни капитан килиб тайинлаймиз. Мана шу пароходни бутун экипаж аъзолари, йу ловчил ари, ичидаги юк-пуклари билан Одес- садан Архангельскка олиб борасиз!» дейишади. Сиз йулга тушасиз... Бир кун сузасиз, икки кун сузасиз... Кема чайкдлади, тулкин йуловчиларни коптокдай у бортдан- бу бортга отади, кусмаган одам йук... Хулласи калом, шарти кетиб парги колган пароходда бир амаллаб Ар­хангельскка етиб келасиз. Кдни, менга айтинг-чи, денгиз ишидан тамомила бехабар сиздай бир одамнинг кемани чуктириб юбормай, манзилга етказиб келиши мукофотга арзийдими, й^кми? Арзийди! — Уз саволига $зп жавоб берди Булика.

345

Page 95: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Бачана кулиб юборди.— Отахон, нега куляптилар бу киши? — Булика

Хазрат Иорамга юзланди.— Гапинг турри, Булика! Уша жохил одаминг капи­

тан килиб тайинлашаётганларида йук дейиши керак эдн, хой бнродарлар, мени бу ишга аклим егмайди, бошка одам топинглар, деб т^ррисини айтиши керак эди!

— Эхтимол айтгандиру, лекин кулок солишмаган- дир? деявер, узимиз ёрдам берамиз, дейишгандир. Шунийг учун хам куна колган. Иннайкейин, капитанлик лавозимидан воз кечиш хам осон иш эмас. Бунинг уста- га, ундан олдингиси хдм хдминкадар одам булган... Сиз- ларда-чи, ёзувчилар орасида йукми бунака нарса? — Булика яна Бачанага мурожаат килди.

— Афсуски, бор. Бор булганда хам, тез-тез учраб туради.

Кечкурун Буликанинг олдига майда-чуйда кутариб хотини Света келди. У хдмма билан алохида-алохида саломлашиб чикди, хамманинг олдига егулик у-бу нарса К^йди, кейин адёлнинг бир четини кдйириб, Буликанинг оек томонига омонатпша утирди.

— Ахволинг кдлай, азизим? — суради у кунгли се- винч ва рурурга тулиб кетган эридан.

— Огдайман! — жавоб берди Булика ва гапини тас- диклаш учун пиширилган товукнинг бир оёрини кайи- риб олиб орзига тикди, хдш-паш дегунча гуштини ажра- тиб, кок суякни хотинига узатди.

— Тикилиб колмагин тарин! — деди Света саросима- га тушиб.

— Хотиржам б^л! — Булика товукнинг иккинчи оёрини хам ямлади ва о рзи н и тулдириб, гапида давом этди: — Хуш, хотиним калай, хурматли Бачана?

— Ажойиб!— Арман кизлари орасида бунака гузалини учратма-

ган б^лсангиз керак-а?— Йук, учратмаганман...— Шунака! Хотиним онадан битга турилган!— Туппа-турри! Ахир ^зинг хдм чаканамассан-да! —

хдзиллашди хазрат Иорам.— Хдли уйнашимни курмабсиз!. Нак хуриликони

узи!— Булика хотинига куз кисиб куйди.— Вайсакилигинг курсин!. — Света юзини чегга бур-

ди.346

Page 96: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Болалар кдни? Нега оталарини кургани келишма- ди?! — сохта жидцийлик билан суради Булика.

— Кдерда б^ларди, Автандилжон? Бугун шанба-ку, Нестан — инглиз тилида, Тариэл — фортеиианога кет- ган.

Булика викор билан гап бошлади:— Шу десангиз, хурматли Бачана, кизим ташки иш-

лар министри буладиган! Арманчани биладими? Била- ди!— Булика бармокларини букиб, санай бошлади, — грузинча гапирадими? Гапиради! Инглизчани ^рганяпти- ми? Урганяпти! Мактабда француз тилини укитишади- ми? $китишади? Бунинг устига, коровулимиз Фузулий- нинг кизи Гванца унга аста-секин курд тилини ^ргатяп- ти... Кдни, айтинг-чи, кайси бир министримиз бешта тилни билади? Жавоб беринг, отахон!

— Яхши киэинг бор экан, илохдм куз тегмасин!— $ рл и м -ч и ? # рл и м — Паганини!— Паганини скрипкачи болтан, азизим, бизнинг урли-

миз пианино чалади, — гапга аралашди эрининг нодон- лигидан уялиб кегган Света.

— Ургатма! Ким нима чалганини ^зим яхши била­ман! Паганини мен учун энг олий инсон! Тушундингми? Болани скрипкага утказаман! Кайси бирига хак тулаш- нинг нима фарки бор? Хуш, сен нима дейсан?

— Ихтиёринг, азизим, билганингни кил, факат аса- бийлашма, худо хайрингни берсин! Профессорнинг ай- тишича, бир хафга ичида у сени оёккд турразармиш, кейинги кафтага уйга рухсат берармиш. Факат бизга кулок солса бас, деди.

— Нима, мен кулок солмаёгган эмишманми? Берган дориларини ичяпман, камма уколларни оляпман... Мана, к^фиб куй... — Булика шошиб адёлни кутарди.

— Бекит-э, уятсиз! — Света довдираб колди. — Уйда \ам мана шу ахдол, айбга буюрмайсизлар...

— Э, сиз хижолат булманг, хдммамизнинг хдм ахзо- лимиз шу! — деди Бачана уни юпатган булиб.

— Бундан ташкэри, хогинжон, анчадан буён туриб юрганимни профессор билмайди. Мана! — Булика пол­га яланроч оёкдарини туширди, Урнидан туриб хона ичида бир неча бор намойишкорона у ёкдан-бу ёкка бориб келди. — Х^ш, яна нимани курсатай? — У атрофига аланглади. — Кдни, Света, тур урнингдан!

Хдйрон булиб колган хотини урнцдан турди. Булика уни белидан кучоклади.

347

Page 97: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Куй! Куй1 Кераги йук, куйвор! — деб кичкирди хдзрат Иорам, лекин у кечиккан эди, Булика хотинини даст кутариб, томоридан чулпиллатиб упди. Света эри- шгаг кутилмаган бу килиридан кийкириб юборди, юзи лавлагидай кизариб кетди. Булика хотинини яна бир неча марта силкитиб, кейин ерга куйди.

— Курдингларми? — хитоб килди у яшнаб. — Све­та, кийимларимни опкелавер, эртагаёк чикиб кетаман бу ердан! Ётавериш жонимга тегди!

Булика каравот чегига утирди. У хднсирар, лекин Узида йук хурсанд эди,

— Нима килиб куйдинг, тентак] — деди ич-ичидан куйиниб хазрат Иорам. Булика томир уришини улчай бошлади. Бир муддат хаёлини булмай жим утирди-ю, кейин мамнун жилмайди:

— Тамом! Инфарктдан кутулдим! Яшасин хдёт! — Шундай деб, у яна хоггинига ёпишди.

— Булди энди! Одамлардан уялсанг-чи! — Света эрининг барридан чикиб, сочларини тузата бошлади.

Хдзрат Иорам билан Бачана тескари кдрашди.— Илгаригидан огирроксан? Нега бунакд, а? Икки-

кдт булмагин таган! — Булика коворини солиб, кули билан Светага пуписа килган булди, лекин шу захотиёк унта куз кисиб куйди.

— Вой, шурим! Кулокларим кар булиб колса майли эди шу гапларни эшитгунча! Тилим бор деб валдирайве- расанми?! — деди Света жигибийрон булиб, Булика кдх;- ках отиб кулди:

— Кдрайверинглар энди, жаноблар, томоша тамом!

10

Куёш улкан кумушранг тушакда ястаниб ётарди. Унинг боши Казбек то ри н и н г манту корлик билан коп- ланган ёнбаррида камалакдай товланарди. Мажолсиз куллари пастга осилиб, шалвираб турарди.

Куёш орир-орир нафас оларди.Куёш каёт билан видолашарди.Бачана, хдзрат Иорам ва Булика тиз чукканча жон

бераётган олам чарогига кулларини чузиб, ёлворишарди:— Бизни тарк этма, куёш! Улмапш, буюк Офтоб!Уларнинг куз ёшлари дарёдай купириб, Кавкасиони

ёнбарридан шовкин-сурон билан пастга — оппок туманга бурканган ерга караб талпинарди.348

Page 98: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Куёш эса улкан кумушранг тушанда ёгганча, боши узра фарёд чекаётган одамларнинг оху зорига унсиз кулак тутарди. Эрталаб офтоб Кавкасиони устига кутарилди, бор кучини йириб, энди мовий осмонга сапчимокчи булиб турган эди, бирдан кукрагида кдгтик оррик сезди. Аввал бир оёги, кейин иккинчи оёгида чеккалади-ю, бошини Казбек баррига цуйганча котди-колди.

Бутун инсоният жон талвасасига тушган Куёшга из- тироб билан тикилиб колган эди. Куча ва куприклар, дала ва йуллар, айвону томлар одамга тула эди. Дарахт- ларнинг шохлари болаларга т^либ кетганидан синиб ту- шай дерди.

— Бизни тарк этма, Офтоб! — дея инграрди одам-зод.

Аммо одамларнинг нидоси унинг кулорига етиб бор- масди. У факдт узи томон узатилган хдд-хисобсиз куллар- нию дахшат тула кузларнигина куриб турарди.

— Нега улар бунчалик безовта? — деб шивирлади Куёш.

— Улар сендан тарк этмасликни илтижо килишяп- ти!— жавоб берди пикиллаб Бачана.

— Энди кеч... — деди Куёш. Унинг бир кузи юмил-ди.

— Бизни хароб килма, эй хдётбахш Офтоб! — ёлвор- ди хдзрат Иорам ергача эгилиб.

— Айт, нима сенга азоб беряпти, кдеринг оррияп- ти?— суради хурсиниб Булика.

— Мени ер дарди азоблаяпти, — жавоб берди Оф­тоб, — ер дарди!

— Ахир ернинг дарди хдм, умри хдм уз кулингда- ку! — хитоб килди хдзрат Иорам.

— Ер — менинг юрагим, вужудимда факат уша яшай- ди, факат уша нафас олади. Колган барча хужайрала- рим, барча бошка аъзоларим аллакачон сунган, улган... Нахотки сизлар, менга топинаётган одамлар, бундан бе- хабар булсаларингиз?

— Унда сен узинг кимсан, Офтоб? — суради тааж- жубда колган Бачана.

— Мен мухаббат угида ёниб кул булган одамларнинг оташ рухдман... Менинг хаётим севги йулвда жон бер- ган кишиларнинг рухддан озик олади... Энди менинг умрим хдм интихосига етди, зеро ер юзида мухаббат булори куриди, одамлар севщдан эмас, хусуматдан купрок кирилишяпти... Мухаббатта хает бахш этинглар, шунда

349

Page 99: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

мен хдм кайта тириламан... Ёлвораман, одамлар, менга хдётни, севги булорига тапша инсонларни хддя этинг- лар!.. Менга йукдлган мухдббатимни кдйтаринглар, шунда мен хам хизматингизда буламан, одамлар! — Куёпшинг нафас олиши тезлашиб, тулрана бошлади.

— О, олам чарори! Биздан юз ^гирма, рахм-шафкат кил! Бундан кейин бир-биримизни севамиз, улимни хам мухаббатга айлантирамиз! Биз, яъни Автандил, хдзрат Иорам ва мен, мухаббатингни кдйтаришларини сураб, ер юзидаги барча одамларга сенинг номингдан мурожаат киламиз! Имоним комилки, инсоният сенинг чакириринг- га лаббай деб жавоб беради, нафрат ва адоватни махв этиб, руйи заминга яна мухдббат чечакларини экади!.. Факдт бизга ок фотихаю мехр-шафкат уруридан берсанг бас! — дея илтижо килди Бачана.

Шунда Офгоб Бачананинг бошига узининг иссик каф- тини к^йди. Бачана вужудига куёш хдрорати билан бир- га поёнсиз бир мухдббат ва шафкдт туйруси сингиб бо- раётганини хис килди. Офтоб бир сесканди-ю, сушти бор каттик керишиб... сунди.

Бирдан Булика хали совуб улгурмаган Куёш баррига узини овди ва йирлаб ёлвора бошлади:

— Мениям бирга олиб кет, Офтоб! Сенсиз япгаел- майман! Мухдббатдай мени баррингга жо кил! Утинаман сендан, олам чарори!

Бачана билан хдзрат Иорам бу холни дахшат ичида кузатиб туришди. Булика жони узилган куёш баррига сингиб, нурга айланди, сунг Офтоб билан бирга ял-ял товланаётган камалак рангига кушилиб кетди...

...Исо турилганига кадар йигирма аср ва у турилга- нидан кейин яна йигирма аср давомида Бачана билан хдзрат Иорам сунган Куёшни ер юзида кутариб юриш- ди. Улар етим булиб колган фалакка Офгобни ва зул- мат коплаган заминга нур-зиёни кдйтариш максадида одам- зоддан мехр-мухаббат с^раб, дарё-дарё куз ёши тукиш- да. Аммо инсоният мик этмай, уз хаетининг мапгьаласи булган Куёшни сунгги й^лга, кдбристонга кузатиб к^йди, зеро Офтоб учун ер юзида муносиб жой топилмада. Нихоят, Бачана билан хазрат Иорам ниятларига егиб, Куёшни момик булутлардан ясалган тобутга ёткизишган- да зим-зиё осмонда иккита кора гардиш пайдо будда — бири нихоятда улкан, иккинчиси жуда кичкина б^либ, катгасининг соясида кичиги аранг к^зга ташланарди. Уз350

Page 100: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

чароридан жудо болтан одамзод уларга хайрат билан тикнлиб колди. Биринчи гардищдан хдёг билан видо- лашган Офггоб, иккинчисидан унинг баррига сингиб кет­ган Булика караб турарди. Бачана уларни таниб, х^нграб йизлаб юборди.

— Одамлар, бир-бирларинпш севинглар! — хитоб килди у овозининг борича ва музлаб ётган ерга юзтубан йикилди.

...Шу алпозда канча вакт ётганини Бачана эслаёлма- ди. Баданига сезилар-сезилмас, лекин нихоятда таниш тафт утганини пайкдганидан сунг чалканчасига ётиб, й и р - лайвериб хиралашиб колган кузларини осмонга кадади. Улкан гардиш энди к и зр и ш м ис тусига кирганди. У аста- секин чурга айланиб, ёришиб борарди. Кичкина гардиш Хам крзариб кожанди. Улкан гардиш бастамом яркираб, 1феда яна олдинги Куёщдай чараклай бошлаганидан сунг кичик гардаш турган жойидан к^звалиб, яптиндай паст­га, ерга караб отилди.

Ер юзи яна нурга к^милди. Кавкасиони тепасида Куёш чараклар — илгаригисидан рангпаррок ва заиф- рок булса хдм, аввалгидай хаммага кулиб бокарди. Куёш нафас оларди. Куёш тирик эди.

— Шараф сенга, севги чирори! Шараф сенга, хдёт! — деди Бачана Офгобга караб... У хам йирлар, хдм кулар- ди.

— Бачана... Хурматли Бачана! Кузингизни очинг!..— куркиб кетган хазрат Иорам Бачанани елкасидан ушлаб кимирлата бошлади.

Бачана уйгонди. Бир лакза каердалишни ва узига нима булганини хам англамай, кузларини катга-кагга оч- ганча жим ётаверди. Бир оэдан кейин узига келиб, кара- вотда туриб утирди. Юраги гупиллаб урарди. Кун чик- кдн булишига карамай, палата ичи хдли пимкоронри эди.

— Нима булди сизга, хурмаггли Бачана? Туни билан тулраниб чикдингиз, гох кулиб, гох йирладингиз... Ёки ёмон туш курдингизми?

Бачана кузларини ишкалади, кейин ^зидан-^зи бир жилмайиб куйди. Хдзрат Иорам каравоггига келиб, яна урнига чузилди.

— Туш курдим, Иорам ста, шунакд тушки, Копер- никнинг ^зи хавас килса хам арзийди...

— Кднака туш экан у?— Куёшнинг улганини курдим!

351

Page 101: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Нима?! — Хазрат Иорам кулокларига ишонмади.— Хд. Тушимда Куёш улган эмиш. Тепасида ким

йирлаб турибди, денг?— Хуш, ким?— Сиз, мен ва Булика... Бошкд хеч ким...Хдзрат Иорам Бачананинг хдкоясига анча махалгача

жим кулок солиб Утирди. Факдт Куёшнинг сузларини такрорлаганидагина бехолгина чутдшиб куйди. Кейин боши остида кулларини чалкаштирганча узок вакт шифтга тикилиб ётди.

— Хосиятли туш курибсиз, хурматли Бачана! — деди рухоний узок сукутдан с$нг.

— Бу билан иккинчи марта куриншм! — кушиб куйди Бачана.

Орага жимлик чукди. Бирдан хазрат Иорам урнидан сакраб турди-ю, оёк учида юриб, Буликанинг каравоти ёнига борди. Булика к^зларини очганча кимир этмай ётарди. Ранги докадек окдриб кетган эди.

— Автандил! — деди секин хазрат Иорам.Бачана хайрон булди — Булика узини Авггандил деб

атамасликларини илтимос килганидан бери улар бирор марта хам бу номни тилга олишмаган эди. Нима учун хазрат Иорам хозир бунака крляпти?

— Афтандил! — такрорлади яна рухоний овозини сал кутариб.

— Уйротманг, майли, ухлайверсин... Кейин узига ай- тиб бераман, — деди Бачана.

— Автандил! — хазрат Иорам Буликани силкита бош­лади.

— Уйку си катпщ экан! — деди Бачана.— Ха, котиб ухлар экан... Сиз хам ухланг! Девор

томонга караб, кузингизни юминг!— Энди уйку келармиди?!— Ухланг деяпман, нарёккд угирилингу дарров ух­

ланг! — буюрди рухоний, кейин титрок кул билан Були­канинг яхдек юзини юкоридан пастга кдраб силади.

— Тинчликми, Иорам ага? — суради Бачана бутун- лай бошкд овоз билан ва кунгли нохуш бир нарсани сезиб, чаккалари зиркираб кетди.

— Тушингиз унгидан келди... Куёш ^лди!..Хдзрат Иорам палата эшигини очди...Бачана адёлни бошига ураб, юзини ёстикка босди ва

томорига кддалиб келган укирикни босиш учун ёспщ жилдини махкам тшплаб олди.352

Page 102: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Ажабо, к^злари очик, кетган мархум, эгаси дераза- сини беркитмай ташлаб кетган уйга ухшайди-я... — деди хазрат Иорам Буликанинг жасадини палатадан олиб чи­киб кетишаётганда...

11

Меликишвили кучасига жойлашган дорихона олдида верэлик1 бир туда ширакайф успиринлар кизрин бахсла- шишарди.

Бахе хашидан2 бошланди. Цицка, таппт — ичкилик- дан кейинги бош оррииши таркатиш воситаси сифатида инсоният кашф этган буюк топилма, деди. Уни Кока билан Коплик куллаб-кувватлашди. Копака кандсиз чой- га мойилрок эди, Бачана факат «боржоми*ни, Бердзена «набеглави»3!»!, Датико эса коньяк билан аспиринни ёклаб чикюцди. Гарчи, хар бир овоз берувчи уз фикрида дол­ган б^лса хам, расмий санокдан сунг табиийки, Цицка ролиб деб топилди. Турри, бош орригини колдиришнинг бирдан-бир йули хаммомга тушиш, дегувчи бошка гурух хам бор эди. Лекин бу гурухга кирувчи успиринлар хозир бахеда иштирок этмаётганди, улар мутлак купчи- ликни ташкил кртлгани учун конкурсдан озод килинган эди, дарвоке, улар бахеда катнаша олшпмасди хам, чун- ки уз эътикодларига охиригача содик колган бу йигит- лар хозир хаммомда чумилишаёттан эди.

Бахе винога кучди, лекин узок давом этмади — би­ринчи урин якдиллик билан Кохетиянинг саккизинчи ракдмли виносига берилди. Сунг бахс, албатта, сиёсатга келиб такалди. Бу масалада тула хамжихатликка эри- шилмади, бирок узок тортишувлардан сунг бархает сие- сий арбоблар ва харбий саркардаларнинг тугган урнини куйидагича белгилашга муваффак булинди:

1. Сталин2. Черчилль3. Эйзенхауэр4. Де Галль5. ЖуковТурри, Жуков билан Монтгомери ракобатлашарди,1 В е р э — Тбилисвдаги районнинг эски номи.2 X а ш и — Кавказца кенг таркалган таом.3 <Б о р ж о м и», <Н а б е г л а в и> — минерал сунларнинг

номи.

12 — Нодар Думбадэе 353

Page 103: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

лекин унга иккита овоз етмай колди, бинобарин, Брита­ния фельдмаршали олтинчи ^рин билан каноатланишга мажбур булди.

Сиёсатдан кейин футболга гал келди. Бу муаммо сил- лик хал будди. Бутун дунёда верэлик ёшларыинг жисмо- ний ва маънавий талабларига жавоб берадиган битгагина одам топилди. Бу одам Борис Пайчадэе1 эди.

Санъат хдкида хам тортишиб к$фишди. Бу бахсда, одатдагидек, Бердзена устун келди, ролиблик гултожи Шота Руставели билан Бердзена эркалатиб Микела деб атаган Микеланжелога насиб этди.

...Муноз ар а иштирокчиларининг ёнидан хамманинг юрагига чур ташлаб верэлик керосинфуруш Аполлон Кав- жарадзенинг кизи — хипчабел, нозиктомок Гуранда то- вусдай йурралаб утиб кегганида, бахс ирсият ^занига караб бурилди.

— Мана шундан кейин хам ирсиятни рад этиб куринг- лар-чи! — деб хитоб килди Цицка энтикиб. — Нак жай- роннинг узи-я! Фарзандлари канака буларкин хали!

— К^йсанг-чи, ирсиятинг нимаси! Мени хам яхши бокиб, яхши кийинтиришса суксурдай б^либ кетаман! — деди Коплик папирос к о л д и р и н и ахлатдонга улоктириб.

— Хд-а, хакикатан хам зур киз! Наели тоза! — Бердзена асосий мавзуга кдйтди. — Факат керосин хиди анкиб тургани ёмон-да!

— Сизларни олий укув юргига ким кабул килган узи! Каллаварамлар. Хеч канака ирсият, наел, ирк йукди- гини нахотки шу пайггача билмасанглар?! Хдмма одам баравар, инсоннинг шаклланиши эса турмуш шароити ва тарбияга борлик! Иркчилик назарияси Гитлерни нобуд килди, сизлар булсаларингиз анови нозанин Гурандани деб яна уша назарияга кайтмокчисизлар! — деди Кока насихатомуз охангда.

— Гапини каранглар-у! Князь Амиреджиби!2 Уялсанг буларди, Кока! — бошини сарак-сарак килди Цицка.

— Тупурдим Амиреджибингга! Мен материалистманI— Материалист эмас, майпарастсан! Билдингми! —

Цицка Коканинг орзидаги папиросни юлиб олди.— Бемаъни гапларни куйсанглар-чи! — Бачана бир-

дан тутакиб кетди. — Мен отамга ^хшайман, отам бо-

' Б о р и с П а й ч а д з е — узок вакт Тбилисининг -«Динамо» комавдасини бопщарган мажхур футболчи.

2 А м и р е д ж и б и — кадимги Грузивдаги князлар сулоласи.

354

Page 104: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

бомга, бобом эса уз бобосига Фхшайди, хуш, бу ирсият эмасми? Наел дегани шу-да, ахир!

— Турри, лекин хдмма гап канака наел эканлигида!Боищалар-ку майли-я, аммо Копака1™ наели паст-

ликда айблаб булмас эди. У Грузия тарихи дарслигида сурати босилган Георгий Саакадзенинг2 нак, куйиб куйган нусхаси эди. Яррини кенг, бурун парраклари худди араб тулпориникидай б^ртиб чиккан, к^злари катта-кагга бу болага урипщокликда Верэдан то Навтлугигача3 хеч ким бас келолмасди.

— Ирсиятни рад этиш хаммадан хдм наели паст одам- ларга хуш ёкдди! — деди Цицка,

— Демак, мен билан Копликни наслимиз паст экан- да? Шундайми? — Хафа б^лди Кока.

— Ие, эсингни едингми? Хеч канака ирсият, наел, ирк йук деган узинг эдинг-ку! Нега энди жириллай- сан?!“ дук килди унга Копака.

— Бас кдлинглар! Ана профессор Имедапшили кел- япти, ушандан сураймиз! — орага тушди Бердзена.

— Ким суравди? — деди Коплик.— Копака. Ичимизда энг наеддори шу! — кочирик

килди Бачана.— Нега мен сурашим керак экан? Ана, Бердзена

сурасин! — таклифни катьий рад этди Копака.— Йук! Бу шарафни Цицкага коддираман. Дарвоке,

у тиришкок студентларга жудаям ухшайди! — узини олиб кочди Бердзена хам.

— Бупти, мен розиман! — Цицка т^дадан ажралиб, кора портфелини култиклаганча шошмасдан келаётган профессор билан учрашишга чорланиб турди.

Профессор болаларнинг ёнидан, хдтго уларнинг бор- лигини хам пайкамай, утиб кета бошлади. Цицка югуриб унинг олдидан тусиб чикди ва одоб билан салом берди:

— Салом, хурматли профессор!— Салом.— Кечирасиз, хурматли профессор... Бир масалада

тортишиб колувдик... Шунга сизнинг фикрингизни бил- мокчи эдик...

— Шу ерда-я... Кдндок б^ларкин? — профессор атрофга аланглаб, к)Ьойнагини туррилади.

1 К о п а к а — овчарка.2 Г е о р г и й С а а к а д з е (1580—1629) — Грузиининг сиёсий

арбоби, атокли саркарда.3 Н а в т л у г и ~ Тбилисидаги районнинг эски номи.

355

Page 105: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Мархамат, бу ёккд юриыг! — Цицка уни култири- дан олиб, урток^арининг ёнига бошлаб келди. Болалар профессорга хурмат юзасидан узларини четроккд олиб, сувори кучган девор ёнидан унта жой беришди.

— Эшитаман! — профессор портфелини бу култири- дан наригисига олди.

— Биласизми, Эквтимэ Николаевич, — дея гап бош­лади Коплик, — ирсият, яъни наел борми ёки йукми деган масалада бахслашиб колдик. Цицка айтадики...

— Ким?.. — кбайта суради профессор.— Цицка.— У нима узи?— Цицка — манави-да! — Коплик урторининг елка-

сига кулини ташлади. — Исми Давид, биз уни Цицка деб чакдрамиз.

— Хуш-хуш, Цицка нима децди?— У билан Копаканинг фикрича...— Копака кдйси бири?— Анови!— Паспортида шундай ёзилганми?— Йук, паспорта буйича Тенгиз! — жавоб берди

Бердзена.— Бу йигит ким? — суради профессор.— Бердзена!-Г4» Л «

— Нима?— Грузин.— Исми нима?— Мераб.— Узингизники-чи?— Коплик.— Хайрият-е, турри иемни хам эпштарканман-ку!..

Хуш, нима демокчи эдингиз, Коплик?— Хдли айтдим-ку... Мановилар, табиатда ирсият

билан наел мавжуд, дейишяпти, Кока иккаламиз эса...— Ие, хдли Кока хам борми? Ичи бушми ёки сув

солинганми?3 — деб суради профессор ва уз хдзилидан Узи рохатланиб кулди. Болалар хдм хахолаб юборишди, улар профессорнинг кунглини овлаганларидан хурсанд эди л ар.

1 Б е р д з е н и — цэек.2 Г у р и я — Грузиадаги область.3 С$Ь уйини: ^Кока» грузинча дегани.

356

Page 106: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Демак, Кока билан сиз ирк ва ирсият йук,, демок- чисизлар. Шундайми?

— Хд, — деди Коплик— Туппа-турри!.. Иркчилик назарияси илмга зид, ре-

акщюн назария. Бу — фашистларнинг назарияси. Лекин ирсият ва унинг узгарувчанлигини урганувчи генетикага келсак, бу бутунлай бошкд масала...

— Кечирасиз, профессор, — унинг гапини булди Бер­дзена, — наслдор хдйвонлар-чи? Зогдор отларни етиш- тиришяпти-ку! Мана, масалан, Александрск богида наслдор кучукларнинг махсус кургазмасини ташкил кили- шади, уларни олтин медаллар билан мукофотлашади!

— Исмингиз нима эди?— Мераб!— Биласизми, азизим Бердзена, куп асрлар давоми-

да хдйвонот оламидаги табиий сараланиш окибатида...— Ахир инсон хдм ижтимоий хдйвон-ку? — Цицка

профессорга гапини тугатишга имкон бермади. — Юпп- лок х}Ькалигида селекция, чатипггириш, янги навлар олиш деган гаплар бор-ку?

— Тухтанглар, тухтанглар, дустларим, бу канакаси: радиога ухшаб факдт гапираркансизлару эшитмас экан- сизлар-да?! — Профессор кулочини ёзган эди, портфе­ли ерга тушиб кетди.

Шу пайтгача мик этмай турган Бачана дарров порт- фелни олиб, профессорнинг култигига кистириб куйди ва кимтинибгина:

— Кулоримиз сизда, хурматли профессор, — деди.— А-а... Сизни исмингиз нима?— Бачана.— Гап бундай, азизларим Бачана, Кока, Коплик, Бер­

дзена, Цицка, Копака! Бундай масалаларни кучада хдл килиб булмайди... Мархдмат килиб, соат бешдан олтига- ча кафедрамга ёки кеч соат ундан эрталабгача уйимга келинглар. Истаганларингча мунозара киламиз. Маъкул- ми? — суради профессор гангиб колган болалардан.

— Агар мумкин булса, уйингизга келамиз, — деди Бачана.

— Жуда соз!— Бизни куйишармикин? — суради Коплик ботинка-

сига караб.— Албатга! Верэлик йипгглармиз, десаларингиз булди.— Хайр, мух^арам профессор! — деди Цицка.— Омон булинглар! — профессор бошидаги шляпа-

357

Page 107: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

сини хиёл кутариб куйди, сунг йулига равона булди. Болалар хурмат юзасидан бош эгиб куйишди.

— Ажойиб одам-да, бекорга профессор булмаган! — Цицка музокара якунларига нукта куйди.

— Болалар, Марго жинни келяпти! — хитоб килиб колди бирдан Бердзена.

Верэ бозори томондан, Меликишвили кучасининг чал ёкидан бутун районга отнинг капщасидай маълум булган Марго кулларини силкитиб, кувнок бир кушикци куй- лаб келарди:

Кема сузар денгизда Узок; рлкалар тпомон.Совеа келтирар менга,Оман-омон, ёр омон!..

— Хабарда! 1 Верэлик Марго келяпти! — дея кушик- ни ора-сира булиб куяр ва яна давом этгирарди:

Рещсга тушаман бурга Хох, лезгинка, х<ц танго.Кела цалинг, кепцолинг,Мунтазнр сизга Марго...

Марго мает эди. Уни танийдиганлар жилмайиб са- ломлашиб утшпар, кейин оркаларига караб, афсус билан бош чайкаб куйишарди. Бегоналар эса рирт мает, бу- нинг устига ааддан озган аёлга рубару булипщан кочиб, йулакдан катта кучага тушиб олишарди.

Марго болаларнинг ёнига етиб келгач, иккала кулини лабига босди-да, кейин кулочини ёзиб, уларга узокдан буса йуллади:

— Верэлик йигитларга кайфи ошган Маргодан са­лом лар!

— Салом, Марго1 — дейшцди болалар кулларини кутариб.

— Хд, кадрдонларим, яна бошларинг оррияптими? Чунтакларингда хемириям булмаса кераг-а! Юринглар мен билан, азизларим, юринглар, Танц-Геуркага туша- миз, сизларга пиво олиб бераман! — Марго сийнабанди- дан бир даста утгиз с^мликни чикариб, завода силкита бошлади. — Юраверинглар, тортинманглар! Ахир эрта- га сизлар хам мени мехмон килишларинг мумкин-ку!

1 «Крчинглар!*, <Йул беринглар!».

358

Page 108: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Марго, азизим, бор уйингга, дамингни ол.., Биз ичадиганимизни ичиб булдик, — деди Копака мулойим- лик билан.

— О, азизим, кдёккд бораман, ёлшз бошимни каёкка ураман? Мени уйингга олиб кег! Эсипасг, дарди бедаво Маргога худди сенга ухшаган одам керак! Ким сенчалик рамхурлик килолади?.. Менга уйлан! Рахм-шафкат кил! Умрим буйи сенга егишишни орзу киламан, сен менинг юлдузимсан! Кел, лоакал бир маргга булса хам пахлавон куксишга барримни босай! Ёки сенга муносибмасман- ми, а? Мана, кадди-коматимни куриб кУй, ичкуйлагимни бир к^риб куй1 — Марго бир кулини белига кУйди-да, иккинчи кУли билан этагини кутариб, пастига т^ф кддал- ган кордай оппок ичкуйлагини кУрсагди. — Эртага пуш- ти рангини кияман1 — Шундай деб, у тезгина кучани кесиб утди-да, болаларнинг олдига келди.

— Бор, Марго, бориб даминши ол1 — Копака аёл- нинг елкасидан кунди.

— Менга хдммаларинг бараварсизлар, йигитлар! Хох- лаганларингга турмушга чикавераман! Хдммаларингни баб-баравар яхпш кураман) Сен нега типшнгни ричирла- тасан, Бердзена? Шунинг учун хам сен менга керакмас- сан! Жудаям инжиксан, хаётимни захар-заккум киласан! Цицка — бошкача1 У зиёли йигит...

— Хдммаларингни баб-баравар яхпш кураман, деган- динг-ку, — гапга аралашди Бачана.

— Ие, сен хам шу ердамисан, етимчагинам? Сеники- га албагга бораман. Узим чумилтираман, сочларингни тараб кУяман, куйлакларингни ювиб, шимингга дазмол босаман, кейин кайтиб кетавераман. Кимларга ухшаб ке- тибсан? Ойнага бир кара...

— Булди энди, Марго, бор... Куряпсанми, одамлар тупланяпти... Юр, азизим, узим кузатиб куяман... — Копака аёлнинг култиридан олди.

— Тупурдим одамларга! Яшасин Верэнинг йигитла- ри! — Марго Копакани кучоклаб, куксига бошини куйди ва яна ашуласини бошлади:

Юр, азизиМг юргин, кетайлик,Июсовлашиб дунё кеэайлик...

Муюлишга етганда Копака Марго билан хайрлашиб, уни куйиб юборди. То аёл уйига кетаётганига ишонч хосил килмагунча оркасидан караб турди, кейин урток- ларининг ёнига келди.

359

Page 109: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Куй, Копака, куй, аза туша! — деди Цицка урто- рининг маъюс булиб колганини к$гриб.

Марго Петриашлвили к^часининг охирида, кичкина- кичкина иккита деразали, ертулага ухшаган зах бир хуж- рада истикомат кдларди. Ховлидан хужрага туртга ёвоч лиллапоядан тушиларди. Устига ок чойшаб ёпилган стол, окиш халкаларини занг босган темир каравот, шкаф, иккита стул, дазмол ва дазмол босиладиган тахтача — Маргонинг бор-йук бисоти шу эди. Хужра эшигига х,ов- лида уйнаб юрадиган болалар бур билан «Жинни Мар­го» деб ёзиб куйшпганди, Аёл уни учириб ташламас, хафа хдм б^лмасди.

— Биринчидан, буни фаринггалар ёзган, иккинчи- дан, т^гри гап, — дерди у.

Огасидан эрга айрилган Марго онасининг кулида якка- ёлриз фарзанд булиб колди. Екимтой, кадди-комати ке- лишган, бутун махдлла ахли суюб-эркалайдиган бу киз йилдан-йилга очилиб, чиройига чирой кушилиб борарди. Верэликлар у билан фахрланишарди. Бу хол 1936 йил- даги уша мапгьум кунгача давом этди. Шу куни шахдрни мисли курилмаган сел босиб, Нахаловканинг ярмини окизиб кетди, Пескидаги1 тегирмонни таг-туги билан гум- дон килди, хаммомларнинг остки каватида чумилаётган- лар сув остида колди. Уша куни Маргонинг офтоби сунди, толеи бир умрга каро булди,

Бу вокеадан сал олдинрок верэлик кампирлар Мар- гони заргар Гогиянинг эркатой урли Ванога унапггириб куйган эдилар. Шахдрнинг уша пайтдаги таомилига кура келинни курикдан утказишарди — киз хамомда кип- ялангоч булиб, узини булажак кайнонаси билан кайн- синглисига курсатиши керак эди. Кизнинг бирор нуксо- ни йукмикин, тагин алданиб колмайлик, деган максадда шундай килинарди. Кайнона хдм, кайнсингил хдм, Мар­гонинг шурпешона онаси хам бор булсин! Шундок киз- ни хам текширишадими?! Ахир Марго хуркак охудай Петриашвили к^часидан чопиб утиб, Меликишвили куча- сига бурилгунча сотувчилардан тортиб дуконларнинг ол- дида уймаланишиб турган харидорларгача — хамманинг орзи ланг очилиб коларди-ку!

Хуллас, уша якшанба куни эрталаб Маргони аёллар- нинг хдммомига олиб боришди. Киз ечиниб, атрофини

1 Н а х а л о в к а , П е с к и — Тбилисцдаги районларнинг эоси номи.

360

Page 110: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кора каргадай ураб олган аёлларгогог кдршисида гоз тур- ди. Унинг тарант к^ксини чулраб олган симобий сочлари, мармардай силлик бадани, хайкал я н гл й р бекусур кадди- коматини курган кампирлар хангу манг булиб колишди. Улар тишлари тушиб, урадай булиб колган огизларини чалпиллатиб кизнинг латофати хусусида бир-бирларига гап маъкуллаб турган бир пайтда — худди ана игу даки- када хамомга бало-казодай сел ёпирилиб кирди. Утакаси ёрилган аёллар бараварига узларини таищарига уришди, аммо эшикни ичкарига тортиш урнига тус-т^полон билан оркага итара бошлашди ва шу тарика уз йулларини узла- ри тусиб куйишди. Лойка сув бир лахзада ертулага жой- лашган хаммомни тулдирди. Дод-фаредлар тинди... Ёрдам­га чопиб келган одамлар хеч кимни куткдра олмасликла- рини тушунишди... Шунда биров ертулалардан бирининг шифтидаги панжарага ёпишиб олган, кузлари дахдпатдан бакрайиб колган кизни эслади. Панжарани кучиршцди, аммо кизнинг унга чангакдай ёпишиб кожан бармоклари- ни ажратиб олиш осон булмади.

Марго бир ой касалхонада ётди. У хеч нарсани — онаси ва булажак кариндошлариниг халок булганини хам, Уша кунги дахшатли селни хам эслаелмасди, унинг учун гуё хеч нарса руй бермагандай эди... Духтирларнинг барча хатги-харакатларидан наф чикмади — киз мик этмай тураверди... Кейин уни рухий касалликлар шифо- хонасига утказишди. Марго у ерда ярим йил ётди. Ни- хоят, киз сал узига келди, тилга кирди, аммо акди бир умрга хиралашганини хамма тушунди. Шунча вакт ичи- да аблах Вано келиндан бир марта хам хабар олмади, тавдири билан кизикмади, сарик чака хам юбормади...

Марго уйига кайтгач, бир хафтагача хужрасига кама- либ утирди, хеч кимни киригмади хам. Бир куни эрта­лаб кушнилар кизнинг кушик айтаётганини эшитиб колишди. Эшикни бир амаллаб очиб, ичкарига кирши- ди. Марго стол ёнида утирар, столда икки шиша «сапе­рави» виноси турарди. Шишалардан бири буш, иккинчи- си хали тула эди. Киз кушниларини куриб, бир кулиб куйди ва яна кушик бошлади:

Рацсга тушаман биргаХох, лезгинка, хщ танго.Кела цолинг, кетщалинг,Мунтазир сизга Марго...

361

Page 111: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Кушнилар хдм, таниш-билишлар хдм уз ташвишла- ри билан булиб кетиб, аста-секин Маргони унута бош- лашди. Унинг узи хдм елгазликка к^никиб колди. Аммо хамманинг ёущдан к^тарилган киз бирор марта хдм кучага чикиб тиланчилик килмади.

У узига тук оилаларнинг кир-чирларини уйида ювиб юрди. Топгани корнита бемалол етарди. Бора-бора, узи хам сезмай, ичкиликка ружу куя бошлади. Киз хдмма- вакт озода кийинар, ички либосларини кар куни алмаш- тирарди. Кулига пул тушиши билан туйиб ичиб оларди- да, кучада юриб севган купгакдарини айтарди, йуловчи- ларга, куриб куйинглар, дегандай эгнидаги куйлагини куз-к^з киларди. Куйлакни ким тикканини айтипши хдм зннхор унутмасди,..

Вакт утиши билан ичкилик уз таъсирини курсата бош­лади. Маргонинг юзи олдинш тиниклигини йукотиб ажин билан копланди. Энди эрга сулиган, мает б^либ кучада ашула айтиб юрадиган бу жувонни курганлар ораеида факат уни ёшлигидан билган, унинг аввалги латофатини унутмаган махалла карияларигина ачиниб бош чайкдб К^йишарди.

То махдлла ахли аклдан озган Маргонинг киликлари- га куниккунга кадар ш^рпешона кизнинг устидан кул- ган, уни калака килган одамлар хам булди. Шу туфай- ли Марго сукинишга урганди. Катга к^чанинг уртасига турволиб, дилини орриттан одамни шундай уятли сузлар билан хдкорат килардики, йуловчилар кулокдарини бер- китиб утиб кетишарди. Аммо ёш болага кузи тушди де- гунча дарров жим б^лар ва секин уйига ж^наб коларди.

— Фарипггани кулорини булратишга хеч кимни хдкки й^к, хдтго худони хдм хакки йук, — дерди у.

Яна бир нарса: Марш шунчалик ночор ахдолда яша- шига кдрамай бирор марта хам кизлик номусига дор туширмади, иффатини йукотмади. Верэнинг уни таний- диган хдр бир фукдроси кизнинг фарипггадай поклигига касам ича оларди...

Кечкурун Марго Бачананикига келди.— Уйдамисан, етимчагинам? — деб кичкирди у ва

жавобни хам кутмай хонага кирди. Бачана стол ёнида утириб, халк х^жалигини планлапггиришни урганарди— чоршанба куни имтихон топшириши керак эди.

— Нима дейсан, Марго? — деди у конспектини бир четга куйиб.

— Кдни, ювадиган нима нарсанг бор? — суради Марго ва конспектни олиб варакдай бошлади.362

Page 112: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хеч нарсам йук. Хаммаси эгяимда!— Кэраб кур, топилиб колар! — Марго буш келмади.Бачана шкафни очиб, полга иккита эски куйлак би­

лан роса ипткдланиб кегган шимни олиб ташлада.— Эхтиёт булиб юв, сузилиб турибди узи, — илти-

мос килди у ва яна конспекгига шунриб кетди.— Надогки конспектинг шунчалик кизик булса, бош

кутаргинг келмайди-я! — деди Марго девордаги шкаф- чани очиб.

— Жудаям кизик, ундан ташкари якинда имтих,оним бор!

— Вой, тентаг-ей! Кизик булса укдганинг учун пул тулашармиди, кдйтанга сендан пул олишарди! — Марго зарда билан шкафни ёпди. — Буш яшикни нима киласан олиб утириб? Ховлига чикариб ташла!.. Ичадиган нар- санг борми?

— Валерьянка бор.— Валерьянкангни имтихон олдидан профессорингга

бер!Марго энгашиб, полда ётган шим ва куйлакларни

олди. Кдддини ростлади-ю, афгани буриштирганча кор- нини чангаллаб колди.

— Вой улгур-ей, кечадан бери кийнайди-я! — деди у ва куйлаклардан бирини ёйиб куриб, бош чайкади: — Нима бу узи — куйлакми ё дастурхонми? Танц-Геурка- ни бутун менюси ёзилган-ку! Уялмайсанми?

— Уяламан, азизим Марго, лекин иложим канча?— Уйлан, тентак, уйлан!— Шунака дегин? Хотинни нима билан бокаман?— Бир-бирларингни ейсанлар!— Бупти, уйланаман! — ваъда берди Бачана.— Кийимларингни эртага кечкурун опкеламан. Беш

сум тайёрлаб куй, — Мзрто эшикка караб юрди. Кейин бирдан тухтаб, этагини кутарди-да, чиройли крепжоржет трусигини курсатди. — Кани, топ-чи, кимни иштони бу?

Бачана елкасини кисди.— Тапщи ишлар темир йули маданият минисгрини-

ки! — деди у рурур билан ва хонадан чикиб кетди.

Аммо эртасига кечкурун Марго келмади. «Ичган булса, ухлаб ётгавдир-да», — деб уйлади Бачана ва узи йулга тушди.

Хужра эшиги очик эди, чирок ёниб турарди. Марго тушакда гулдор, пуштиранг тунги куйлакда ётарди. Унинг

363

Page 113: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

юзи кизариб, буррикиб кетган, кузларида ховур бор эди.

— Хд-а, етимчагинам, келдингми, билувдим келипшнг- ни1 — жилмайди у ва култигидан термометрии олиб Бачанага узатди. — Ма, кдра-чи, кднчайкин? Узим х;еч нарсани курмаяпман, куз олдимда нукул сарик, халкдча- лар айланяпти...

Бачана термометрга караб, дами ичига тушиб кетди: симоб устуни утгиз туккизу туккизда турарди.

— . Нима б^лди сенга, Марго?— Билмайман, азизим... Кандайдир ярамас ичимни

пармалаётганга ^хшайди... Вино хдм, арок хам фойда килмади... Кечгача аранг чидадим... Мана энди ётиб кол- дим... Кднча бути?

— Куп... — деди Бачана термометрии столга куйиб.— Кднча, ахир?— Утгиз саккиз...— Шиминг билан куйлакларинг столда турибди. Ху-

дога шукур, дазмоллашга улгурдим... Шкафни очсанг, сирка бор, озгина сув аралаштирпш-да, сочикни хуллаб, пешонамга куйиб куй... Бошим таре ёрилиб кетай деяп- ш. Шур лик бошимга шу етмай турувди узи...

Бачана Маргонинг илтимосини адо этди.— Хозир бориб, бирортасини олиб келаман,— деди у.— Кимни?— Духтирни.— Э-э, мен телбага кимни кузи учиб турибди дейсан?

Уларни кулида сор одамлар улиб кетяпти-ку кдровсиз крлиб... — жилмайди Марго.

Бачана индамай хужрадан чикди-ю, Петриашвили кучасининг этагига кдраб чопиб кетди.

Уртоклари дорихона олдида нима хавдадир бахсла- шиб туришарди.

— Марго уляггги! — деди Бачана халлослаб келиб.— Нега улади?! Кеча шу ерда курувдик-ку? — хай-

рон булди Тенгиз.— Курувдик, лекин хозир у ляп™* — такрорлади

Бачана.— У нима деганинг! Тушунтириброк гапирсангчи! —

жеркиб берди Коплик.— Айтапман-ку — уляггги!— Нима б^пти? — суради Цицка.— Корним оррияпти, дейди. Хдрорати кирк.1— Нима булганикин, Датгасо? — суради Копака.

364

Page 114: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Билмайман, Тенгиз. Духтир хирурши чакириш керак.

— Шатиришвилиникига борамиз1 — деди Кока.— Шатиришвилинг — аблах, одам! Текинга хеч кдёкка

бормайди, хозир ухлаб ётган булишиям мумкин! — Бер­дзена ижирганиб, бир четга кдраб тупурди.

— Куйинглар уни! Хозир бориб, Вахтанпш отаси Игнатий амакини бошлаб келаман, у яхши киши! — Цицка шундай деди-ю, тудадан ажралиб» чопганча кет­ди.

Беш минутлардан сунг болалар оёк, учида юриб Мар­гонинг хужрасига киришди-да, индамай каравот ёнига тизилишди. Аёл хамон типирчилаб ётарди. Болаларни кургач, тирсагига суяниб гавдасини хиёл кутарди-ю, кейин яна узини ёстикка ташлаб, хунграб йирлаб юборди. Сал утмай, кдндайдир асабий севинч билан кула бошлади.

— Кадрдон укаларим... Сизларни кутган эдим, хато килмаган эканман... Азизларим... Нега азага келган одам- дай тизилишиб турибсизлар, узларингни эркин хдс килинг- лар... Илойим бутун дардларингиз телба Маргога утсин...

— Ташвишланма, Марго, хозир Цицка духтирни бош­лаб келади, — деди Тенгиз базур.

— Духтирни нима кдламан? Мен энди улмайман... Оррик хам йуколди, хароратим хам пасайди... — Марго пешонасидаги хул сочикни олиб, бурчакка улоктирди. Бачана сочикни кдйтадан хуллаб, яна беморнинг бошига куйди.

— Етимчагинам, йигитларни сен вахимага солдинг- ми? Улардан кечирим сура! Хозирок; с^ра! Ух-ху! Кэйси бемор дан, айшщса жинни бемордан шунча одам хол сура- гани келган?! Яшавор, Марго! Офарин, Марго! — киз яна йирлашга тушди. Болалар нима цилишларини бил- май, бошларини куйи эгганча туришарди. Марго андак узини босиб олгач, яна Бачанага мурожаат килди: — Анови шкафда ёюч кутича турибди. Шуни олиб бер... Рахмат... — У кутичани куксига куйди, бир оз уйланнб тургач, кулояига тутиб силкитиб курди, кейин мамнун жилмайди-да, копкорини очди. Кутичада нархи арзон узук, исирра, бшкиузук ва бошка хар хил ялтирок, нар- салар бор эди.

— Мана бу бебахо тош Афюнистоннинг пойтахти Кобулдан махсус малика Тамарага келтирилган... — Мар­го кутичадан мовий кузли, нархи икки сум турадиган жез узукни олди. — Буни сенга такдим этаман, Копа-

365

Page 115: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ка... Уйланганингда келинни 5гнг кулига, $рга барморига такиб куй... Маргони совраси, дегин. Яна шуниям айт- гинки, агар мен ёшрок булганимда у киз сети тушида хам курмасди... Омадангни берсин!.. Ма, ол!..

Тенгиз узукни олди-ю, бир ютиниб куйди.— Мана бу сенинг хотинингга, князь Кока Амиреджи-

би, хинд маржонидан ясалган исирра... Кук к^зли, кора соч, ок, бадан аелларга ярашади... Ма, ол, торганма!.. — Марго Коканинг кафтига уйинчок исирвани куйди.

— 'Мана бу тилла билагузук сенга, Бердзена!.. Д орис- тон заргарлари ясаган... Бунака билагузук баланд буйли, 1фсси таранг, кора к^з аелларга мос тушади... Такдим этаман сенга! — Бердзена Маргонинг кулидан консерва кушсидан ясалган халкани эхтиром билан олди-да, чурк этмай, хонадан чопиб чикиб кетди.

— Бу эса менга! — Марго куксига ипга тизилган кумуш тангаларни олиб куйди. — Бу маржонни эсимни таниганимдан буен олиб юраман, шунинг учун х;еч ким- га бермайман... Хафа б^лманглар!.. Бачана, якинрок кел!

Бачана кизнинг ёнига борди.— Сенга манави форс зумрадини бераман... Албатга,

камбарал, етим кизга уйлангин, бошкдси сени тушунмай- ди... Ма, ол, илойим бахтинг очилсин!.. — Бачана Мар­гонинг кулидан сим ущазилган яшил тугмачани олди. — Колганларини узинг таркат...

Бачана кутичани кутарганча хар кайси боланинг ол- дата бориб, кулига илинган нарсани биттадан улашиб чикди.

— Чарчадим... Бу улгур пармалашини куймаяпти...— Марго инграб, бошини оркага ташлади.

— Бир оз чида, Марго, хддемай духтир кепколади! Куркма! — деди Коплик овози титраб.

— Нега куркарканман? Бу кунни купдан буен кута- ман, худди куёш чикишини кутгандай кутаман... Тезрок кела колсанг-чи, ажал, нега мени бунча кийнайсан?! — Марго кузларини юмди. Икки юзидан тизиллаб ёш окиб тушди.

— Келди! — деди кимдир.Хонага профессор билан Цицка кириб келишди. Про­

фессор хамма билан бош силкиб саломлашгач, туппа- турри Марго ётган каравот ёнига борди. Болалар шошиб унга стул куйиб беришди. Профессор беморнинг томир уришини улчаб к^рди, кейин мисдай кизиб ётган пешо- насига кафтини куйди.366

Page 116: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Марго кузларини очди.— Салом, азизим! — деди профессор кулиб.Марго кули билан куз ёшларини артиб, духтирга ти-

килиб каради.— Худо хайрингизни берсин, мухтарам Игнатий1 —

жавоб берди киз хам жилмайиб.— Исмимни каёкдан биласиз?— Сизни ким танимайди? Грузиянинг ярми сиз ту-

файли у дунёдан кдйтиб келган.— Сал камроги! — хазиллашди профессор. — Хуш,

нима безовта келяпти, азизим?— Манови шумтакалар ярим кечада оромингизни буз-

гани безовта киляпти!— Буни уйламанг, — деди профессор, — касбим шу,

кундузи ухлайвераман... Каерингиз оррияпти?— Ичим ёниб кетяпти, дУхтир...— Кдчондан бери?— Эрталабдан... Йук, кечадан, утган кундан бери...

Аввал арок ичсам босиларди... Бугун ётиб колдим...— Кани, адёлни кутаринг-чи1 — илгимос килди про­

фессор.Марго болаларга, с^нг профессорга каради.— Жинни булсам хдм, хар холда, уяламан, дУхтир...— Хдммамиз хам маълум даражада жиннимиз, лекин

хеч нарсадан уялмаймиз, — деб тунриллади профессор ва узи адёлни кутариб ташлади. Болалар юзларини чет- га буришди. Профессор турт бармори билан беморнинг коршши охисга боса бошлади: — Огриялтими?... Орри­япти ми?

Марго лабини тишлаганча мик этмасди. Профессор куриб булгандан кейингина киз инграб юборди:

— Хамма ерим оррияпти, духтир, бундан кура улга- ним яхши...

Профессор адёлни пастга тушириб, беморнинг унг тиззасини букди-да, аста-секин юкорига кутариб, корин- га тирада. Марго кичкириб юборди.

Профессор шошиб урнидан турди.— Телефон борми?Цицка Маргога савол назари билан каради.— Дугладзеникида бор, — деди киз инграб.— Дархол «тез ёрдам»га кунгирок кдлинглар, Игна­

тий Джикия илтимос киляпти, денглар. Тез етиб келиш- син!

367

Page 117: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Цицка чопиб чикиб кегди.— Ахволим орирми, духтир? — Марго $рнвдан ту-

риб, каравот четига ^тирди.— Етинг, азизим, сизга кимирлаш мумкин эмас1 —

Шувдай деб, профессор кияни яна охиста урнига ётки- зиб к^йди. — Шу пайтгача каерда эдингиз?

— Хечкрси й#к, духтир, улим мен учун — байрам. Узингизни кийнаманг...

Профессор стол ёнига бориб утирди-ю, бошини каф- тига тйраганча жим булиб колди.

Кока профессор коспомининг ён чунтагига сездир- масдан пул солиб кунди. Профессор Кокага кайрилиб хам карамай, пулни олиб столга куйди. Кейин куйин ч^нтагидан бир дасга ^н с^мликни чикдриб, хдлиги пул- ларнинг ёнига ташлади. Сунг урнидан туриб, хонадан чикиб кетди. Болалар унта эргашитпди.

— Умид борми, профессор? — скради Бердзена.Профессор бош чайкади.— Сираям-а? — деди Тенгиз.— Бир процент...— Унта нима булган узи, профессор?— Перитонит... Куричаги ёрилиб кетган... Уч кун-

дан бери шу ахволда юрибди-я... Шунака хдм булади- ми!..

#н беш минутлардан сунг «тез ёрдам» машинаси кел­ди. Маргони замбилга ёткизиб, машинага олиб боришди. Хужрасидан чикаётганда у болаларга юзланди:

— Алвидо, Всрэнинг йигитлари! Алвидо, кадрдон ука- ларим! — Шундай деб, у замбиддан хиёл бошини к^гар- ди-да, ёлвориб илтижо килди: — Хаммомга борманглар! Хеч качон хаммомга борманглар! Менинг васиятим шу1 ..

Маргонинг жасадини сешанбада, 1936 йилги толщин куни Маргонинг узи келтирилган ^ша касалхона биноси- дан чиказшцди.

Бутун Верэ, Петриажвили хамда Меликишвили куча- лари одамга лик тулган, Маргони танийдиганлардан кура уни танимайдиганлар купрок эди.

Гулга кумиб ташланган тобутни Верэ довонидан сак- киз йигит кутариб борарди, улар билан ёнма-ён яна саккиз нафар тобуткаш одимларди. Тобутдан сал олдин- рокда гуллар билан безатилган автомашина Урмаларди. Гул шунака к^п эдики, г^ё улкан жонли гулдаста кабрис- тонга уз оёри билан юриб бораётгандай туюларди.368

Page 118: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Меликшпвили к^часида хдракат тухтаб колди. На автобус, на машина, на трамвай юра оларди. Пегриашви- ли кучаси муюлишнга етганда йигитлар беш минутга тухтащди. Аввал битта машина, кейин иккинчиси, сал утмай бошкдлари зам сигнал бера бошлади. Бир зумда бугун махдллани клаксонларнинг овоэи тутиб кетди.

— Яна кднакд намойиш?! — деб бакирди тасодифан машиналар орасига кириб колган бопща бир шофер кабинадан бошини чикдзиб. — Кдчонгача турамиз бу ахзолда?!

— Сигнал бер! — деди унга шу махдллалик бир йигит.

— Нега? — хдйрон б^лди шофер.— Керак!— Керак деганинг ннмаси?!— Керак деганим — мана! — йигит кабина зинасига

сакраб чикиб ^зи сигнални босди.— КУлннгни торт! Аккумулятор утириб колади!..— Хечкиси й^к, итариб юргизамиз! — жавоб берди

йигит сигналдан к^лини олмай.— Намунча вавдма! Канака амалдорни кумишяпти

узи?! — шофёр хуноб булиб, яна кабинадан бошини чикдзди.

— Верэлик Маргони кумяпмиз...— Кимни?— Менга кара, бос дегандан кейин босавермайсан-

ми! — йигит шофернинг бошини ичкарига итарди. — Канака галварссан узи?!

Шофёр йигит жиддий гапираётганини англаб, бор кучи билан сигнални боса бошлади. Йигиг бопща маши- нанинг олдига борди. Хаял утмай бу машина зам сигнал бера бошлади. Йигит сал узокдашгач, шофёр т^нриллаб куйди:

— Жанна Д’Аркни кумишяптими дейман?1— Й^к, Марго жиннини кумишяпти! — деди шу

ердан утиб кегаётган бир одам.— Жиннини?! Жиннини хдм шунча вахрма билан

кумишадими?— Биэда шундай! — жавоб берди шофёрга машина

ёнида турган мотам кдтнашчиларидан бири.— Койилман! Бунака махдллада улсанг зам алам

килмайди! — хитоб килди таъсирланиб кетган шофёр.Кечкурун Танц-Геурка майхонаси верэлик йигитлар

билан тулди. Столлар одмипша тузалган эди — нон,369

Page 119: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

пишлок, вино, редиска. Косагул сайлашмади. Хамма жой- жойига утириб, рала-ровур тингандан кейин Цицка урни- дан турди-да, стаканига вино туддириб, икки-уч томчиси- ни нонга томизди ва тупланганларга карата шундай деда:

— Махэлламиз кайруси учун, махалламиз куз ёшла- ри ва кувончи учун, махалламиз йукотган нафосат учун!

Хамма Урнидан туриб, сгаканини бушатди.Шу куни Танц-Геурка майхонасида бошка бирорта

хам с^з айтилмади, бирор стакан вино хам ичилмади.

— Бушсан, Рамишвили, бушсан... — хафсаласи пир булган профессор истамайгина Бачананинг имтихон даф- тарчасини вараклай бошлади. — Нима гап узи?

Бачана индамади.— Сенга нима булди, Рамишвили? — жавоб ололма-

ган профессорнинг токати ток булиб кетди.— Тобнм кочиб колди, мухтарам профессор, яхши

тайёрланолмадим...— Тобинг кочмаган, анови жшши аёл билан урала-

шиб колгансан!.. Кеча тобутининг оркасида, худди ту- ришганидай, бош эгиб кетаётганингни курмабманми?

— У жинни эмас эди, мухтарам профессор, — деди Бачана.

— Ким эди булмаса? Шох Ираклийми? Тавба, бутун махдлла оёкка турибди-я! Икки соат хдракат тухтаб колди!

— У касал аёл эди, мухтарам профессор, рухан ка- сал аёл эди! — Бачана упкаси тулиб кетганини сезиб, Урнидан турди.

— Кдёккд? — хайрон булди профессор.— Бошка сафар келаман, — деди аста Бачана.— Сенга бирор якинлик томони бормвди уни?Бачана анчагача ерга тикилганча турди, кейин про-

фессорга караб:— У менинг спам эди... — деди.Профессор Бачананинг кузларига тикилиб каради.

Бачана бу нигохга бардош беролмай бошини эгди. Орага жимлик чукди. Нихоят, профессор имтихон дафтарча- сини ёпиб, Бачанага узатди ва:

— Боравер, Рамишвили! — деди-ю, урнидан туриб, дераза олдига борди.

Бачана дафтарчани чунтагига солиб, хонадан чикиб кетди.

— Хуш, кэлай? Неччи булди? — сгудентлар уни дув куршаб олищди.370

Page 120: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Бачана жавоб бермади. Коридорга бурилмай, зинапоя- дан чопкиллаганча университет ховлисига тушди-да, узини буш скамеёкага ташлади. Шу утирганча узок вакг утир- ди, у хеч нарсани кУрмасди хам, сезмасди хам. Анчадан кейин чунтащлан имтихон дафтарчасини олиб, беихтиёр очиб каради.

...Бу — Бачананинг хаётидаги биринчи «беш» эди. У дафтарчани ёпди, саддан кейин яна очиб караган эди, хеч нарсани кура олмади.

Бачананинг кузлари жикка ёш эди.Бачана йирларди.

1 2

Буликанинг Улимидан сунг профессор Бачана билан рухонийни ёмон уй-хаёллардан асраш ниятида палатага хеч кимни ёткизмасликни ва буш каравоти олиб чикиб кетишни буюрди. Аммо буш жой буш каравогдан хдм совукрок кУринар экан.

Хдр куни эрталаб уйгонишлари билан Бачана хам, хазрат Иорам хам якингинада Буликанинг каравоти тур­ган жойга беихтиёр караб куйишар, юраклари ич-ичи- дан зиркираб кегар эди. Кейин, кун буйи у ёк-бу ёкдан гаплапшб ётган пайтларида хам, гуё мана хозир Булика хазил аралаш лукма ташлаб коладигандай, бирдан жим булиб колишарди.

Бу ахвол икки хафтача давом этди. Кейин вакт уз ишини килиб, Бачана хам, хазрат Иорам хам Булика­нинг йуклигига аста-секин киника боришди...

...Бир куни эрталаб хдзрат Иорам Бачанага кутилма- ган савол бериб колди:

— Хурматли Бачана, сизни Дидуби кабристонига куйишса керак, а?

Бачана аввалига кулиб юборди, кейин безовталаниб колди:

— Нима бало, ёмон туш курдингизми?— Шунака, лекин тушим сизга эмас, узимга алокд-

дор, — жавоб берди хазрат Иорам синик охангда.— Ундай б^лса, каерга куйилшпни мендан эмас, сиз-

дан сураш керак экан... Негадир мувамбирлик киляп- сиз, отахон!

— Топдингиз... Демокчиманки, мабодо сиз саранага куйилсангиз, менга хдм уша ер дан, черков ховлисидан икки кулоч жой топилиб колар...

371

Page 121: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Агар бунака нукгаи назардан каралса, мен ёзувчи- лар уюшмасининг ховлисига кумилипшм керак... Башар- ти, сиз Дидуби черковига нозир булиб ишга утсангиз, кдбрда девор-дармиён кушни булишимиз хам мумкин!

— Демак, сизнинг жойингиз тайин, акс холда, бу­нака хазил килмасдингиз! — хулоса ясади хазрат Иорам.

— Янглишяпсиз!— Нима учун?— Чунки Дидуби кабристони аллакачон т^либ булган.

Мени у ерга тикиштиришнинг иложи йук... Агар тикка килиб кумишмаса... Лекин бир нарсага имоним комил: иккаламизни хам кабрсиз колдиришмайди.

Хдзрат Иорам орир х$грсинди.— Канака туш курдингиз узи, отахон?— Асти сураманг!.. Шу пайтгача узим жанозасини

укиб, нариги дунёга йуллаган мархумлар Ортачала чер- ковининг ховлисига тупланиб, менинг чикишимни кутиб туришганмиш!

— Хуш, кейин нима булди? Чикдингизми?— Э-э... мен куркок, мен нодон... мехробга яшири-

ниб утирганмишман... Эсласам, уятдан ерга кириб кет- гим ёки узимни осиб куйгим келади!..

— Уз жонига касд килиш, отахон, инсон эркини намойиш этишнинг энг олий шакли. Лекин, афсуски, бу нарсани динингиз кдтьиян ман килади, нихоятда огир гунох хисоблайди! — деди Бачана жиддий охангда.

— Билишимча, узини улдирган одамга сизлар хдм карсак чалмайсизлар шекилли, — жавоб берди хазрат Иорам. — Менинг битгапша умидим — жоннинг бошкд шамойилда инъикос этишидан.

— Ёзувчи зоти, отахон, уз халкининг содик ити була- ди... Мен жоннинг бопща шаклда пайдо булишига шпон- майман, мабодо шундай булган такдирда хам, менинг жоним хеч шубхасиз ит киёфасига киради. Бинобарин, мен улганимдан кейин куча-куйда сангиб юрган дайди итларга рахм-шафкат килинг, уларга тош отманг, чунки уша итларнинг бири мен булишим мумкин!

— Ажаб гапларни гапирдингиз, хурматли Бачана! Аммо-лекин, хар бир улган ёзувчининг жони дайди ит- лар танасига утаверса, бу дунёда яшашнинг к и з и р и колар- микин? — деди хдзрат Иорам истехзо билан кулиб.

— К изи ри к ол м ай д и , ал б атга , а гар си зл ар н и н г ж о н - л а р и н ги з б у р и к и ё ф а с и га к и рса!

— Нега энди бури буларкан?372

Page 122: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Уз кавмларидан кочиб, яшириниб олган рухоний арслон булармиди! — деди Бачана кулгисини аранг бо- сиб. Хазрат Иорам ётган жойида бир кимирлаб куйди, лекин хддеганда жавоб тополмай, нариги ёнбошига арда- рилди.

...Палатага хдмшира Женя кириб келди. Бачана би­лан хазрат Иорам дарров адёлни кайириб, юзтубан ётиш- ди-да, укол килинадиган жойларини очишди. Женя ха- холаб кулиб юборди:

— Бекитинглар, уртоклар, бекитинглар! Бу гал кулим- да шприц й^к... Сизга мехмон опкелялман, хурматли Бачана, шу ахволда кутиб олсангиз кдндор буларкин?!

— Мехмон? Нима иши бор экан? — Бачана хушёр тортди.

— Сорлирингиз билан кизикяпти... Тувак туравер- синми ёки опчикиб кетайми? — деди Женя хамон кулги­сини босолмай.

— Эркакми ё аёлми?— Аёл. Якинларингиздан экан...— Ундай булса, тураверсин! — Бачана навбатдаги

учрашувга хозирланди.— Хул булади1Женя чикиб кетди. Шу захоти палатага сочларига ок

оралаган, урта ёшлардаги харакатчан бир аёл кирди. Кулида семиз папкаси хам бор эди. У хонанинг уртаси- га елганда тухтаб, бир оз иккиланиб турди-да, сунг хаз­рат Иорамнинг каравоти томон юрди.

— Салом! Мен оилашизнинг дусти Нина Санеблидзе буламан! — деди у ва таклифни хам кутмасдан рз̂ хоний- нинг рупарасига утирди.

— Оиламнинг дусти? — кдйта суради чол.— Хд. Отангиз Акакий билан менинг дадам Лазарь

1915 йиддан 1916 йилгача Боку саноат техникумида бир- га укишган.

— Сиз кимнинг олдига келдингиз узи? — суради рухоний хайрон булиб ва Бачанага бир караб куйди. Бачана афгани бурипггириб, гаплашаверинг, деган ишо- рани килди.

— Кимнинг олдига буларди? — аёл хам астойдил таажжубланди. — Сизнинг олдингизга-да!

— Мени танийсизми? Илгари учрашганмизми? — хазрат Иорам ролга кира бошлади.

— Ё тавба, бу шунчалик кийин нарса эканми? Хам- маёкда — радиода хам, телетизорда хам — факат сизни

373

Page 123: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

эпштиб, сизни к^рамиз: Бачана Рамишвили... Бачана Ра­мишвили!.. Лекин сал Узгарибсиз... сокол куйворибсиз...

— Хд, палата салкинрок... — хдзрат Иорам соколи- ни бир силаб, адёлга яхшилаб уранволди.

— Албатга! Дард билан хазиллашиб бу ладами!— Хм... Менинг олдимга бирор иш билан келдингиз-

ми, хоним? — рухонийнинг токати ток була бошлади.— Хд. Ахволингиз кдлай?— Рахмат. Хозир анча тузукман... Узиншз-чи?— Менми?! Мет уляпман, адо буляпман, чукяпман,

ёниб кегяпман! — юрагидагини т^киб солди аёл.— Менинг кандай ёрдамим тегиши мумкин? — хдз­

рат Иорам уз хизматини таклиф килди.— Ёрдам дейсизми? Ёрдам керак эмас, мени куткд-

ринг! — талаб килди аёл.— Кулимдан келармикин? — иккилангандай булди

хазрат Иорам.— Вой, у нима деганингиз?! Сизнинг кулингиздан

келмайдими?! Бачана Рамишвилини-я?! Хд-хд-ха! — ёлрондан кулди мехмон. — Сизни бир ориз сузингиз, турт энлик хатингиз, битта кунрирорингиз...

— Нима илтимосингиз бор? Эшитаман! — Хдзрат Иорам бу шаддод аёл билан килаётган сухбати якиндд Бачана билан муттахам тамакифуруш уртасида булиб утган мунозарага ухшаб кетаётганини пайкади.

— Иккинчи август куни, куппа-кундузи, хамманинг олдида урлимни суйишди!

Хдзрат Иорам тахта булиб колди.— Ким? Кдерда? — деди у базур.— Виждонсиз порахур, эсипаст... Университетнинг

бир юзу еттинчи хонасида... — деди аёл йирламсираб ва бидирлаб кушиб куйди: — Ундан кейин бирор нарса узгарди, деб уйлайсизми?

— Кимдан кейин? — тушунмади хдзрат Иорам.— Ушацдан кейин! — аёл кузи билан шифтга шпора

килди. — Мениям, урлимниям пичоксиз суйди, аблах! Бола боёкишни аудиториядан к^дда кутариб олиб чи- кишди... Уч йил-а! Болани уч фандан — грузинча, инглизча ва тарихдан роппа-роса уч йил тайёрлаган эдим! Хдр битта фанга етти юз сумдан тулаганман! Мана, окибати!..

Хдзрат Иорам аёлнинг урли тириклигига ишонч хосил килиб, енгил тин олди.

— Мактабда-чи? Мактабда укимаганми урлингиз?374

Page 124: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Узингиз укигансиз-ку мактабда! Х^ш, нимани урга- тишган?

Хазрат Иорам жавоб тополмай, ерга кдради.— Автандилнинг васиятини1 еддан $?киб бериппш та-

лаб кнлибди боладан! Ярамас! Имтизонга тайёрлагани учун хдр биггасидан ели юз сумданни санаб олган уз Укувчиларидан с^расин эди! Автандилнинг васияти-я! Уни Руставелининг ^зи зам ед билмаган, билганда овора булиб ёзиб упгомас эди!

— Иур-е, куйсангиз-чи! — эътироз билдирди зазрат Иорам.

— Хд, нима? Унинг узи зам уша лаънати васиятни укимаган! Уйинг куйгур, порахур!

— Нега унака деб уйлайсиз?— Уилайдиган жойи йук буни. Башарасидан шундок

куриниб турибди!— Ишонмайман! — зазрат Иорам буш келмади.— Гаров бойлашамиз! — аёл чолга к̂ глини узатди.— Нимадан? — рози б^лди рузоний зам кизикиб

кетиб.— Хохдаган нарсангиздан! Умуман, Руставелини, дунё

тарихини ва инглиэ тилини ед билган болаларга универ- ситетнинг кераги йук! Маълумотга, одатда, маълумоти йукдар музгож булади! Ана шунакд!

-* Хуп. Энди нима килишимиз керак? — зазрат Иорам умумий ва олий таълим туррисидаги янги коида- лар тарриботини б^либ куйди.

— Менга ёрдам беришингиз керак! — деди аел.Хдзрат Иорам мадад кутиб, Бачанага каради. Бачана

орзини сочик билан бекитганча, бош чайкдб к^я колди.— Кдндай ёрдам? — суради рузоний хуноби ошиб,— Олий таълим министрининг олдига бориб келасиз.— Касалхонада ёггибман-ку?— Кунгирок килинг ё хат ёзиб беринг.— Нима деб ёзаман?— Фалончи менинг кариндошим, мактабда аъло

укиган, яхши тайёрланган, спортчи, дейсиз... Яна нима?— Билмайман, — деди зарда билан хдзрат Иорам.— Мана, мактаб берган справка. Укувчилар спарта-

киадасида учинчи уринни олган. Узунликка сакраш — уч метр, баландликка — бир метру ун етти сантиметр...

1 в т а н д и л н и н г в а с и я т и> - Шота Р>члавелининг «Йулбарс терисини ёпшгган пахлавой» поэмасидаги бир боб.

375

Page 125: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Унакд б^лса, жисмоний тарбия институтига кира колсин. Манови огайним спортчи, ёрдам беради! — хаз­рат Иорам Бачанани курсатди. У юзидан сочикни олиб, маъкуллагандай бош силкиди.

— Нималар деяпсиз?! Жисмоний тарбияга бало бор- ми? — аёл Бачанага жиркангандай караб куйди. — Мен сассих така эмас, Угол устирмокчиман!

— Нега унакд дейсиз, хоним? — деди хафа булиб Бачана. — Думбадзе, Гокиели, Хникина, Джугелилар1 жисмоний тарбия институтини тугатишган...

— Спортчимисиз? — унинг гапини булди аел.— Хд.— Сиз хдм инфарктмисиз?— Хд.— Баттар булинг!Бачана кулиб куйди:— Рахмат.Аёл узининг беандиша гапини силлшдшпга уринди:— Худо шифо берсин!— Худога ишонасизми? — хазрат Иорам севиниб

кетди.— Узига шпонганларга худо куп ёрдам берганми?

Сиз менга ёрдам беринг, мен учун худо хам, халоскор хам сиз буласиз!

— Кулимдан келмайди, улай агар! — деди хазрат Иорам орир ух тортиб.

— Депутат, мухаррир була туриб, сизнинг кУлингиз- дан келмаса, бошкд кимнинг кулидан келади? — аёл жизринак булиб кетди.

— Иложи йук! Бунинг устига, урлингизга аллакдчон икки куйиб булишибди! Келинг, бу хакда бошкд гаплаш- майлик! — деди чурт кесиб хдзрат Иорам ва девор томонга угирилиб олди.

— Бупти, булги... — аёл таслим булди. — Унда бошкд масалада ёрдам беринг...

— Яна нима?! — хазрат Иорамнинг жон-пони чикиб кетди.

— Эшитишимча, Первомай райижрокомининг раиси овайнингиз экан... Бошимиэда уй ташвиши бор. КУшни- миз Сололакидан2 турт хонали уй олди. Нимага олди,

' Н и н а Д у м б а д зе, Е л е н а Г о к и е л и , Н а д е ж д а Х н и к и н а , М а й я Д ж у г е л и — донг таразтан машхур спортчилар.

2 С о л о л а к и - Тбилисвдаги районнинг эски номи.

376

Page 126: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Кэйси хизматлари эвазига олди, бу ёри номаълум... Кис- каси, Ушанннг хонасини узимизникига кушиб олмокчи- миз. У рлим колониядан хат ёзиб, уйланмокдаман, дебди. Хддемай муддати тугайди. Униям ташвишини килиш ке- ракми» йукми? Кдлиш керак!.. Турри, у хонага бошка даъвогар х;ам бор, лекин адолат билан каралса, бизники булиши керак. Ён томонга зинапоя Урнатиб, битта этик очилса, бизнинг ошхонамиз билан уша хонанинг айвони- ни кушнининг икки хонали уйига улавориш мумкин. Кушнига Церетели к^часидан бошкд уй топиб куйдик. Сал уэокрок, майдони хам турт метру ун турт сантиметрга кичикрок, лекин ремонтини узимиз килиб, берамиз, эрим текинга телефон хам 1фйдириб бермокчи. Уша уйнгинг ёнгинасида бир касалманд, суккабош кампир яшайди. Илойим умри узок булсину, лекин хддемай улади. Утган йили эрим унта Ури л тутинган, иссик-совуридан узимиз хабар олиб турибмиз. Агар кенжамизни иссигада кам- пирникига пропискадан утказиб к^ймасак, уша бкгга хо- надан хдм айриламиз, тушуняпсизми? Бутун мехнатла- римиз зое кетади!.. Битга кУнрирорингиз кифоя, хурмат­ли Бачана! Кейин умрбод дуои жонингизни килиб юра- миз1 ..

— Яхши булардику-я, лекин... мен раисни танимай- ман-да... — хазрат Иорам пешонасидаги терни артди.

— Сиз танимасангиз, у танийди! — хитоб килди аёл.— Билмадим-ов... — хдзрат Иорам нима килишини

билмай, яна Бачанага кдради. Шурлик рухонийга ичи ачиб кетган Бачана энди сухбатга узи аралашмаса булмас- лигини сезди.

— Мен аник биламан, улар бир-бирларини таниш- майди!

— Ишонмайман!— Онт ичаман! — деди Бачана к^лини куксига кУйиб.— Балки узингиз ёрдам берворарсиз? — аёл энди

Бачана томонга угирилиб олди.— Мен факат жисмоний тарбия институтидагиларни

танийман...— Эсизгина... Хд, майли, келаси йили кенжа урлим

мактабни тугатади. Узи сузишга уста, Кобулегида кир- юкдан юз метр нарига сузиб бориб, сув тубидан бема- лол тошни олиб чикаверади! Фамилиянгизни айтворинг, келаси йили албатга сизни кидириб топаман. — Аёл сумкасидан короз-калам олди.

— Келаси йилгача тирик булсам, албатга...377

Page 127: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Бу томони хдм бор... Лекин мен омадли аёлман... Хдр эхтимолга кдрпш фамилиянгизни ёзиб куяверай...

Шу ерда егганда Бачана чидаёлмади, бугун уйинни барбод килди.

— Хд, майли, ёзинг: Бачана Рамшпвили! — деда у ошкора рурур билан.

Аёл кулокдарига ишонмади, о рзи л ант очилиб, кдлам ушлаган к$ли завода муаллак колди.

— Нима дедингиз?— Хд, фамилиям Рамишвили! — такрорлади Бачана.— Бу киши ким булмаса? — аел зазрат Иорамга

шпора килди.— Бу киши Ортачала черковининг нозири Иорам

Канделаки.Аелнинг к^ли шалвираб тушди, ранги буздай окдриб

кетди.— Хдли шу одам, худога ишонасизми, деб сураб

утирибдими?!— Менда хдм кисман айб бор, лекин... — узини

оклашга уринди хдзрат Иорам.Аёл урнидан турди. Палатага нокулай жимлик чукди.— Инсонпарварлигингиз шуми хдли? — деди аёл

Бачанага еб юборгудай тикилиб.Бачана индамай елкасини кисди ва тилининг осгага

валидол ташлади.— Масхарабозлар! — аёл шундай деди-ю, палатадан

отилиб чикиб кетди.— Хд-а... яхши иш булмади, — деди хдзрат Иорам.— Жудаям... Хдммасига мен айбдорман. Кечиринг...— Кечирдим, илло узимнинг хдм айбим оз эмас,

лекин сизга размим келади! Назотки ер юзида факат с о рл и г и н г и з билан кизикадиган одам топилмаса? — хдз­рат Иорамнинг овозида шу кддар хдмдардлик бор эди- ки, бу гапни эшитиб Бачананинг $зп эзилиб кетди. — Куп одам безовта киладиганга ухшайди, а? Кднчасига ёрдам беришга хдм турри келар?

— Сизга осон, одамларнинг узлари оёрингизга бош уриб, факат бир нарсани — гунохдарини с^раб беришни илтимос килишади.

— Купдан бери шу ахролми?— Музаррир булганимдан бери... Агар шу ердан

эсон-омон чикиб кетсам, заммасига тупураман, й и р и ш т и - раман бунакд ишни!.. Инсоний киёфамни йукотдим, ота­хон, кандайдир хайр-эзсон комитетининг раисига айла-378

Page 128: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ниб колдим... Илтимос килавериб, одамларнинг жонига тегиб кетдим...

— Хайр-эхдш — савоб иш, — деди хдзрат Иорам.— Турри, умрим буйи одамларга яхшилик килиб кел-

япман, лекин... халиги аёл. Хуш, яхшилик кдяишга ар- зийдими уша аёл?

— Иккиюзламачи, мунофик! — деди хазрагг Иорам дангал.

— Кулида шам билан тиз чукиб, оллодан мархамат тилайдиган мана шунака мунофикларга сиз кандай кдрай- сиз?

— Бизни битга усгунлик томонимиз бор, хурматли Бачана: бизга келувчилар ёрдам с^раб т^идан-турри парвардигорнинг ^зига мурожаат килишади.

— Хд, баракалла, отахон! Сиз хеч кимга хеч кандай мажбурият юкламайдиган умумий формуладан фойдала- насиз, яъни: «Оллонинг иродаси», — деб к^я коласиз. Жудаям кулай формула, тан бериш керак!.. Лекин биз мураккаб ва аник-равшан формулаларга суяниб иш кура- миз: «Бу конунга звд!» ва «Бу конуний!» — деймиз. Бунинг усгига биз курашишимиз керак, тушуняпсизми? С ириниш эмас, курашишимиз керак! К,онунни бузишга карши ва конунни карор топдириш учун курашишимиз керак. Гунохкорларни сизлар олло хукмига хавола кила- сизлар, биз эса одил судга топширамиз!.. Сизларга осон, Иорам ота, сизларга осон!..

Рухоний жавоб кдйтармади, бошини адёлга буркаб, жим булиб колди.

— ...Бари бир инсон яхшилик урурини сочиши ке­рак, — деди у анчадан кейин.

— Лекин бу урур канакд мева беришини оддиндан билиш кийин-да... Агар истасангиз, $з хаётимдан бир вокеани сузлаб бераман, узи эртакка ухшаса хдм, лекин булган вокеа...

— Жоним билан эшитаман! — хдзрат Иорам адёл тагидан бошини чиказиб, хикояни тинглашга шайланди.

— Бир куни котиба киз кабинетам эшигини кия очиб:«Бачана Акакиевич, кандайдир бир маймун кабул

килишингизни сураяпти», — деб колди.«Майли, кирсин».Кабинетга кичкина бир маймун кириб, жиккд х^л,

яхдек кулини узатди (хдмма хушомадг^й ва товламачи- ларга хос белги!), столга алланималар ёзилган бир дас-

379

Page 129: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

та корозни куйди-да, бурчакка бориб, индамай тикилиб тураверди.

Мен корозларга куз югуртириб чикдим. Булар — хикматли сузлар, кочирикдар, хазил-мутойиба ва шунта ухшаган нарсалар эди. Одатда бунака нарсалар газета- ларнинг якшанба сонида, сунгги сахифада «Бир кдйно- ви ичида...» ёки «Дам олиш соатида» деган умумий сар- лавха остида бериб борилади. Мен куриб чиккан кори- шик хам чидаса буладиган, маймуннинг узига мое нарса эди. *

«Дарвиннинг таълимотига асосан бу маймун хам качонлардир одамга айланса ажабмас», — деб уйладим мен ва хикматли сузларидан уч-туртгасини газетада эълон килдим. Шулардан бири эсимда колган: «Дорихоналари- миздан термометр кидириш учун одамнинг харорати хдкикатан хам баланд булиши керак».

— Чакки эмас! — деди кулиб хазрат Иорам.— Ушанда мен хам шундай деб уйловдим... Куп утмай

маймун яна келди. Хеч кайсимиз уни танимай колдик — у одамга ухшаб кийиниб олган эди. Яна хазил-мутойиба ва кочирик галлардан йириб келган экан. Уларни укдди- му услубидан дарров билдим — буларни маймун ёзган эди.

«Менга кара, — дедам унга, — сен якинда бу ерга келиб кетган анови маймунсан-ку?»

«Турри — деб жавоб берди у, — уша маймунман. Лекин жудаям одам булгим келяпти, шу масалада менга ёрдам беринг».

«Хуп, — дедам, — лекин одамни мехрат яратади. Бориб ишлагин, бир оз сабр килгин».

«Биламан, — деб жавоб берди у, — бу хакда куп укиганман. Бирок мен сабри чидамайдиган маймунлар зотиданман. Бундан ташкари, купчилик мени аллакачон одам каторига кушиб куйган».

«Майли, галинг ерда колмасин, — дедам мен, — яна бир жуфт кочирикларингдан босаман, лекин сенга бун­дан нима фонда? Бари бир, маймунлигингча колавера- сан-ку?»

«Сиз мени сотиб куйманг!» — илтимос килди маймун ва миннатдорлик билдириб, чикиб кетди.

— Табиатан кунгли буш одамман. Маймунга рахмим келди. Бунинг устига у одамларнинг юриш-туриши ва гап-сузларига жуда келиштириб таклид кдларди. Хул- лас, «асар»ларидан яна икки-учтасини газетада эълон380

Page 130: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

килдим. Майли, шу билан тинчиса тинчий колсин, де- дим, кулидан бошка яна нима хам келарди? Шундай килиб, бизнинг маймун одам киёфасига кирди...

— Нахотки унинг одам эмас, маймун эканлигини хеч ким пайкамади? — Бачананинг гапини булди хазрат Иорам.

— Пайкашмади, отахон, пайкашмади! Одамга айлан- ган маймундан кура, маймунга айланган одамни таниш осонрок,... Якцнда хайвонот богидан учта маймун кочиб кетибди. Милициядагилар дарров шошилинч кенгаш ча- кириб, кандай килиб кочокларни тезрок, кУлга тушириш устида бош кртира бошлашибди. Кенгаш анча чузилиб- да. Шунда бир милиционер урнидан туриб:

«Урток подполковник, мажлисни тезрок тугата колай- лик, маймунлар одамларга аралашиб кетса, топишимиз кийин булади!» — деган экан.

— Х^ш, кейин-чи? — суради хазрат Иорам сабрсиз- лик билан.

— Маймунлардан иккитасини топишибди, учинчиси- ни халигача кидиришаётган эмиш... Хд, гапдан чалгиб кетдим... Хдлиги маймун одам кдторига кушилди... Ора- дан бир неча йил утгач, яна тахририятга кириб келди. Бу гал... хикоялар олиб келган эди. Уларни увддиму тепа сочим тикка булиб кетди.

«Хой, ноинсоф, бу нима килганинг?! — дедам унга,— шуни хикоя деб кутариб келдингми?1».

«Нега унакд дейсиз? — хафа булди маймун, — мен­га танкидчи сифатида хдкояларим жудаям ёкдди!»

«Ёпирай, — хайрон булдим мен, — хдли танаддчи хдм булиб олдингми?»

«Ха, — деда у рурур билан, — танкидчиман, илмий даражам бор, радио-телевизорга чикиб тураман, «Би­лим» жамияти йули билан маърузалар укийман, олий укув юртларидан бирида даре бераман».

Маймуннинг маърузасини эшитиб юрган талабаларга рахмим келди, лекин иложим кднча? Мен кафедра му- дири ёки ректор эмасманки, маймуннинг кавушини турри- лаб куйсам. Бунакд килишга маънавий хдкким хдм йук — ахир, уни Узим одам каторига кушганман-ку!..

— Лекин сиз одамларга, бу киши лектор эмас — маймун, дейишингиз мумкин эди-ку! — деди хдзрат Иорам таъна билан.

— Айтиб хам кУрдим, отахон, лекин кечиккан экан-381

Page 131: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ман... «Сен узинг маймунсан!» — деб жавоб беришди одамлар.

— Ажаб бупти!— Хдк гап! — деди Бачана.— Кейин нима булди? — хдзрат Иорам росгдан хдм

бурилиб кетган эди.— Нима буларди, хикояларини кдйтариб бердим...— Индамай олавердими?— Туполон килди! Ёзувчилар уюшмасининг аъзоси

булмаганим учун шундай киляпсиз, деди. Якднда уюш- мага кираман, ана ушанда гаплашамиз сиз билан, деб полиса килди! — Сендака маймунларга уюшмада Урин й^к, демокчи буддиму, лекин шлимни тишладим...

— Нега гапнрмадингиз, хурматли Бачана! — деди хдзрат Иорам жирибийрон булиб.

— Чунки илгари ундан батгаррокларига хам ёзувчи­лар уюшмасига кириш учун тавсиянома ёзиб берганман- да, Иорам ага!.. — Бачана индамай колди.

— Кейин кдйтиб учрашмадингларми?— Учрашмай буладими! У ёзувчилар уюшмасига аъэо

булди, хдтто мен билан дУстлашиб хдм кетди. Хдр кадах кутарганда: «Отам! Устозим1» — демаса кунгли урнига тушмас эди.*. Кейинрок, менинг номзодимни депутат- ликка кУйишганда атайлаб райком секретарининг олдига бориб, миннатдорлик билдирибди.

— Йур-е!— Рост. Секретарнинг олдига кириб, шундай дебди:

«Грузин ёзувчилари номидан, китобхонлар номидан, кддр- донимиз Бачана Рамишвили ишлаётган газета тахририя- ти ходимлари хамда купдан-куп дустлари номидан унга билдирилган юксак ишонч учун, хурматли Николай Пет­рович, сизга чин калбдан миннатдорлик билдираман. Фа­кат сиздай принципиал, дадил ва олижаноб коммунист- гина Бачана Рамишвилининг утмишидан куз юмган холда, факат унинг шахсий фазилатларига караб, хукм чикдри- пш мумкин...»

«Кднака утмиши?» — деб сурабди хдйрон булиб сек­ретарь.

«Арзимаган гаплар! Энг мухими, сиз мана шунакд икир-чикирларга парво килмагансиз. Масалан, Рами­швилининг ота-онаси бир вакглар куврин килинган, узи ёшлигида турмада утириб чиккан... англашилмовчилик оркдсида, албатга... Лекин, узингиз биласиз, анкета ан- кета-да... Ёки, айтайлик, якднда Рамишвили мухдррир-382

Page 132: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

лик килаёттан газетада «болыиевиклар» деган суз урни- га «меныпевиклар» деган суз утиб кегган... Сизнинг ин- сонийлигингиз, принципиаллигингиз хам шунда-да!.. Бу­нака фактлардан куз юмиш, хали жуда ёш, айтарли хизмати хам йук бир одамга шунчалик катта ишонч билдириб, таваккал килиш хазил гапми! Бунака шп фа­кат сиздай 1фши курган, принципиал рахбарнинггина кулидан келади. Биз сизни ана шундай коммунист деб биламиз, хурматли Николай Петрович! Сизга кандай мин- натдорлик билдиришни хдм билмайман! Рахмат, минг рахмат сизга!» — Мана шундок депти маймун райком секретарига... — деб хикоясини тугатди Бачана.

— Хозир кдерда у? — деб суради хдзрат Иорам бу гаплардан хангу манг булиб.

— Ким билади... Эртага мени к^ргани келиб колиши хам мумкин...

13

Бачанани партия аъзолигига номзодликка кабул килиш масаласини райком бюросига куйшпдан олдин уни рай- комга сухбатга таклиф этишди.

Бачана парткабинетга кириб, узун стол ёнидан жой олган уч нафар эркакка таъзим килди-да, пойгахга куйилган стулга омонатгина ^тирди.

— Урток Рамишвили, бугунги сухбатимиз расмий ха- рактерда булади. Максад битга: партия уз сафига кимни кабул килаётганини яхши билиб олиши керак. Биноба- рин, агар эътироз билдирмасангиз, сизга бир нечта са- вол берамиз. Эхтимол, сизнинг хдм бизга саволларингиз бордир, — деди Бачанага столнинг унг томонида утир- ган киши. Унинг олдида Бачананинг шахсий делоси ту- рарди.

— Мархамат, бемалол, кандок лозим булса... — жа­воб берди Бачана ва юраги гупиллаб уриб кетганини сезди. Бу сухбат купрок имтихонни эслатарди, фарки шунда эдики, имтихон олувчилар хозир хохлаган фан- ларидан савол бера олардилар.

— Авваламбор танишиб куяйлик. Биз — кекса боль- шевиклармиз. Менинг исмим Александр, фамилиям Иор- данишвили, — деди сухбатни бошлаган киши. — Булар менинг дустларим: Вано Бандзеладзе ва Давид Манагадзе.

— Бехад хурсандман, салш! — Бачана урнидан сал кутарилди.

383

Page 133: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Мархамат, утиринг! — Иорданишвилининг тову- ши паст, ширали булиб, узи чутир, куйкуз, киррийбурун кипш эди. — Мени бир нарса кизиктиради: нима учун шу пайтгача партияга утмагансиз?

Бачана шу саволни кутиб турган эди, сийка жавобни хам тайёрлаб куйганди: яъни, коммунист деган нжсак номга хали муносиб эмасман деб хисоблаб келардим, демокчи эди. Лекин бопщача жавоб кайтарди:

, — Шу пайтгача мени кабул килишмаган!— Нима учун? — скради юзлари кип-кизил, бурни

пучук, кичкина кузлари уйнаб турадиган Бандзеладзе. Бачана унинг кузлари канака рангдалигини сира илгай олмади.

— Аризамда хдммаси ёзилган...Иорданишвили шахсий делони очиб, Бачананинг ари-

засига куз югуртириб чикди, лекин хеч нарса демади.— Ота-онам бадном кллинган, — к^шиб куйди Бача­

на.— Хозир улар окланган, — деди Иорданишвили

шерикларига караб.— Ундай б^лса, комсомолга канака килиб кирган-

сиз? — мурожаат килди Бачанага боши Кавказ овчарка- синикидай катга, сочлари пахмок Манагадзе. Унинг кузла­ри жудаям мулойим бокарди.

— Ота-онам кдмалганини яширганман...Сухбат утказаётганлар ажабланиб, бир-бирларига

караб куйишди.— Шунака денг... Мактабдагилар буни билишмасми-

ди? — суради Манагадзе.— Билишарди. Комсомол комитетининг секретари хам

биларди.— У хдм индамадими?— Хд.— Нега энди?— У менинг якин дустим эди... У рута кетаетган огир

йиллар... У пайтда комсомолга хужакурсинга киришмас- ди... Буни дУстим яхши биларди...

— Яна ким биларди?— Хамма биларди... Райкомдан ташкари.— Хеч ким сотиб куймадими?— Ха, хеч ким сотмаган! — жавоб берди Иордани-

пшили Бачана учун ва унинг делосини бир четга суриб куйди.384

Page 134: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Сиз нима деб уйлайсиэ, ота-онангиз кдмалганини билг ' кабул кклишармиди?

Хдмма жим булиб колди.— Айтинг-чи, — гап бошлади Бандзеладзе, — юра-

гингизда ота-онангизнинг алами булганми, хозир хам шу алам туйруси борми?

Бачана салбий жавоб бериши кераклигини — йур-е, канака алам булиши мумкин, дейиши лозимлигини би- ларди. Лекин у туррисини айтишни афзал курди:

— Бор эди! — деди ва куллари титраб, кутидан папирос олди.

— Менга хам беринг! — к^лини чуэди Манагадзе ички бир хаяжон билан. Бачана унга папирос кутиси билан гугуртни узатди.

— Кейин-чи?.. Утиб кетдими уша алам? — скради Бандзеладзе кутидан папирос олиб.

— Утиб кегди... Лекин орадан куп йиллар утгач, яна пайдо булди. — Бачана бурукситиб ичига тутун тортди.

— Кдчон?— Ота-онамни оклашганидан кейин. Ушанда мен су*

юниш урнига катгик уксидим... — Бачана папиросини учириб, янгисини тутатди. — Чунки шунча йиллар да- вомида биз нохдк азоб тортдюс, нохак камситилдик...

— Хрзир каерда ота-онангиз? — скради Иорданиш- вили.

— Улар вафот этишган.— Хозир мана шу кайфиягг билан партияга киряп-

сизми? — суради Бандзеладзе.Бачана уйланиб колди. Бандзеладзе бетокат булиб,

орзидаги папиросни чайнай бошлади. Сукунат чузилиб кетди. Нихоят, Бачана тилга кирди:

— Биламан, тарих зиддиятларга тула... Одамлар хато килишади — хох ихтиёрий, хох ихтиёрсиз... Ке­йин улар уз хатоларини тузатшпади — биров олдин- рок, биров кечрок. Баъзилар, нимаики иш килган булсам — хдммаси турри деб, шунга астойдил ишониб дунёдан куз юмишади: уларнинг хатосини келгуси ав- лод тузатади... Менга алам утказган кишилар жазола- рини тортиб булишди, улар хозир абадийликка юз ту- тишган... Энди бошкарув ишига янги авлод, менинг тенг- дошларим келяпти. Улардан касос олишга менинг хакким йук* Аксинча, олдинги хатоларнинг такрорла- нишига й^л куймаслик учун хам мен уларнинг ёнида13 -- Нодар Думбадэе 385

Page 135: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

булишим керак. Бунинг устига, улар тутган йулнинг хаклигига ишонаман, бу йулни Уз йулим деб биламан. Яна бир нарса, энг мухими, ёзувчининг субъектив булишга хдкки йук! Объективлик туйрусини йукотган ёзувчининг ижоди сарик чакдга хам арзимайди!

Бацдзеладзе маъкуллаб, бош силкиб куйди. Иорда- нипгаили янги савол берди:

— Владимир Ильич Лениннинг Озарбайжон, Гру­зия, Арманистон, Д ористон ва Т ор республикаси комму- нистларига мактуби билан танишмисиз?

Бачана узок Уйлаб туриб, жавоб берди:— Хурматли Александр, мабодо урток Лениннинг бу

ёки бошкд хатлари билан таниш булмасам, мени партия- га кабул килишадими, йукми?

Иорданишвили бир рудранди-ю, индамай колди. Шун­дай кейин Бачананинг узи гапни давом эттирди:

— Сиз мендан факат узингиз билган нарсаларни сУра- япсизми ёки билишим зарур булган нарсаларни сураяп- сизми?

— Билиб куйсангиз чакки булмайдиган нарсалар хакида сураяпман, урток Рамишвили... Бу мактуб бизга ва бизнинг дустларимизга карата ёзилган...

Бачана нокулай ахволда колди. Урнидан туриб, бир нима демокчи булган эди, Иорданишвили имкон бермади:

— Хайр, Урток Рамишвили! — деди у хам урнидан туриб.

Бачана титраб кетди. «Тамом!» деган дахдпатли уй кечди кунглидан ва шу оннинг узида кукрагида катгик оррик сезди. Стулга утирди-ю, юрагини чангаллаб колди.

— Нима булди сизга? — деди Манагадзе типирчи- лаб.

Бачана бир амаллаб урнидан турди.— Хрчкиси йук, хурматли Давид, утиб кетади... Мана,

утиб кетди! — жилмайди Бачана.— Эртага соат бирда масалангиз бюрода курилади.

Уйлайманки, хдммаси жойида булади... Анови хатни хдр холда кдйта укиб чикинг, агар вакт топсангиз... — мас- лахат берди Иорданишвили.

— Хурматли Александр, «Озарбайжон, Грузия, Ар­манистон, Д ори стон , Т ор республикасидаги коммунист Уртокларга» деган мактубини Ленин 1921 йилнинг 14 апрелида ёзган, уша йилнинг 8 майида бу мактуб «Прав­да Грузии» газетасининг эллик бешинчи сонида босшшб чиккан...386

Page 136: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Кдзик, одам экансиз, Рамишвили! — деди кулиб Иорданишвили. — Хайр!

— Хайр, сизларга катга рахмат! — Бачана хдмма билан кул бериб хайрлашди-да, парткабинетдан чикиб кетди.

Роппа-роса соат бирда Бачанани райкомнинг биринчи секретари кабинетига таклиф килишди. У кабинетга ки­риб, узун стол атрофида утирган бюро аъзоларига таъ- зим килди ва девор ёнига кэтор килиб куйилган стул- ларнинг кайси бирига утиришни билмай, бир оз калов- ланиб турди. Бундай пайтларда умуман утириш мумкин- ми, йукми — Бачана яхши билмасди.

— Мархамат, утиринг! — деган таниш овоз эшитил-ди.

Бачана бошини кутарди ва шундагина райкомнинг ёш секретарини курди. У Унг кузини кисганча Бачанага жил- майиб караб турарди. Бачана уртадаги сгулларнинг би­рига утирди.

— Менимча, узок танипггиришнинг хожати булмаса керак, — деди райком секретари Урнидан туриб. — Ба­чана Рамишвилини хдммамиз яхши биламиз. Бугун у катга оиламизнинг аъзоси буляпти... Сизларни ариза, анкета ва тавсияномалар билан таништираман...

— Кераги йук! — деди кимдир.Секретарь Бачананинг шахсий делосини бир четга

куйиб, утирганларга мурожаат килди:— Саволлар борми?— Менда савол бор! — деди бюро аъзоларидан бири.Бачананинг аъзойи бадани музлаб кетди.Секретарь унга галати бир караб кУйди.— Мархамат!Орага, Бачанага сунгсиздай булиб туюлган киска су-

кунат чукди.— Айтинг-чи, Урток Рамишвили, партияга нима мак-

садда киряпсиз?Хамма Бачанага каради. У урнидан туриб, румолча-

си билан юзини артди, жавоб беришга о р и з жуфглади-ю, лекин бирдан тухтаб колди. Бачана Рамишвили комму- нистлар партиясининг аъзоси буладими ёки йукми — хозир мана шу масалани хал килаётган одамларга у нима дейиши керак? Бунакд пайтда кдндай жавоб бериш лозимлигини Бачана биларди: партия Усгави ва Про- граммасига тула-тукис кУшилади, партиянинг барча топ-

387

Page 137: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ширикларини суэсиз бажаради, партия шли учун жони- ни курбон килишга хам тайёр, коммунисшк жамиятнинг актив курувчиси булмокчи... — бу гапларни у ёддан биларди, лекин хозир шундок дейиш унга уринсиз, кул- гили булиб туюлди. Зеро, бу ишларни бажариш учун коммунист б^лиш шарт эмас. Бундан тапщари, бюро аъзо- лари орасида унга монелик киладиган биронта хам одам йук эди... Шунинг учун Бачана:

— Партия сафларида халол одамлар иложи борича купроК булишини хохдайман, — деди-ю, жойига утирди.

Кабинет ичидан худди майин шабададек хайрат шивири елиб утди. Кейин жимлик ч^кди. Бачана бошини куйи эгганча ^тирарди. Бир оздан сунг кулорига секретарнинг:

— Уртоклар, мен Бачана Рамишвилини болалигидан бери биламан, айтипшм мумкинки, у сочидан тирнорига- ча коммунист, — деган сузлари эшитилди. — Шу сабаб- ли аллакачондан бери уни коммунист деб хисоблайман ва номзодини батамом куллаб-кувватлайман. Бачана Ака­киевич Рамишвили Совет Иттифоки Коммунистлар партияси аъзолигига номзодликка кабул килинсин, деган уртоклар кул кутарсин.

...Шунда партия тарихида бирор марта хдм учрама- ган ходиса юз берди: бошкаларга кушилиб, Бачана Ра- мишвилининг узи хам кулини кутарди.

14

Тбилисида икки кун тухтамай лаилаккор ёрди. Транс­порт харакати тухтаб колди. Кучалар шух-шан овозлар- га, шодон кахкахаларга, тийраниб йикилган одамларнинг хитобларию корбурон уйнаётган ёш-ялангларнинг кийки- рикларига тулиб кетди. Хдво тозаланиб, аллакандай ен- гил ва тотли таъм касб этди. Г^ё окбадан Тбилиси кор маликаси я н г л и р уз кучаларида сайр этиб юрар, бемав- рид окарган кумупгранг сочларини шахар ахолиси олди- да куз-куз киларди.

Кеч соат туккиздан ошганди. Бачана пальтосининг ёкасини кутариб, иккала кулини чунтакларига солганча Баке борида бамайлихотир айланиб юрарди. У хеч нар­са хакида уйламас, сехрли кор пардасининг юзларини ёкимли чимчилашидан жимгина рохатланарди. Мосаш- вили кучасининг муюлишига етганда бурчакдан отилиб чиккдн аёл билан тукнашиб кепгишига сал колди. Тасо- дифдан икковлари хам чучиб тушишди. Бир неча дакикд388

Page 138: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кдпшпганча туришгач, бу орада Бачана унинг каггта-кат- та, чакнок, кузларини илгашга улгурди, аёлга тезгина йул бушатиб, гуё айб иш килиб куйган кишидай, шошиб ундан узр суради:

— Худо хакки, кечиринг, калбатоно!Кейин, бундай мурожаат учун аёл жудаям ёш экани-

ни пайкаб, купшб к^йди:— Кечиринг, яхши киз!— Хрчкиси йук! — жавоб берди аёл ва й^лига райо­

на булди.Бачана узоклашиб бораёттан аёлнинг оркасидан ти-

килганча уйга толди: «Агар дунёда адолат ва ички сезги деган парса бор б^лса, хозир у оркасига кдраши ке­рак!» Ростдан хам аёл кайрилиб кдради. Бачана аста унга томон юра бошлади, аёл хам изига кайтди. Бир- бирларига юзма-юз булгач, тухташди. Бачананинг нафа- си бурзига тикилгандай булди.

— Салом!— Салом! — жавоб берди аёл унга кулини узаггиб.Бачана апил-тапил кулкопини ечди-да, аёлнинг юм-

шок ва иликкина кулини ушлади. Кузларига кдраб ту­риб, нотаниш жувоннинг хам катгик хаяжонланаётгани- ни сезди.

— Кдёккд кетяпсиз? — Бачананинг миясига келган биринчи савол шу будда.

— Уйга, — деди аёл кулларини муйна пустинининг чунтагига солиб.

— Жудаям чиройли экансиз! — Бачана шундай де- ди-ю, дув кизариб кетди.

— Биламан, — жавоб берди аёл хотиржам.— Уз гузаллигини англаш туйруси хам ажойиб булса

керак, а?!— Кдйдам... — аёл елкасини кисди.— Албатта, яхши-да! Масалан, мен чиройли аёллар-

1Ш курсам, хаммавакг рохат киламан! — Бачана энди узини анча босиб олганди.

— Сезилиб турибди! — деди аёл жилмайиб.— Балки, бемаъни саволларим билан вактингизни

олаётгандирман? — Бачана бирдан эсига тушиб колган- дай охднгда гапирди.

Аёл йук дегандай бош чайвдди.— Бачана Рамишвилига жудаям ухшар экансиз!— Жудаям! — деб жавоб берди севиниб кегган Бача­

на ва кунгли рурур хиссига тулди.389

Page 139: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Сизга бошкдлар хдм бу хякда айтишганми?— Мени танийдиганларнинг кдрийб хаммаси!— Хдйратланарли ухшашлик!— Шу кэдар хайратлики, хатто паспортимга хам

Бачана Рамипшили деб ёзилган1 — деди кулиб Бачана.Аёл унга шубхдланиб кдраб к^йди.— Кдни, фуражкангизни олинг-чи!Бачана кор босган фуражкасини ечиб, тиззасига урди.— Ё тавба! — деб хитоб килди аёл. — Ростдан хдм

Бачана Рамишвили экансиз-ку[— Исмингиз нима? — суради Бачана юрак югиб.— Кизимнинг исми Майя...Бачана довдираб колди.— Кизингиз бир ёшда б^лса керак-да? — деди у бу

ёрини силликлашга уриниб.— Ун еггида!— Куйинг-е!— Майяни уртага куйиб онт ичаман!— Узингизнинг исмингиз нима?— Мария.— Жудаям гузал сиз, Мария!— Сиз хам...Бачана уялиб кетди.— Й^р-е...— Майяни Уртага куйиб онт ичаман! — такрорлади

аёл.— Ё кизингиз йук, ёки онтингиз самимий эмас! —

деди Бачана афсуслангандай.— Бор гапни айтяпман! — жавоб берди аел жиддий.

Сунг шартга бурилди-да, жунаб колди.— Тухтанг! — деб кичкирди Бачана. Аёл тухтади. —

Сизни кузатиб к^яман!— Узокда тураман.— Кдерда?— Воронцов куприта ёнида.— Хд, узокрок экан. Лекин бари бир кузатишга ижо-

зат беринг.— Йук, бир узим кетмокчиман! — аёл бошини оркд-

га ташлаб, бежирим юзларини кор б^ронига тутди.— Куркмайсизми?Аёл бош чайкдди-ю, тез-тез юриб кета бошлади.Бачана унинг оркасидан тикилганча сехрлангандай

туриб кодди. Аёл каддини воз тутиб, маррур кддам таш­лаб борарди. Эгнидаги ёкдси ейилиб кетган калта пусти-

390

Page 140: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ни хам, оёкдаридаги анчагина эскириб колган этикларк хам хушбичим коматининг бекрёс жозибасини к^здан яши- ролмасди. Аёл муюлишга бурилгандан кейингина Бачана узига келди.

— Вой тентаг-ей! Лоакдл фамилиясини хам сурамаб- ман-а!

У жойидан кузрадди-ю, укдай учиб, Чавчавадзе куча- сига чикди, лекин аёлнинг кораси куринмади. У иссик, кафтга тушиб эриб кетган кор учкунидай гойиб булган- Д и ...

Бачана уйига кайтди. Устидаги корни кокиб ташлаб, эшик остидаги гиламча тагидан пайиаслаб калитни олди- да, ичкарига кирди ва умрвда биринчи марта юракни орзиктириб юборувчи ёлгизликни ХИС КИЛДИ,..

15

Уша куни Бачана икки кишини кабул килди — улар- дан бири соппа-сог, иккинчиси телба одам эди. Дарвоке, бу нарса кейин маълум булди, аввалига иккаласи хам Бачанага дуппа-дуруст одамга ухшаб куринган эди.

Бачана кабинетида утириб, муйна махсулотлари иш- лаб чикарадиган комбинат директорининг хийла-найранг- лари, ахлоксизлиги хамда узбошимчалиги хакида ёзил- ган фельетонни тахрир килаётган эди. Фельетон жуда кескин ва соз ёзилганди. У навбатдаги соннинг шов-шув кутарадиган, асосий материали булиши керак эди, шу- шшг учун хам фельетон тайёрланаётганидан факат Бача­на билан унинг муаллифигина хабардор эдилар. Фелье- тоннинг бошланиши жуда ралати эди...

Халкаро вагон купесида икки аёл утирарди. Улар тезда апок-чапок булиб кетишди. Сухбат кизигандан кизибг хдр тур ли олди-кочдилардан гаплашиб б^лиштач, навбат танишу нотанишларга келди. Уларнинг рийбати хам анчагина чузилди. Нихоят, республикада обрули бир одамнинг гурига ^т кдлаб туришганда аёллардан бирини катгик й^тал тутиб, нафаси бурила бошлади. Ховликиб етиб келган поезд д^хтири уни аранг узига келтирди. Нима сабабдан бунакд булди, деган саволга хол-жони колмаган аёл хамрохининг купеда о с и р л и к турган пусти- !шни курсатди:

— Мушук... м^йнаси...— Кднакд муйна? — духтир тушунмади.

391

Page 141: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Аллергия.... Мушук муйнасини курсам мазам коча- ди...

— Э, шунакд денг... Булмаса пусгинни купедан олиб чикиб кетишга турри келади...

— Нима деяпсиз, эсингиз жойидами? — пустиннинг эгаси бобиллаб берди, — нега мушук буларкан?! Сувсар муйнаси бу! Турт минг беш юзга олганман!

— Канчага олган булсангиз хдм, пустинни лоакдл бир неча минутга опчикиб туриш керак...

Анча тортгапувдан кейин проводник пусгинни олиб чикиб кегди, жабрдийда аел шу задотиёк тинчиди-кол- ди...

Хдммаси мана шундан бошланди. Тасодифан поездда чувалган калава думалай-думалай охири муйна буюмлар комбинатида тухтади. Калаванинг изидан эса темир йул транспорта ва тиббиёгга муглако алокдси йук, аммо муйна- нинг сорта билан бахосини яхши биладиган одамлар тушишган эди...

Мана энди ана шу комбинатнинг директори ёр босган кузларини сузиб, Бачананинг рупарасида тиржайиб ту- рарди. Бачана уни танимасди, лекин чучкадай семиз бу одамнинг ута сурбет ва узига бино куйган кимса эканли- гини бир карашдаёк пайкдди.

— Салом! — деда у ва таклифни хам кутмасдан Бачананинг столи ёнида турган креслога утирди.

Бачана фельегонни бир четга суриб, кулорим сизда дегандай, мехмонга каради. Аммо у мик этмасди. Бир минутлар чамаси шу алпозда утди.

— Эшитаман! — деди нихоят Бачана.— Йук, мен сизни эшитаман! — жилмайди мехмон.— Тушунмадим...— Мен муйна буюмлар комбинатининг директори

буламан! — мехмон Бачанага саррайиб кегган шилпик кузларини кадади.

«Ут пуфагининг мазаси йукка ухшайди», — кунгли- дан кечирди Бачана.

— Фамилиянгиз нима?— Сандро Маглаперидзе. Фамилиям сизга таниш

булиши керак! — деди у товуши хириллаб.— Энди эшитиб турибман! — Бачана ёлгон гапир-

ди. — Лекин бунинг ахдмияти йук. Нима иш билан кел- дингиз? Мен сизни таклиф килмовдим...

— Комбинатам туррисида кутарилган шов-шувлар ма- саласида келдим. Сизга маслахдтим шуки, нодон ва бе-392

Page 142: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

маъни одамларнинг рийбатларига кулок солманг... Ни- маики гап булса, узимдан сурайверинг! — деди Мангла- перидзе насихатомуз.

— Тушунмадим, нималар деялсиз... Хеч нарсадан хабарим — жавоб берди Бачана совукдина.

— Хаммасини биласиз... Афсуски... Уз ходимларим- нинг хизмати бу... Хай, майли, улар билан узим хисоб- китоб киламан!

«Безбег! Мен билан нега бунакд гашшшптги!» Бача­нанинг кони кдйнаб кетдиг лекин дарров узини босиб, хотиржам жавоб берди:

— Кдйтариб айтаман, хеч нарсадан хабарим й^к... Тушунтириброк гапиринг!

— Бупти! Лекин сизга маълум булган нарсалар хакида эмас, узимга маълум булган нарсалар туррисида гапира- ман!

— Кулорим сизда.— Газетангизнинг эртанги сонвда «Мушук терисини

ёпинган пахдавон» деган фельетон босилиши керак... Умуман, бу бемаъни фельетоннинг автори улур Руставе- лининг «Иулбарс терисини ёпинган пахлавон» достони- ни укиб чикса ёмон булмасди. Достонда нихоятда ибрат- ли сузлар бор:

Улуглайлик дустларни деб жонни бергап эрларни, Кддрлайлик яхгиилшаса булок; булган дилларни.

Ва яна:Бахрр фасли утиб кетиб гул сулмок^а бошлайди,Богща бир гул униб-усиб гулистонда яхшшйдги

— Бу сатрлар сизга таниш деб умид киламан, — кугаиб куйди Маглаперидзе жилмайиб.

— Мени ищдан олиб ташлаш учун келмаганмисиз ишкилиб? — Бачана хдм кулиб жавоб кайтарди.

— Йур-е, нималар деяпсиз, хурматли Бачана! Шун- чаки огохлантириб к^ймокчиман: эртага чикадиган фелье­тон юкори органдаги менинг комбинатимга рахбарлик киладиган ^ртокка маъцул б^лармикин, шу хакда уйлаб к^рдингизми?

— Фельетоннинг мазмунини каердан биласиз?— Биламан, хурматли Бачана, биламан... Фельетон-

да айтилишича, мен юлвдч ва фирибгарман, уйнашим хдм бор... Яна кандайдир бир жирраки аёл ва аллакдн­дай пустин билан борлик кулгили вокеа хикоя килина- ди... Кискдси, узингиз хакингизда уйланг, хурматли Ба-

393

Page 143: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

чана!.*. Тагингиздаги курси сиз уйлаганчалик мустахкам эмас... Тажрибамдан биламан...

Бачана разабдан кип-кизариб кетди-ю, лекин сир бой бермади.

— Хуш, нима маслахат берасиз, урток Маглаперид-зе?

— Авваламбор, узингизни босинг. Турри, мен хам катгик хдяжондаман... Хд, сизнинг хузурингизга келиш мен учун хакорат! Бундай пайтларда, одатда, мухаррир- ларнинг олдига бухгалтерларимни юбораман... Сиз хузу- рига илтимос билан шахсан узим ташриф буюрган би­ринчи мухаррирсиз! Шуни эътиборга олинг!

— Илтифотингиздан роят бахтиёрман! — Бачана бош эгиб к^йди.

— Кесатмай куя колинг, хурматли Бачана... Сизни хурмат килганим учун бу ерга келдим... Умуман олган- да, кесатиш — бу менинг касбим...

— Ундай булса, вакгни бекорга утказяпсиз! — жавоб берди Бачана.

— Фельетонни олиб ташлаш керак! — деди узил- кесил Маглаперидзе.

— Овора биласиз!— Сизга шундай бир одам кунрирок киладики...— Худонинг узи кунрирок килмайдими! Газета териб

куйилган, уни тухтатиш давлатга эллик минг сумга ту- шади,.. Келинг, бехуда гапни чузмайлик...

— Кднчага? — скради кулиб Маглаперидзе.— Эллик минг сумга! — такрорлади Бачана.— Узим тулайман.— Давлат сизнинг садакднгизга зор эмас!— Давлат, азизим, мен билан сизга ухшаган одам-

лардан ташкил топтан. Агар одамлар бир-бирларини куллаб-кувватламасалар, давлат кулайди. Нахотки шуни тушунмасангиз?

Бу одамнинг сурбетларча тиржайиб туриши Бачана­нинг асабини эговларди.

— Агар фирибгарлик ва пул найрангларини узаро куллаб-кувватлаш деб тушунсангиз, катта хато киласиз, хурматли Сандро! Хдмма нарса пулга сотилавермайди!

Маглаперидзе урнидан турди.— Сиз хдли пати чикмаган жужахурозсиз, хурматли

Бачана. Кдчкдришни эндигина урганяпсиз, эхтиёт булинг, тарин пих ёрмасангиздан олдин овозингиздан ажралиб колманг!394

Page 144: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Маслахатларингизни эътиборга оламан.— Яна бир гап. Моэм айтадики, инсонда бешта туй-

рудан ташкдри яна олганчи туйру хам булади, мана шу олтинчи туйрусиз колганлар бир тийин...

— Кднакд туйру экан у? — скради Бачана мийигида кулиб.

— Пул, хурмаггли Бачана, пул! — деди Маглаперид- зе ушавдай табассум билан.

— Шунта кдрамай, эртага фельетон газетада босилиб чикдди, кейин тегишли органлар унга уз муносабатлари- ни билдиришади.

— Ва тахририят улардан жавоб кутади!— Хеч шубхасиз!— Сизга рахмим келади, хурматли Бачана, жудаям

рахмим келади...Маглаперидзе эшикка кдраб юрди.«Аблах!» — Бачана унинг оркасвдан шундай деб ба-

кирмоцчи б^либ турган эди, аммо комбинат директори чакконлик килди: ташкдрига чикиб, эшикни шартта ёпди.

Иккинчи киши Бачананинг кабинетига, гуё унинг узи­ни босиб олипшни атайлаб кутиб тургандай, бир соат- лардан кейин кирди. У нихоятда хушмуомала, басавлат одам булиб, кузларидан акл ва эзгулик ёгиларди.

— Салом, хурматли мухаррир!Бачана урнидан туриб, мехмон билан кУл олиб куриш-

гач, утиришга жой курсатди. Мехмон унга миннатдор- лик билдирди, шляпасини ечиб, портфели билан бирга узунчок столга куйди, шундан кейингина таклиф этилган креслога утирди.

— Ижозатингиз билан узимни таништирсам: бош ста­тистика бошкармасининг ходами Галактион Георгиевич Мтварадзе!

— Хурсандман... Хизмат?— Безовта килганим учун, кимматли вактингизни

олаётганим учун узр... Илло сизнинг одамшавандалигин- гиздан бохабарман, бинобарин, ярим соатгина фурсатин- гизни олишга журъат атаман.

— Бемалол, бир соагга булса хам розиман!— Азбаройи бу ралати вокеа — хд, сиз учун вала-

ти булган вокеа — тарихи билан хаёлингизни банд килиб утирмаслик учун биратула фактларни баён килиб куя коламан. Факдт бир илтимос, гапимни булманг ва уринсиз саволлар берманг. Кейин, котибангизга айт-

395

Page 145: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

сангиз, сухбатимиз пайтида кабинета хеч кимни ки- ритмаса.

Бачана электр кунрирок тугмачасини босган эди, ко- тиба аёл муралади.

— Елена Сергеевна, мен йукман. Ярим соатдан ке­йин буламан.

Котиба аёл бош силкиб, эшикни ёпди.— Кулогим сизда! — деди Бачана мехмонга кдраб ва

калига калам олди.— Йук, йук, ёзишнинг кераги й^к!Бачана каламни жойига куйди.— Демак, гап бундай: мен гуманоидман!Бачана сесканиб кетди:— Нима? Нима дедингиз?!— Хд, мен гуманоидман! — такрорлади Мтварадзе.Бачана нима гаплигига тушунди. Лекин сузини булмас-

ликка ваъда килгани учун бопща савол бермади.— Шунакд денг. Мархамат, гапираверинг!— Биз Гомос планетаеидан келганмиз, Андромед Ту-

манлигидан Ерга тушиб, бу ерда илк бор хдёт урурини сочганмиз. Бу вокеага шунча куп вакт булганки, уни хисоблаб чикишга инсониятнинг акли етмайди, биноба- рин, математик ракамлар билан бопшнгизни котириб утирмайман... Гапнинг лундаси, биз Ерга хает олиб кел­ганмиз... Бу космосда амалга оширилган тенги йук экс­перимент эди. Тажриба муваффакиятли чикди, Ерда хаёт барпо булди ва у уз самараларини бера бошлади.

— Битта савол бор! — деди Бачана кулини кутариб.— Факат мавзудан четга чикманг! — огохлантирди

уни Мтварадзе.— Айтинг-чи, Галактион Георгиевич, шахсан узингиз

кдчон ва кандай килиб бизнинг планетамизга келиб кол- гансиз?

— Шундай савол турилишини билардим... Гап шунда- ки, биздаги тараккиёт замон ва макон тушунчасини та- момила йукка чиказган. Бу тушунча бизда хохиш деган нарсага тенг булиб колган. Мени тушуняпсизми? Демок- чиманки, биз космик кемалар, учиб юрувчи тарелкалар ва харакатланишнинг бошка техник воситалари ёрдамига суянмасдан, бир лахзада хохлаган жойимизга бориш коби- лиятига эгамиз... Шахсан узимга келсак, мен хеч каер- дан келмаганман. Ерга хаёт урурини олиб келган экспе­диция тараккиёт жараёнини тартибга солиб туриш мак- садида бизнинг вакги-вакти билан пайдо булишимизни396

Page 146: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ирсий жихдтдан программалапггириб куйган. Бундай усул организмга уз такомилини узи белгилаш имконини бера- ди...

— Ундай булса, гуманоид эканлигингизни каёкдан била колдингиз?

— Бу хдкда Гомосдаги илмий марказлар тегишли пайтда биотоклар оркали бизга хабар килишади.

— Шундай хабарни кдчон олгансиз?— Якинда, утган якшанбада. Одам сифатида ухлаб,

гуманоид булиб уйгондим.— Хдммаси тушунарли! — деди Бачана.— Хрч нарсага тушунганингиз йук! Бунинг устига,

мени жинни деб уйлаяпсизу, лекин сир бой бермаяпсиз. Одобингиз учун ташаккур.

Бачана хджолат булиб колди. Гуманоид сузида давом этди:

— Экспериментдан кузатилган асосий максад, бошкд планеталарда тараккиёт имконияти борми-йукми — шуни аниклаш эди.

— Хуш, кандай хулосага келдинглар?— Шундай имконият бор экан!— Худога минг катла шукур! — Бачана севиниб кет­

ди.— Лекин сизлардаги тараккиёт нотекис. Худди кар-

диограммага ухшайди. Сизлар тез-тез дардга чалиниб турасизлар, зеро купдан-куп ортикча, уринсиз хатги-хдра- кат киласизлар. Инсоният хамиша ташвишда, кунгли но- тинч. Наслингиз бутунлай издан чикиб кетган пайтларда урушлар, ваболар, очарчилик, маънавий капплокдик ва фалокатлар бошланади...

— Ахир, нима учун бизни тергамайсизлар, турри йулга солмайсизлар? Инсонпарварлигингиз каёкда колди?

— Космосда аралашмаслик конуни мавжуд. Хдр бир тирик организм тараккиётнинг олий шаклига узи муста- кил эришиши лозим.

— Бу адолатдан эмас, Галактион Георгиевич! Модо- мики, эксперимент утказган экансизлар, узинглар ёрдам беришинглар, тараккиётнинг турри йулини курсатишинг- лар керак.

— Шундай киляпмиз кам. Бизнинг ёрдамимиз тускин- лик килишдан иборат. Тушуняпсизми? Биз инсоният- нинг нотурри йулга кириб кетишига каршилик курсата- миз. Биз нотурри риюжланаёгган урурларни яксон эта- миз.

397

Page 147: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Буни кэндай амалга оншрасизлар? — скради Ба­чана астойдил кизикиб. Шу тобда у адашган одамзод номидан закикий гуманоид билан базслашарди.

— Биз йулдан озган инсонияши икки марта асраб колдик: биринчи бор фазш ва ахлоксизлик Содом ва Гморра шахдрларини кунпаякун килган пайтда, иккинчи гал эса оламни сув босиб, инсоният буткул залокат ёкасига келиб колган дакикаларда. Бу фалокатларни сизлар ху- донинг кахрига й^ясизлар, ихтиёр ^зларингда, сизлар учун ок билан крранинг фарки йук, — Мтварадзе мийи- рида кулиб кУйди.

— Назотки инсониятга к^рсатган бор-йук ёрдаминг- лар шу булса? Рузий ёрдам-чи? Маънавий ёрдам-чи? Нима учун ахлокий жизатдан бизни яна зам юксакрок, покизарок килишни хозламайсизлар? — Бачананинг узига зам, зэмкасбларига зам астойдил ичи ачиб кетди.

— Нега энди1 Кишилик жамияти тараккцётининг тур- ли боскичларида, кайси замонлигидан кдтъи назар, одам­зод ахлокига таъсир курсатувчи — ижобий маънода, албатта — гуманоид генлари пайдо булиб туради. Бундай аралашувни биз табиий ва максадга мувофик деб зисоб- лаймиз.

— Галактион Георгиевич, узингиздан бошка яна би- рон-бир гуманоиднинг исмини айта оласизми? — суради Бачана.

— Албатта! Хаммани эслай олмайман, лекин айрим- ларини айтишим мумкин: Гомер, Сервантес, Бетховен, Руставели, Шекспир, Гете, Леонардо да Винчи, Боккач- чо, Архимед, Жордано Бруно, Жанна Д’Арк, Толстой, Пушкин, шоз Парнаваз, Давид Строитель, Авраам Лин­кольн, Фолкнер, Гегель, Кант, Владимир Ульянов, Блок, Эйнштейн, Чарли Чаплин, Галактион, Важа, Акакий, Илья. . . 1 Санаб адо килиб булмайди.

— Сизнингча, Галактион Георгиевич, зозирги жами- ят яхши ривожланяптими, турри йулдан боряптими?

— Инсоният огир азволда зозир! — хурсинди Мтва­радзе. — Агар одамзод мен номларини юкорида тилга олган гуманоидларнинг угитларига уз вактида кулок сол- ганда эди, зозир ишларингиз анча дуруст булган булур эди... Аммо-лекин, одамлар космосга назар ташлаган-

1 П а р н а в а з — Грузия подшоси, Александр Македонскийнинг замондоши; Давид Строитель (1073 — 1125) — Грузия подшоси Давид IV Георгиевич; Галактион Табидзе — Грузия халк шоири; Важа Пшавела, Акакий Церетели, Илья Чавчавадзе — фузин адабиёти классиклари.

398

Page 148: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

дан бери биз гуманоидларда умид пайдо булди. Инсон узида ажойиб куч — синчковликни кашф этди. Хэ» хд! Узинглар кадрига етмаган худди мана шу синчковлик туфайли ернинг ашаддий гортшп кучини енгиб, космосга чикишга муваффак булдинглар...

— Х^ш, энди сув тошкини ёки Содом-Гоморра фало кати такрорланмайдими?

— Агар эскирган деб, мен санаб утган гуманоцдлар- нинг таълимотидан юз угирмасанглар, бундай фалокат- лар булмайди... Ишонинг, уларнинг таълимоти кони фой- да, кшпини мусаффо кдлади... Бинобарин, тараккиёт меваларини эхтиёт килинглар, утмиш дахолари яратган асарларни асраб-авайланглар! Ахир улар канчадан-кан- ча мехнат, крн ва к^з ёшлари эвазига дунёга келган! — Мтварадзе соатига караб, урнидан турди.

— Масаланинг асосий мохиятини сузлаб булдим... Эътиборингиз учун мингдан-минг рахмат! — у к^лини коксита куйиб, таъзим килди.

— Яна битта савол, Галактион Григорьевич, нима учун айнан менинг олдимга келдингиз? Уз сирингизни нима учун менга ошкор килдингиз?

Мтварадзенинг юзларига нурли табассум ёйилди, Ба­чана унинг кузларидаги дардчил ифодани шундагина пай- кади.

— Надотки менинг исм-шарифимдан хеч нарсани анг- ламаётган булсангиз? Галактион — Галактика! Мтва­радзе — Ой! 1 Эртага кадрдон планетам Гомосга кэйтиб кетаман... Ердаги вазифамни бажариб булдим. Энди эса охирги топширикди адо этиб, шуни айтишим керакки, азизим Бачана Акакиевич, сиз гуманоидсиз!

Бачананинг юраги хаприкиб, томорига бир нарса кадалгандай булди.

— Хайр, дустим ва биродарим! Мана энди сиз Ерда­ги вазифангиздан ошх булдингиз!

Галактион Бачана1ш кучоклаб, багрига босди, кейин шартта бурилди-да, тез-тез юриб кабинегдан чиклб кетди.

... Бачана котиба аёл хонага кандай кирганшш хам, столга бир уюм к о ро зн и кдчон ташлаб кетганини хам сезмади. У дераза олдида турганча бесабаб-беихтиёр жил- маяр, иккала юзвдан эса ёш окдрди...

Бачана тун буйи ухлаёлмади. Эрталаб тахририятга келибок Статистика бошкармасига кунрирок килди.

1 М т в а р е — сА ( груз).

399

Page 149: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Алло, эшнпгаман! — деган ёвдмли овоз эпштилди трубкадан.

— Статистика бошкдрмасими?— Худди шундай.— Айтинг-чи, яхши киз, сизларда Галактион Мтва-

радзе деган одам ишлайдими?— Мтварадзе? Анови жинними? Кечирасиз, ким сура-

япти?— Галактионнинг дустиман.— Бир хдфтадан бери кораси куринмайди...Трубка Бачананинг кулида муаллак колди.— Алло, алло...Бачана трубкани жойига куйди...

16

Бачана Рамишвили 14 июлда турилган. Бу сана дунё­нинг барча календарларида кдйд этилган, лекин, табиий- ки, Бачананинг турилган куни сифатида эмас, балки Ба­стилия хдлокатта учраган ва Франция республикаси ду- нёга келган кун сифатида кайд этилган.

Мана, Бачана рУпарасида очик турган календарга жил- майганча тикилиб, уй суриб Утирибди...

... 14 июлда турилган французлар бу кунни тантана- ли нишонлашади, албатга. Аммо Бачана турилган кунни ким билади? Хеч ким. Эхтимол, шахсий делоси сакла- наётган кадрлар булимида, тарин, якдада унга муддат- сиз паспорт топширган милициянинг паспорт булимида ишлайдиганлар билишар. Лекин билшп — эслаш деган суз эмас... Охирги марта Бачананинг турилган кунини у тУккиз ёшга тулганда нишонлашган эди. Ушацда синф ̂дош дусти Вахтанг Эбалквдзе унга узи юрадиган, кип- кизил ут учирувчилар машинасини совра килган эди... Ух,-ху, бунга кднча вакт булди-ю!.. Шундан бери Бача­нанинг турилган кунини атиги уч мартагина эслатишди:

— Сен турилган кунга минг лаънат! — дейишди у биринчи марта тамаки чекканида.

— Турилмай каро ерга кирсанг булмасмиди! — де­йишди у биринчи бор уйга мает булиб келганида.

— Сен ваздшйни ким туккан узи! — дейишди у нон карточкасини йукотиб куиганида.

Бу гапларни у турли пайтларда, турли одамлардан эшитган, аммо улардан ушанда хдм хафа булмаган, хозир хдм хеч кимдан пшаси йук, чунки биринчи ва иккинчи400

Page 150: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

дафъа гапирганлар унинг с о рл и г и н и уйлашган, учинчи- сида эса мукаррар оч к,олиш хавфидан тахдикага тушиб шундай дейишган. Турилган кунини тилга олган ва алла- качонлар дунёдан куз юмган бу одамларни у бенихоя миннатдорлик билан хотирлайди. Уларнинг бу эзгулик- ларига жавобан у мозорларини мунтазам зиёрагг килиб, кабрларига хар гал анвойи гулдасталар куйиб келади.

... Мана, бугун хдм... Бугун дунеда келган канчадан- канча одамга гуллар совра килишади, бугун оламдан утган канчадан-канча кишининг кабри гулчамбарларга кумилади... Бугун канчалаб гудакнинг к^злари очилиб, канчасиники абадий юмилади... Бачана умр шажараси- дай, т^хтовсиз айланиб турган улкан чархпалакни куз олдига келтирди. Хаёлидан минглаб чехралар — таниш ва нотаниш, жилмайган ва маъюс, хайрон ва мамнун, хумрайган ва шодон, с^ л р и н ва бахтиёр чехралар ута бошлади... Ёлюндакам кема, автомобиль, самолёт ва от- лардан улгундай холдан тойган, боши айланиб, жони халкумига келган одамлар тушиб келишар, уларнинг урнини боищалари эгаллашарди... Бачанага г^ё узи хдм хозир чархпалакдан тушгандай, боши гир айланаётган- дай туюлди. Урнидан туриб, гандираклаганча дераза ёнига борди-да, уни ланг очиб юборди. Хонага кечки салкин ёпирилиб кирди. Кейин эшикни очиб, коридорга мурала- ди. Тахририятда хеч ким колмаган эди. Бугун Бачана турилган кунини бирон-бир йусинда нишонламокчи бул- ди-ю, лекин ходимларга эртарок жавоб бериб юбориш- дан булак дурустрок нарсани уйлаб тополмади. Одам­лар хдм хайрон, хам хурсанд булиб таркалищди.

У урнига келиб утириб, стол тортмасидан кулига илин- ган биринчи хатни олди. «Нега куршапалаклар бошлари- ни пастга осилтириб ухлашади?» деб аталарди макола.

Телефон жиринглаб колди. «Бемахалда ким булдий- кин?» деб кунглидан кечирди у ажабланиб ва трубкани олди.

— Эшитаман!Жавоб булмади.— Лаббай, эшитаман!Трубкадан бировнинг нафас олишига ухшаш пишил-

лаган овоз эшитилди. Бачана жавобни хам кутмай, труб­кани жойига куйди'да, яна кулёзмага кайтди. Дархдки- кдт, нима учун куршапалаклар бошларини пастга осил­тириб ухлашади? Бачана к^лёзмани укиб утирмади, бир карашда бемаъни булиб туюлган бу саволга негадир узи

401

Page 151: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

жавоб топгиси келиб колди. Балки... Болалигида, жис­моний тарбия дарсларида Бачана неча маротабалаб тур- никка осилиб, бошини пастга килиб турган, Укитувчиси- дан мактовлар эшштан, аммо бундан асло рохатланма- ган эди. Бир гал Кобулетида ун беш минутча шу алпоэ- да туришга мажбур булганди: баликчилар чалажон бо- лани сувдан тортиб олиб, ичидаги сувни аранг чикдриб ташлашди, ушанда шунча вакт оёшни осмондан килиб турганини эсласа, Бачананинг эти жимирлашиб кетади. Х^ш, бундай райритабиий холат кУршапалакларга нима учун ёкаркин? Кдзик... Бачана олдида очик, турган кулёзмадан жавоб изламокчи булиб турган эди, шу пайт кабинет эшши очилиб, хонага нвдаятда кетворган бир аёл кириб келди.

— Мет келдим! — деди у хона уртасида тухтаб.Бачана довдираб колди: рупарасида Мария турарди.

Бачана унга утнришни таклиф килмокчи булган эди, тили айланмади, турай деса — тизэаларида мажол йук,, жил- майишга уринган эди, худди тош котгандай, башарасида хеч кандай ифода сезилмади. У бир лахзага 1унгу лол булиб колган эди. Аёл эса таранг кукси ва сяшок юзла- рини кУэ-куз килгандай кдмир этмай турарди.

— Сизга кунрирок килган эдим, — деди у секин.— Биламан! — Бачана сал Узига келди. — Нафасин-

гизни эшитдим.— Уйда йук экансиз, шунинг учун бу ёкка кугаирок

килишга мажбур булдим.— Келинг, хизмат? — деди Бачана беихтиёр.— Юринг!— Каёкка? — суради таажжубланиб Бачана.— Хохлаган ерингизга!Бачана донг котиб колди.— Мархдмат, утиринг! — деди у аранг.Аммо аёл жойидан жилмади. Баланд буйли, сочлари

коп-кора, лаблари лоларанг бу аёл эгнига оппок юбка билан яшил кофта кийиб олган эди. Шу тобда у дераза- дан ошиб кирган кукламни эслатарди.

— Юринг! — такрорлади аёл, кулидаги яшил сумка- часини бетокатлик билан силкиганча. Бачана Урнидан турди, аёлнинг хушбичим оёкларидаги яшил туфлилар- ни у шундагина пайкдди.

Икковлон индамай кабинетдан чикишди.Кучада Бачана такси тухтатди.— Кдёкка? — суради хэйдовчи.

402

Page 152: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хохлаган ерингга! — деди Бачана ва хдмрохдга аста к^з кирини ташлади. Аёл мийищда кулиб куйди.

Улар Комсомол хиёбонига к^тарвлиб, кичнк бир рес- тораннинг айвонига жойлашишди.

Официант Бачананинг олдига мешони к^йиб, нари кетди.

— Нима буюрайин? — суради Бачана.— Ковурилган картошка.— Яна?— Хеч нарса.— Вино-чи?— Узингиз биласиз.— Коньяк буюрсам-чи?— Й̂ ?к.— Булмаса, «тибаани» ичамиз.— Майли.Официант келгунча Бачана сигарета тутатди ва Ма-

рияга хдм таклиф килди.— Рахмат, мен чекмайман.Орага жимлик ч^кди. Бачана Марияга тикилганча

сигарета бурукситиб ^йларди... Бу аёл нима учун кел­ди? Иш биланми ёки якинрок танишиш учунми? Ёки булмаса... Й^к, тукилган кунини билиши мумкин эмас!.. Хуш, келишга уни нима мажбур килди?... Сурасинми? Лекин Бачана бу саволни беришга ийманарди. Одобсиз- лик булади, деб уйлагани учун эмас. Й^к. У бу галати аёл билан учрашган куниёк юрагининг туб-тубида мил- тиллаган умид учкунини с^ндириб куйшпдан куркарди...

Них,оят, официант келди-ю, Бачана анча енгил торт­ди.

— Нимангиз бор? — суради у.— Парранда сути! — жавоб берди официант.— Унака булса, бизга ковурилган картошка билан

«тибаани» келтиринг.Официант дудукданиб колди.— Кузичок г^шгидан пиширилган кабоб, буэок гушти-

дан тайёрланган кабоб, ковурилган жужа, чака-пули, аб- хазура, мужужи, татаряхни1, надута2, мчади3, пишлок, ёнгок... Хохлаганингизни танланг!

1 Ч а к а п у л и , абхазура, мужужи, татаряхни — фпгдан тайёрланган фузнн миллий таомлари.

2 Н а д у г и — сутли таем.3 М ч а д и — агара нон,

403

Page 153: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Булбулни тили йукми? Ковурилгани1 — зазил- лашди Бачана.

— Ковурилгани йук, кайнатилгани — исгаганингиз- ча! — официант зам буш келмади.

— Хдммасини опкелаверинг!— Ёнюк билан «тибаани», — деди Мария.Официант «хуп булади» дегавдай бош силкиб, зи-

пиллаганча ошхона томон й^ргалаб кетди.— Мария, зозир кдерда эканлигингизни эрингиз 6и-

ладимй? — суради куккисдан Бачана ва бемаъни савол берганини англаб кизариб кетди.

— Мен 65™ сиздан с^раёттаним йук, чунки буйдок- лигингизни биламан, — жавоб берди Мария кулиб.

— Демак, турмушга чикмаган экансиз-да? — нега- дир узича шундай хулосага келди Бачана.

— Хрзир эрим й^к, — деди Мария.— Нима учун? — суради Бачана ва яна «ковун ту-

ширганини» сезиб колди.Аёл индамади.— Яъни, демокчиманки, кизингизни отаси борми-

йукми? — бу ёнини силликлашга уринди Бачана.— Огаси зам бор» эри хдм бор! — жавоб берди

Мария.Бачана яна сигарета тутатди. Иккала кулини саланг-

латтанча официант кайтиб келди.— Кабоб тугапти, азизлар... Жужани тавсия килмай-

ман, чунки инкубатордан чиккан... Бикин гуштини бу­гун опкелшпмапти... «Тибаани» йук, шампан виносиям... Швейцария билан Ростов пишлоги, «Саэро»1, редиска бор.

Бачана хдйрон буп колди.— Парранда сути-чи? — суради Мария.— Ачиб копти! — зазил килди официант.Мария шундай кахдаза отиб кулдики, атрофда утир-

ганлар бараварига унга карашди.— Директорингиз каерда? — суради Бачана.— Хозир йук, бир жойга кегган... Кдйтиши билан

бошлаб келаман!«Бу официант ё тентак, ёки мени таниб, бозордан

харид килинган нарсаларни япшришяпти», — Уйлади Бачана ва Марияга юзланди:

— Кетдик! Биринчи учрашувимизни редискаю «Саэ­ро» билан нишонлашни истамайман...

1 <С а э р о» — винонинг ними.

404

Page 154: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Гап бунда эмас-ку! — деди Мария. — Борини опкелаверсин. Узимизни Ленинград кдмалида деб тасав- вур этамиз... Бир-биримизга тикилиб утираверамиз... Бу окшом умрбод ёдимизда колади...

Бачананинг миясини яна шубха-гумонлар кемира бош­лади. «Мендан нима истайди узи? Уни ким жунатган? Нима максадца келдийкин? Нахотки факат мен билан учрашиш учун келган б$глса?» У бошини кутариб, Мария- га к^з кирини ташлади. Мария бутунлай бопща томонга тикилиб турарди. Бачана хам ^ша ёкка каради-ю, кан- дайдир бир басавлат киши билан гаплашиб турган офи- циантни курди. Бетона одам бир нималар дер, офици­ант эса, худди кушрчокдай тинмай калласини ликилла- тарди.

— Сизга карши фитна тайёрланяпти! — деди Мария Бачанага.

— Агар ниятлари сизни мендан тортиб олиш б^лса— овора б^лишади! — Бачана кулиб, столда ётган алюймн пичокни кулига олди.

— Бу пичок билан мени химоя килолмайсиз! — деди Мария жилмайиб.

— Унда тишларимни ишга соламан! — жавоб берди Бачана официант томонга караб. Лекин официант хам, семиз киши хам гойиб булишган эди. — Мария, ортик чидаёлмайман! Менинг олдимга нима учун келдингиз? Максадингиз нима?

— Мен сиздан хеч нарса сураётганим йук-ку? — таажжубланди Мария.

— Пичоксиз суйяпсиз мени... Кунглингиздагини очик айтинг!

— Асло хавогирланманг. Эртага Кутаисига учиб ке- таман. Одатим буйича учиш олдидан юрагимга якин киши билан хайрлашмокчиман. Бор гап шу!

— Нега энди? — Бачана шошиб колди.— Кдйдам... Хдр гал самолётга бир бало буладиган-

дай, узим учун азиз одамларни охирги марта кураётган- дай туюлаверади негадир... — Мария бошини куйи эгди.

— Мен хдм ушандай кишилар тоифасига кираман- ми? — суради таажжубланиб Бачана. Мария кузини ер- дан узмай, бош ирради.

— Бунга... бу бахтга мушарраф этишингизга сабаб нима?

— Кошкийди узим билсам!— Шунакд азиз кишиларингиз анчагинами?

405

Page 155: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

То жавоб булгунча Бачананинг юраги хаприкиб кет­ди.

— Шу бугунга кадар атиги битгагина ана шундай одам бор эди — киэим Майя. Энди иккинчи киши пайдо булди — бу сиз.

«Ё мен туш кУряпман, ёки бу аел — жодугарнинг узгинаси!» — деган фикр кечди Бачананинг кунглидан. Мария эса бирдан бошини кутариб, хдяжон билан с^злай кетди:

— . Биламан, сиз мени тенгак ёки фирибгар аёл деб уйлаяпсиз... Ишонинг, нега шувдай булаётганини узим хам билмайман!... Бир йилдан бери уз ёгимга ^зим кову- риламан... Майли, хечкиси й̂ к1 Мен иродали аёлман! Хозир шарггга тураману кетаман! — Мария урнидан тур­ди.

— Агар кетсангиз, мени ^лди деяверинг! — Бачана аёлнинг муздек бармокдаридан ушлади, аёл хам унинг астойдил гапираётганига ишонди. Бачана буни тушуниб, Мариянинг кулини упди.

— Рахмат1 — деди Мария жойига ^тираркан.Бир махал сархил таомлар билан т^ла паггнис к^тар-

ган официант пайдо булди.— Ёпирай, шунча нарса каёкдан топила колди? —

суради ажабланиб Бачана.— Директоримиз келдилар, сизни к^риб, шуларни

бериб юбордилар, — тушунтирди официант.— Директорингиз ким?— Хозир узлари келадилар.— У киши мени танийдими?— Таниш хам гапми?.. Ишдан бушатиб юборишлари-

га сал колди! Мени нима айбим бор? Одамнинг кимли- ги, каерда ишлаши пешонасига ёзиб куйилмаган-ку, ахир! Минг марта узр! — официант таъзим килиб, чопганича изига кайтди.

Бачанага сал жон кирди. У шампан шишасини па- киллатиб очиб, кадахларни лиммо-лим тулдирди.

— Сизга айтадиган битга сирим бор, Мария...— Йук, биринчи суз меники! — Мария кадахни кали­

га олди.Бачананинг бутун жисми кулокка айланди.Мария шампан купиги тинишини кутиб турди, кейин

Нарикала1 тепасига кутарилган ойга кадахнинг бу томо-

1 Н а р и к а л а — Тбилиодаги зеки катя.

406

Page 156: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

нидан кдради. Бачана зам шундай килди. Ой аввал тит- ради, чайкалди, сунг аста кддазки тулдириб, кахрабо суюклик ичида эриб кетди. Бачанага гуё у муздек, тил- ларанг ойни ушлаб тургандай туюлди.

— Бугун ой ун турт кунлик булди... — деда Мария секин. — Ойнинг чикиш ва ботиш пайти кадимдан маъ- лум, унинг кдчон куриниб, кдчон тулишишини зам замма билади. Аммо ой кдчон пайдо булган, у кдчон турил­ган— буни зеч ким билмайди... Мен шу кддэзни турил­ган кунини биров эсламайдиган одамларнинг сорлигй учун ичаман...

Мария Бачана билан кадазини уриштирди. Бачана­нинг кадазидаги ой яна титради, кейин аста-секин эриб, тип-тиник казрабо суюкдикка айланди. Мария билан Ба­чана кадазларини охиригача сипкдришди. Бачана яна осмонга кдраган эди, ой куринмади. У булутлар ортита беркинган эди.

— Биз ойни ичиб юбордик! — хитоб килди Бачана бу ралати тасодифдан болалардай кувониб.

— Илойим, ой тургунча туринг! Турилган кунингиз билан! — Мария кадазни стожа куйди. — Хд, айтган- дай, аллакдндай сир хдкида гапирмокчи эдингиз, мен сизга халакит бердим, — эслатди Мария.

Бирдан Бачананинг упкаси тулиб кетди, ралати бу аёлнинг куксига бошини куйиб, туйиб-т^йиб йирлагиси келди.

— Биласизми... айтмокчиманки... сиз жудаям чирой- лисиз, Мария. У псам майлими?

Бунга жавобан аёл мулойимгина жилмайди. Бачана Урнидан турди-да, стол оша энгашиб, Мариянинг катта- катга, нам кузларидан упди. Шу он буларнинг столига боя официант билан гаплашиб турган семиз киши якин- лашаёттанини курд и.

— Салом! — деди у хириллаган товуш билан.— Салом! — жавоб берди Бачана.— Ижозатингиз билан, хурматли Бачана, атиги бир

минутга оромингизни бузаман...— Утиринг, марзамат... Бу киши танишим Мария...Нотаниш киши икки букилиб таъзим килди, сунг Ма­

риянинг к^лини олиб Упди, шундан кейингина стужа утирди.

— Танимадингиз-а, зурматли Бачана? — у чунтаги- дан уч кути «Винстон» сигаретасини чиказиб, биттасини

407

Page 157: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Мариянинг олдига, иккшггасини Бачананинг олдига, учинчисини эса узининг олдига к^йди.

Бачана унга диккат билан тикилди, миясида аллакдн­дай хотиралар тиклангандай б^дди-ю, аммо сира илраб ололмади, бинобарин, хижолат чекиб, деди:

— Кузимга иссик к^ринялсизу, каерда учрашгани- мизни эслолмай турибман.

— Сандро Маглаперидземан, муйна буюмлар комби- натидан...

—' Э-э-э! — хитоб килди Бачана, — кайси шамол учирди!... Кдлайсиз, хозир каердасиз, хурматли Санд- ро?

— Рахмат, тупрокдан ташкари, дегандай, юрибмиз...— Агар эски гапларни юзимга солиш учун келган

булсангиз, бугун бу ипши кила к^рманг... Чунки бугун француз республикасининг турилган куни ва менинг хам турилган куним! — деди Бачана кулиб ва Маглаперидзе- га шампан т^ла кадахни узатди.

— Э-э, нималар деяпсиз?! Нега юзингизга соларкан- ман?! Аксинча, сизга миннатдорлгас билдириш учун кел- дим, хурматли Бачана!... Хуш, неччига кирдингиз?

— Кирк бешга.— Ёпирай! Хдли бутун хузур-халоват олдинда-ку1

Мухаббат хам! — Маглаперидзе Марияга кдраб куйди. Мария уялганидан кизариб кетди. — Табриклайман, хур­матли Бачана! Бахтли булинг! Сиз — узингиз хар кднча хохлаган такдирингизда хдм бировга ёмонлик килишни билмайдиган одамсиз!

— Ростданми?— Албатга! Уша фельетон босилиб чикканидан ке­

йин жуда машхур б^либ кетдим! Мени бутун Грузия таниди!..

Бачана кулиб юборди.— Бунакд машхурликни душманимга хдм раво к^рмас-

дим.— Унакд деманг... Мапщурликда гап к^п... Герост-

ратни бир эслаб куринг... Фельетонингиз ёвузлик нико- бини йиртиб, хдкикатнинг тантана килишига ёрдам бер­ди.

— Бунга шубхдм йук...Бачана Маглаперидзени бу ерга миннатдорлик туй-

руси бошлаб келмаганини ич-ичидан сезиб турарди.— Хд, ха... Фельетондан сунг тергов органлари уша

хотиннинг каллоб ва фирибгар эканлигини аниклашди...408

Page 158: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Уз муносабатини билдириши учун сиз фельетонни жунат- ган одам эса хакикрй ватанпарвар булиб чикди*..

— Кандай килиб? — страда Бачана ва Маглаперид- зени утиришга таклиф килгани учун ичида афсусланди.

— Сизнинг хисобингиз буйича, газеганинг териб ку­йилган сонидан фельетонни олиб ташлаш давлатта эллик минг сумга тушарди, шундайми? У одам зарарни йигир­ма беш минг с^мга келтирди...

Бачана хдйрон булиб колди. Маглаперидзе буки се- зиб, хотиржам изох, берди:

— У жуда оддий йул тутди: фельетонингизга парво килмай кУя колди.

— Пора бердим, яъни йигирма беш минг сум кисгир- дим, демокчимисиз?

— Пора дегаада сиз нимани тушунасиз, хурматли Бачана? Сизга яхшилик килган, ёрдам берган одамга билдирилган миннатдорликними? Ахир Руставелининг ахлок кодексы бугун хдм биз учун дастуриламал эмасми? Автандилнинг вазирга айтган гапларини бир эсланг-а:

Дустдар учун жонфидолик доят улуг фазилат,Огир кунлар синовида билинади дуст фацат.

— Куриб турибман, ифлос фалсафангизни биринчи манбалардан фойдаланиб, пухта ишлаб чикибсиз, — деди кесатиб Бачана.

— О, классик адабиёт — бебахо хазина... Русгавели- ни худди инжилдай хар куни кайта-цайта укийман... Дарвоке, сизнинг асарларингизни хам Укиб тураман ва узим учун талайгина ибратли нарсаларни топаман... Хдм- рохингиз бенихоя гузал, хурматли Бачана, — Маглапе­ридзе бирдан мавзуни бопща ёккд буриб юборди, — такинчокдарсиз бу кддар кухлик аёлни умримда бирин­чи куришим!

Бачана бу гапни асло кутмаган эди, шунинг учун хдм дабдурустдан нима дейишини билмай колди.

— Хотинингизни такинчоклари куп булса кераг-а?! — суради Мария Маглаперидзедан ва хдяжонини яшириш учун вино хуплади.

— Хдр ходда, нолимайди... Лекин мен хотинларни назарда тутаётганим йук... Хдлигидай... оиладан ташкари- да хаётимизни гуллатиб турадиган аёллар хам булади...

Мариянинг разаби бурзига келди-ю, лекин узини бос-ди.

Бачана сухбатни олдинги мавзуга бурмокчи булди.409

Page 159: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Фельетондан кейин хдетингизда хеч нарса ^згар- мадими?

— Нега узгармас экан, хурматли Бачана? Биринчи- дан, комбинатимиз куйиб кетди. Бунга эскирган электр симлари сабаб булди... Иккинчидан, хужайиним пенсия- га чикда, зозир савдо созасида ишлаяпти... У мени зам ёнига тортди. Биргалапшб ресторанларнинг янги бир- лашмасини туздик... Гуё Нерон ут к^йган Рим култепаси устида кдйтадан шазар барпо килдик, зи-зи-зи!.. — Маглаперидзе беухшов зиринглади.

— Хд, жудаям пихини ёрган, хавфли фирибгар экан- лигингизга энди ишондим, зурматли Сандро... Имкони- ят булиши билан бу масалага яна албатта кдйтаман, — деди Бачана жиддий.

— Бу гапни аело кутмаган эдим сиздан! Шунча вакг ичида к^зингиз очилган, кай пайтда кичкиришни )фга- ниб олгансиз, деб уйловдим... Хдлиям уша-ушасиз... Бе- мазал кичкирган жужахурозларни нима килишларини биласизми?

— Курзитяпсизми? — Бачана разабдан титраб кетди.— Шу ифлос билан ади-бади айтишиб утирасизми? —

деди бирдан Мария Бачанага караб. Маглаперидзе сап- чиб зфнидан туриб кегди. Мария зам турди.

— Жунанг бу ердан! — деди аранг узини босиб Ба­чана Маглаперидзега.

— Аёлларнинг нозига учманг, хурматли Бачана... Ма- кедониялик жангчилар фозишаларнинг сузига кириб, дунёдаги энг г^зал шазар Персеполисга ут куйиб юбо- ришган... — Маглаперидзе Марияга нафрат билан ти- килди. Шу пайт, Бачана бирор нарса дейишга улгур- май, Мария Маглаперидзенинг чаккасига шапалок тор- тиб юборди. Ресторанда утирганлар гурр этиб шу то­монга карашди, аммо бу зодиса шу кадар тез булиб утдики, зеч ким зеч нарсани куролмади зам... Орага бир лазза сукунат ч^кди.. Бачана бирдан столнинг Маг­лаперидзе турган томони кутарила бошлаганини сезиб колди. У бор гавдаси билан сголга ётиб олди, Маглапе­ридзе столни агдариб юборишга зарчанд уринмасин, уд- дасидан чиколмади. Бу сузсиз олишув бир неча дакика давом этди. Бачана билан Маглаперидзенинг чакка то- мирлари уйнаб, кузлари конга тулган эди...

— Овора буласан! — деб пичирлади Бачана, аммо унинг овозидаги казр-тазаб шу кддар кучли эдики, Маг­лаперидзе бирдан б^шашиб кетди. Афти аввалги тусга410

Page 160: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кириб, кузлари мулойимлашди. У столдан нарирок, бо- риб, Марияга мурожаат килди:

— Миннатдорман, хоним! Бу яхшилигингизни умр- бод эсимдан чикдзмайман.

Ранги докадек окариб кетган Мария чурк этмади.— Жунанг, Маглаперидзе! — Бачана бу гапни шу

кэдар хсггиржам айтдики, бунга хатго узи хам хайрон колди.

Маглаперидзе шартта бурилиб, нари кетди.Бачана билан Мария юз берган вокеа таъсирида бир

лахза гарангсиб туришди, кейин жойларига утиришди. Анча пайтгача икковларидан хам садо чикмади. Жим- ликни биринчи булиб Бачана буэди:

— Мария, самолётга олган билетингни курсат-чи.Мария сумкасини очиб, титрок кул билан уни анча-

гача титкилади, нихоят, билетни топиб, Бачанага узатди.Бачана билетга кдрамади хам, уни майда-майда килиб

йиртиб, кулдонга ташлади-да, ёкиб юборди.— Ташлаб кегма мени, Мария! — деди у аста ёниб

тугаётган билетга тикилганча. Мария сезилар-сезилмас бош силкиб к$%ди. Бачана кадахдарни тулдириб, офици- антни чакирди.

— Хисоб-китоб килишч— Хдммасига туланган!— Ким тулади?— Директоримиз!Бачана кулиб юборди.— Ана сенга Басгилиянинг забт этилиши!.. Сен учун,

Мария! — улар вддахларини уриптгиршцди. Сунг Ма­рия урнидан турди-да, Бачананинг олдига келиб, уни юзидан уцди. Кейин яна кдйтиб бориб жойига утирди ва иккала кулини юзига босганча хунграб йирлаб юборди...

Тор тепасида юксалиб турган Шавнабада1 черкови хакикатан хдм кора чакмон кийиб олган чупонни эслата- ди. Гуё у кулини кузларига соябон килиб, Мтквари, Алгети, Машавера ва Храми2 сохилларида утлаб юрган куй-кузиларга тикилиб турганга ухшайди. Тор этагига жойлашган Рустави, Болниси, Марнеулилар3, худди по-

1 Ш а в н а б а д а — тоншнг нсми; «тиаяи» грузинча — крра, «набади* — чакмон дегани.

2 М т к в а р и , А л г е т и , М а ш а в е р а , Х р а м и — даре номлари.

3 Р у с т а в и, Б о л н и с и , М а р н е у л и — Тбилил якинидаги шахдрларнинг номлари.

411

Page 161: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

дани куриклаётган бахайбат итлардай, оризларидан ту- тун ва олов пуркашади.

Хдрир туман пардасига уралган, гумбази нак осмон- га санчилган Шавнабада кеч кузда хдйратомуз чирой касб этади.

Якшанба. Торгина арава йулида бир машина урмала- япти. У мает одамдай тинимсиз чайкдлади, хдр бури- лишда тухтаб, оркдга тисланади-да, бор кучини т^гшаб яна олдинга интилади ва кучана-кучана навбатдаш до- вондан ошиб угади.

Черков р^парасидаги с^нгги довонга етганда машина яна тухтаб колди. Бачана биринчи тезликка олиб, цепле- ниени б$гшатди. Машинанниг оркд рилдираклари ости- дан кум ва шарал отила бошлади. Бачана яна газ берди. Еилдираклар шиддат билан айланиб, хдммаёкни куйган резина хиди тутиб кетди.

— Тушиб тураман, — деди Мария.— Утиравер. Юки енгил булгани учун хам кузралол-

маяпти, — тушунтирди Бачана.У машинани оркдга тисариб туриб, тезликни улади-

да, катгик газ берди. Машина олдинга караб отилди.— Мана, егиб кеддик!Бачана машинани дарахт тагида тухтатди.Мария машинадан тушди, туфлисини ечиб, ут усти-

дан яланг оёк анча жойгача чопиб борди, кейин ховли уртасида тухтаб, кулочларини ёзди-да, оёк учида туриб, худди кизалокдардай, гир айланди.

— Ёпирай, олло таолога якинлашиб копмиз-ку!Сунг черков р^парасида ч>̂ нкайиб утирди-ю, бошини

тиззалари устига куйганча, худди ибодат килаётган ро- хибалардай котди-колди.

Бачана машинанинг юкхонасидан егулик нарсаларни олиб, дарахт остита урнатилган стожа келтириб куйди, кейин Мариянинг ёнига бориб, астагина ерга чуккалади ва уни елкасидан кучиб, кулиб туриб деди:

— Кдни, Мария, бир тиловат килиб юбор-чи!Мария хдм чукка тушди, кафпши юкорига кутарди-

да, кузларини юмганча укий бошлади:Сен — июнчим, суянган тпогим,Дилимга нур, ьрлбимга ором.Сен — кукдаги ёнган юлдузим Х д м цуёшим дегайман мудам.Адоги йук; тпинщ чашмасан,Кйнотлари парцу фариштам.

412

Page 162: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Яратгандан тилаганим шу —Мен билан бул, бирга бул щ> дам!

Мария жим булиб колди.Бачана бу шеърни ёддан биларди, лекин хеч качон,

бирор марта хдм унинг дуони эслатувчи мазмуни устида бош котириб утирмаган эди. Мана энди бирдан вужуди- ни алланечук халоват чулраб, кдлби тулкинланиб кетди. У Марияни узига каратиб, суради:

— Нима бу — тиловатми ёки истакми?— Бари бир эмасми?

Эх,, офтобжон, офтобжон,Тог ортига беркинма.Кдлтирайди циз шурлик,Тафтштш дарш тутма.Кучогиягга ол уни,Аит севги ашуласин.Кутмайди ссцибжамол —Тотгиб кетпар боищасин!

Мариянинг илтижосини гуё табиат хдм укдандай булди: то р ортидан улкан куёш кутарилиб, ч е р к о в н и чурдай кизиб турган багрига босди-ю, куз очиб-юмгунча теварак-атрофдаги туманни сут каби ичиб юборди.

Мария Бачананинг куксига ёпишганча куйиниб гапира кетди. Унинг сузлари ростдан хам тиловатни эслатарди:

— Ташлаб кетма мени, Бачана!.. Ташлаб кетма, якка- ёлгиз суянчигим сенсан!.. Шу пайтгача нега ёнимда эмас- динг?.. Кднчадан-канча балолардан асраб к,олган булар- динг?.. Сени биринчи бор курган кунимдан буен хдмма нарсадан юз угирдим!.. Сендан булак хеч нарса керак- мас менга!.. Сен менинг илохимсан, мен факат сенга сиринаман — хеч кдчон ташлаб кетма мени, утмишга улоктирма! Истамайман! Чарчадим!.. Умр буйи кидира- кидира, сени эндигина топдим!.. Ташлаб кетма!.. — Ма­рия йирлаб юборди.

Бутун калби турён уриб турган бу аёлнинг утли та- валлосини Бачана киприк цокмай эшитди. Сунг унга та- салли беришга уринди:

— Нималар деяпсан, Мария?.. Ким айтди мени таш­лаб кетади деб?.. Куй, узинпш бос!.. Йирлама, азизим!.. Хдмиша бирга буламиз!..

Мария сал узига келгач, Бачана уни аста ут устига ёткиэди-да, Урнидан туриб, черковга караб юрди. Унинг узи хдм Маривдан кам хаяжонда эмасди.

413

Page 163: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Черковнинг ичи зах ва нимкоронри эди. Бачана тева- рак-атрофига разм сола бошлади.

Зах тортиб, сувори тукилиб кетган деворлар... На икона бор, на деворга ишланган бирорга раем... Бурчак- да — усгага ситилиб кетган кук мато ёпилган бир оёри калта ёгоч стол турипти, столда эса алмисокдан крлган шамдон билан, афтидан, дарвишрок одам чизиб ташлаб кетган Биби Марямнинг сурати... Шамдондаги учала шам ёниб тугаёзган... Стол усгида яна бир борлам шам билан рижимланган уч с^млик пул...

— Хей1 — деб крчкирди Бачана.— Хе с с сй1 — деган акс садо эшитилди.Гумбаз шифтида рурулаётган кабутарлар париллаб

учиб, бирин-кетин дарчалардан ташкарига чикиб кетиш- ди... Бачана черков ичини к^здан кечира бошлади. Кун- чикар томондаги деворнинг баъзи ерларини шам ёкила- верганидан одам буйи баравар курум босган. Баъзи жой- ларда экскурсияга келганларнинг узундан-узок рУйхати. Фамилияларнинг ёнига уй адреслари билан черковга таш- риф буюрилган вакт хдм ёзиб куйилган. Бачана Исо алайхиссаломнинг мехроб деворига ишланган, туси учаёз- ган яккаю ягона сурати остита битилган икки сатр шеьр- ни куриб колди. Уцда кандайдир хаваскор шоир олло таолони очикдан-очик рад этган эди:

Ишонмайман, эй парвардигор,На суратинг, на сийратинг борI

Шеър тагига «Комсомол-атеист» деб имзо чекилган. Сал куйирокда унга жавоб хдм бор:

Тар худела ишонмасанг, уздан кунглинг булса тщ,Эй комсомол, нега келдинг бу ён кузинг цилиб луц. Ташвишларим етпиб ортар, йул нотекис, куп йирок,,Тит цуй мени, дахрий бот, тинч щ/шанинг яхшироц;/

Имзо — «Исо Масих».Бачана хахолаб кулиб юборди: бу гойибона мушои-

рада атеист парвардигори оламга ютказганлиги яккол куриниб турарди.

Черковдан чикиб, Бачана Марияни учратмади.— Мария, кдёвдасан? — кичкирди у.Жавоб булмади. «Нега ёлриз ташлаб кетдим-а!» —

деган уй кечди Бачананинг кунглидан ва черков атрофи- ни^ир айланиб, кизни кидира бошлади.414

Page 164: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Мария эса дарахт тагидаги стол ёнида кдндайдир бир муйсафид билан бамайлихотир галлапшб угирарди. Бачана уларнинг олдига келди.

— Каевда гойиб булдинг? Утакамни ёриб юбординг- ку!.. Ассалому алайкум! — Бачана чсш томонга юзини бурди.

— Ваалайкум ассалом! — чол бошидаги думалок ки- гиз калпорини ечди.

— Тамадди килволамизми? — суради Бачана Мария- дан.

— Жоним билан! Корним очди! — жавоб берди Ма­рия. — Огахон хам бизга шерик буладилар.

— Албатга! Менинг хам у-бу нарсам бор! — Шундай деб, чол сумкасини очди, ундан хонаки нон, пишлок, пишган гупгг, саримсокпиёз ва ярим шиша арок олиб столга кз^ди. Бачана машинадан бир шиша вино кел- тирди.

— Олдинига, болаларим, битгадан арок отамиз! — деди чол ва сумкасидан муъжазгина мугузни олиб, ичига бир пуфлади-да, арок тулдириб, Бачанага узатди.

— Кдни, тутдан килинганини хам бир татиб кур-чи! Йук, олдин бир нарса девор!

— Душманларимиз куйиб, д^стларимиз кулаверсин!Бачана арокни ичиб юборди, бир оз жим тургач,

мамнуният билан хитоб килди:— Хд, зур арок экан!Хурсанд булиб кетган кдрия ^зига куйди.— Шодлик бор жойда кайру хам бор... Хдр иккала-

си учун ичамиз, сор-саломат булсак, бас! Хдет учун! — у мугузни бушатиб, сокол босган юзига кафтини суртди, кейин Марияга арок куйди. — Энди навбат сеники, кизим! Худо сени шундок чиройли килиб яратийда, сузла- ринг хдм узишта ухшаган ёкимли булиши керак!

Мария мугузни кулига олди.— Неччига кирдингиз, отахон?— Э-э, — кария кул силтади, — егмишдан ашиб

кетдим!— Илойим яна шунча йил умр куринг!— Куплик килади, лекин сенга минг рахмат! Хдетни

севаман, рост! Яна яшагим келади!Бачана кулиб куйди.— Исмингиз нима, отахон? — суради у.— Исмим Георгий, фамилиям Тушмалишвили.— Кдердансиз?

415

Page 165: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хув анови кишлокдан.— Бу ерда нима килиб юрибсиз?— Мол бокяпман,— чол иккита сигир билан уч нафар

куй утлаб юрган нариги ёнбагирликка шпора килди.— Узингизникими?— Хд.— Яхши даромад киласизми?— Даромад каёкда! Бу жониворлар узини-узи эпласа

хдм катта гап.— Нимага бокиб юрибсиз булмаса?— Эрмак-да, болам. Бир-икки хуплам сути бор, озгина

юнг беради, иннайкейин онда-сонда уч-тУрт кадок гушт хам тегиб туради... Шу туёк икки баравар куп булганда эди... Хозир оркасидан лукиллаб юрганингга арзимайди! Буларни фойдасидан барита ем булиши купрок...

— Давлатга тошпирасизми?— Албатта, тогаиираман.— Нимани топширасиз?— Айтдим-ку — озгина сут, озгина юнг, озгина гушт...— Икки баравар куп булганда-чи?— Ие, шуниям сурайдими одам, урлим? Куп булса,

куп топширардим-да. Гуримга оркдлаб кетармидим? Ё давлатга топширардим, ё бозорга опчикдрдим...

— Колхозда ишламайсизми, Георгий ота?— Э-э, менга йул булсин, урлим, бир оёгим ерда,

бир оёрим г^рда булса! Болаларим ишлашади. Мол бок- кдни хдм куйишмайди. Бизни шарманда килиб нима кила- сиз, тинчгина уйда утирсангиз булмайдими, дейишади. Гушт билан сутни давлатга магазиндан сотиб олиб топ- шираверишармиш! Эшитяпсанми? Магазиндан-а! Уша ма- газинга гушт каёкдан келади? Бу хдкда уйлашмайдиям, баччарарлар!

— Георгий ота, бу черковга карайдиган одам бор- ми?— бирдан сураб колди Мария.

— Бор, бир кампир бор...кишлокда туради. Унинг исми хдм Мария... Черковдаги столда турган иконани уша чизган... Касалманд боёкиш, бу ёкка хдфтада бир марта зурра кутарилади. Шунгаям рахмат...

— Шамни ким ёккан? — суради Бачана.— Ким буларди, мен ёкканман-да.— Пул-чи? Пул каёкдан кегщолди?— Кдёкдан келарди? Мен куйдим. Шам олиш учун...— Худога ишонасизми, Георгий ота? — суради Ма­

рия.416

Page 166: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Чол уйланиб колди. Кейин черковнинг гумбазидан пасгигача куз ташлаб чикди, бир оз бош кдшлаб тур- ди-ю, яна черковга каради.

— Нима десамикин... О ч и р и н и айтсам, унчалигам ишонмайман... Лекин тонг сахдрдан каро кечгача бу ерда ёлриз узимман, атрофимда тирик жон йук... Шундок булгандан кейин беихтиёр худони уйларкан киши...

— Х^ш, худо деганда нималарни уйлайсиз?Георгий ага яна черковга бир караб куйди.— Нималарни уйлардим?.. Бировлар курган ибодат-

хоналарни хароб килган одам бунинг эвазига янгилари- ни курсин, дейман, токи улар оддиншларндан хдм кат- тарок, хам чиройлирок булсин... Манови черковга бир кдра... Уни ким курган, кдчон курган — хеч ким бил- майди. Маърака кунлари одам окиб келади бу ерга хдр тарафдан — арманлар хдм, татарлар хам, греклар хдм, руслар хам... Грузинларни айтмай куя колай... Келиб, ибодат килишади.. Менга колса, бунакд черковда ибодат кнлгандан кура очик далада ибодат килган минг марта афзал... У ерда худо яхширок эшитади... Бу харобазор- га худо у ёкда турсин, бандасининг хдм киргиси келмай- ди... мен бу гапларни нима учун гапиряпман? Демокчи- манки, черков каровсиз ташлаб куйилган. Хуш, урнига нима куришди?

— Тушунмадим, Георгий ота...— Нимасига тушунмайсан? Илгарилари, урлим, чер­

ковга келган одам тепага кутарилиб, эшикдан ховлига бошини эгиб кирарди, черков олдида бош кийимини ечар- ди, черков ичига шам ёкиб кегарди... Сизларга тушунти- ришнинг хожати йук, узинглар укиган одамсизлар, хдм- масини мендан яхши биласизлар... Мана, бизнинг киш- лок советини олайлик. Ярим хароба бинога жойлашган, яна ижара хдки тулайди. У ерга одамлар бош кийимини ечиш у ёвда турсин, ёнбошига тупуриб, сукиниб кира- ди... Менимча, кишлок советиникидан баланд, ундан чи­ройли бино булмаслиги керак бутун кишлокда... Сизлар уйлайсизларки, илгари одамларни курби етмаганми чер- ковдан баланд иморат куришга? Курби етган, аммо-ле- кин журъат килолмаган!.. Бундай килишга хеч кимни хакки булмаган!.. Хозир-чи? Хозир колхозимиз раиси турадиган иморатни кишлок советини биносига солиш- тирсангиз, хов анови тепалик билан Казбекчалик фарки бор! Митька шофёрнинг гаражи хам клубимиздан уч баравар катга!.. Бунака кишлок совегига нажот сураб14 — Нодар Думбадзе 417

Page 167: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ким боради? Хеч ким бормайди. Нима, биз камбагал- мизми? Й^к! Худога шукур, к и ш л о р и м и з бадавлат, узи­га тук1 Нон хэм, вино хам, сабзавсгг хам етарли! Одамни ч^чкадан нима фарки бор? Фарки шундаки, одам дарахт- нинг тепасидаги мевани териб ейди, чучкд б^леа ерга тукилганларини ейди. Бу билан нима демокчиман? Айт- мокчиманки, кар ишни уз вактада килиш керак! Кечик- дингми, мева ерга т^килдими — тамом, уни ч^чкд илиб кетади!.. Бир куни кншлок советининг раис ига шартга- шартга гапирдим: «Канакд одамсан з̂и?1 — дедим, — хужайин булсанг, совет хокимияти булсанг! Мувдок жо- нингни койитгин, хумпар, тузукрок бино курган, одам кишлок советига яйраб-яшнаб кирадиган булсин!» У нима дейди денг: «Пулсиз, лимитсиз канакд килиб кураман?» — дейди. «Лимитинг нимаси?» «Лимит — бу рипгг дета­ли!» Эшитяпсизларми? Ришт йук амиш! Х^ш, Митька- нинг гаражига ёки колхоз раисининг касрнга р и ш т каер- дан топилди?.. Хул, рипгг тополмас экансан, хеч б^лма- са, соколингни олиб юргин ёки такводор одамларга ухшаб сокол кУ*1™! Тузукрок кийингин! Токи одамлар сенга хурмат билан карасин! Шундай килса б^ладими? Була­ди! Лекин килмайди, баччавар! Ундан кура кишлокда сигиримни обруси баландрок. Нима учун? Шунинг учун- ки, сигирим хаммавакг ювилган-таралган, тагин саккиз литрдан сут беради! Мана сизга ахрол! Ё нот^рри гапи- ряпманми? — чол сузини тугатиб, стаканларга вино куй- ди.

— Хдммаси •фри, Георгий ота, — деда Бачана, — лекин ростини айтинг-чи, бирор марта шу хакда маж- лисда гапирганмисиз?

— Гапирганман бир марта...— Кдчон?— Ёшинг неччида?— Киркда.— Унда мен утгиз ёшда эдим, гапириб балога кол-

ганман. Сал булмаса...— Хозир замон бошкача, Георгий ота!— Бошкача булса, ана, бошкдлар гапирсин... Мен

ёшимни яшаб, ошимни ошаб булдим.— Хдли яшамокчиман, девдингиз шекилли?— Эх> ёшлар, ёшлар! Хдмма нарсани оризда битказа-

сизл ар-кУясизлар! Ишга келганда... Дарвоке, райкомдан- масмисан, Ур л и м ?

Бачана кулиб юборди.418

Page 168: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Йук, Георгий ота, мен ёзувчиман, газета мухарри- риман.

— Мухаррир? Жуда соз. Мана шуларнн газегангда ёзиб чиккин!

— Ёзаман хам1— Кийиндир-ов...— Нега энди? Георгий Тушмалишвили шундай фикр-

да, деб ёзаман.— Хдммасини менга авдармокчимисан? — чолнинг

капалаги учиб кетди.— Й̂№-е1 Кисман унинг фикрига кушиламан, дей-

ман.— Кисманми?— Хд.— Демак, фикримга т^ла кушилмайсая?— Й^к.— Ярмига-чи?— Ярмига кушиламан,— Майли, ярмини ёз.— Албатта, ёзаман!— Омон булсак, кУрармиз, — деда Георгий ота ишон-

кирамай ва Марияга мурожаат килди: — Езадими?— Ёзади! — кулиб жавоб берди Мария.— Дарвоце, сураганни айби йук, сизлар бир-бирла-

рингизга ким буласизлар? — деб колди бирдан Георгий ота.

Мария бу саволни кутмаган эди, хижолат булиб, ел- касини кисди ва нима жавоб килай дегандай Бачанага каради.

— Биз, Георгий ота, бир-биримизни яхши курамиз, бу ерга никох укитиш учун келувдик. Каптшд йук экан, хайронман, энди ким никохдан утказиб куяди бизни? — жавоб берди Бачана кулиб.

— Кашипшинг нима кераги бор? Агар ростдан хам бир-бирларингизни севсангиз, узим никохлаб кУявера- ман, — деди Георгий ота Урнидан туриб. — Кдни, ёнма- ён туринглар-чи! Исминг нима?

— Бачана.— Сеникини биламан — Мария.Георгий ота чап кулини юкорига кутариб, унт кулига

вино куйилган стаканни олди.— Болаларим Мария билан Бачана! Илохим, тонгги

шабнам умр йулларингизга тушалган берубор пояндоз, кукдаги офтоб — бошларингизга гултож, мана бу кУхна

419

Page 169: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

черков билан она-Ер — мухаббатингизга безавол гувох булсин. Мен, Георгий Тушмалишвилн, бакавли олло таоло Нух пайрамбарни сийлагандай, сизларга ок фотиха бера- ман. Узларингдан купайинглар! Фарзандларингиз юрти- мизни шухратига шухрат кушсин! Мухаббат бир умрлик йулдошингиз булсин! Хамита ери вафодор, аччик-чучук кунларда бир-бирларингизга мададкор булинглар! Омин!... Мени туйга айтиш хам эсларингдан чикмасин!

Геогрий ота стаканни охиригача бушатди-да, о рзи н и енгига артиб, Мария билан Бачананинг ёнига келди ва уларни навбатма-навбат чулпиллатиб Увди.

— Кдни, энди бирорта кашиш Георгий Тушмалишви- лидан яхширок никох укийман деб мактаниб кУрсин- чи! — деди у хахолаб ва кукрагига бир уриб куйди.

— Рахмат сизга, Георгий ага! — чолга миннатдорлшс билдирди Бачана. Мария эса бошини куйи эгганча инда- май турарди.

— Болаларингиз бири биридан чиройли булади! Купайтираверинглар! — Георгий ота сумкасини кулига олди.

— Кетяпсизми? — деди афсусланиб Бачана.— Бормасам булмайди, молларим колхоз экинига ки­

риб кетса, коровулдан балога коламан!.. Хайр, болала- рим! Яна йулинглар тушса, мени кидириб топинглар, мен шу атрофда буламан,

— Хайр, Георгий ота! Омон булинг. Кимки — хох эркак, хох аёл — мана шу кимсасиз жойда сизга хдм- дарду хдмнафас булса — нияпига етсин! — Бачана би­лан Георгий ота кдгшк кул кисишиб хайрлашишди. Бир неча кддам юргач, чол бирдан оркдсига кдйрилиб, упка- лагандай кичкирди:

— Сен^чи, Мария, мендан хафа булдингми? Ё ни- кохни ёмон Укддимми?

Мария турган жойидан укдай отилиб, Георгий ага- нинг ёнига чопиб борди-да, унинг буйнига осилиб, сокол босган юзидан упа кетди. Кейин худди шундай шитоб билан бурилиб, черковга кдраб югурди.

Бачана Георгий отанинг оркдсидан бир оз кдраб тур- ди-да, Мариянинг изидан борди.

Мария стол ёнида тиз чуккан эди. Биби Марям сура- ти кдрпшсида учта шам ёниб турарди.

Бачана аёлнинг пичирлашига анча вакт кулок солиб турди. Сузларини эшитмаса хам Мариянинг тиловат кила- ётганини тушунди. Кейин рижимланган уч сумлик ёнига420

Page 170: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

асгагина ун сум ташлади-да, оёк учида юриб черковдан чикиб кетди.

17

Бачана купега кирганида у ерда икки й^ловчи ^ти- рар ва нима хакдадир к и з р и н бахсл ашишар ди. Улардан бири кишлокдан эканлиги яккол к^финиб турарди, ик- кинчиси, ёшрори эса шахарлик йиптт эди. Бачана улар билан саломлашди, сумкасини юкхонага жойлади-да, га­зета укишга тутинди. Унинг к^зи газетада б^лса хам кулорига буларнинг сухбагги эшитилиб турарди.

Кишлохлик киши овозини кутариб гапирарди:— Йук, хурматли Роланд, бизга милтикли киши би­

лан йирлаб турган она керак эмас! Бизга шувдок, хайкал ясаб беринпси, хар кандай тошбарир одам к^фганда хам юраги эриб кетсин!

— Унакд булса, Леонардо да Винчи ёки Микеланже- лони вддиринг, хурматли Хута! — жавоб кдйтарди йигит.

— Марнеулидаги «Булажак кахрамонлар» хайкали- ни ясаган киши хам Микеланжело эмас! Аммо канаканги хайкал ясаб к^йипти! Килич кутарган икки нафар яла- н ро ч болакайни к^рганда, ишонинг, кузимдан ёш чикиб кетди! Сиз хам шунга ухшаган бирор нарса ясаб беринг, мана бизнинг Леонардо да Винчимиз деб бошимизга к^та- райлик!

— Хдйронман... Эскизимни куриб, ^зингиз маъкул- лаган эдингиз-ку, ё нотуррими? — деди хафа б^либ йигит.

— Турри, маъкуллаганман, лекин сиз ушанда уни кайта ишлашга ваъда бергансиз, шунинг учун маъкулла- ганман. Акс холда, сизга хак т^ламаган булардик... Ваъ­да бергандан кейин устидан чикиш керак!.. Милтик би­лан куз ёшларининг бизга кераги йук!..

— Куриган дарахтларга осилган к^нрироклар керак эмас! Арслонга миниб турган ялангоч ^спирин керак эмас! Яраланган бургут керак эмас! Этиги билан илон- нинг бошини эзрилаётган солдат керак эмас! Нима керак сизга узи? — Роланд кулларини икки томонга езди. — Ватан уруши ва халок булган жангчилар мавзуини яна кандай тасвирлаш мумкин?!

— Уруш пайщда неччи ётпда эдинг? — суради Хута.— У лайтда мен умуман йук эдим! — жавоб берди

Роланд.421

Page 171: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хдг баракалла. Мана шуни тасвирла!— Нимани? — Роланд тушунмада.— Уруш деган нарсани билмаслигингни-да!— Хдзиллашяпсизми?— Хазили йук... Якинда кенжа неварам Хута фронт-

да кийиб юрган каскамни топиб олиб... биласанми нима кипти... ичига сийипти, ярамас! Кулорини узиб олай де­дам, кейин килмишимдан узим уялдим... Кечаси билан ухлаёлмай чикдим!..

— Кечирасизу ер юзида бунака хдйкал йук... Уму- ман, бирорта хайкалтарош келиб, сизга маккажухори экишни Ургатганми? Булганми шунакд ходиса?

— Бунака ходиса болтан эмас, лекин маккаж^хорига аади етадиган хайкалтарош булса, нима учун ундан урган- маслигимиз керак! Нима дедингиз, биродар? — Хута бирдан Бачанага мурожаат килиб колди.

Бачана газетани бир четга куйди.— Узр, нима гаплигига тушунмаяпман, — Бачана

ёлюн гапирди. Бахслашаетган томонларнинг хеч кдйси- си оркага чекинмаслигини у тушуниб турарди, шунинг учун аралашгиси келмади.

— Гап шундаки... — Роланд сузга киришиб кетди, — мен булардан буюртма олган эдим... Яъни, колхоздан. Сакициаодаги колхоздан... Бу киши хурматли Хута Ше­лия — колхоз раиси... Улур Ватан урушига баришланган мемориал яратипшм керак эди... Иш бошланиб, олинган пул сарф килиб булинган пайтда янги вариантни талаб килишяпти! Бу канакдси, ахир?! Булар ажраттан маб- ларга ундан ортирини куриб булмайди! Мархамат, пул беришсин — мен уларга Эйфель минорасини куриб бе- райин! Хдммаси пулга борлик! Леонардо да Винчи хам азбаройи шу пулни деб, дунёдаги энг палид одам Чеваре Борджиа билан хамкорлик килган. Биласизларми, у одам туккан онасини хам, синглисини хам...

— Булди! Бас кил! — Хута олдидаги столчага ёпиш-ДИ.

— Нима гап? — суради Роланд хайрон булиб.— Бунака сузларни орзингга олма! — деди Шелия

узини аранг босиб.— Канака сузларни?— Шунака сузларни! Ватан уруши хакида гап кет-

ганда нопок нарсалар туррисида гапириш у ёкда турсин, хатто уйлаш хам гунох!

— Нима дедам, ахир? — Роланд кизариб кегди.422

Page 172: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Айтолмайман, сен хам гапирма! — Хута сигарета тутатди.

— Кечиринг! — Роланд урнидан туриб, купедан чи­киб кетди.

— Хурматли Хута, — мурожаат килди Бачана раис- га, — росгдан хам мемориалга кам маблар ажратилган булса, у бечора хам нима килсин?

— Исм-фамилиянгиз нима, биродар?— Бачана Рамишвили.— Гап пуддами, хурматли Бачана? Биз ундан бахай-

бат иншоотни талаб килаётганимиз йук... Майли, кички- на б^лса хам, яхши мемориал булсин, деяпмиз, тиллани рангига кдраб эмас, тозалигига караб бахолашади!

— Балки уддасидан чиколмаётгащщр? Бошка одамга буюра колинг! — маслахат берди Бачана.

— Шунака денг! Халкка нима деб жавоб бераман! Пул сарфлаб куйилган-ку!.. Узини кишлокка олиб ке- тяпман, кани нима хунар курсатаркин! Бари бир айтган нарсамизни куриб беришга мажбур киламан! Йук, дей- диган булса, чойзорга юбориб, бурнини ерга ишкаб, эшак- дай ишлатаман! Олган пулини кайтармагунча кУймай- ман! Хе, бунакаларни кулини курганман. Хатто Тараси Дараселиянинг урлини хам попугини пасайтириб кУйган- ман у ёрини сУрасангиз... Эх-хе, канакд бола эди-ю, ерга урсанг, осмонга сапчирди!.. — Хута Шелия уша вокеани эслаб кулимсираб куйди ва Бачанага сигарета тутди. Ба­чана сигаретани олди-ю, аммо чекмади.

— Сизга канака мемориал керак узи? — суради у.— Шундок булиши керакки, хайкалнинг ёнидан утган

одам, бу нима деб сурамасин, уз-узидан, беихтиёр тухтаб, уйга толсин. Бизга мана шунака мемориал керак!

— Ха, хдкикатан хам огир вазифа! — деди Бачана кулиб.

— Турри, орир. Лекин осонини хам курганмиз! Якин- да чорвачилик фермаси курдик. Бир рассомни чакириб, бинонинг ичини безаб беришни илгимос килдим. Нима кипти, денг? Бутун деворга чучка, сигир, куй, эчкилар- ни расмини солиб ташлапти. «Нима узи бу?» — десам: «Уй хайвонларини танимайдиган колхоз раисини энди куришим!» — дейди. «Хо, баччарар, бино ичидаги хай- вонлар етмагацдай, тагин расмини хам деворга чизасан- ми?1» — деб роса сукдим. «Нимани чизай булмаса?» — деб сураган эди: «Олдин чизганларингни учирасан, — дедим, — у ёрини кейин гаплашамиз!»

423

Page 173: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хуш, кейин нима булди?— Нима буларди... Кип-яланвоч бир бола билан

кдзалокнинг суратини чизишни буюрдим. Уларнинг кули- да битгадан стакан. Ям-яшил утлок. Турфа хил гуллар. Яйловда бир сигир утлаб юрипти. Болакайлар стакан- ларини чузганча сигирдан сут с^рашяпти. Шу, холос.

— Сигир нима деб жавоб беради? — суради кулиб Бачана.

— Аввал менга ^т опкелинглар, кейин сут бераман, дейди сигир! — Хута зам кулиб жавоб кайтарди. — Лекин раем з^р чикди. Биласизми, баъзан атайлаб шу раемни томоша килгани бораман. Кулингдан келар экан- ку, хумпар! Нима киласан, Леонардо да Винчини ара- лаштириб! Майли, кунглинг буюрганидай килиб чиз, аммо-лекин, мен хохдаган нарсани тасвирлаб бер. Ё га- пим нотуррими, хурматли Бачана?

— Эхзимол, 'фридир... Лекин рассомнинг хдм мулохдзалари булиши мумкин... Санъат — мураккаб нар­са...

— Мея хдм шуни айтяпман-да! Санъат хдкида гапир- япман... Сигирнинг суратини солшцдан осон нарса бор­ми! Буни менга иккинчи синфдалигимдаёк, Антон Гугу- нава ^ргатган. Раем ^китувчимиз... Узи сигирни сурати­ни чизганда о р з и м и з очилиб коларди, чунки росгакам сигирга ухшатворарди, бориб сориб олгинг келарди! Энди манови... Роланд булса... Милтик, к$Нгарган киши дегани деган! Агар менга милтик кугарган киши керак булса, тирик бир одамни турризиб куйиб, кулига хдкикий мил- тик; ушлатиб куя колардим! Кишловда бекорчилар оз дейсизми! — Хута сигарета буруксахди, Бачана хдм чека бошлади.

Йулакда туриш жонига тегдими ёки хафагарчилиги таркдлдими, Роланд купега кайтиб кирди-да, индамай жойига утирди.

— Хд, нима гап, ^ р л и м , хафа булдингми? Ёмон гап гапирганим йук-ку! — Хута кдбарган кафти билан Ро- ланднинг бошини силади, кейин Бачанага кдраб, давом этди: — Хозирш ёшлар тайёрига урганган! У р л и м мак- табни битириб, иккита боласи бор аёлга уйланди! Хдтго шу ишни хдм узи килгиси келмади! Дарвоке, болалар нечта, хурматли Бачана?

— Уйланмаганман.— Э-э-э, яхпш булмапти, хурматли Бачана1— Сизда-чи?

424

Page 174: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Битга, хдлиги айтганим... Лекин мени айбим йук. Хотиним рахматлик эрга кетди. Фронтдан кайтсам, олам- дан утган экан... У р л и м аслида ёмон бола эмас, лекин шу масалада гапимиэ сира турри келмайди. «Шу иккита бола сеники, аммо пуштикамарингдан булган эмас улар, узинг хдм лоакал битга фарзанд кУришинг керак. Хдйвон хам сендан дуруст! — дедим бир куни. — Ана, эчкимиз учта бола турди!» Шунака десам, нима деб жавоб берди денг: «Эчкини ташвиши йук: факат Ут ейди, кийим-кечак керак эмас унга — болаларини хам тайёр пусгивда туради. Мен болаларимни канака килиб бокаман, битга жинси кулда икки юз сУмдан ортик булса!» — дейди.

— Турри айтипти! — сухбатга аралашди Роланд.— Енини олипшни каранг! Узингни нечта боланг

бор? — Хута Роландга угирилди.— Ёншм Утгизда, хурматли Хута, учта болам бор,

хотиним туртинчисини кутяпти! — жавоб берди Роланд викор билан ва деразага караб олди.

— Яша! — Хута каре эткизиб, иккала кафгани уриш- тирди. — Мана бу башка гап! Кдхрамон ота экансан! Сени сал хафа килиб кУйдим, кечир!

— Хечкиси йук... — Роланд кул силтади.— Узр, кечир мени, урлим! — такрорлади Хута.— Э, куйсангиз-чи... — деда Роланд хижолат булиб

ва мавзуни узгартириш максадида Бачанага мурожаат килди: — Кдекка кегяпсиз, хурматли Бачана?

— Сухумига, командировкага...— Омадингиз бор экан... Мазза килиб денгиэда чуми-

ласиз...Бачана жилмайиб, бош ирраб куйди.— Бизни ишимиз нима булади энди, азизим Ро­

ланд? — яна эски гапни бошлади Хута.— Кайси иш?— Ёдгорлик-да.— Хал килдим, хурматли Хута, хал киддим! Факат

сиз уйлагандай эмас, узим уйлагандай хал килдим! — деди Роланд зарда билан ва яна деразага караб олди.

— Кднака экан у? — Хута хушёр торщи.— Мана бундок! Солдат! Бошида каска, кУлида мил-

тик! Унга ёшгина жувон — она ёпишиб олган! У яланг оёк! Онанинг атрофида куркувдан кузлари жавдираган турт нафар норасида, ялангоч бола! вдгорлик мана шун­дай булади! — кип-кизариб кегган Роланд, худай ёкала- шишга хозирланган одамдай, мупггумини столчага куйди.

425

Page 175: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Мен сенга нима дедим! — севиниб кетган Хута урнидан сапчиб туриб, Роланднинг пешонасидан упди. — Айтдим-ку сизга, хурматли Бачана! Ёшларимиз дангаса булиб кегишган! Тайёрига югуришади! Агар сал мияси- ни ишлатса борми, то рн и ардаради булар! Ишонгандир- сиз энди?!

Бачанани тахририятнинг шли билан командировка- дан шошилинч чакиртириб олишди.

Мех>юнхонага Марказий Комитет инсгруктори кунри- рок килди:

— Секретарнинг курсатмаси шу: эртага эрталаб соат ^нда унинг хузурига келишингиз керак!

— Нима масалада? — суради Бачана, лекин трубка- дан киска гудок эшитилди.

Марказком секретари билан сухбат жуда кискд б^лди. Т^рриси, буни сухбат дейиш хам кийин — секретарь гапирди, Бачана жим кулок солиб ^гарди. Нима хам дея оларди? Нихоятда хунук вокеа содир булган эди: куп- па-кундузи унинг ходами тахририят биносида нора олиб, к^лга тушган!

Кундузи соат иккига Бачана шошилинч партия маж- лисини чакиртирди. Хдйъат аъзолари ва тахририят хо- димларидан ташкари, мажлисда Марказком инструктори билан Ички ишлар министрлигининг халиги жиноятни фош этган ходами иштирок этишда.

Мажлисни партком секретари очди:— Масалани мухокама килишга киришишдан олдин,

мен урток Шалва Хелаядан булган вокеани батафсилрок гапириб беришини илгимос киламан.

Хелая бир й^талиб, кора галсгугини туррилади, сунг гап бошлади:

— Бундан икки ой мукдддам б^лимимизга тахририя- тингиз ходами Шота Цуладзе гражданин Калояндан пул таъма килаётганлиги туррисида сигнал тущди. Бу сиг- налдан сал олдинрок Калоян устидан тахририятта хат тушган экан...

— Урток Хелая, сигнал тушганига икки ой б^пти-ю, бу хакца менга энди гапирасизми? — деди Бачана жах- ли чикиб.

Хелая бир оз чайналиб турди-ю, кейин давом этди:— Биласизми, хурматли Бачана, биз сигналнинг кан-

чалик турри-нотуррилигини текшириб куришимиз керак эди, шунинг учун хам сизга индамадик, подадан олдин426

Page 176: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

чанг чикармайлик, тахририят жамоасини, колаверса, шуб­ка остита тушган одамни бекорга безовгга килмайлик, дедик.

— Хрзир уша «шубхд остита тушган одам» камовда утирипти, тахририят бадном булди. Бу сизнингча яхши- ми? — скради Бачана.

— Хм... Шунакд б^пколди... Лекин факгдан куз юмиб б^лмайди: Цуладэе жиноят устида к^лга тущди...

— Урток Хелая, сиз нимадан купрок манфаахдорсиз, порахурликнинг олдини олишданми ёки айбдории турма- га тикищданми? — суради Бачана узини аранг босиб.

— Урток мухдррир, мен сизни жудаям хурмат кила­ман, лекин нима сабабдан порах^р ходиминингизни хдмоя килаётганингизга тушунолмаяпман? — деди Хелая.

— Мендан боища ким уни хрмоя килади? — тааж- жубланди Бачана.

— Бегуновдарни хцмоя килиш керак!— Цуладзе канчалик айбдор б^лмасин, сиз нотурри

иш тутгансиз!— Уртоклар» назаримда, сизлар мени ахборот бериш

учун таклиф килгансизлар. Агар Цуладзенинг урнига партиядан мени ^чириш ниятларингиз булса, туррисини айтиб куя колинглар! — деди Хелая хафа булиб.

— Кечиринг, мен сал кизишиб кегдим...Хелая папкасини очиб, ундан бир варак, ко ро з олди.— Мана, тазфириятга, сизнинг номингизга келган

имзосиз хат, Бачана Акакиевич.— Сизнинг кулингизга канака килиб тушиб колди?— Цуладзенинг ёнидан чикди. Порани олиб булган-

дан кейин у бу хатни Калояннинг кузи олдида йиртиб ташлаши керак экан.

— Бу ёккд беринг-чи!Бачана к?лини чуэди.— Мархдмат! — Хелая хатни узатди.— Овоз чикариб ^кинг, илтимос, — деди хдйъат

аъзоларидан бири.Бачана хатга куз ташлади-ю, уни дарров таниди, чунки

хатнинг тепасида узининг ёзуви ва имзоси бор эди. Мак- туб кискд булиб, катга-катта босма хдрфлар билан ёзил- ган эди. Кдтгак асабийлашганидан Бачана хатни узи укиёлмаслигини тушуниб, уни партком секретарига узат­ди:

«Хурматли мухдррир! — деб ёзилган эди маюубда.427

Page 177: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Урбнели кучасида бемаэа ишлар содир б^ляпти. 571- уйда яшовчи Гойоэ Константинович Калоян (магазин мудири) ва Уша уйда турувчи унинг уйнаши Ксения Гавриловна Варташва (уша магазин кассири) Калоян- нинг хотини Лили Герасимовна Аманатидзени ^лдириш максадида унинг овкдтига турли пайтларда, турли мик- дорда, турли-туман захдрли моддаларни к̂ гшиб бериш- мокда, хозирги пайтда аёл ш^рлик захзрланиб, касалхо- нада ётибди. Хурматли музаррир! Кдчонгача бехдё тер- рористлар она-Еримизни тахкирлашади? I Кдчонгача бу кабик иш ёпирдигича колади?! Шошилиш керак1 Уткир каламингиз билан бу ахлоксиз котилларни фош килиб ташлаптингизни с^райман. Хурмат ила — Гуманист».

— Хатда муэдррирнинг реэолюцияси борми? — суради хайъатнинг хдпиги аъзоси.

Секретарь укиди:«Урт. III. Цуладзе. Ханш Ички ишлар министрлиги-

га жунатишингизни сурайман. Б. Рамишвили».Орага жимлик чукди. Бачава секретардан хатни олиб,

Хелаяга кайтариб берди.— Цуладзе хатни Министрликка жунатмаган! — деди

Хелая таъкидлаб.Бачана индамади. У хдммасини тушунган, вокеанинг

бундан кейинги ривожини хдм к$з олдига келтириб болтан эди. Хелая эса гапида давом этарди:

— Шота Цуладзе хатни Министрликка жунатмаган. Узи Калояннинг уйига бориб, уни хатнинг мазмуни би­лан таништирган. Калоян, табиийки, хдммасини кдтьиян рад этган. Вартагава кам хатдаги фактларни буйнига олмаган. Шунда Цуладзе, такририят бу ишни шундок колдиролмайди, дегану чикиб кетган. Калоян шарманда- гарчиликдан кутулиш учун Цуладзега беш юз сум так- лиф этган, хатни йук килиш шарги билан, албатта. Цуладзе к^нмаган. Калоян яна шунча ваъда килган. Цу­ладзе эса икки минг сум сураган. Шунча пул, афтвдан, Калоянга огирлик килган булса керак, у бизга мурожаат этди. Хатида, тахририят ходами Цуладзе пул уцдириш максадида мен билан ходимимга тухмат киляпти, деб ёзган... Дарх;ол оператив группа ажратилди, Цуладзега бериш учун Калоянга икки минг с^м пул тутказилди. Пуллар, албатта, хдтшгидакд эди... Цуладзе эса кузатув осгига олинди.

Хелая папкасидан яна бир к о ро з чикдзиб, давом этди:— 17 сентябрь кундузи соат 3 да «Паклавон» универ­

428

Page 178: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

маги жойлашган бинонинг 2-йулагида Калоян билан Цу- ладзе учрапшшди. Калояннинг айтишича, Цуладзе пул- ни олмаган. Мухдррир, ишни текшириб, газетада мате­риал эълон кдлинглар, деб талаб киляпти, деган.

— Кечирасиз, хурмаггли Шалва, Калояннинг сузлари вдкикатдан йирок эканлишни билармидингиз? — суради тахририятнинг масъул котиби.

— Йук, у пайтда мухдррир резолюция куйган хат кулимизга тушмаган эди.

— Демак, шу пайтгача мухдррирнинг узи хдм шубхд остида булган?

— Йук, мутлако увдай эмас. Ахир Цуладзе, ншнн текшириб куришни айнан мухдррир талаб киляшп, де- ган-ку.

— Сизнингча, Цуладзе нима учун бувдай йул туг- дийкин?

— Нархини ошириш учун.Масъул котиб жим булиб колди. Хелая давом эвди:— Орадан ун кун утгач, эксперимент™ яна кэйтар-

дик. Бу гал Тошбакд кули якинида, этнографик музей биноларидан бирида, очик жойда учрашув тайин килин- ди. Цуладзе яна пулни олмаган, тарин уша бахрнани килган... Лекин, хатни Ички ишлар министрлигига жунат- масликка мухаррирни кундиришга уриниб кураман, деб Калоянга ваъда берган. У ёрига Калояннинг узи югури- ши керак булган, албатга... Йигирма етгинчи октябрда, мухдррирнинг командировкада эканлищцан фойдаланиб, Г^лдазе дадилрок харакат килади, деган мулжал билан экспериментни такрорладик. Тахминимиз турри чикди. Эрталаб соат унда, тахририят биносида Цуладзе Кало- яндан пулни олди!

— Исботи борми? — суради Марказком инструктори.— Бор. Цуладзедан пул кайтариб олинди. У айбига

икрор булди. Лекин кеча аввал берган курсатмасидан тониб, пулни кдрзга олганман, деб туриб олди. — Хелая папкасини ёпди.

Бачана бу гаплардан хдшу манг булиб, мик этмай Утирарди.

— Хурматли Шалва, — деди у нихояг тилга ки­риб, — гапингизга К а р а г а н д а , Цуладзе пулни олшцдан икки марта бош тортиб, факат Калоян билан учинчи марта учрашгандагина олган. Айтинг-чи, уша экспери­ментни уч марта такрорлашнинг нима зарурати бор эди? Балки, у эс-хушини йириб олгандир, хатосини тушуниб,

429

Page 179: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

жиноятга кул уришдан воз кечгандир? Бу томонини уйла- мадингизми?

— Сиз бизнинг ишимизни билмайсиз, шунинг учун бу масалага нукул олижаноб туйрулар билан ёндошяп- сиз. Лекин иш сиз уйлаганчалик эмас. Агар Цуладэе аввалбошданок Калоян билан савдолашмаганда эди, эхти- мол, биз унинг виждонли одам эканлигига ишонган б^лар- дик. Лекин у купрок, пул олиш махсадвда ипши атайлаб оркага судраган!

— Ахир Калоян биринчи учрашувдаек айтган пули- ни олиб келган-ку? Нима учун Цуладэе олмаган?

Хелая утирган жойида бир крмирлаб к$йди.— Хдр халда, Цуладэе купрок пул олмокчи булган.

Шунинг учун хдм уч марта синаб кУрдик.— Синаш деганда сиз нимани тушунасиз — билмади-

му, лекин бу — йуддан уриш, менимча.— Бизнинг максадимиз жиноятчиликка карши кура-

шишдан иборат! — деди кдтьий Хелая.— Мен максадингиз йулдан уриш эмас, фош килиш,

деб уйлардим! — жавоб берди Бачана. — Агар уз вак- тида шуни менга маълум килганингизда, мен Цуладзени ишдан хдйдардим, жиноятнинг хдм олди олинган булар эди.

— Хурматли Бачана, порахурларнинг бошини силаб утиришга вактимиз хдм, имкониятимиз хдм йук!

— Калоян-чи?— Калояннинг шли билан бошкд группа шурулла-

няпти... Агар имзосиз хатдаги фактлар тасдикланса, унинг холи нима булишюш биласиз...

— Ахборотингиз учун ташаккур, хурматли Шалва! — деди Бачана урнидан туриб. Хелая хамма билан хайрла- шиб, кабинегдан тез чикиб кетди.

— Хуш, нима дейсизлар, Уртоклар? — партком сек­ретари утирганларга мурожаат килди.

— Мумкинми? — мухдррир уринбосари кУлини кутар-ДИ.

— Мархамат!Уринбосар урнидан туриб, олдидаги корозларни тит-

килади. Афтидан, сузга чикишга олдиндан тайёрланиб юрганга ухшайди, лекин бари бир кдттик хдяжонда эди.

— Мажлисимизда Марказий Комитет вакили ишти- рок этяпти, бинобарин, коммунист сифатида хамма нар­сани очик-ойдин гапиришга мажбурман. Бугун биз Цу­ладзени партия сафидан учирамиз, албатга, лекин унинг430

Page 180: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

мухарриримиздай огайннси ва кучли хомийси булмаган- да, бу ишни анча илгарирок килган булур эдик... Цу- ладзе совет журналист деган мукаддас номга д о р ту- ширди! Бутун тахририятимиз жамоатчилик к^зи олдида шарманда булди! Шунинг учун яна такрорлайман: юз берган вокеа учун бутун масъулият урток Рамишвили зиммасига тушади. Рамишвили онайниси Цуладзени тах* ририятга узи ишга опкелди, гарчи хеч кандай хизматла- ри булмаса хам, охирги кунга кадар уни химая килиб келди, агар сезган булсаларингиз, бугун хдм унинг ёнини олмокчи буляпти... Факдт мухаррирнинг мана шунака «тарбиявий» фаолияти туфайлигина биз хозир мум тиш- лаб утирибмиз... Хуш, Цуладзе ким узи?1 Ёмон урток,— лекин мен унинг уртокдари сафида булмаганман, — ёмон фарзанд, ёмон ака, ёмон ота, лаёкатсиз адабиётчи, кола- верса, энг мухими, порахУр] Мана сизга Цуладзенинг хдкикий киёфаси! Мен унинг тахририятга ишга келиши- га хаммавакт карши булганман, борди-ю, мен мухдррир булганимда у бу ерга кадамини хам босмас эди... Цулад­зенинг порахУрлиги хакида уз вакгида Марказий Коми- тетга хам, Ички ишлар министрлигига хам хабар кил- ганман. Бинобарин, хар кандай жавобгарликни буйним- дан сокит килиб, масьулиятни батамом Урток Рамишви­ли зиммасига юклашни талаб этаман.

Уринбосар чунтагидан оппок румолчасини чиказиб, терлаб кегган буйни ва пешонасини артди, кейин тахи бузилмаслиги учун, бармок учлари билан шимининг по- чаларини авайлаб кутариб, жойига утирди.

Уринбосар гапирар экан, Бачананинг куз олдидан студентлик йиллари утди. У узи, хозирги уринбосари ва Цуладзенинг бир тугаракка катнаб юрган пайтларини, университет клубидаги йигилишларни, «Фан» рестора- ни» деб аталмиш студентлар ошхонасида сунгги бурда нонни булишиб еганларини, Удзо ва Шиомгвимега1 экс- курсияга боришганини, учовлари бир кизни яхши куриб юрган онларини эслади... Шуларни эслади-ю, бирдан упкаси тулиб, йирлагиси, йиглаганда хам буларни ёшли- гидан биладиганларнинг хаммаси эшитадиган килиб, уки- риб-укириб йирлагиси келди...

— Яна ким гапиради? — суради партком секретари.— Урток Гивига саволим бор? — деди адабий ходим.

1 У д з о, Ш и о м г в и м е — Тбилиси якрнвдага кдцимий ибодатхоналар.

431

Page 181: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Кднакд савол? — ажабланди Уринбосар.— Хозиргина Цуладзенинг порахурлигини билардим,

дединг. Неччи йилдан бери билардинг буни?— Беш-олти йклдан бери, — жавоб берди Уринбосар

уйлаб утирмай.— Шунакд экан, нега утган йили унга партияга ки-

риш учун тавсиянома ёзиб бердинг?Уринбосарнинг ранги окариб кетди, курукшаган лаб-

ларини ялаб, рудранди:— Буни масалага алокдси йук... Биринчидан, кимга

качон тавсиянома берганимни эслаёлмайман. Иккинчи- дан, партияга киришга ва чет элга боришга тавсиянома- лар одатда расмият юзасидангина берилади...

— Гиви Давидович, жиддий гапиряпсизми ёки хазил- лашяпсизми? — суради Марказком инструктори хдйрон булиб.

— Нима, партияга кимларни тавсия килганингизни узингиз эслай оласизми? — уз навбатида савол ташлади унга уринбосар.

— Албагга! Булмасам-чи! — инструктор к^лларини икки томонга ёзди.

— Менда савол бор, — деди партком секретари. — Айтайлик, Иуладзега качон тавсиянома берганингни эс- лолмайсан. Ласин нима учун, унинг порахУр ва мутга- хдмлигини била туриб, бир ой мукаддам у билан бирга командировкага бординг.

— Мухдррирнинг топширирини рад этолмайман-ку!— Му ' жт “ да мухаррир

ка к о р о зи н и узинг ёзгансан!— Турри, бирга борганман, нож^я хатги-хдракат кили-

шига йул куймаслик учун бирга борганман! — Узини оклашга уринди уринбосар.

Адабий ходим хахолаб кулиб юборди. Секретарь кала­ми билан столни такиллатди.

— Яна бигга савол, — суз олди хдйъат аъзоси. — Гиви Давидович, Цуладзенинг нож^я хатти-хдракатлари туррисида уз вактида Марказкомга ва Ички ишлар ми- нистрлигига хабар килганман, дедингиз. Бу ташкилот- лар сизнинг сигналингизга нима учун эътибор бермаган- лигини кандай тушуниш мумкин?

— У пайтда эски рахбарлар эди!.. Уларнинг к^пчи- лиги хозир олдинги лавозимларида ишлашмайди, ай- римлари эса оламдан Утиб кетган.

отпускада командиров-

432

Page 182: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Нега янги рахбарларга айтмадингиэ?— Бунакд саволни нима кераги бор? — деди уринбо-

сар зарда билан.— Шунинг учун керакки, азизим, янги рахбарлар

хдм шу ишлардан хабардор була туриб, эътибор бериш- маган булса, бизнинг гунохимиз маълум даражада ен- гиллашади. Мана шунинг учун керак! — жавоб берди хдйъат аъзоси.

— Менинг хеч кандай айбим й^к ва бировнннг химся- сига мухтож хам эмасман! — ч̂ ргг кесди уринбосар.

Музокара давом этарди. Хамма юз берган вокеадан катгик таассуф билдирар ва Цуладзени партиядан учи- ришни якдиллик билан талаб киларди.

Навбат Бачанага келди. У урнидан туриб, нихоятда хотиржам, лекин титрок овозда суз бошлади:

— Дустларим, бу ерда айтилган гапларнинг деярли хаммаси — хак гаплар. Шота Цуладзе — менинг дустим, болалигимиздан бери д^стмиз у билан. Университетда бирга укдганмиз, Ваке ва Верэда бирга сайр килган- миз... У хаммавакт хакикий урток, фарзандларнга мех- рибон ота ва падару волидасининг баодоб угли булган... Мен уни дустим булгани учун эмас, зукко инсон ва нихоятда талантли журналист булгани учун тахририятга таклиф килганман... Лекин унга таъсир курсатишга, унинг хатги-харакатини кузатиб, куз-кулок булиб туришга менда тажриба хам, кобилият хам, обр^-зьтибор хам етншма- ганга ухшайди... О ч и р и н и айтсам, Цуладзенинг килган ишини мен унинг табиатига зид нарса деб биламан. Жа- вобгарликдан кочмокчи эмасман. Уринбосаримнинг фик- рига кУпгаламан — бутун масъулият менинг зиммамга тушшпи керак, мен бунга тайёрман...

Бачана аста жойига утирди-ю, сув суради...... Оррик унг елкадан бошланди. Кейин аста-секин

кукракка сурилиб, чал сийнанинг аллакайси бир тубига жойлашиб олди. Сал утмай, кимнингдир кабарган, да- рал бармоклари кукрак кафасини ёриб кириб, юракка чангал урди-ю, уни худди бир бош узумни эзрилагандай аёвсиз эзрилай бошлади. Эзрилаганда хам шошмасдан, хафсала билан эзрилай бошлади: бир-икки, икки-уч, уч- турт... Нихоят, обдон мижикданган юракда бир катра хам кон колмагач, яна уша куллар уни бамайлихотир улоктириб ташлади...

15 - Нодар Думбадэе 433

Page 183: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

18

Уша куни хазрат Иорамнинг олдига бир одам келди. Уларнинг сухбати киска, яоаник ва дахдиатли будди.

— Хдзрат, — деди хдлиги одам салом-аликдан с^нг,— $тпа кеча хдётингизни сакдаб колган д^сгларингиз, агар уларнинг исм-шарифларини унутсангиз, сиздан баюят миннатдор булишади!

Нотаниш киши Бачанага орка утириб утирганвдан башар&си куринмасди. Аммо хдзрат Иорамнинг чехраси- га караб, келган одамнинг жиноятчи эканлигшга Бачана дарров фахмлади.

— Хочни хам унутишим керакми? — скради хдзрат Иорам.

— Адресни хам!— Лекин адресни «Тез ёрдам» билади, — деди ранги

окдриб кегган рухоний.— «Тез ёрдам» сизни к^чадан олиб кегган, у ёккд

эса автоматдан куншрок килишган.— Бундан чикди, хаммаси олдиндан режаланггирил-

ган экан-да?— Хд.— Хоч-чи? — такрор суради хдзрат Иорам.— Хоч-почингизни билмайман.— Биласиз!— Сизга айтган гапларимдан бошкд нарсани билмай­

ман!— Сизнингча, шахар бедарвоза экан-да?— захархан-

да килди рухоний.— Йук, нега эдци, хдзрат, шахарни дарвозаси бор,

пулат дарвозаси бор1— Уша аблахдан хочни кднчага сотиб оддингиз? —

хазрат Иорамнинг овози титраб кетди.— Гапнинг о ч и р и : хоч хдкидаги сузларингизга ту-

шунмаяпман. Агар бу касаллик белгиси б^лса, сизга ёрдам беролмайман. Борди-ю, хоч сотиб олиш ниятингиз булса, ёки аксинча, уни сотмокчи булсангиз, т^ррисини айтиб к^я колинг, ёрдам беришим мумкин. Тортинманг, биз пулнинг бетига карамайдиган одамлармиз...

— Биз деганингиз ким? — скради хазрат Иорам.— Биз! — киска жавоб килди нотаниш киши.— Узингиз кимсиз?— Мен уртада турган одамман.— Сиз билан гаплашшпни хохламайман!

434

Page 184: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Мен хам...— Унакд булса, хайр...— Кдйта учрашишимиздан фойда йук, деб уйлайман.

Шунинг учун сиз билан хайрлашаман... — Нотаниш киши урнидан турди.

— КУркщмокчи буляпсизми мени? — деди хдзрат Иорам, лекин хозирнинг узидаёк куркиб кетгани овози- дан сезилиб турарди.

— Йук, огохлантириб куйяпмиз!Бачана узига мутлако тушунарсиз, ралати бу сухбат-

га шу пайтгача индамай кулок солиб ёгган эди, аммо нотаниш кишининг охирги гапидан кони кайнаб кетди.

— Йигитча, илтимос, бу ёккд келинг! — деди у. Бачана бу сурбет одам билан гаплашиш иштиёкида эмас, балки унинг башарасини эслаб колиш ниятида шундай деди. Нотаниш киши шошмасдан Бачана томонга юзини бурди ва сохта мулойимлик билан:

— Менга гапиряпсизми? — деб суради. Унинг овози истехзога тула эди.

Бачана титраб кетди. Нотаниш кишининг башараси йук эди1 Бир Караганда хдмма аъзолари жой-жойида тургандай — кузи, кулоклари, бурни, лаблари, ияги... хаммаси бор. Лекин, шунга кдрамай, бу одам киёфасиз эди, унинг юзида на бирор ифода, на бирор маъно бор эди. Бачана бундай одамни эслаб колиш мумкин эмасли- гини, бунака нусхалар узларига керакли одамни узлари кидириб топишларини тушунди. Шуни тушунди-ю, кузла- рини бир лахзага юмиб, бу антика одамнинг кдёфасини хаёлида тиклаб куришга уринди, аммо уддасидан чикол- мади — нотаниш кишининг шаклу шамойили худди ар- вохдай гойиб болтан эди.

Бачана кузларини кдйта очганида, у палатадан чикиб кетган эди.

— Ким у? — суради Бачана тили айланмай колган рухонийдан. — Юзи бу кадар маъносиз одамни умрим- да биринчи куришим!

— Одам эмас у. Арвох у...

Хдзрат Иорамни касалхонага ёткизиб куйган дард, хисоб буйича, иккинчи инфаркт эди. Мухтарам китоб- хон, бу орир дард Ортачала черковининг нозирини улмас «Декамерон^ни укиётган пайтида ёки авлиё Даниил то- монидан авлодларга колдирилган Валтасар саройидаги

435

Page 185: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

базм тавсифини килаётганида кулатипти, деб зивдор уйла- масин.

Хдзрат Иорам узи учун мутлако кутилмаган вокеа- нинг курбони б^лди.

1970 йили Парижда мухожирликда яшаётган грузин князи Саурмаг Амиреджиби 90 ёпшда вафот этди. Князь ёзиб колдирган васиятномасида жасадини Грузияга олиб бориб, Ортачала черковида жаноза укитишни хамда у ли­мита кддар буйнига осиб юрган, зумрад терилган тилла хочни уша черковдаги Биби Марям иконасига атаб, сов- ра килишни сураган эди.

Амиреджибининг эвараси — Кетеван Андроникашви- ли-Миролюбская катга бобосининг васиятини бажо кел- тирди. Князь Кукия кдбристонига дафн этилди. Хоч эса васиятнома ва теплили ёрлик билан бирга хазрат Иорам- га топпшрилди.

Ёрликда хочнинг тавсифи ва бахосидан ташкдри, унинг Вахтанг Горгасалнинг1 синглиси Гурандухтга тегишли экан- лига хамда ун олти яшар Горгасал аланлар билан хазар- лар кушинини тор-мор келтириб, синглисини туткунлик- дан халос зттанлиги ва мазкур хочни уз кули билан унинг буйнига осиб куйганлиги хакида ёзилган эди.

Бу маълумотнинг канчалик турри ёки нотуррилиги ва хочнинг кай йусинда Амиреджибилар хонадонининг та- баррук мулкига айланиб колганлиги туррисида бир нар­са дейиш кийин. Аммо у чицдан хам кимматбахо эди, айникса, амал-такал килиб кун кураёгган Ортачала чер- кови учун бебахо тортик эди. Шунинг учун хам хазрат Иорам уни оллонинг улур мархаматидай кабул килди.

Ушандан бери хар йили Биби Марям кунида хазрат Иорам пулат сандикда, оппок шохи ёстикча устида тур­ган хочни ихлос билан кулига олиб, Биби Марям ико- наси ёнига келтириб куярди.

Ибодатга келганлар бешинчи аср каъридан узларига термулиб турган зумрад кузларга камоли эхтиром билан лабларини босишар, хазрат Иорам билан мунши Авель Арджеванидзе эса уларни энтикиб кузатишар, зеро куп­ли эътикод туфайли хеч ким тарихий ёдгорликлар буйича француз мутахассислари 250 минг долларга бахолаган бу мукаддас хочни олиб кегишни хаёлига хам келтир- масди.

1 В а х т а н г Г о р г а с а л (502 йивда вафог эпган) — Грузия подшоси, Тбилиси шахрининг асосчиси.

436

Page 186: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Бу ахвол 1973 йилгача давом этди.Шундан бир йил олдин, Биби Марям байрамининг

иккинчи хдфтасида хдзрат Иорам хужрасида унсиз ёш тукиб, 1узал Юсуф ва унинг акалари киссасини юзинчи бор кайта ук,иб утирган пайтида, бирдан эишк шахд билан очилиб, хужрага худди осмондан тушгандай мун- ши Арджеванидзе кириб келди.

— Салом, Иорамжон! — деди у уз нозирига тиржа- йиб ва бир «хийк» этиб куйди.

Кейин хангу манг булиб колган рухонийнинг елкаси- га шапатилаб, кдлик, курсата бошлади. Аввал бошидаги к д л п о ри н и ечиб, тош ёткизилган ерга улоктирди, сунг ридосини хам ечиб ташлади, ундан кейин буйнида оси* либ турган каттакон кумуш хочни олиб, хазрат Иорам­нинг юзига отди-да, жазава билан кула бошлади.

— Йухол, иблис! — утакаси ёрилган хазрат Иорам­нинг тили баз^р калимага келди.

— Хозир кетаман! — деди Арджеванидзе ва рухоний бирдан орирлашиб колган кулини базур кутариб чуки- наётган пайтида бутун христиан оламини буралаб сука кетди:

— Хдммаларишта минг лаънат! Сенга хам поп, пада- рингга хам, фарзандларингга хам, азиз-авлиёларишта хам, мотор босган черковингга хам минг лаънат! Тупурдим сизларга! Узимни куланса калбимга хам тупурдим! Мана, бир маза килинглар! — Мунши шундай деб, олдин чу- Кур нафас олди-да, кейин хириллаб упкасидаги бор хаво- ни чиказди. Хужрани тамаки ва арокнинг бадбуй хиди тутиб кетди. — Олинглар, хаммасини сизларга бердим!.. Мен кетаман, манови рудапо сарполар хам сизларга тор­тик! — у ерда ётган калпок билан ридога тупурди-да, оёрининг учига илиб осмонга ирритди. — Манови бир пудлик хочни буйнингга осиб, узингни Курага ташла, шояд тубидаги тошларнинг санорига етсанг!

— Эсингни й и р , тентак! Худонинг кахрини кузгатма! Куфрона сузларингни олло эшитса тилингдан айрила- сан, касофат! — хазрат Иорам кутуриб кетган муншини тинчлантиришга уринди.

— Йигирма йилдан бери эшитмаган олло энди эшита- дими! Худойингни кулори кар, хазрат, кулори кар! Арпш аълога чикволиб, нукул чиранади! Ундан кура ерга ту­шиб, Хечинашвили клиникасига борса, кулори очилиб кетармиди! Сенга хам маслахатим шуки, хазрат: манови жандаларингни ташлаб, танангни уйла! Сени рухингдан

437

Page 187: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кура тананг азизрок!.. Сизларни тарк этаман! Х,еч ким- дан кдрзим йук1 Менинг рухим керакми? Мархамат, ола колингдар! — Арджеванидзе яна упкасини тулдириб, хавога пуфлади. — Танамни эса олиб кетаман!.. Омон булсинлар! Ариведерчи!..

Мунши бармокдарининг учини лабига теккизиб, ру- хонийга узокдан туриб б^са йуллади, кейин иконаларга калампир ва ичимликдан шипшб кетган тилини битгама- битга чикдзиб курсатди, сунг к^лларини чунтакларига солди-да, кувнок бир кушикни хиргойи килганча хазрат Иорамнинг хужрасидан чикиб кетди.

Хдзрат Иорамни уз хужрасидан бехуш холда топиш- ди. Лекин бу хали инфаркт эмасди. Рухонийнинг бавув- ват юраги аёвсиз дилозорликка бардош берган эди.

Инфаркт бир йиддан кейин, Биби Марям байрами арафасида юз берди. Хдзрат Иорам п^лат сандикни очиб, шохи ёстикчани кулига олди-ю, унда машхур хоч- ни эмас, ачиган редискани курди. Биби Марям азба- ройи имонни ва узига булган ихлосни саклаб колиш учун бундан кура енгилрок муъжизани уйлаб топса хам буларди-ку, деган уй утди хдзрат Иорамнинг кунгли- дан ва шу оннинг узвда гурсиллаб йикилди. Бу энди хакикий инфаркт эди.

Хдзрат Иорам гирифтор булган биринчи инфарктдан кейин, табиийки, Арджеванидзени кдмоккд олишди. Аммо иш судгача бориб етмади. Жабрланувчи билан гумондор биринчи марта юзлапггирилгандан кейинок тергов тухта- ди. Хдзрат Иорам касалхонадан чикканидан сунг бир хдфта утгач, терговчи Арджеванидзени унинг уйига олиб келди. Кузатиб келган милиционерни хонадан чикдзиб юбориб, терговчи собик муншини рухонийнинг каравоти ёнига уткдзди, узи эса столга мук тушиб, протокол ту- зишга киришди.

— Гражданин Канделаки, гумон килинаётган Ардже- ванидзега саволларингиз борми? — суради у.

Хазрат Иорамнинг ияги титраб, кузлари жиккд ёшга тулди.

— Гапир, касофат, иблисдан таркаган, табаррук хоч- ни кимга сотдинг! — деди у титраб-кдкшаб Арджеванид- зега.

— Мухтарам терговчи, хозир бизнинг черков тилида айгилган сузлар сизнинг тилингизда энг хунук сукиниш- дан хдм баттар! Бинобарин, бу... коммунистик роялар438

Page 188: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кУпорувчисининг хатги-харакатини майда безорилик си- фатида кайд этишингизни сурайман! — деди Арджева- нидзе узини иззат-нафси тахкирланган одамдай курса- тишга уриниб.

Терговчи Арджеванидзенинг талабига эътибор хдм килмади ва узи унга савол ташлади:

— Айтинг-чи, Арджеванидзе, хочни сиз урирламага- нингизга гувохингиз борми?

— Гувохим — худо! — хитоб килди у кулларини осмонга кутариб.

— Худога тил теккизма! — рухоний урнидан туриб кетаёзди.

— Арджеванидзе, майнавозчилик килманг! — деди терговчи собик муншига. — Биз худони гувохликка ча- киролмаймиз, бирорта тирик одамни айтинг!

— Мархамат: хазрат Иорам Канделаки!— Мен-а-а?! — хазрат Иорам каравотдан кулаб ту-

шишига сал колди.— Албатга1 — деди Арджеванидзе.Собик; муншининг сурбетлигидан хазрат Иорамнинг

тили айланмай колди, у эса давом этди:— Мухтарам терговчи, бу тухматчидан суранг-чи,

мен черковдан кетганимдан кейин хоч йуколгунга кадар орадан кднча вакт Утганийкин?

Терговчи рухонийга мурожаат килди:— Хоч й^колганини качон билдингиз?— Кдрийб бир йилдан кейин... Ахир, мен уни пулат

сандикдан факат Биби Марям кунига олардим-да... Ле­кин бунинг ахамияти й^к! Олдинрок урирлаган булиши хдм мумкин!

— Энди пулат сандикнинг калитини каерда саклаши- ни сУранг.

Терговчи саволни кайтарди.— Мана бу ерда! — хазрат Иорам буйнида осилиб

турган ингичка занжирни курсатди.Терговчи ёзиб кУйди: «Пулат сандикнинг калити хдм-

мавакт жабрланувчининг буйнида осирлик турган». Ке­йин янги савол берди:

— Сандикни кдй ахволда курдингиз? Яъни, у очик эканми ёки кулфлорликми?

— Сандик берк эди...— Узингиз уни очдингиз?— Хд, узим...— Арджеванидзега калитни хеч берганмидингиз?

439

Page 189: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Хеч кдчон! — деди хдзрат Иорам ва тергов шу билан тугаганияи тушунди.

— Яхшилаб уйлаб куринг, отахон... Балки мазангиз кочаётгандир? У хдвда сухбатимизни кейинга колдира- миз. — Терговчининг ру^онийга рахми келди.

— Мен рози эмасман! — Арджеванидзе урнцдан ту­риб кетди.

— Айтинг-чи, отахон, — давом этди терговчи, — калит хдммавакт ёнингизда булганми?

Хдзрат Иорам факат бош силкиди: у хдтго хдммомда хдм калит осилган занжирни буйнидан ечмас эди.

— Балки бирортаси калитни нусха кучириш учун ^рирлагандир?

Хдзрат Иорам шундай булиши мумкинлигини хдм би- ларди. Лекин бунта ишонмасди, шунинг учун индамай куя колипши афзал курди. У Арджеванидзени охирги марта инсофга чакирмокчи булди:

— Озгина имонинг колган булса, ростини айт, иблис: хочни кимга, кднчага сотдинг?!

— Иблис узингсан! — дук урди собик мунши.— Глданидаги иморатни кайси пулга курдинг? Мен

черковни томидаги иккита сополни алмаштиролмайман, бу булса...

— Уй кайнатамга кдрашли. Черков масаласига кел- сак, сендай бир кдрокчини кулида шу пайтгача бус- бутун турганига хдйронман!

Рух,оний гезариб кетди. Терговчи Арджеванидзега пуписа килди:

— Яна шунакд гап орзингдан чикса, мен сени... — У урирликда шубхдланиб кдмокка олинган кишини яна нима килиш мумкинлигини билолмай, барморини силкитиб куя колди.

— Уйнинг хужжатларини узингиз текширгансиз-ку, шундайми? — суради Арджеванидзе. Терговчи бош ир- ради. — Булмаса нима учун мени куркитяпсиз? Нимага софдил бир одамни х**моя килиш урнига хурофот ботко- рига ботган кипшнинг ёнини оляпсиз?!

Терговчи довдираб колди.— Машина-чи? — гапга аралащди хдзрат Иорам.— Гражданин Канделаки! — мурожаат килди унга

терговчи. — Тергов ишга алокддор хдмма масалаларни синчиклаб урганиб чиккан... Шунинг учун бошкд гап- ларни аралаштирманг!440

Page 190: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Машннани шита алокдси йукми? — деди рухоний ранжиб.

— Йуколган хоч буйича тергов кетяпти, машинанинг бу ишга алокдси йук, кол аверса, машина гражданин Ард- жеванидзенинг кайнарасига тегшшш.

— Мени бошкд саволим йук! — хазрат Иорам чукур ух тортди ва валидол идишининг копкоиши очишга ту- тинди.

— Сиэда-чи? — суради терговчи Арджеванидзедан.— Саволми? — Арджеванидзе Урнидан турди. —

Мен уз хохишим билан диндан алокасини узган киши хамда атеистлар жамияти президиумининг аъзоси сифа­тида, — дарвоке, расмим жамиятимизнинг Хурмат тах- тасига осиб куйилган, — кагъиян ва расмий равишда талаб киламан: биринчидан, сурбетларча тухмат килгани учун бу маърифат душмани бошкдларга урнак буларли даражада каттик жиноий жавобгарликка тортилсин. Ик- кинчидан, узбошимчалик ва тухматнинг бегунох курбони сифатида мен дархол озод килинишим керак. Нихоят, учинчидан, ноиложликдан ишдан колганим туфайли мен курган зарарни коплаш мажбурияти жиноятчи Кандела­ки зиммасига юклансин! Шу билан гапим тамом! — Ард­жеванидзе лабларига сачраган купикни артиб, жойига утирди.

— Кимнинг зиммасига нима юкланишини одил суд хал килади, мен сиздан буни сураетганим йук! Агар гражданин Канделакига саволингиз булса — беринг!

— Хул булади! — Арджеванидзе яна урнидан тур­ди. — Мен бу шайтон ва жохил одамдан бир нарсани сурамокчиман: грузин халкининг мулки, ноёб ёдгорлик булган малика Гурандухтнинг хочини у каёкка яширган?

Терговчи рухонийга савол назари билан каради. Шун- да хазрат Иорамнинг хотирига ёшлигидан юз берган бир вокеа калкиб чивди...

... У унинчи трамвайда стадионга кетаётган эди. Трам­вай бозор бекатига етганда кимдир унинг чунтагига кУл солди. Иорам кисавурнинг кУлидан махкам ушлади, аммо о р и з очишга улгурмасидан, кисавур унинг юзига тарсаки тушириб, ударайлай кетди:

— Уялмайсанми, йигитча?! Куринишингдан туппа- тузук, маданиятли болага ухшайсан, хойнахой, бамаъни оиладан булсанг керак! Чунтагимга тушиб утирибсан-а?! Уят эмасми!..

Трамвайдагилар ёппасига Иорамга ёпиша кетишди.441

Page 191: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Иорамнинг юриб кетаётган трамвайдан сакраб тупшб колишдан бошка иложи к,олмади.

Хдзрат Иорам шу вокеани эслади-ю, иккала юзи чурдай ёниб, кузларига ёш келди.

— Хуш, бунта нима дейсиз, отахон?! — скради тер­говчи.

Хдзрат Иорам аста каравотдан тушди-да, яланг оёк, факат ички куйлакда нариги хонага кириб кетди. Бобо- сидан колган каттакон ханжарни о с и р л и к турган жойи- дан олиб, бир чукиниб куйди, кейин ханжарни кинидан сурурди-да, уни икки куллаб бопш узра кутарганча ва- жохат билан терговчи ва Арджеванидзе утирган хонага чикиб келди.

— Даф бул, иблис! — деб кичкирди рухрний ва ку- чининг борича Арджеванидзенинг бошига ханжар билан туширди. Собик мунши Узини аранг четга опкочди, хан­жар шувиллаганча хдвони кесиб утиб, стул суянчирини иккита булиб ташлади.

Хдзрат Иорам ханжарни бир четга отди.— Кетинглар! — деди у бурик овоз билан ва узини

полга ташлаб, хунграб йирлаб юборди.... Бундан кейин сурокни давом эттириш ва протокол

тузишдан фойда йукдигини терговчи тушунди. У дархол чикиб кетмаса, иконалар билан безатилган ушбу хонада кон тукилиши мумкин эди. Терговчи шуни тушунди-ю, гумон остидаги кишини етаклаб, урри урган Ортачала черкови нозирининг уйини шоша-пиша тарк этди...

Хдзрат Иорамни кулатган ва хозир Бачана билан ёнма-ён ёткизиб куйган иккин 1 якинда — бун-

купчиликка таниш бир рахбар ходимнинг кдзо килган кдйнатасига жаноза укиш учун яширинчи унинг хонадо- нига таклиф этилган эди.

Хазрат Иорам хатго тобутга якинлашишга хам улгур- мади — остонадан хатлаши билан уй бекасининг уйма ёкали куксила яркираб турган хочга...шох Вохтанг Гор- гасалнинг синглиси Гурандухтга карашли хочга кузи туш- ди-ю, гуппа ардарилди.

... «Тез ёрдам» замбилида хушига келган хдзрат Иорам узи интизор булган табаррз̂ к хочни эмас, оппок кутича- га чизилган каттакон кизил крестни кУрди. Кейин йул буйи, то касалхонага етгунча, узига таниш бухур исини

дан икки ой мукдддам юз куни тунда у

442

Page 192: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

эмас, кунгилни айнатувчи нашатир ва камфара буйини хидлаб кетди...

Биринчи инфарктдан кейин кузи очилган хазрат Иорам бу гал нима сабабдан дардга чалингани туррисида бировга чурк, этмади, У кисматини олло ихтиёрига топ- шириб, одил суддан юз угирган эди. Эртами-кечми, гу- нохкорлар худонинг разабига учрашига у астойдил шпо- нарди.

Хдзрат Иорамни факдт бир нарса кийнарди: нима учун олло таоло бопща бировга эмас, айнан унинг боши- га мусибатлар соляпти? Нима учун шунча азобу укубат- лар бопща кимсага эмас, унинг чекига тушяпти?

Хдзрат Иорам шулар хдкида уйларди-ю, уйининг охи- рига етолмасди...

Бачана хдзрат Иорамни таажжубланиб кузагарди. Ано- ви ралати киши келиб кетганидан кейин рухоний таниб булмас даражада узгариб кетди, хатго гапирмай хам куйди. Бунга сабаб локдйдликми, хафаконликми, куркув- ми — буни Бачана у ёкда турсин, хатго хазрат Иорам­нинг узи хам билмасдн. Аммо узига хос бир м^ьжиза юз берганлиги аник эди: рухоний уша хонадоннинг адреси- ни хам, хужайинларининг исм-шарифларини хам тамо- ман унутган эди. Шу даражада унутган эдики, г^ё киёфа- сиз нотаниш киши хдзрат Иорам миясининг уша дахшат- ли тун хотиралари сакланаётган булагини пичок билан шартта кесиб олиб ташлаган эди...

Ётиб колганининг хакикий сабабини Бачанага хазрат Иорам касалхонадан чикишига бир хафга колганда га- пириб берди. Аммо Бачана кднчалик уринмасин, канча- лик ялиниб-ёлвормасин, хазрат Иорам хочни буйнига осиб олган уша аёлнинг фамилиясини айтмади. Бундан кдтьиян бош тортди...

Тбилисида грипп касаллиги хуруж килиб колди. Ка- салхонада йигирма кунлик карантин эълон килинди. Про- фессорнинг буйрури билан беморларнинг олдига таниш- билишлар у ёкда турсин, хатго якин кдриндош-урурлар- ни хам киритмай куйшцди. Коридорларда орзига дока тутган касалхона ходимлари худди шарпадай изгиб юри- шарди. Профессорнинг шахсан узи палаталарни кунига уч мартадан айланиб чикдрди. Касалхона хатго пашша хам киролмайдиган куршовдаги кдмални эслатарди. Би- нобарин, бир куни эрталаб палата эшиги ланг очилиб,

443

Page 193: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

остонада болаликдаги дусти Вахтанг Амбокадзе жилма- йиб турганини курган Бачана донг котиб колди.

— Вахо1 — кичкириб юборди у урнидан хиёл кута- рилиб.

— Соддаларнинг султони, азизим Бачога саломлар!Амбокадзе каттакон тугунни столга к^йди-да, Бача­

нанинг ёнига келиб, уни бесунакдй куллари билан барри- га босди, кейин ёстикка охиста ёткизиб, дангал буюрди:

— Ёт, кимирлама! Профессор сени кимирламасин, деди. Салом! — у хазрат Иорамга угирилди.

— Саломат булсинлар! — жавоб берди рухоний.— Кднакд килиб кирданг бу ерга? — Бачана хамон

уз кузларига ишонмасди.— Гапингни кара-ю! Одамлар банкка кириб пулни

олиб чикиб кетишади! Сени ёнингга кириш хам иш бупти- ми?! — кулди Амбокадзе.

— Кдйси шамол учирди? — яна саволга тутди орай- нисини Бачана.

Амбокадзе хазрат Иорамга бир караб куйди.— Дарвоке, танишинглар, — деди эсига тушиб Бача­

на, — бу менинг минг йиллшс дустим Вахтанг Амбокад­зе, бу киши палатадош дустим, Ортачала черковининг нозири — хдзрат Иорам Канделаки.

— Ие, рухонийлар хам инфаркт буларкан-да? Ахир уларни худо уз панохида асраши керак эди-ку? — Амбо­кадзе очик чехра билан жилмайиб, хазрат Иорамнинг кулини махкам кисди.

— Кани, утир, гапир! Кдёкларда юрибсан? Мени нечук эслаб колдинг?

Амбокадзе стулни Бачананинг бош томонига суриб утирди-да, унга бошини чайкдганча бир оз тикилиб тур- ди, сунг жавоб берди:

— Юрибман-да... тупрокдан ташкдри дегандай... Ке- лувдим. Болаларни курдим. «Бачо хайр-маъзурни нася килмокчи», деб колишди.

— Хайр-маъзуринг нимаси? — суради тушунмай Ба­чана.

— Яъни, улмокчи, дейшцди. «Нега улар экан?» — деб сурасам: «Ким билади, кдттик инфаркт булган экан, кулларини куксида чалкаштирганча улимини кутиб ётип- ти», — деб жавоб бершцди. «Булмаган гап! У ярамас сенларни лакиллатган! Мен билан хайрлашмасдан улиб бупти!» — дедим уларга. Кейин бу ёкка караб жунадим.

444

Page 194: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Малхаз хам бирга келди, лекин уни киритишмади, кдккд- йиб турипти кучада.

— Сени нега киритишди?— Туппа-турри профессорга учрашдим. «Мухтарам

профессор! Рамишвилининг олдига киришга рухсат бе­ринг, ^н беш йил булди курмаганимга!» — дедим. «Узин- гиз кимеиз?» — деб сураб колди профессор. «Хеч ким эмасман, оддий одамман», — дедим. «Агар оддий одам булсангиз майли, киринг, рухсат бераман!» деди у. Ко- ёилман! Умрим бино булиб, бунака яхши профессорни энди куришим!

— Алдаяпсан! Яна нима дедкнг унга?— Нима дердим! Бахти каро етимчаман, дедим...— Товламачисан! — Бачана кулиб юборди.— Турри... Кдни, гапир, тузукмисан? Юрагинг калай?— Кутулиб колдим шекилли.— Демак, бирга кутулибмиз... Менга кара, профес­

сор атиги уч минутгагина вакт берган... Мана бу ерда дорилар бор... — Амбокадзе столдан тугунни олди.

— Шошма, дорини куя тур! — унинг гапини булди Бачана. — Уз хисобимдан яна уч минут вакт бераман. Гапира кол, каерда эдинг, нима ишлар киддинг, яна кднча турасан, бу ёрига нима килмокчисан? Балки би­рор ёрдамим керакдир?

— Менга сенинг сорлигинг ва тинчлигингдан булак хеч нарса керак эмас! Вахтанг Амбокадзега ёрдам бера- диган одам хдли онадан тугилмаган...

— Хд, майли, яна озгина утир, дийдорингга бир туйволай!..

— Бупти, туйсанг туя кол, лекин профессорга узинг жавоб берасан! — деди Амбокадзе,

— Хул! — рази булди Бачана.— Оббо сен-ей... Дарвоке, анови ишдан хабаринг

бор-а? — Амбокадзе яна хазрат Иорамга куз кирини ташлади.

— Гапиравер, гапиравер, узимизни одам! — деди кулиб Бачана.

— Хд... Лагкин торида1 туннель кдзиган пайтларим- ни бил асан...

Бачана бош силкиди.— Кдерда у? — суради хдзрат Иорам хайрон булиб.

У Тбилисида турилиб-усган булишига карамай, бунака туннелни сира эшитмаган эди.

1 Л о т к и н т о р и — Тбилиси якшщдаги жой.

445

Page 195: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Э-э, сизни черковингиздан куринмайди, отахон! — деди Амбокадзе ва сузида давом этди: — Уша иш учун олти мингдан ун икки минг сумгача мукофот олиши- миз керак эди. Биз икки киши булганимиз учун, яъни мен билан Баджаджгана, олтитадан тегди, бунинг ус­тига Архангеяьскка путёвка хам бершцди... Турт йил уша ерда булдим. Узинг биласан, ишсиз утиролмайман. Ярим тайгани кдркиб, ёгочсозлик саноатига кагга ёрдам кУрсатдим. Кейин олисга чопиш мусобакасида кдтнаш- дим. Виз ^н киши эдик. Архенгельскдан то Кдраганда- гача...

— Яёвми? — суради хазрат Иорам ишонкирамай.— Гох яёв, гох поездда...— Бари бир зур экансизлар! — мактаб куйди рухо­

ний.— Оркдга шалаш чиккан вагонда кдйгдик. Финшпга

атиги уч киши етиб борди. Бунинг учун яна икки минг­дан бершцди. Олтига иккини кушса саккиз. Кейин Мос- квага келдим. Огайниларим туннель казиш буйича йи- рик мутахассис сифатида мени яна катта бир ишга так- лиф килишди. Ажойиб туннель кдзидиму, лекин охирига етай деганда упирилиб тушди... Уч киши халок булди. Ё л р и з мен омон колганим учун ели минг узимга тегди. Свердловскка путёвка хам... Етги билан олдинги сак­киз — ун беш. Туррими?

— Туппа-турри! — деди Бачана.— Х,озир Тбилисидаман. Келганимга уч кун булди.

Хозирча бекорчиман, лекин, айтишларича, менбоп иш тикилиб ётганмшп бу ерда... Аммо-лекин, пенсияга чик- саммикин, деб турибман. Етар, а? Дам олайин энди. Чарчадим, орайни, жуда чарчадим... — Амбокадзе орир хурсинди.

— Мана бу бопща гап! — Бачана севиниб кетди. — Албатта, пенсияга чикиш керак! Турри уйлабсан! Мен­дан нима лозим булса, хаммасини киламан! Ул десант уламан, факдт гапингдан кайтма! Утиниб сурайман! Уй- инг йукми? Меникида тур! Вахо, азизим, пенсияга чика- ман, деб суз бер! — Бачананинг овози титраб кетди.

— Нималар деяпсиз, Бачана Акакиевич, пенсияга бало борми? Опш урса Уддиради бу одам хдли! — хитоб килди хазрат Иорам.

— Касбим жуда орир, отахон, — деди синик жилма- йиб Амбокадзе. — Кирк бешга кирган булсам, шундан утгиз йилини ёпик хоналарда ёки ер остада утказдим...446

Page 196: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Т^рри, — унинг фикрига кушилди рухоний. — Туннель кдзиш осот эмас, лекин савоб иш!

— Жон деб касбимни алмаштирган булардим сиз би­лан! — кулди Амбокадзе.

— Вахо, бу гапни иккинчи марта айтяпсан! — деди Бачана.

— Булди, тамом! Чарчадим! Етим Гуржи айттанидай, узим турилиб-усган Тбилисимда улмокчиман! Эсингдами?

Она гиацрим Тбилиси, салом сенга юракдан,Саёк, углинг баериждадир, келдим яна йирщдан!

— Демак, гап битга, Вахтанг!— Б^лди, Бачо, гапим гап! — Амбокадзе урнидан

турди. — Дарвоке, дори! — У тугунни ечиб, Бачананинг каравотига бир талай ампула, таблетка ва порошоклар зукди. — Мана бу атероид, мана бу интенсаин, мана бу панангин, булар кардарон, перитрат, персантин, мана булар эральдин, пульснорма, сустак, бу эса жиннилар- нинг дориси — валиум!

— Эсинг жойидами, Вахо! Шунча дорини кдёкдан олдинг? — хайратидан Бачананинг о рзи очилиб колган эди.

— Эшитдингизми, отахон? Умрим буйи шу! Хэмма факдт шу ахмокона саволни беради — кдёкдан олдинг, каёкдан олдинг! Кдёкдан ожан булсам олдим-да! Узуми- ни егину борини суриштирма!

— Ахир бу дорилар жуда киммат туради. Жудаям киммат! — деди Бачана уйчан ва порошок хайда ампу- лаларни худди бебахо марвариддай битгама-битта кулига олиб кура бошлади.

— Бу хакда пулини тулаган одам уйласин, сенга нима? — хазиллашди Амбокадзе. — Сиз хдм инфаркт булганмисиз? — сУради у рухонийдан.

— Хд, инфаркт, кейин дунёда канака касаллик булса, хдммасидан бор! — деди хазрат Иорам хурсиниб.

— Унакд булса, модомики бирга яшаб, бигга нонни биргалашиб еяр экансизлар, бу бойликнинг кок ярмиси хурматли отахонга тегишли. Конун хамма учун бир!.. Хуп, мен кетдим, вактим тугади! Гриппингга тупурдим! — Шундай деб, Амбокадзе Бачанани кучокдаб, кдтгик бар- рига босди. — Хайр, отахон! — кейин хазрат Иорамга юзланди ва тез эшикка караб юрди. Остонага етганда оркдсига угирилиб, Бачанага нихоятда мулойим ва маъ- юс нигох ташлади.

447

Page 197: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— У лишни хаелингта хам келтирма, Бачо!Амбокадзе кдттик хахолади-да, палатадан чикиб кет­

ди.— Бу олижаноб христиан ким, хурматли Бачана?

Миннатдорлик билдиришга хам улгуролмай колдим! — деди хазрат Иорам.

— Урри бу, отахон! Учига чиккан урри! — жавоб берди Бачана ва томорига кддалган куз ёшини с р и л к ,» этиб ичига ютди.

19

Бачана машинани йул четида тухтатди.Самадло1 даласи ва тепаликлари оппок, кор курпаси-

га бурканган эдп. Теварак-атрофда тирик жон куринмай- ди. Олис кишлокдаги уйларнинг муриларидан кутари- лаётган окиш тутун буралиб-буралиб юкорига урлар ва берубор осмонда раройиб шакллар хосил кдларди. Як- кам-дуккам ялангоч дарахтлар учрашшп иложи йукли- гидан адойи тамом булган ва бир-бирларига кулларини чузганча тош котган ошик-маъшукдарга ухшарди.

Бачана машинадан тушди-да, рилдиракларни куздан кечира бошлади. Мария хам пустинини ечиб, машинадан чикди ва Бачанага хеч нарса демай кор босган далага караб чопиб кетди.

— Каёккд? — кичкирди унинг оркасидан Бачана.Мария жавоб бермади. У тиззасигача корга ботиб,

чопиб борарди. Оёрига кунжи узун кизил этиб кийиб, елкасига каттакон гулдор р^мол ташлаб олган Мария ростдан хам улкан гулни эслатарди. Бачана кор устида сузиб кетаётган бу жонли гулга кдлби тула кувонч ва рурур билан караб турарди, зеро бу гул бошкэ бировга эмас, факат унинг узига тегишли эканини яхпш биларди.

Мария бирдан тухтаб энгашди-да, иккала кули билан корни ховучлаб, бошидан тукди.

— Бачана, бу ёкка кел! — чакирди у.Бачана почапустинини ечиб, машинага ташлади ва

Мариянинг извдан кетди. Бирдан унинг чопгиси, туйиб- туйиб корга думалагиси келди. Мариянинг ёнига келиб, уни даст кутарди-да, чирпирак килиб айлангара бошла­ди, кейин икковлари бараварига йикилиб, корга куми- либ кетишди. Кузларию кулокларигача корга беланган

1 С а м а д л о — Тбилиси якинидаги жой.

448

Page 198: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Мария билан Бачана кийкрриб, хдрсиллаб, яна анча махдлгача умбалок, ошишди. Нихоят, поддан тойгач, чал- канча тушганча жим булиб колишди. Мария кулочинн ёзганча ётарди. Унинг кукипггоб кора сочлари кор усш- га ёйилиб кегган, тарант кукраги кутарилиб-кутарилиб тушарди. Хдзир у овчилар таъкибидан коча-коча кор устида йикилиб колган охуни эслатарди.

Бачана Мариянинг латиф чехрасига узок ва энти- киб тикилиб турди, охири чидаёлмай, унинг чучвара- дай-чучварадай келадиган, музлаб кегган кулокларини кафтлари орасига олиб, кдйнок лабларига лабини бос- ди. Энди улар бир одамдай нафас олишар бир хил эхтиросга рарк булишган эди. Икковлари хам юракла- рининг бегокат уришига кулок солганча анча пайтгача кимир этмай ётишди.

— Тур! — деди Мария бирдан Бачанани кукрагидан игариб.

Бачана урнидан турди.— Тескари кдра!Бачана тескари каради. Салдан кейин яна аёл томон­

га угирилган эди, уз кузларига ишонмай колди: рупара- сида Мария бамисоли фарипггадай вужудидан нур ёрилиб, кип-ялашюч булиб турарди.

Бачана кузларини бир юмиб, яна очди. Мария эцди кор устида худди уйкуга кетгандай ётарди. Бачана шо- шиб тиз чукди-да, билапши унинг елкаси осщдан утка- зиб, сийнасига лабларини босганча пичирлади:

— Нима килганинг бу, тенгак, шамоллаб коласан!— Мет бу кунни икки йил кутдим, азизим... Мана,

ниятимга етдим... Эцди куёшим уз ёнимда... Шамолла- шинг нимаси? — шундай деб, Мария Бачанани баррига тортди.

... Кейин офтоб ерга тушди. Самадлонинг кор босган далагида айланиб, Одам Ато билан Момо Хдвонинг икки фарзанди устига оппок, илик тушак ташлади, уларнинг ёнига ёнбошлаб, то ширин уйкуга кеггунларича узок алла айтди, кейин яна мусаффо осмон гумбазига кутарилди.

... Бачана сапчиб урнидан туриб, офгобда яркираб ётган бум-буш далага хддиксираб разм солди. Улар ёлриз эдилар — Мария, Бачана ва офтоб.

Бачана машинага караб югурди, пустинни олиб, яна Мариянинг ёнига кайтди, уни тестинга уради-да, кулида кутариб машинага олиб келди.

Сал утмай улар кимсасиз йулдан пастга, Тбилисига449

Page 199: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

кдраб яфгашди. Бачана Шавнабада черкови ховлисида Мария Укиган шеьрни эслади:

Эх;, офтобжон( офтобжон Тог ортига беркгснма.Калтирайди крз шурлик,Тафтингни дариг тутма.Кучогингга ол уни,Лйт севги ашуласин.Кутмайди сохрбжамоя ~Тогшб кетпар бошцасин!

Мария оркд уриндикда угарар ва йирларди. Аммо бу камситилган, тахкирланган аёлнинг й и р и с и эмас эди. Бу бутунлай бошкдча й и р и , аншфори — Бачана учун нота­ниш, мавхум ва тушунарсиз аллакдндай хотиралар би­лан абадий видолашув эди. Бачана буни ич-ичидан хис килиб утирар ва бинобарин, йирлаб кетаётган Марияга тасалли беришга ошикмасди.

Сумкаларини оркдлаб Коджор интернатидан кайтаё- ттан болакай билан кизалок ралати манзарани куриб, такка тухтаб колишди.

— Кдрагин-а, Натия! — деб хигоб килди болакай кулини ч^зиб. Самадло даласига ястанган кордан тип- тиник, мовий аланга кутариларди.

Бачана эшик туткичига кдстирилган хатни олди. Му- харрирлик сезгиси узини курсатди — хат имзосиз булса керак, деган уй дарров кунглига келди. У хатни чунгаги- га солди-да, эшикни очиб, хонага кирди» бориб ёзув столи ёнига утирганидан кейингина конвертни очди.

Хат ростдан хдм имзосиз эди, бунинг устига конверт ичидан бир талай бехдё суратлар хам чикди.

Бачананинг кулидан юзлаб имзосиз хатлар утган эди. Лекин бу кадар безбетлик ва кабохат билан ёзилган хатни у хали учратмаганди.

«Хурматли Бачана Акакиевич!Эшштшгиз тепасида кизил фонус пайдо булганлиги

билан табриклайман. Машхур фохиша, Тбилисидаги жа- мики бузук хотинларнинг устози сизнинг сиймонгизда узига яна битга сорин сигир топибди (афсуски, сизни букд деб булмайди). Барча таносил касалликларини узида жа- мулжам этган бу аёл сизни ^з «мухдббати»дан ута сахий- лик билан бахраманд этаётганига ажабланмаса хам була-450

Page 200: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

ди1 Чунки унинг учун мухдббат шундай бир озукдки, бу озукд билан чорвачилик фермаларида купрок сут олнш максадида сигирларни бокишади. «Сут^ингиз тугагани- дан кейин, хурматли Бачана Акакиевич, уйингизни безаб турган ва х,озир сиз ёрурида мазкур имзосиз хатни укиёт- ган кизил фонусни олиб ташлашдан фойда йук! Гарчи хат имзосиз б^лса хдм, лекин уни сизга астойдил ичи ачийди- ган бир одам битган. Обруйингизга д о р туширманг!..»

Бачана хатни бир четга суриб, пешонасига тизилган совук терни артди. У мактубни укиркан, кулоги остида таниш, жудаям таниш бир овоз жаранглаб турди. Гарчи хат аёл кишининг кули билан ёзилган булса хам, лекин ундаги хдр бир сузни эркак кишининг бакувват кули Бачананинг миясига михлаёттанга ухшарди. Михлаганда хдм хотирадан умрбод суруриб олиб ташлаб булмайдиган килиб михларди. Лекин овоз-чи! Кдчон, кдерда эпштган эди бу овозни? Эслаш керак, эслаш керак!.. Аммо Бачана хдрчанд уринмасин, бунинг уддасидан чиколмади, сунг ноилож суратларни куздан кечира бошлади. Бундан ор- тик жирканч ва уят нарсани тассаввур килиш мушкул эди! Айни пайтда.,. суратларнинг хакикийлигидан шубха- ланиш кдлбаки ишнинг буюклигини тан олиш билан баро­бар эди... Бачананинг куз олди коронрилашиб, чаккалари зирклраб кетди. Назарида осмон босиб тушаётгандай булиб, узини куйишга жой тополмай турган пайтида бирдан жа- ханнам каърида зирирдеккина умид учкуни милтиллаб колди. Суратлардан бирида у... кип-ялангоч Марияни курди. Худди мана шу сурат Бачананинг жонига ора кириб, каллобни шафкатсиз фош этди: Бачана Мария­нинг баданини танимади. Суратдаги чехра Марияники булса хдм, лекин у аслида Мария эмас эди!

Бачана суратни столга ташлади... Кейин у Мария­нинг Биби Марям иконаси ёнида тиз чукиб турган пай- тини, оппок корга бурканган Самадло даласшш эслади, шуларни эслади-ю, бирдан дунё кузига коронри куриниб кетди... Юраги бум-буш булиб колган Бачана уртокла- ридан биронтасига кунрирок килиб, дардлашиш ниятида телефон трубкасига кулини узатди. Аммо биронта хдм ракамни эслай олмади, хатто бирорта дусти бор-йуклиги- га хдм акли егмай колди... Шундан кейин Бачана труб- кани жойига куйди.

Уша имзосиз хат олинганидан сунг орадан бир хаф- талар утгач, Бачана билан Мария Соранлуг ресторани-

451

Page 201: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

нинг муъжазгина хонасида утиришарди. Стол устида икки шиша вино хдмда Мариянинг севимли таоми — ховурил- ган картошка билан ёнгок; марзи турарди.

Бачана камгап эди. Тамадаликни уз кулига олган Ма­риянинг эса вакти ч о р булиб, шеърият, тарих, санъат хакяда, хайвонлар, дельфинлар, юлдузлар, учиб юрувчи тарелкалар туррисида, мухаббат, бокийлик ва фонийлик хусусида тинмай гапирарди. Бачана нукул вино хуплар- ди. Агар Мариянинг фикрига к^шилса бош силкиб куяр, кушилмаса — бахслашиб утирмасди. У Мариянинг мехр ва мухаббат чакнаб турган шахдо кузларига индамай бокар ва ичарди. Мария Бачананинг хомушлигини сезиб турган булса хам, ундан хеч нарсани сурамас ва адён- ахёндагина савол ташлаб куярди:

— Гапимнн эшитяпсанми, азизим?Бачана бош силкир, Мария эса яна давом этарди.

Аммо-лекин Бачана уз хаёли билан банд эди, у Мария­нинг утмиши ёки келажаги, унинг самимияти ва садока- ти, чиройи ва акда хдкида эмас, бутунлай бошкд нарса туррисида уйларди. Хрзир ички чунтагида турган ва ву- жудини лахча чурдай куйдираётган имзосиз хатни Мария- га курсатсинми, йукми — унга факдт мана шу дахщатли фикр азоб берарди.

Мария стаканга вино тулдиргач, бирдан сураб колди:— Нега менинг утмипшм хакдда сурамаяпсан?Бачана сесканиб кетди.— Нима дединг? — кдйта суради у жавоб бериш

учун вактдан ютиш ниятида.— Нахотки утмипшм сени кдзиктирмаса? Уч йиддан

бери бир-биримизни севамиз, лекин сендан олдин кандай яшаганим туррисида шу пайттача бирор марта хам сура- мадинг...

— К и зи р и йук менга, шунинг учун сурамайман, — жавоб берди Бачана кузини олиб кочиб.

— Ёлгон... Жудаям кизикасан, лекин сурамаяпсан! Нима учун? Чунки ^зим гапириб беришимни кутяпсан. Шундай эмасми?

Бачана бошини эгди.— Куркдсан, азизим. Турри киласан... Узим хдм

куркаман,.. — Мария бир култум вино хуплаб, хаяжон- дан курукщаб кегган лабларини хуллади, — сендан к^ра купрок куркаман... Утмишни эслашдан эмас, сендан ай- рилиб колшцдан куркаман.

— Ке, куй, Мария, утиришимизни бузмайлик... — илтимос килди Бачана.452

Page 202: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Аллакачон бузилиб булган... Эрталабдаек,. Гапир, азизим, нима булди узи? Хдммасини сезиб турибман-ку...

— Онт ичаман, хеч нарса булгани йук!— Осонгина онт ичавераркансан-да! — жилмайди Ма­

рия. У стаканни кутариб, вино оркасидан чирокка кара- ди, кейин аста суз коггди: — Кдйси биримиз олдин улсак, ушанинг учун ичамиз!

— Мария, илтимос, кечамизни азага айлантирма... Кайфинг ч о р эди-ку, нима булди сенга?

— Ич!Бачана ичиб юборди. Мария яна куйди.— Энди гапимга кулок сол... Хдёгимда беш марта

улиб, беш марта кайта тирилганман. Биринчи марта куркув ичида улиб, ёлриз яшаш учун тирилдим... Ик­кинчи марта ёлризликда улиб, мугамбир булиб тирил­дим... Учинчи марта мурамбирликда улиб, бенарво булиб тирилдим... Туртинчи марта бепарволикда улиб, нафрат билан тирилдим... Бешинчи марта нафрат билан улиб, мухаббат билан тирилдим... Мана хозир улкан, беадад мухдббат билан яшаяпман, шуни яхши биламанки, энди мухаббат билан уламан. Бу менинг сунгги улимим була­ди... Бу улимдан кейин хеч кдчон кайта тирилмайман. Мен бокий мухаббат баррига сингиб кегаман... Улимдан куркмайман... Шу кадахни олтинчи ва сунгги ^лимим учун ичаман!

Мария стаканни бушатиб, Бачананинг кузларига кара-ди.

Бачана бу ажойиб аёлга тикилиб турар ва нима деб жавоб кайтаришни билмасди. Орага узок, нокулай жим- лик чукди. Бачананинг назарида утирган хоналари икки- га булингану Мария бир томонда, унинг узи иккинчи томонда колгандай эди. Мария утирган томон соф хдво- га, хароратга, хаёт ва мухаббатга т^ла булса, Бачана дахднатли, юракни орзиктирадиган, хавоси йук бир бушликда утиргандай сезарди узини. Бурилиб улмаслик учун у тез урнидан турди-да, столни айланиб утиб, Ма­риянинг ёнига утирди ва елкасидан кучиб, гуё хамиша навкирон умр дарахтига суянгандай, бошини унинг кукси- га кУйди... Мария Бачананинг сочларидан улиб, жуда хотиржам охднгда суради...

— Айтсанг-чи, нима азоб беряпти сенга?Бачана ички чунтащдан имзосиз хат билан бехаё су-

ратлар солинган конвертни чиказди-ю, титраб-какшаб Мариянинг олдига куйди. Мария конвертга узок тики-

453

Page 203: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

либ турди, сунг уни очди. Аввал суратларни обдон куздан кечирди, кейин хатни укий бошлади.

Аёлнинг юзидан кузини узмай утирган Бачана унинг чехрасида бирон-бир узгариш сезмади. Аммо Мария хатни укрб б^либ, катта-катга кузларини унга кддаганида, кан- чалик машъум хатога йул куйганини Бачана тушунди. Мариянинг нигохида у разаб ёки нафратни эмас, балки икки тубан одамга, яъни имзосиз хат муаллифи билан узига нисбатан каттик, ачиниш ифодасини курди.

Мария урнидан турди.— Аёл кишини ёлризлик йулдан оздиради, азизим.

Эркакни хдм. Шунинг учун хеч качон ёлриз булиб кол- масликка харакат кил...

Бачана бир соат кутди, икки соат кутди, уч соат кутди хдмки, Мария кдйтиб келмади. Бу ралати аёлнинг рурури Бачана уйлаганидан кура хдм баландрок булиб чикди.

— Э-э... хдмрохингиз кетганига анчагина булди... — деди нихояг официант журъат этиб.

— Хд, ха, биламан, — жавоб берди гарангсиб колган Бачана.

— Маъзур тутасиз... Ресторан бекиляпти... Агар йук демасангиз...

— Албатга, албатга... Кднча беришим керак?Бачана узатилган корозга хдм кдрамай, хисоб-китоб

килди. Официант кетди.Бачана хат билан расмларни парча-парча килиб йирт-

ди-да, кулдонга ташлаб, зажигалка тугди. Олдин сурат парчалари ёна бошлади. Бачана киймаланган инсон та- насининг аввалига шишинкираб, сунг эриб кулга айла- нишини бир оз кузатиб турди. Куддон унга жажжигина дузахни эслатди. Аланга имзосиз хатни чулраганда Бача­нанинг кулори остида яна таниш овоз жаранглади. У тошдай котиб колди. Хатдан Сандро Маглаперидзенинг овози эпштиларди.

20

Хдзрат Иорамга душанба куни касалхонадан чикиш- га рухсат беришди, аммо у эртага кетаман деб оёрини тираб туриб олди.

Уша кунги тун Бачананинг хогирасида бир умрга мухрланиб колди.454

Page 204: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

...Ярим кечага якдш хазрат Иорам аста урнидан тур- ди-да, оёк учида юриб, Бачананинг каравоти ёнига кел­ди. Бачана узини ухлаганга солиб ётаверди.

— Бачана Акакиевич! — чакирди шивирлаб рухоний.Бачана мик, этмади. Унинг уйкуга кетганига ишонч

хосил килган рухоний каравот ёнига тиз ч^кди.— Э, парвардигори олам! — деди хазрат Иорам ва

бир чукиниб олди. — Исо алайхиссалом! Авлиё Биби Марям! Мана, олдингизда бандан ожиз Бачана Рамиш­вили ётипти, у сизларнинг зурриётингиз, бир булагин- гиз, шафкдту мурувватингиз меваси эканини узи хам билмайди... Сизларнинг хохишингизни узгалар номидан бажо келгираётгани учун ундан дарразаб булманглар. Кахрингиз кУзгамасин, илло у Узи ишонган худо сизлар­нинг хохдш-иродангиз туфайли дунёга келганидан беха- бардир... Э, кодир эгам, уни уз панохингда асра, мурув- ватингни дарир тутма, даргохингга чакирмасингдан ол­дин унга купрок умр бер, зеро бу дунёда у кднча куп яшаса, узинг яратган заминда ээгулик ва мехр-окибат урурини шунча куп сочади. Ахир ер юзида тинчлик, адолат, имон ва эзгулик ким томонидан баркарор этил- м ори сен учун бари бир эмасми? Борди-ю, такдир тако- зоси ила исми табарругинг рад этилса-ю, килган ишла- ринг бокийликка юз тутса — шунга рози бул... Э, пар- вардигор, нечун ерга хаёт урурини сочиб, инсонга улмас рух ато этдинг? Ахир факдт Цзинши уйлаб, ном чика- риш учун, шон-шухрат учун кдлмагансан-ку бу ишни1 Нахотки Одам Ато билан Момо Хдво авлодининг дили хам, акл-идроки хам узгариб кетганини рад этсанг?..

У хизматини килаётган худонинг кудрати чексиз, зеро узингни багишлаган ишнинг хакдагига оллонинг ирода- сисиз инонмок мушкуддир... Мана у, Бачана Рамишви­ли, куз олдингда ётипти, мен булсам оёрингни гарди, хадсиз-худудсиз мурувватингни бир заррасиман, тиз чукиб илтижо киламан — исён кутарган кулингни гуно- хидан ут!.. Мабодо казосини тайин этган булсанг, урни- га менинг жонимни ола кол, сабабки мен унинг кунглига бопща худони жо килолмадим, уни сени йулшпта со- лишга курбим етмади!

Хдзрат Иорам урнидан туриб, Бачанани уч марта чукинтирди, кейин буйнидаги жажжигина хочни олиб, Бачананинг ёстири остита астагина куйди-да, бориб урнига ётди...

Бачана анча вакггача ухлай олмади. Эрталаб кузини455

Page 205: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

очиб кдраса, хдзрат Иорам палатада йук. У тонг корон- рисида касалхонадан чикиб кетган эди...

Бир хдфтадан сунг Бачана касалхонани тарк этди. Тиббиёт ходимлари билан хайрлашув жуда таъсирли булди. Палата духтири билан хдмшира Женя, гуё согай- иб, касалхонадан чикиб кегаётган одамга ичлари ачиган- дай, йирлаб хам олишди.

Бир кун олдин палатага Женя кирди. У банкага уч дона чиннигулни солди-да, стулга кимтинибгина ^тирди. Бачана Женяни хайрлашгани кирди деб уйлаб, кулимси- раганча унинг с^з бошлашини кутиб турди. Аммо Женя- дан садо чикмасди.

— Гапира кол, Женя!Женя ерга кдради.— Булмаса, мен бошлайман!Бачана урнидан туриб, хамширанинг ёнига келди-да,

унинг кулини упди,— Азизим Женя, инсоф билан айтганда, бу гулларни

сенга мен такдим этишим керак эди, аммо шафкат хдм- шираси узининг бефаросат ва ношукур беморининг бу одобсизлигини кечиради, деб умид киламан.

— Бачана Акакиевич, — унинг гапини будда Женя, — сиз касал ётган вакгингизда бу ерга хар куни бир аёл келиб турди... Жудаям чиройли аёл... Факдт сизнинг с о р л и г и н г и зн и с^рарди...

Бачананинг юраги хдприкиб кетди.— Кднакд аёл, Женя? — суради у, гарчи ким хдкида

гап кетаётганини сезиб турган б^лса хам.— Айтманг, деб катгик тайинлаган.— Исми нима?— Билмайман... Хдр куни келиб, йирларди... Ким-

лигини узингиз билмайсизми?— Биламан, Женя...— У сизни жудаям севади... Битта хат колдириб,

касалхонадан чикадиган куни берасиз, деб илтимос кил- ганди... Мана...

Бачана хатни олди-ю, хаяжонини сездирмаслик учун банкадаги чиннигулларга кулини узатди.

— У сизни жудаям яхпш кдради, Бачана Акакиевич!— Рахмат сенга, Женя1— У жудаям яхши, жудаям чиройли, Бачана Акакие­

вич!

456

Page 206: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Женянинг сурма тортилган кузларига ёш калкди.— Узинг хаммадан яхши, хаммадан чиройлисан, ази­

зим Женя! — Бачана хамширанинг кулини яна упди.Женя сапчиб туриб, палатадан чикиб кетди.Бачана каравотга ёнбошлаб, титрок к$л билан кон-

вертни очди.«Азизим!Арзи-додим худога етиб, бугун сени менга кайтариб

берган экан — заррача хдм шафкдт ва кечирим сурамас- дан — тулиб кетган к^нглимни бушатиб сшмокчиман. Юрагимдаги дард-аламларим инсониятнинг борки муси- батлари жо буладиган сандикка хам сирмаса керак, деб уйлардим, кдрасам, бунинг учун шу бир вараккина когоз кифоя экан...

Йигирма йил бурун ер юзида мендан кура акдлирок, мендан кура чиройлирок ва... мендан кура, ёмон тарбия топтан норасида йук эди... Ота-онам узларининг милли­он сумларини мени бадбахт килиш учун сарфлашди... Мен хеч качон бировнинг хомийлигини тан олмаганман, мактабга бориб-келишда хам, куча-куйда хам бирор ким- санинг хамрохлигига мухгожлик сезмаганман. Бир куни хира «кузатувчи» ларнинг машинасига утирдиму ана ушан- да... хаётим барбод булди, буйнимга бир умрлик тавкн лаънат осилди... Шуцдан кейин руй берган вокеаларни сузлашга тилим бормайди... Мен буни биринчи марта гапиряпман, худонинг олдида ва сенинг олдингда гапир- япман... Мени Цивгомбор урмонида чорчупга михлаш- да, ёшлигим хали хам уша ерда, жизвинак булиб кетган чорчупда осилиб ётибди...

...Кейин уйнаб-кулиб яшадим... Ва мана шу кунга етиб кедцим. Сунг бирдан кузим очилди. Худони эслаб, кайта-кайта чукиндим. Хозир эса каршингда тиз чукиб турибман, ялиниб-ёлвораман: шунча йиллар сенга тал- пиниб, дузах азобларини тортган калбимга оёк босма... Мен бу дузахни тавоф киламан, зеро сенинг хузуришта элтувчи йул шу дузах ичидан утган экан..>.

Башарти духтирлар мана шу дакикдца Бачананинг юрак уришини улчашганда, у яна аллаканча вакт касал- хонада колиб кетиши турган гап эди.

Бачана икки дона седуксен ичиб, Уз юрагига таскин тилади. Сунг куз оддини яна пуштиранг туман коплаб, уйкуга кетди. Бу гал касал булганидан бери биринчи марта туш курмай, тинч ухлади.

457

Page 207: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Эрталаб Бачана хамма билан хайрлашиб, профессор- нинг олдига тушди. Профессор каттакон ёзув сто ли ёнида утириб, лупа оркэли ниманидир диккат билан куздан кечирарди. Бачана аввалига профессор нима иш билан машруллигини тушунмади, тушунганидан кейин эса аъзойи бадани музлаб кетди: профессорнинг олдида, стол усти- даг тур ли ранг ва турли шаклдаги бир нечта... сунъий юрак ётарди. Бачананинг мазаси кочиб, шоша-пшпа эшик ёнида турган стулга утирди. Профессор бошини кута­риб, Бачанага таажжубланиб кдради. Уни танигач, пласт- массадан ясалган юракни столга куйди-да, урнидан ту­риб, Бачананинг ёнига келди.

— Сизни курганимдан багоят хурсандман, Бачана Акакиевич! Бунинг устига уз оёгашгиз билан юриб кел- ганингиз нур устига нур!

Улар кул кисишиб сурашишди.— Нима булди сизга? — профессор хушёр торт­

ди.— Кулингиз музлаб кетипти!Бачана стол усгида ётган моделлардан кузини узол-

масди. Профессор буни пайкдб, шошиб стол ёнига бор- ди-да, сунъий юракларни кули билан раладонга суриб туширди.

" Валерьянка, агар мумкин булса... — деди базур Бачана.

Профессор ппсафдан валерьянка куйилган шишачани олиб, стаканга озгина томизди-да, сув аралаштириб, Ба­чанага узатди.

— Манг, ичинг, худо хдкки, хеч нарсани уиламанг!Профессор Бачананинг томир уришини улчаб курди.— Куркинчли жойи йук, хозир утиб кетади!Бачана аста-секин узига келди.— Нима узи у, профессор? — суради у нихоят.— Хеч нарса эмас... Узингизни калай сезяпсиз?— Рахмат, утиб кетди...— Жуда соз... Мархамат, мана бу ёкдд, креслога

утиб утиринг. Яхпш гаплардан гаплашайлик.Профессор Бачанани чу^ур ва юмшок креслога уткдз-

ди. Бачана бир оз индамай утиргач, 5ша суради:— Шу бор гапми, профессор? Сунъий юрак дегани?— Бор гап... Мана турт йилдирки, бир бузок сунъий

юрак билан яшаяпти... Бундан сиз ранжимаслигингиз, аксинча, хурсанд булишингиз керак... Гап шундаки, таби- ий юракни кучириб утказиш кутилган натижаларни бер- мади. Сизнинг касалингиз — юракнинг узидан кура хам458

Page 208: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

купрок кон томирлари фаолиятининг бузилиши билан борлик. Шундай экан, маълум муддат утгандан кейин кучириб ущдзилган хдр кандай сорлом юракдаги кон томирлари шпдан чикиб, миокард инфарктига айланиши мумкин... Сунъий юрак — хозирча энг ишончли тадбир. Буни Кристиан Бернарднинг узи хам тан олган. Хуп, бу хдкда кейин гаплашамиз! — профессор кул силтади. — Ростини айтсам, мен билан хайрлашмасдан кетиб коддин- гизми, деб уйлаб сал хафа хам булгандим... — деди у кулиб ва Бачананинг тиззасига уриб куйди.

— Шунинг учун кирдим-да олдингизга. Энг аввало, менга кУрсатган рамхурлигингиз ва эътиборингиз учун чексиз миннатдорлигимни кабул килсангиз, профессор. Колаверса, каравотим ёнида утказган уйкусиз тунларин- гиз учун кечирим сурамокчиман. Нихоят, сизнинг кас- бингиз ва олтин к^лларингазга касидалар айтгим кела- ди!.. — Бачана юзи сал дагалрок, аммо хоррин кузлари- дан мехр ва акл ёгилиб турган бу олижаноб одамни кучоклаб упипши хохларди.

— Миннатдорлик билдиришнинг кераги йук, мактов- ларингиз учун эса рахмат!

— Килган яхшилигингизни кандай кайтаришни хдм билмайман. Сизнинг мурувватингизни хеч нарса билан улчаб булмайди... Шунинг учун уз акамдай, кддрдон одамимдай эъзозлашга менга ижозат берсангиз...

— Рахмагг! — деди профессор Бачананинг сузлари- дан хдм таъсирланиб, хам хижолат булиб. — Рахмат! — такрорлади у ва беихтиёр стол раладонини тортди, би­рок Бачананинг хдлиги холатини эслаб, яна ёпиб куйди.

Бачана хахолаб кулиб юборди.— Мана курдингизми, дарров куникиб колдингиз! —

деди профессор хам кулиб.— Иложим кднча?! — Бачана к$лларини икки то-

монга езди.— Агар курсатмаларимга катыш риоя килсангиз, сизга

бу нарсани кераги булмайди! — деди профессор столга залворли кулларини ташлаб.

— Кулорим сизда! — жавоб берди Бачана мутелик билан.

— Чекмайсиз! Ичмайсиз! Серер овкат емайсиз! Тунги бедорликка чек куясиз! Хотинларга айланишмайсиз!

— Шу хам хаёт булдими? — Бачананинг рухи тушиб кетди.

459

Page 209: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб
Page 210: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

— Миокард инфарктидан мана шу нарсаларни олиб ташласак, хдет булади! — профессор Бачанашшг бун- дан кейинги турмуш тарзини ана шундай белгилади.

— Кдчонгача шунакд килиб юраман? — суради Ба­нана худди чукаётиб хасга ёпшпиб олган одамдай.

— Дастлабки икки йил — мажбурий, кейинги икки йил — матлубий, ундан кейингиси — ихтиёрий... Сизни к5фкитаётганим йук, Бачана Акакиевич, тушунинг: сиз миокард инфарктнинг орир шаклини бошдан кечирдин- гиз, у билан хазиллашиб булмайди... Яхши парвариш килинган юрак уз фаолиятини яна батамом тиклаб, шу пайтгача кдпча хизмат килган булса, сизга яна шунча хизмат килиига мумкин. Юракни авайлаш, ардоклаш ке- рак... Юрак ардоклашни яхши куради...

— Тушунарли, профессор.,. Энди хайрлашишга рух- сат этинг... — Бачана урнидан турди.

— Хайр, Бачана Акакиевич! Касалхонамизни кайтиб курманг, илойим, менга хеч качон ишингиз тушмасин! Даволаниш маъносида, албатта! — кушиб куйди профес­сор.

— Них;оятда мамнуният билан чикиб кетяпман... Шу икки ой, Нодар Григорьевич, мен учун бутун умрга тент!

— Тушунмадим...— Хдр кдндай одам умрида лоакал бир марта булса

хам орир дардни бошидан утказиши керак. Бу нарса унта босиб утган йулига хотиржам назар ташлаб, хдёти- га холисанлилло бэхр беришга имкон тутдиради. Шу маънода касалхона менга бекиёс ёрдам курсатди.

— Менимча, сизнинг хдёт йулингизни тафтиш килиш ва кдйтадан бахолашга зарурат йуц.

— Шунака деб уйлайсизми? — жилмайди Бачана.— Хдр х,олда, четдан кдраганда шундай туюлади!— Касалхонангизда утган иски ой мен учун ажойиб

кашфиётлар палласи булди!— Хуш, нималарни кашф килдингиз?— Абадият конунини!— Нимани?! — кдйта суради профессор хдйрон булиб.— Абадият конунини! — такрорлади Бачана.— Хм-*> У холда бу конуннинг формуласи хдм були-

ши керак, шундай эмасми?— Албатга!— Балки мени хдм таништирарсиз уша формула би­

лан? Кунглингиз тук, булсин, Бачана Акакиевич, каш-

461

Page 211: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

фиётингизни узимники килиб олиш ёки унга шерик булиш ниятим йук! — хазиллашди профессор.

— Бу крнуннинг мохияги шуддан иборатки, Нодар Григорьевич... Инсоннинг юраги унинг танасидан юз ба- равар ориррок... Шу даражада огирки, уни бир киши кутаролмайди... Бинобарин, биз, одамлар, токи тирик эканмиз, бир-биримизга ёрдам берипшмиз, бир-биримиз- нинг юрагимизга мадад булишга харакат килишимиз ке­рак: сиз — менга, мен — унта, у эса — бопща биров- га, шу тарикд узлуксиз давом этиши лозим...Токи улим хаётда бизни ёлризлик балосига гирифтор килиб к^йма- син...

Профессор Бачананинг с^зларига хайратланиб кулок солиб турди.

— Аммо-лекин, мураккаб конун кашф этибсиз, Бача­на Акакиевич! — деди у узок сукутдан кейин.

— Т^рри, мураккаб!— Шуни хаётда руёбга чикдришга умид борлаяпсиз-

ми?— Умид богламасам, яшашнинг нима кераги бор?

Акс холда, хозир мен нариги дунеда ётган булардим.Бачана профессорга кулини узатди, у якинлашганида

Бачана узини тутолмай, профессорни кучоклаб, махкам баррига босди.

— Хд... — деди профессор энгакиб. — Сизга сунъий юрак турри келмайди... Сунъий юрак билан сиз яшай олмайсиз... Сиз бопщачасиз!

Профессор узининг вазмин кафтлари билан унинг елкасига коккднида, Бачана абадият конуни кучга кирга- нини тушунди...

Бачана узига жунатилган мапшнага рухсаг бериб юбор­ди.

Клара Цеткин кучасидаги трамвай изини кесиб Утиб, 25 февраль кучасига чиади, ундан Плеханов проспекти- га тушди.

Икки ой касалхонада ётиб, шахдр шовкинини унутаёз- ган Бачананинг андак боши айланиб, тиззалари калтирай бошлади. У эхгиёт булиб, жуда секин одим ташларди. Тбилиси эса Узи билан узи овора: гувуллар, кичкирар, энтикар, инграр ва кахкдха отарди.

Плеханов проспектида икки томонга, худди икки ан- хордай, одамларнинг иккита окими утиб турарди. Оло- мон окизиш учун дарёга ташланган ёгочларга ухшарди.462

Page 212: «Жадон адабвётн дурдоналари» НОДАР Д7МБАД5Б · — Кунглинг тук булсин, Анико! — деда жувон пи кил л аб

Одамлар бир-бир лари билан тукнашиб кетишар, бир- бирларини тухтатиб, алланималар хакида гаплашишар, кул силташиб бахслапшшар, кейин яна ж^ш уриб окдет- ган окимга к^шилиб кетишарди.

Бачана проспекпш кесиб утди-ю, узи хам ана шу окимга тушиб кдлди. У кадамини тезлапггирмасдан одам- ларни чеглаб утишга харакат клларди. Проспектдан Мар- жанишвили кучасига бурилган эди, уни улкан оломон дарёсининг янги ирмори суриб кетди. Бачана куча хара- катидан узилиб колган юрак уришининг асга-секин унга мослашаетганини, ^зи хам шахарнинг умумий макомига сингиб бораётганини хис этди. Нихоят, юраги йукотган суръатига тушиб олиб, окимда бошкалар билан баб-ба- равар суза кетди — эхтиёт б^либ, аммо дадил ва ишонч билан суза кетди.

У Маржанишвили номидаги театр афшпаси олдида т^хтади. Эртага теаггр янги мавсумини дУстининг «ДОзах- га тушган авлиёлар» пьесаси премьераси билан бошла- мокда эди. Бачананинг дили алланечук ёришиб, вужуди- га оромбахш бир иликдик югурди. «Дузахга тушган ав- лиёлар!» — такрорлади ичида у ва бир жилмайиб 1$йди.

Куприкка етгацда Бачана хорринлик сезди, аммо бу куркувга соладиган, вазмин хорринлик эмас, балки ен- гил ва ёкимли хорринлик эди. У такси т^хтатиб, оркд уриндивда 5гшрди.

— Кдерга? — деб суради хайдовчи счётчикни ёкиб,— Марияникига, — деди Бачана.— Каерга? — хайдовчи таажжубланиб оркасига кара-

ди.— Марияникига!..

463