** copyright (c) mark s.g. dyczkowski ** this text file is ... · pdf fileअयमऽ...
TRANSCRIPT
****************************************************************************************** spandapradiipikaa* edited by Mark S. G. Dyczkowski*** Copyright (c) Mark S.G. Dyczkowski** THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY.** Encoded in Velthius encoding***************************************************************************************
प।् १] ूदीिपका:
उलाचायिवरिचता
यत परापरभिश यायोदयौ।् ू
स प तीश बल नमः॥ं ं ं ं ं ु
ना िवकिवलसभावग गम।ु ुं ्
भिम ैयिय िकििथतोऽिथिभः॥ु ु ु ु ं
ानारािण साश नासखदािन त।ु ु ु
माानममतृ सरसिव मृिजत॥ु ुं े ु ्
िचामिणक एव सगणषमिणिव।े ु े ु
तजिष यथकैोऽक िनःशषाहा तथा॥े ेु
नारायणानसिजवयिऽिवबमात।ं ्
जातो जनानमहाथ ााित मलः॥ु ु
मायाँयामतमँछ आिचामिणयतः।
न ँयतऽता ैमाा ूदीिपका॥े
अयमऽ िकलाायः िसमखनागत रह यत।ु े ं ं ्
तद भकटवसगगरोरवा िशाणाम॥् े ु ु ु ्
अवबोधाथमनािशकयाऽऽ सह कतवान। ु ु ं ृ ्
यदिप तदथ ााोाूकटीकतोऽि तनषत॥ृ े े ्
मोहिनशामगता मशदिप नाथमी। े
स दीिपकयाऽ तीपनाथमहम॥ू ं े
प। ् २] ोतृः पोासन चोिदत यदा।े
परवश इव ूवदा न गवाययमारा॥ृ े
(कलापकोऽयम ्)
अऽादौ तावािभधानािभधयिवषयूयोजनूयोजन े -
ूयोजनानीित षड। यतिैवना ौोतणॄा शाु े ं ं
ूनादर एव ादूय। इहवैो िह ं -
ूयन परी तमादरािदिते ं
शामरण च हयोपादयिवचारमाऽमिप न भवत िके े े े ् ं
पनपरीणम। तथा चोमागमरहोऽ ु ् े -
साावान यिद िवधाय न मितमाा् ू ं
त ंिनज तदविददतोऽितगम।ं ु ्
नाात िऽभवनम ीवममक ु ् ु ू -
क सममसमसतामयात॥ं ्
षायिववकऽिप ु े े -
साात मव वा शा दीयवै िह सा मितः।् े ं
शारण स सरोिधकािरणः॥े ं
पराऽौताविप ु -
यत सोपानन ूासादमाहत वन वा नद तरत् ् ्े े े े
ताणवै िह भगवाााऽवग इित।े
तऽामीषा शााणा सावत पिवधः। परों ं ्
महान िदो िदतर इतरतरित। तऽह िसपषयोः ूायण् े े े े ेु
िदतरः। अथ वावाचकलणः। वाोथः। वाचके ं
शाम। ािभधोऽथऽऽ वाः। ताचका ् -
पचाराााता। शाथे ं
याोक यवैोथािप धाथन सहोत।े ेु
िद िकिलन इित।े
प। ् ३] नात ः। न िनरा तावत् ्ं
परमानो यगपििवका या सवऽौविता। तात ु ु ृ -्
शाषायप यः रन ूितभोदयः।ु ु ्
स चाऽऽबलशीशििपः सकः॥ू ं
अताऽितमातामहाचायण महाबलन ु े -
यथाथनाा बोध े
इािदनाो िवभवोदयो रहोऽ। उे ं
चरूिभायाम े -्
या चषैा ूितभा तदाथबमिषता।
अबमानिचिपः ूमाता स महरः॥ू े
ापका सामाः सवसाधारणादिप।
अ च -
ः सामापव शाा शरः िशवः।ू ु
भावः भाव ंच ातािभधाः ताः॥े ृ
अ, िचत सिवान बोधित पयायाः। एष एव् ं ं े
िनरावरणिचपाद िदालानविूसरोऽितीयः्
ानभवकैूमाणः शिचबर आिचामिणपयतयाऽु े े
-िभधयः। कतोऽ िचामिणिमित चत। शाात।े ु े ् ्
ौीपौराया म ं ु -्
िचामणो पण न िकिपलत।े े
अथ चािभमत सत ॄवै सवशिकम॥ं ंू े ्
परमाथसार च े -
सवाकारो भगवानपात यन यन भावन। ु े े े े
त त भाव भा िचामिणिरव समित॥ं ं ं ू े
ानसोधऽिप े -
भावादकपािप नाना ंूितपत।े े
ान शिः सलैीिामणिरव॥ े
प। ् ४] अ च शाकारणाथसयाऽऽिकौयरत े े ं -्
वािवशरशाा िनदशः कतः। वव िननामकं ृ ु ु
एव। ूो च िसनाथनाभदाथकािरकािदम ं े े -्
वनो भावश मा िनराकतः।ु ू ृ े
कनामाऽमवतैत यिवपदशनम॥े े् ्
न िवभोिववतऽि पिरणाम न िचत।े ं ्
अथवा यम तथा न खडना॥ु
सिवकाशऽिप ं े -
इित िनमलबोधकप दहपिरमहः। ै े े
िववतपिरणामाा ाामपपत॥ ं ु े
िववतऽतथापथा भािस मत। ु
पिरणाम स एव ंसवणिमव कडल॥े ेु ु
नन कथम िनरावरण ंयतः सखःखमोहाक ु ु -
गणािदिनरैावतमव पँयामः। अऽोत। एत िहु ृ े े े
यात य िनःसाकाः। ातसृौया लूिताे ् ं ं ु
इवाूबबीना शबप िवहायाहम ु ु ुं ं ंु -्
ूयन कामकामाादा ूितपाना िनजधमरिध े ं ं -
वा सोचपतामापादयिवापात। न पनः् ु
पितानाम। उ चहाम ् ं े े -
गणािद इािद।ु
धातसमीाया च ु ं -
अिवाशबला ित मयमानः।ं े
गहीत न िनज प शबलन तदाना॥ृ ं ं ं े
सा चाऽनतािकाऽिवा नानत िह वता।ृ ृ ु
नाव वनो नाश िवकार वा करोतः॥ु ु ं ं
प। ् ५] नाािदत तमसा रखड िविबया।ु
नाशो वा िबयत यत ताऽिवयाऽऽनः॥े ्
नाऽतः तो न परतो बोऽ परमानः।
बोऽथाऽिवया जीवो मि िह तय॥ु े
तयौ च ु -
यन यन िह ब जवो रौिकमणा।े े े
सोपायन त तनवै म भवबनात॥े े ेु ु ्
कलयौ च ु ु -
ूािणना पतन यन तनवैोतन तम।ं ं ंे े ृ ्
अा बत यन ाा तनवै मत॥े े े ेु
तथा मयाऽिप -
सीदित यनवै जडः ूानवै सरित ःखात।े े ्
िपिडतमयोऽ मित तदव पाऽीकत वत॥ु े ेृ ं
गीतास चगवाऽऽ योपायः ूदिशतः ु े े ु -
आपयमाणमचलूित समिमापः ूिवशि यत।ू ं ु ्
तत कामा य ूिवशि सव स शािमाोित न कामकामी॥् ं
तथा -
रागषिवयै िवषयािनियैरन।े ु ु ्
आवँयिैवधयाा ूसादमिधगित॥ े
अ -
असाभावाना िवषयाननगताम।ं ं ु ृ ्
िवातपरमाथाना जीवतामव मता॥ ं े ु
त चवैाानः ो नटवापता।े े
उ च योिगनाथन तििसतौ ं ंे े ु -
प। ् ६] तदव वा िवा चोदयतर।े े ें ृ ृ
जष यन तािन तातः एव त॥ु े े े
वसैाँयऽिप कायााऽ ामाह यत।े ्
लनाद धमोितिरव िविवधाकितरर गता भाित।् ू ृ े
तिोः सिृः भावजा तैपयम॥े ्
ूाँयानििसौधः साकारमपागतः।ु
अवँयायः ूबोधाक तिदत भावभाक॥ ू े ्
इलमितिवरणे, मगौरवभयात। इह चतैदवाऽऽसमा ् े -
िवचायत। उपायोपयूितपादनमव शा ूयोजनम। याे े े े ्
तदवबोधापयपापिः िरा तदव ूयोजनूयोजनिमित।े े
अ चद दशन तम। ूागोपपा सवशासमद े ं ं ्् ु ु -
भत चातैूितपादक ंिनबाधमव। यतो िवमशा ू ं े -
भपारोहात पँयािदबमण वासवलाभः।ू ु ् े
उ च सिवकाश ं ं े -
सिवलाद वणपणाानात सरती।ं ू ् ्
ूागघोषा सनादाऽन पयतीथा ूवतत॥ु ु े
वा ूाणयित शिः सा िवमोजसा।ृ
ूितयाी पना सा सकोचयित सभवम॥ु ं ं ं ्
कायाऽनप सा प तथा नामािप िबॅती। ु ं ं
िनवाहयित िवििऽा याऽा चराचराम॥ ं ं ं ्
तिना च सववािदना सवै नात िनरा एव िताः। ं े
अत एवरूिभायामािदिसिरम े ु -्
प। ् ७] कतिर ातिर ाािदिस महर। े े े
अजडाा िनषध वा िसि वा िवदधीत कः॥ इित।े ं ं
तदऽ य मोहािूितप तिदमापिततम। यथाे े े ्
किाडिलको राजा चबवितनः सकाशात िकितरािद ् ु -
साधन ूाानर साॆािजगीषया तनवै सह यं ं ं े ु
कतिमितु , तदािवनाशायवै त ात। एव तषामिप तत।् ्ं े
इमाज ंिसमवित।े े
अथ समहमकता सममममाथ गभकं ृ ृ
मिनथमिभमतदवता ोत यः ोक उपस े ं ं ु -्
याथः ूाक ोक िनतोऽिप िवतोत ् े े -
योषिनमषाा जगतः ूलयोदयौ।े े ं
त शिचबिवभवूभव शकर मः॥ ं ं ं ं ु १॥
त भगव शर मो नमः। भोगापवगां ं ं ंु ु
श ौयः सख वा करोतीित शरः। अमलः भावो यं ंे ु
ूागिभधयतयोपाः। इह िह जीवतवै मोः। उे ंु
चहाम े े -
इित वा य सिवििरािद।ं
तातैद यमःम। यतः सा कतृभोक ् ् ् -
तृरतापा उ चह े ं े -
तदााकिऽमो धम इािदृ
तथा -
यदा कऽािद।े े
सवभरैव च े -
नाऽ गमन ान मोोऽि सरसिर।ं ं ु ु
अानमिभदो यः स मो इित कत॥े े
मोधमष ु -
प। ् ८] िचमव िह ससारो रागािदशिषतम।े ें ्
तदव तिैविनम भवा इित कत॥े े ु ं
बौ च े -
रागािदमिलन िच ससारिमता।ं ं ं ु
सपात किथतो मोः ूहीणावरणिैजनःै॥ं े ्
नारदसमह च ं े -
सव िवकः ससारो नाो बो िवकतः।ं
मकत भावसोधन ु े -
बन बकद बिको न िभत।ं ृ ् े े
िवककतबैबैत िनश जगत॥ृ े ं ्
आसतौ च -
विा न बोऽि तदभावा मता।ु ु
िवकघिटतावतावभाविप न िकिन॥े ु
पराऽऽिप े -
िऽिवधो दोषः -भावजामसो िवकजो राजस इािद यावत -्
तनवै दहन वशीभवित भगवतदा सवो भविते े े ू
सवदश सवरः सवशििरािद।
अत एवाऽऽ भगवदः ूयः। यतः ु -
ऐय समम ान यशसः िौयः।
वरैाय च मो षणा भग इित तः॥ं ृ
भगवितरकण न च ोऽि मािननाम।े े ु ्
तपानूवश एव ितरऽ िभमवािभमतम।ु े ेु ्
अथा कः ोता कः ः का वा ितयात ु ु -्
प। ् ९] िवमतदतैात ायोन यथा।े ् ं
उ च ं -
व पता नीा यदा जानाित वदनम।े ें ं ्
तदान वता का ात का वा वदनता परा॥े े्
कवल ऽ शकतो भदः। सोऽिप िवकमलाषाम।े े ें ृ ू ्
उ च ं -
िवकयोनयः शा िवकाः शयोनयः।
यथा राहोः िशर इित धारा वा सिपषो यथा॥
अ -
यदिभ सिवौ तत पर यदोत।ं ं ् े
तििमवाभाित शा भिममपागतम॥ू ु ्
तै िवना वहारोऽिप न िनवहित। उ सिवकाश ं ं े -
वागवााः कारण िववर े ें ृ ्-
ा चतैागमः कवलोऽयम।ं े ्
नास िकिदीह कायं
वाच िवना न िवकोऽि कित॥ं ्
एषाऽिप बोधमलित ूागवोम। अ जयासिहतायाम ू े े ् ्ं -
िनबोधसामापो भा परा यम।ू ु ्
य शजिनता भावाः ससतराऽिखलाः॥े ू ू
सामाबोधश पँयतकता गताः।े ं
यदाऽिभमखमायाि साित च॥ु ु
शपपदाथ शः स परमः तः। ृ
सपदवीढः रः ितः टम॥ु ु ्
पदाथपिर यः शो मम िवि त मन।ं ं ु े
िचायकरणोास ूयपदवीष च॥ु ुु
प। ् १०] वावाचकभावनाऽिभः ल उत।े ेू
ँयाँयष भावष योऽिभि ूयाित च॥े ेु ु ं
स त लतरवै वहारऽिखल ितः।ु ू े े
अऽािप -
शरीरजो वा शाो वा मानसो वा समतः।ु
वहारोऽसौ नाि यऽ ंनाथ नामगः॥
इपपमतत। त म इम। त कमु ुे ् ् ्ं ंु ? यषादौन े -्
मागतो िवोदयः ूभवः सितिरित यावत। िनमषाद ु ् े ् -
िवौामात ूलयोऽयः। न तितिर जगतोऽदयोऽयो् े ु
वा।
िकीशशिूसरिवरामौ ूभवाऽयौ।
िसो च ं -
समदित जगदशष तवोदयिवमलसिवदाकार।ु े े ें ं
अ याित सम पनरिप िनजपढायाः॥ इित।ं ं ु
मकता तिवचार ृ ु ं े -
शिूसरसोचिनबावदययौ।ु
याा स िशवो यः सवभावूवतकः॥े
काोऽऽिप े -
दाशयोषिनमषमाऽमयौ जगगलयािवतीक।े े ्
ट ट िहमाऽवभाित िविचऽिनमाणिनदशनन॥ु ुे ें
ानिबयािदगभाशियः ूसराकः।
सोः स उषः ूोो तत तक॥े े े्
यऽ यऽ भविदा ान तऽ ूवतत।े ें
िबयाकरणसयोगात पदाथोदयो भवत॥ं ् ् े
तिरित िनमषः। उदयूलयािवित व ूलयोदयािविते े
य तभभयात। िवपययण चोषशं ृ ् े े
मलाथादािदूयोगः सृाात। े ्
प। ् ११] यािभधय नातः शबमऽऽ भवबः।े ं े
तो नीचः ा त ॄवत यथासम॥े ेु ु ं ्
आाम जगिसहारयोः कारणभावः ूोोृ ं
भिमी च। तऽोषाोगो नानािवधः। िनमषाोोु ु े े
िनरपता। अ। त िकभतम शिचबिवभवूभवं ं ू ्
-िमित।
इाकैा िवभोः शिः ूािधा िबयािभदा॥ इित।
ताना ंचबशनोम। त मािलनीिवजय े े् ं -
या सा शिजगातः किथता समवाियनी। ु
इा ंत सा दवी िससृोः ूितपत॥े े
सकैाऽिप सनक ंयथा गित तण।े ु
एवमतिदित य नाथित सिनितम॥े े ें ु ्
ापयी जगऽ ानशििनगत। े
एव भविद सविमित कायखी यदा॥ं ं ु
जाता तदवै सा तवऽ िबयोत।ु े
एवमषा िपाऽिप पनभदरैनकताम॥े ेु ्
अथपािधवशााित िचामिणिरवरी।े
तऽ मातृमापा पाशणमािलनी॥ इित।
शीना चब शिचब मातवृग मं ं ं ं ु
चतिवधम। उ च ु ् ं -
खचरी गोचरी चाऽथ िदरी भचरी िभदा।े ू
परािदभारतीस शिचब चतिवध॥ं ं ं ु ं
तथा -
आना े -िबया खचया चतयम॥ इित।ं ंे ु ्
त यो िवभवो िवभितिवरो वा ताऽिप ूभवम। ूभवत ू ् -्
यािदित ूभव उिानम।्
प। ् १२] यतः सवासा शीना सारिचवगमनाि ं ं -
म। सा च तदिभवै। ूो िह ौीजयायाम ् ्ं -
तिनमदह कवल िचदानः।ु े े
य उदित महानः सा शिववी परा॥ इित।े
िवयामल च ु े -
पािह पाहीित वचनााणािवमहाः।
परापरबलशात पसमाौयात॥ ् ्
िनहता दानववराः पर वीय ूकािशतम।ं ्
तन ता मातरः ूोा िवसवकारणात॥ इित।े ्
अत एव मकारणासा िवानदहाकमम।े ें ु ्
अथवालमऽ। िकमननासा रहपाितूकाशनन योिगनी े ें -
ना मखगतन। शय खचयाा वाा वा पराां ु े े े
वा अघोराा वा वामाा वा ॄााा वा अा वैव -
शवै -सौरबौाा वा। अथवा शरािशसमािदनाु ु े
। वमाणा अकारारपा करणपा वा भव। एतावतु ्
ूयोजनमऽािभयदासा सवासा पो भगवानव ं ं े
ूभव इित ूितपादनम। तथा च मायावामनसिहतायाम ् ्ं ं -
िव ु-िशव -सय ू -बािद पतया तिचबपिरवारयततु ु ्
-कारण भगवानक एव ानभदनोपानािभिहतः। उं ंे े े े
च कलयौ ु ु -
वदा वैव शवै सौर बौऽतोऽिप च।े े े े े े
एक एव परो ाा ाता य महिर॥े ें
अ -
योषिनमषाा जगतः ूलयोदयौ। त मःे े ं ं ु
इतावता सवम ागरणािचब। उे ु ुं ं
िह रहशाष े ु -
शि शिमावै पदाथयमत।ं ु े
प। ् १३] शय जगत सव शिमा महरः॥ इित।् ं ु े
य शिचबिवभवूभविमित पदमपु ु ं
तशाथम। सािभूायाहाकवः। उ च नौ े े ् ं -
ूतीयमान पनरदव वि वाणीष महाकवीनाम।ं ु े ु ्
यत ूिसावयवाितिरमाभाित लावयिमवानास॥् ु
तनतैदव शीना यतोऽःूसरोदयौ।े े ं
तलालनाासा ूभ ंूातऽिचरात॥ं ु े ्
उ चह ं े -
अिप ाबलशात पषमो भवत। इित। ् ्ु े
यिदद पदममऽि परी तमादरात।ं ंे ्
इतः ूभिृत सवऽहानयो त तधः॥ े ु ं ु ु ै
इित॥ १॥
नन ससायवाया कथ शरताऽऽिन।ु ं ं ं
इाशोदषपिरहाराय तत॥ ू े -
यऽ ितिमद सव काय या िनगतम।ं ्
तानावतपा िनरोधोऽि कऽिचत॥ ृ ु ् २॥
यऽ यिन त इद सव जगण काय् े ं ं
ानपतया शाना ित िनमषावाया साय ं ंे -
ात। या िनगतमिभि गतमषावाया ता ् ं ंु े -
नावतपाद बोधपतयाऽनाािदतभाव ातोनृ ् े
कऽिचिरो धोऽि। यतो बो य सवै नातोु ं
बोधपमनावतमवावायऽिप। उ च ृ े ेृ ं -
यथा हो पकष विैच ापिरतः।े े ेु ं ु
प। ् १४] अथ िनप तथा त िवपता॥े
यथा गिलतप हः िपडाना िितः।े
तथा गिलतव तव शिचदाता॥े ु
ानसोधऽिप े -
िवाौय आकाश न िव नभसो भवत।ं ं े ्
ान नभ इवान य िववदकम॥ं ं ंे ्
आकाश यथान ूितबो न कनिचत।े े ्
ािपात तदाऽिप ानाऽूितबता॥्
इित॥ २॥
सववपसहार िनरोधो मा त त। ृ ु ं े ु ु
जामदाावास कतः ादिनता॥ु ु
जामदािदिवभदऽिप तदिभ ूसपित।े े े
िनवतत िनजावै भावापलतः॥ े ृ ३॥
जामदािदिवभद ूसपित ूसरिप सित तत तंे े ्
िनजादाीयात भावापलपात सिवपावै् ्ृ ं
िनवतत। कतः उपलतो हतोवा। यापलपं े ेु ृ ृ
ितसृवास साधारणम। उ च ु ् ं -
अवाव भदोऽय नावातः कदाचन।े े ं ु
यथा िवषारादौ तन त िभता॥ इित। े ु
जामयोाववदन सवषा ूिसमवं ं ंे े
सषऽरकाल सखमहमािमााऽिपु ुु े ु ं
सवदनात सवा िनन एव। उ च ं ंे े् -
व ूितिबष जलानवितष।े ेु ु ु ु
यथोन िबयावशथाऽऽ परमानः॥ं े े
अ, कीश िवभद िवशषण भदो िवभदिन।े े े े े े े ्
िकभत तदिभ। तवै तािणावानात। तथा च ं ू े े ेू ् -
प। ् १५] अयैऽथमहो िामिदित कत। ु े
यिैवनाथरण मनसा सितम॥ ं ं ्
यऽाथरण नाि तत सौषमदातम। ं ् ्ु ु
शबोधकपो योऽवाता सवै तयता॥ु ुै
॥ ३॥
अवा एव िवानावातित य जगः। े े ु
ूिभािदयय तिरासाय कािरका॥ ु े ं -
अह सखी च ःखी च रािदसिवदः।ं ंु े
सखावानत वतऽऽताः टम॥ ु ुु ू े े ् ४॥
अह सखीािद याः सिवदः सवदनावाः। ताःं ं ंु े
सिवोऽऽ सवयवातिर सखापलिर उपराग ं ं े ु ु -
तया ट का वतऽवित। सवार िवनाु ं ं ंृ े े े
सवदनाऽभावात।ं े ्
नोऽािवव तादा तिवाः ूयाि वा।ं
िणकानाना व न त ता एव कवलाः॥ं े ेु
यात -्
कायकारणभावो िह बाबाधकताऽिप च।
पवापरकैमातारमरण न िसतः॥ इित।ू े
तऽ िह -
ूमाय िणकन ूणोपपत।ं े े े
ूाारानदाात ूामायिसितः॥ु ्
ूितणमथाात सामाामह सित।् े
िवलणाः णाः सव ूामाय िक िनबनम॥ ं ं ्
प। ् १६] सामहािप तन मान का गितः।े
िमाान िमा ंॄिह वा िक िनबनम॥ू ं ्
णार शिकाया रजत कन वायत।े े ेु ं ं
िभान कतृ सव ूामायमायात॥ े ु ्
अपसिसाविसिभविद।ं े
घटपसिसौ पटावगमो भवत॥ं े ्
योऽय स एवायिमित ूयः िरकालजः।ं
कत शो न ताधूामायात िणकैतः॥ु ्
ूािवानित ूिभा िन ूितिता।ृ ं ं
अतो िनभाववैानः कततृोिदता॥ इित।
िक वा बा ं -
एकूमाऽभावात ात िणकादिनयात।् ् ्
ूमाणमूमाण बौाना िह िनराौयम॥ इित।ं ं ्
उ च बौायनसिहतायाम ं ं -्
कायकारणभाव नाि ान णयः। ु े
ण ितीय नािचत ितबीज कथ भवत॥ं ं ं ंे े् ्ृ
जनक तत कथ नमन वाधनकम।ं ं ं् ्
न जनक ंचदभावाावसितः॥े
जनक न णभः ूहीयत।े े
ितीय यण ितदा शतमथ॥ं ं े े
जनकऽधनाध नाऽभावमित तत।े े ्
ताावाः िराः सव न व पतः॥ े
आावबोधिवषय सिराः िणका न त।े ेु
प। ् १७] बाबाधकभावोऽिप न ािायक िवना॥ं
शौ िह रजतानॅािभोऽि नाथा।ु
ताान िनमक िणकािन बिन नो॥ इित।ं ंे
सायिसौ च -
न िह िनिैवानिैरतरतरवदनम। े े ्
तात पवापरावा पिरमहणपिडतः॥् ू
एकः ूमाता िचऽािभवििभवहारभाक।ृ ्
ूिभाया च ं -
एवमोिभानाम पररविदनाम।े ्
ानानामनसानजा नँयनिितः॥ु े
न चदःकतानिवपो महरः।े ेृ
ादकिपानपोहनशिमान॥े ु ृ ्
गीतािप -
मः ितानमपोहन चृ ं
इल कतकाँमना चवणन। अं ंु े , िकभतं ू े
सविर ं े ? सखावास बोपतयाऽनतऽऽनिव।ु ु ृ ु ुू े े
मिणष सऽिमव सदानत एव सवावास। याु ुू ू े ु
एवाह ूाखी स एवा ःखी। आिदमहणािोऽहं ंु
िवरोऽह मढोऽह ूबोऽह धनािदमानहिमितं ं ंू ु
ितूिभानसानात। नवमसौ सावरणः। नतैमृ ु ् ्े
। िवकपतया तासामिनात। तितिरा सवः् ं े ु
तािवावशापरागमाऽम। उ च भतहृिरणा ं -
नाािदत तमसा रखड िविबया।ु
नाशो वा िबयत यािवयाऽऽनः॥े
सिवकाश च ं े -
अाभावात िटक यथा कम।् ्
प परोपर िनमवोपलत॥ं े े
प। ् १८] तथा भावसमास भगवतँावक वपः।ं ं ु
अिनमलतया पथृक तनैपलत॥ ् े
नतैावताऽसौ िटकः पथृाव रकात।े ्
भावपपिरा तव वा िनमला तनः॥ इित। ु
तथा -
उपरागऽिप श ंन मनया ूभो।े ु
पिर िनज प सिवदाा कतः ौयत॥ं ं ं ु े ्
अथाऽूावै तिप भविपारानगा।ू ूं े ु
तिपािप िह ँयत कारणाऽिप सवात॥ू े ्
तथाऽऽवै -
सदवै शोऽनभवोऽय ूाकारकबरः।ु ु ुं
आकारारसारकाल तािप िनमलः॥े
यथा जाा िसत व र रागण कनिचत।ं ं ं े े ्
तद ूाश ंपना रागार ौयत॥ं ंु ु े ्
एव शा िचितजाा यदाकारोपरािगणी।ं ु
तागापरसारम शवै ितित॥े ु
तथा -
नील पीत सख ःख िचपमखिडतम।े े े ेु ्
िविशनि िवकिऽयोपािधसदा॥
॥ ४॥
तितिर च पमाह -
न ःख न सख यऽ न माो माहको न च।ं ंु
न चाि मढभावोऽिप तदि परमाथतः॥ ू ५॥
प। ् १९] तत त ंपरमाथतोऽि िना। यऽ न्
ःख -माािकािद। न सख वषैियकम। न माु ं ं्
घटपटािद न माहकमहिमद गामीित ूाकतं ंृ ृ
सिवकाहारप -मिवाकादहार। न
ननािधातृप माहकाभाव उः। उपया।े े
उ च तगभ ं -
परमाथन न मा माहक वा न िकन। ं ं
यात तत ाभासमाभासिमवत॥ इित।े े े्
एव तिह तत पाषाणू मढमव श वा।ं ं ं् ू ूे
अऽोत े- न चाि मढभावोऽपीित। कतििपात। उ चु ु ू ् ं
मिनना ु -
यथा शीतोयोम काल नोो न शीतलः। े े
एव िह सखःखाा हीनमि पद िवभोः॥ं ं ंु
तौ च ु -
समदित यथा भावान िवना भाननभल।ु े े् ु
व िवनवै भगवान भवाकण तोदयः॥े ं ्
तथा -
यथोतिवशष सामा िनजा िितः।ृ े
पथृङ न शा िनद न च तऽाि तावता॥् ंु
यथोता कडलादः कन क िनजा िितः।ृ ु े े
पथृङ न शा िनद न च तऽाि तावता॥् ंु
एव िना िनजा शा सखःखािवशिषता।ं ु ु े
सवदनसवा तव सिवयी िितः॥ं ं ंे े
नागाजननाऽम ु े ु -्
सवालनधम सवतरशषतः। ै े
सवशाशयःै श न श परमाथतः॥ इित। ू ू े ं ं
प। ् २०] आलोकमालाया च ं -
िवामोवनावकाश ददाित या।ृ े ं
साऽवा काऽिवया मादशा शतोत॥े ें ू
न पनलकवै नािाथानपाितनी।ु ु
इित॥ ५॥
अऽााऽमढाऽियोः सािनतकनोपपिमाह ू े -
यतः करणवगऽय िवमढोऽमढवत यम।ं ू ू ् ्
सहारण चबण ूवििितसतीः॥ े े ृ ं ६॥
लभत,े तत ूयन परी तमादरात।् ्े ं
यतः तता त सवऽयमकिऽमा॥ े ृ ७॥
यतो यात तादय बाः करणवग् ं
बिकमियाोऽ ु - करणचबण सह िवशषण मढ े े े ू -
चतनोऽिवचतनवत य ूवििितसतीलभत।े े े् ं ंृ
एषोपपिहत ाो ॅामको मिणः।े ु ु
यथा वातािसपकादयः िपडोऽिववत॥ं े ्
दाहपाकूकाशादौ शदय गणः। इित।ं
एव योऽषा चतैापादन समथः स कथं ं ंे े
िनःभावः। उ षायिववक ं ु े े -
दहसािक चतैत सव ानचितम।े ें ् ्
ानानिधितः कायो ठव यतोऽधतः॥े ृ
अत एव जडानामिधातकृता धितः।ृ ृ
गत गगन मावा न धायताऽथा कथम॥ इित।े े ्
तात त ंूयनादरारीम। ूय् ्े
उोगप उाहः। आदरः ौा। अऽ च परीणमोग ु -
बलानूवशन ीकरणम। उ चह ु े े े् ं -
अतः सततम इािद।ु ु
प। ् २१] िसो च ं -
अँय नऽवद ॄ ि ंचाि नऽवत।ं े े् ृ ्
ावोपलोऽ दशन घटव त॥ इित।े ं ु
यतो यायमकिऽमा िनजवै तता सवऽ।े ृ
तनतैम े -् यथा करणािदष चतैापादन ात तथाु े ं
परपरािदिप सातऽासात॥ ु े ् ७॥
तिदया साम करणाना तता।ु ं
सवऽोाऽ या सा त भियिरतियम॥ ु ु ु ्
न हीानोदनाय ूरकन वतत।ं े ेे
अिप ाबलशाषमो भवत॥ ु े ् ८॥
अय पषो जीवाा नानोदन नाूषणं ु े े े
करणचबचोदकवै कवल ूरकभावन वतत। िहशे े े ें
एवशाथऽऽ कवलशाथ वा। अिपिित िनपातः े
ूितषधिनवौ पोतकः। आनो बलमाबले ृ ं
िनरावरणिचिप कतृलणम। तशादवम ू ं ् -्
भात तमो भवत। सवः सवकता ािदथः॥ ् ्े ८॥
अनन सवातमम च तवत।े े ु ्
अिभमानाकोभयन दाह च॥ े -
िनजाशासमथ कतिभलािषणः।ु े
यदा ोभः ूलीयत तदा ारम पदम॥ े ं ् ९॥
िनजा सहजानािदयाऽशिरिवाऽिववकमला भोगािभ ूु े -
लाषमलपतयाऽसमथ सिचतशः। अत एव च कतष े े ु
कायिभलािषणः सािभलाष सतो न कायिमतोऽिप भवित।
तथा च ौीसाता -
अानापक ंच सखःखािदवदनम।ु े ्
सवात कमचबावलनात॥ ्
प। ् २२] गीताषा ूकााशिः ूामवासना।े ृ ु
मायाऽिवा ॅमो मोहोऽान मलिमित िचत॥ं ्
गीत च ं -
ूकित पष चवै िवनादी उभाविप।ृ ं ंु
िवकारा गणावै िवि ूकितसवान॥ इित।ं ंु ृ ्
अनािद समानऽा िवशषोऽय िवचारतः।े े े ं
लयो यायापात। त सिवकाश ् ं ं े -
मायामतदवाा याशदशनात।े े ्
निह िवातराा सपादीत पनः॥ इित। े ु
अऽ च -
ो ितीयिमह व यदि िकििचारपदवीमवतािरत चत।ु ं े ्
गवपनिमवोपलय ूयाित ंिशस ीवमतव ं े ु
शषसा॥ इित।े ं
िवािधपत े -
भणूकितना समािधना यितो िवषयधाि भित।ृ ु े
सवभपदवीमपयपः िशत परमभितो भवान॥ ु े ेु ्
सा चजािलनो मायवाऽ िता बाधकािन।े े
यथाऽधमिब मलवपण वा॥े ू
बदाः सिललव ताौ िनिवकािरता।ु ु े
यदा त ोभो िवकारोऽशिजिनतो दहाहयपोु ु े
िववकनाबलशात ूलीयत ूलय याित तदा ात परमे े े ् ्ं ं
पद प िितभविदथः।ं े े
उ षडधातसमीायाम ं ु -्
कमािण मोहमलािन ससतृः कारण यतः। ू ं ंे
तयात कमिनमः ः शातमतः॥् ु
प। ् २३] नारदसमहऽिप ं े -
यथा सभिजत बीज नह भयः ूरोहित।ु ूं ं े
िवकीणिच तथा भयो न ससिृतः॥ू ं
स च ोभयः शनःै शनरैासावत। उे ् ं
ासबोध ं े -
यथािपोऽ लनोतं ंृ
सै ूयायानकैन सः।ं
अानपऽिप तथा िनरे े
कालन कैवमपिैत दही॥े ेु
षायिववकऽापरमानोरतावान भदोऽिभिहतः ु े े े े् -
अिवाकतसोचगहीताहयता या।ृ ृ ं ु
तया िभोऽिभोऽय ततः भीतवत॥ं ्
अभीत एव यः िबदित समम।े े ्
त ादिभ को भदः पारमािथकः॥े
तथा िह िमवै भय ममित यिद बत।ं े ेु
त ंपरामृँ य भीितिभनै बात॥े
एव य एवाऽहिमित भावनया िय।ं
ूलीनाऽहितमिः पँयव दाताम॥ इित। े ्
सिवकाश च ं े -
कमद तमिप य यन माधव। ं ंृ े
िवहीनाऽहिततमव पिरिशस॥ े े
एतावतवै भदोऽ यदहािनताऽऽिन।े
सा चिलीना ा नो भदः ितकैता॥े े
॥ ९॥
प गणानाह ु -
तदााकिऽमो धम कतृलणः।ृ
यतदीित सव जानाित च करोित च॥ ं १०॥
तदा तिन ूलीनोभाक कालऽानः पत ् े े -्
वादकिऽमः सहजो धमः भावो भवतीित वाशषः।ृ े
प। ् २४] िकभतः जानातीित ः। त भावो ।ं करोतीित कतां ू
। कतभावः कतृ।ं आा यो लतु ं ,े एत वा लणपे ं
िच य धम स कतृलणः। यतो यामाद ्
-धतोवा यातमीितमिभमत तानाित यत कतिम तते ं ं ु ु् ्
करोित ानो वा पर वा। पराऽ चषै एव धमे
िववकजानशनोः े े -
त च ूाभवतः िक पवप यत सवो भवित ू ं ं ्
सवदश सवरः सवशििरित।ं
स चाऽ करणिैवनाऽिप ात। तऽवैो िह ् ं - तथा
अिनाम किि नाििपाद तन घामीित ं े े े
यमव दहित। एवमयमााऽनपादाय ाताऽनपादायकारीे ु ु
ानवै सवकरः।
कतो बोधपात। षायिववक उम ु ् ्ु े े -
निह बोधो िविचऽाथिनमाणऽमपत। े े े
सादव यो पसहॐािण सजृजः॥े
य कतृादीतो वदि तषामनीशतवै ाते े ्
। उ ागमरह ं े -
यऽपीर पिदशि िनिमहते ें ं ु
तरैिपतिल जलािलरोिशताय।ै
अानोपगमनन वशीकते ृ
कामीरिितममी बत सिर॥ इित॥े
तामम॥ ु ु ् १०॥
अाऽकिऽमधम यैायोपाय उत ृ े -
तमिधातभृावन भावमवलोकयन।े ्
यमान इवा यय कसिृतः कतः॥ े े ं ु ु ११॥
त शमाभावमिधातभृावन िचिपतयां ु े ू
सवापकनावलोकयन पँयन ूितजानन यमान इव े ् ् ्
िवयािव इव िवकसिवा यिित तािवािवलयािदये ं
कतः कसिृतः कितससरण न कतिद भवतीित वाशषः।ु ु ु ुं ं ् े
प। ् २५] उ च िशवसऽष ं ू े ु -
िवयो योगभिमका।ू
अ चतैदवलोकन यद िपतयाऽनभवनम। उं ं् ृ ु ्
हीोपदश े े -
यिदद ँयत ा गह पऽाऽऽ सज।ं ंे ृ ु
यन पँयिस त पँय य ा पँयसऽिखलम॥े ें ं ्
कऽा चोम -्
यो जग पि एष िकन वीोमा ु ु ु -इ करो।
िवषयालिवि एस पाप रावीो अपल े -इयद अबि॥ु ु
तथाऽातः कतः सािभलाषतया िवकिशािदकमागाु ु
-नसरणमिप व सदवै प िितभवत। ताु े ं े े े ्
-रवत ससः ािदतोऽिवासित। यतोऽास िवना् े
ातमिप ोकत न शत। तदरण च कतः िसिः ु े े ु ?। उं
मिनना ु -
यिद वाचिनकाानािः ाावना िवना।ु ं
शारीरमानसैःखमैरन सवजवः॥ ु े ्
तथा च यौ ु -
रसायन िवनाादात सिचत िसिदम। इित।ं ं् ्ू
अोम -्
आगोपबालविनत भगविमं ं ं
ातोऽपायिवरहा त मोदोऽिस।ु ु
नाः ित भवित धनष तिृहतृं े ु ु
ीर तदव पनरवहारतः ात॥ं े ु ्
॥ ११॥
तान सियतमाहद य ाः शवािदनः।् ं ंु े े ू
अभाव भावयावावयता ोजत॥ इित।ं ंे े ्
नाभावो भातामित न च तऽामढता।े ू
यतोऽिभयोगसशादासीिदित िनयः॥ ं १२॥
अतिऽम य सौषपदवदा।ृ ं ंे ु
न व यमाण ंत ंूितपत॥ े ं े १३॥
प। ् २६] नाऽभावः शशिवषाणसशो भातामनभविवषयता ु -
मित ूाोवात। न च तऽाऽभावऽमढतािप ते ेु ् ू ु
मढाववै सा। यतोऽिभयोगसशादिभलाषसयोगात ू ं ं -्
तदभावभावनमासीदभदतीतिमित िनयः। यात स ममू ्
शावातीतित यत। तम ू े े -्
अभावो यन भावन बोतऽि न नाि सः।े े े
त भाव सावो वद कन िनवायत॥े े
सोऽतियो भावो यन सव िवभात। इित।े े
अतो हतोदभावभावन किऽममिन सदा यम।े ें ंृ ्
िकिमऽ सौषपदवत सषावव। न व मढावावतु ु् ्ु े े ं ू
तदात ंयमाण ंतता ूितपत गित ं े ,
तृाििप ू , िनोिदता। ता ंगपदश ु े े -
नादरात परीिमित॥ ् १२ -१३॥
एवम -्
अवायमऽाऽि तृतभदतः। े
य िनािनिवचारायदमत॥ े ेु -
अवायगल चाऽ कायकतृशितम।ु ं ्
कायताियणी तऽ कतृ ंपनरयम॥ ु ् १४॥
अऽािन पव तऽवायगल दशाय् ू े े ु ं ं
यदि कायकतृशित कायकारणसित भोयभोक ं ं ं ् -
तभृदिभँयििभदा ववदकपम। तऽे े ेृ ्
तयोमाा कायता सा ियणी उििवनाशया। यनः ु ु
कतृ ंतदियिनबाध िचपात ं ्
॥ १४॥
अत एव -
कायखः ूयो यः कवल सोऽऽ त।ु े ें
ति िवोऽीबधः ूितपत ॥ ं ु े ेु १५॥
प। ् २७] अऽािन काय बाऽथ ियिण सित कायखः् े ु
कायसपादनािभमखो यः ूयो बाकरणापारपः ं ु
स कवल त न लत यवै ााे े े ें ू , िगति े -
य वा ापारासामात। तिन ूय सित अि अह ् ् े े ं
िवो न इबधोऽः ूितपत जानाित। न त िचिपु े ु ू
िवनाशोऽि। उ च ं -
िवन िवनाशोऽि िवनऽिप शरीरक।े े े
अभाव सयका नवैाि सिवतः ितः॥े ू ु
इित॥ १५॥
कााह े -
न त योऽमखो भावः सवगणादम।ु ु ु ्
त लोपः कदािचादानपलनात॥ ु ् १६॥
दशकालािदिवि कायवै लोपो िनविन त योऽम े ृ ु ु -
खो भावो बिहरूसतः पः भावः सवतादीु े
-ना गणानामादमाौय भाव लोपः कदािचाद ं ु ् -
भवद उपपत। कतो न ात। िचिप माऽ ितीय े े् ु ् ू ं ु -
ानपलनादनपलः। तवै िह सवऽ सवदोपलिः।ु ु े
एतम -्
दशकालिबयाकाररैविष वष।े े ु ुु
अनविप ंभािस त बिहः ितः॥ इित।े
अऽ च -
भदः सवतादीना ानादीना च नामी।े ं ं
ानवै धमतया िचिप िितयतः॥ इित। ू
उ च षायिववक ं ु े े -
गणष ानमा तन तऽवधािरत।ु े े े ेु े
धमनिशताशिबलवीयजसा ितः॥ इित। े े ें
काोऽ च े -
ान ूशा तव बोधवि ं ं ृ -
रैयमसरा परषाम। ु े ्
ूकाशन ूिप योयपां
शिबिहःयैवती बल सा॥ ं
प। ् २८] उबाूसरा त वीयु
तज बाानवभासयी।े
षोढमकैव तव शिर े े ्-
बाावमशा भवदिवा॥ ु े
तऽ सवता ान सव िह जायत ततः। ं े
बल तिृमलात तदभावतः।ू ्
अनािदबोधजोऽऽ बोधमल िह तदा॥े ू ं
तम -्
ूभावलण य तजः ूयत परान।ं े े ्
बोधादव त बोधः ूयत जगत॥े े ें ्
तताऽऽ चसै?्वय ातादीर त। इित। ु
तम -्
तः सवकष न िनयोो न िववान। ृ े ु ्
ूवोऽूवो वा यतन मीरः॥ृ ृ े
वीय सदाऽशिनाशाभाव ततः।
तम -्
आसापिरॅशलणायैमासत।ं े
वीयादत त कायऽयः णव यः। े े
अनशिः शिः सा सामात सवतः सदा॥ ्
॥ १६॥
त त कोपलििराह ु -
तोपलिः सतत िऽपदािभचािरणी।ं
िन ाूब तदाऽपर त॥ ं ु ु े ु १७॥
त िचिपानो योिगनः सततमपलिरनभवो भवत।ू ु ु े ्
कीश योिगनः िन सदवै सूब। कीँयपलिः।ं ु ु ु
िऽपदािभचािरणी िऽिप जामदािदष पदवास या नु े ु
िभचरित न िनवतत सा तथोा। तय त िनॅावै। े ु ु
प। ् २९] उ च ं -
कावा न त साऽि या सिव वतत।े ें ं
तन िचनमव ा योिगनः पयपासत॥े े ें ु
अपर पनरीषब ूब च। तदा तिदितु ु ु े
पदऽय परामशः। एतम -्
तदादौ ूागवाया ं(तदऽिपे ) च तयम।्
पद ूया जामयाव वागमात॥ इित।ं े ु ्
अथवा तदादौ तद च त जामयोिरथः।े े
यतः ूबतैयोरव टोपलिः सवदनम॥ ु े ेु ं ् १७॥
स च त कथिमित टीकतमाह ु ु -
ानयिपया शा परमया यतः।े ु
पदय िवभभाित तदऽ त िचयः॥ े ु ु १८॥
िवभापकः िचयििपः परमाा परमयाु ू
शाऽन सामन यः। पदय जामात ु ुृ े े -्
मक े *?ित दीत ूकाशत। कीँया शाे े ? ानयभदने े े
िपया। ैााः पारम। अत एवािवाय् े
ििवधोपलिः। तदऽ पनादयादिनु ्
पदय सषतया िचयिाऽ एव। याभावाज े े ेु ुु -्
ानप एवथः॥ े १८॥
तोपलिया सा गणािदिभः ितःै।ु
कता चित सा शा य तान ूत िदम॥ ु े े े् ु ् -
गणािदिनःाः सामासौयात।ु ं ्
लालाभाः सततम ापिरपिनः॥ ् ु १९॥
गणाः सरजमािस। आिदमहणाहदहारताु ं
-ऽियभतािन च। गडािदासौ ः गणािदः। त ये ेू ु ु
िनाः ूवाहाः सखःखमोहोिमानिवशषाु े े
ूागलण सामाालनाऽनिवशषु े
सौयादालनातोलालाभाः ूासाकाः। अतं े
एव िविदतव योिगनः पावधानादसकाते ्
सतत िनमपिरपिनः ः।ं ु
प। ् ३०] भावाादका न भवीथः। िसो च ं -
यकाशक ूकाँयिवषय न ँयत मानः।े े
सकाव तत सिव न भात जात॥ ् ं े े े ु
त चावै इित ूागवोम। मतपारमरऽिप े े े े् -
िशवाविनपयो योऽयमाऽितिवरः।
स समितौ यया सवत यतः॥े े ें
गीतास च ु -
दवैी षा गणमयी मम माया रया।े ु
मामव य ूप मायामिततरि त॥े े े े
॥ १९॥
अ त ु-
अूबिधयत िितगनोताः।ु े े
पातयि ार घोर ससारविन॥ े े ं २०॥
अूबा सढा धीबिय पस पनरतु ुू ु ुं े े
गणािदिनाः ितििपाया अवायाःु े ू
गनऽवादन ूोताः। यतोऽसौ तदाकमवे े े
िनमाान पँयितं , न शबपतया। उ च ु ु ं -
यथादश िशशः िनःासःै मैलीमसम। ु ं ्
करोित तिान िवकजैडाशयः॥ इित।ं
अत एव ससारविन पातयि जननमरणूवाहमागं
ूरयि। कीश े े ? ार ःखनोरण िनारो यऽात एवे े ं
घोर शूद। त ानसोध े े े ं े -
यिप ाशवै गितः साायोयोः।
तथाकः य याित ितीयोऽन नीयत॥े े ें
सावत ीतबोधाना ात िवषमिप।् ं ं े
अवबीना पारत समिप॥ु ं ं े
इित॥ २०॥
प। ् ३१] अथाऽाऽारणोपायमाह ु -
अतः सततमः तिविवय।ु ु े
जामदव िनज भाव न िचरणािधगित॥ े ें ं २१॥
यत पातनशीलाः। अतोऽात कारणाः सतत सवकाल े ् ं -
मो िवकरभावतया कतोोगः। िकमथम तु ु ृ ्
िविवय िववचनाय पािभथम। योप तत।े े ् ्ृ ं
उ िशवसऽष ू े ु -
उोगः िशव इित।
अतः ूजामदव जामदवायामव ानऽिप िनजमात े े ेु -्
मीय भावमिचरण शीयमिधगित ूाोित। अ चतैद ं े ् -
िववचनम। यदह शबोधकपो जगद मार एव।े े् ं ंु ै
उ च ं -
सव ममाय िवभव इव पिरजानतः।ं ंे
िवानो िवकाना ूसरऽिप महशता॥ं े े
पराऽऽिपे
यदािन सवभतािन पँयाान च तष पथृ ू ं े ु
तदा मृोमत जन।े ेु
अऽ च -
िनमला नबोधकप ंभबििभः। ै ु
वाा वदकाािप लसऽविहतािभः॥े े े
ताथिचामणौ च -
इ तदनमोहदलनूापोदयों
योगो िनमनाभाविवरहात ाितो िनवतः।् ृ
ँयििववकिववपदापी िवमामयोृ े ु
ानऽिप समािधभावित सोिौयः कारणम॥ु े ्
इित॥ २१॥
प। ् ३२] जामदव भावोिया साऽनै लत।े े
अतः ोदयपदा यष लत॥ु े े ेु
अितबः ूो वा िक करोमीित वा मशृन।ु ं ्
धावन वा यद गत तऽ ः ूितितः॥ ् ं े ् २२॥
िषोीिपतामषऽितबः सन ूाग यद गत यु ् ् ं ंे ्
ारमालत यामौवित शृत। अथवा सिचरागत े ेु ुृ ं ् -
िूयदशनािदना ूः ूहिषतो यद गत परान ं े ् -
प गीयात। तथा अनककायकोलाकलतया िक करोिम ं ंृ ् े ु ? इदं
करोिम, अथवद करोमीित मशृन परामशृिािवो यदे ं ं ं्
गियकािरण दशामाौयते े ्, तथा काातिचतया
समाा धावन धावमानो यद गामवा ् ं े -
मारोहित, तऽ तिन पद ः ूाग आभावः् े ु
ूितितः टोपलतया ितः। एत भवित ु ं -
यऽ यऽ यदा यन सवशिलयो भवत।े े ्
टः ात त तऽ तऽ तदोदयः॥ इित।ु ्
यतः -
बोधाद ःखभवः सवा हषात सखभवः ताः।् ु ु ु् ृ
िक करोमीित मोहोा धावीियवयः॥ इित।ं ृ
उ च िवानभरैव ं े -
बोधा भय शोक गर वारण रण।े े े े े े
कतहल धा ॄसा समीपगा॥ इित।ु ू े ेु
रहोऽ च े -
बोधहषिववशः परा दशामािौतोऽथ िवमशृ यः ं ं
िबयाम।्
यशिनयतिबयाद माबलद वदि त॥ृ ं ं े
एषोऽऽ तटः पातः ूोः सवतािदभाक॥ इित।ु े ्
तिटपात सवसवकतृसविशतादयः। एष चु े
गपदशनादरात परीः॥ ु े े ् २२॥
प। ् ३३] अवैोदयायोपायार िवशषकणाह ं े े -
यामवा समाल यदय मम वित।ं ं
तदवँय किरऽहिमित सक ितित॥ ं ंे २३॥
तामािौोमागण सोमसयावभाविप। ू ु
सौषऽिमतो िहा ॄाडगोचरम॥ ु े ् २४॥
तदा तिहाोि ूलीनशिशभार।े
सौषपदवढः ूबः ादनावतः॥ ु ुू ृ २५॥
अयमष दवदो ाता अतसिभधानङ े े ु ु ् -
ाो यििम वित विदित तदवँयमह किर ं े -
ऽनाािम किरामीित स यामवामौ ु ु -
पा वि समाल गहीा यिित त पसाम ं ं ंृ ृ ु -
वामािौोमागण िवषववाहण सोमसयाव ं ू ु े ु -
भाविप ावपानूाणौ मनःूाणौ वा। सौषऽिनु े
ममनाा परशिमाग यमिमतो लय गतः।ं ं
िकम त ािदित कतहलात। िक का भवतः ं ु ू ् ृ ? ॄाड -
गोचर िहा शरीरिवषय िवहायं ं , दहाहभावे ं ं
थः। उ च े ं -
जात दहूयीपभे े े
ूाकै िनमल बोधिसौ।े े
अाववियमाममर े ्-
िवाा ंिनमकोऽवभािस॥ इित।े
तदा तिन काल तिन महाोि च परिचदाकाश ू ् ्े े -
िमतशिशभार ूशाानिबय मढोऽनिभ े े ू -
भावः ािदना ममानोऽूबो िनः ातु ु ्
सौषपदवत। यथा सषपद तथा ूबनावत एवु ु ु् ु े ृ
भवत। उ च रहोऽ े े् ं -
ािन ििमतसोमभारं
ोममागमितव तषः। ृ ु
भावनाितशोऽिप खचराःे
किचदव तव धामदिशनः॥ इित।े े
ूाणापानूशािरव चाऽ िनरनतोदय यिःे े ु
ूोा। माया भोगमोूदीिपकायाम ु ं -्
प। ् ३४] कामा िवषत िनरना बमा िसिः ात।े ेे ्
सय सोम दयायोः शमाित शासवम॥ इित।ू े े ्
एव तोदयः ूोः। तदाऽादव च सहजों े
मोदयः। उ च बौायनसिहतायाम ं ं -्
शा च माा यावोरत रिवः।े े े े
उदयः सवमाणा िवलय िदवौकसाम॥ इित। ं ्
मािलनीिवजयऽिप े -
यऽाधारिविनमो जीवो लयमवाित।ु
तत ान सवमाणामिऽिमत॥् ं ु े े
तथा -
धमाधमार िच य तदा त सः। े ं ं ु
यि स भवः िक पनमातकृोितः॥े ं ु
इित॥ २३ - २४ - २५॥
अत एव
तदाब बल माः सवबलशािलनः।ं
ूवतऽिधकाराय करणानीव दिहनाम॥ े े ् २६॥
तल िनरावरणिचासप परशामाबां ं
-िधाय माः बीज - िपड - पद - नामपा मननऽाणधर ्
-िमणः सहजनादशोधदीात सवािदना बलनु ् े
ाधाया मिूया अिधकारायानमहादौ ूवत।ु ु ु े
िकिमव यथा शरीिरणः करचरणादीिन करणािन। अनन मिणःे
परतावबोधािामाऽण यथिविनयोममे े े ु ्
। त िऽकसार ं े -
िविदत त पर त वणातीत िवमह।े े े ेु े
िकर ंत गि मा मािधपःै सह॥ु
अथा त ूयूया अिप य पवसाा ु ु े ू -
दिचिबलाशात कवलवणपााः पिऽकाकरण ् े ु -
विलचा भवि।े
प। ् ३५] उ च हसपारमर ं ं े े -
पशभाव िता माः कवला वणिपणः।ु े े
सौषऽिरताः पित ंूावि त॥ु ुे ेु
यत एष शाो मागऽऽ च माणा साफम। तं ं्
तरािवधान े-
अशाििया पिस न पर पद।ुं े े
शौ िनयोजय जप सफलो भवत॥ इित।े ें ु ्
ौीवहैाया च ं -
िवषव जप कयाादोिनबोिधतम।ु ं ं ु ्
मारािण मिणवौ ूोतािन भावयत॥े ्
तामव च पर ोि परमामतृबिहताम।े े ृं ्
दशयासावमव मो ित िवना॥ इित। े ं
ौीकालपरायाम -्
शो नादाकात ूयनोपबिहतः।् े ृं
मबोधपमिभो बोधयिप॥ इित।
अ सषणसऽष ू े ु -
ाकैिन िचिप भावाभावपिरृतम।ं ंू ्
सवदनसव ूकातीतगोचरम॥ं ं ंे े ृ ्
इय योिनः ता िवू माणा ूयािका।ं ंृ
त मा वणपण सबाारोिदताः॥े े
नैािलकपदावाः करणानीव दिहनाम।े ्
ूयाः सवकालष िस वीययोगतः॥ु ु े े
एव शबोधाकनाबाोदयादकोऽिप जपों ु े े
लसाकः। त जयायाम ं -्
एक मनाथाबाोिदत च।
यदै त जप िवि लसािभध मन॥ इित।ं ं ं ं ं ु े
॥ २६॥
प। ् ३६] अनया या मवीयममु ु ्, ूाोदयोऽधनामय ु -
माह -
तऽवै सूलीय शापा िनरनाः।ं े
सहाराधकिचन तन त िशवधिमणः॥ े े े २७॥
तऽवै भाव शिमत माः साधकिचन तत े े े े -्
ूवििनिमन तदाधारभतयया सह सक ूलीय अृ े े ेू ् ं
गि। यत तदनगािपा। उ च कालपरायामे ु ं ्
-
परारतरोधातनानाशिववतगाः। ु े
शयो वणदहष वाणमागताः॥ इित। े े ु
िकभताः कतकाापाः। अत एव िनरनाःं ू ृ ृ
महाकारिहताः। िनरनतानूाणनाा। अननवै चु े
हतना िशवधिमणः िशवव धमा गणा यषाम। सवाःे े ेु ु ्
सवकतार इथः। एवमष एव माा। तषा चात एव े े ं
िशवधिम ंिसिमित॥ २७॥
सह साधकिचन लीय तऽ यत तम।े े ् ्ृ
िशवतािन सवाााहतैोपपिकम॥ ्
यावमयो जीवः सवभावसमवात। ु ्
तवदनपण तादाूितपितः॥ ं े े २८॥
तन शाथिचास न सावा न यः िशवः।े ु
भोैव भोयभावन सदा सवऽ सितः॥ े ं २९॥
याीव आवै सवमयः सवाको िवपो
बोपात।ृ ्
उ च ं -
यदवै िविदत िव तदानीमव िचयम।ं ं े ्
याि भागो वोऽसौ नाथ यो वदकािहः॥े े
प। ् ३७] वो वदकतामाो वदकः सिवदाताम।े े े ं ्
सिवत दाा चत स तिदद य जगत॥ इित।ं ं ं ं् ् ्े
ौित ु -
आवैद जगत सव नह नानाि िकन।े ें ्
अ। सवभावसमव इित िवशषण हतगभम। ु ुे ें ्
हतवाऽय समवािदित सवषा भावाना समवोे ु ु ु ं ं ं
यात। परािदवामपतया सिवपारोहण िह तषामदयः् ू ं ु े े ु
सा च। तम -्
ारण ंसवििप ात दयात। ं ्
सिवमित िव नाऽसिवत कारण भवत॥ं ं ंे े े् ्
सिवदायतन ात तत सदाा ूपत।ं ं ं ं् े
तावतवै न ला ादनपािसतसिवदा॥ इित।ु ं
अ -
दाक ंभावाना िववद न कचन।ं े े
यकाँयदशा यातो नाऽूकाशः ूकाशत॥ इित।ं े
तथा -
सजृन वदन ापय िऽधक ंूकाशकः।् ् ं ै
ितिरः ूकाशो न यथाऽूकाशकाः॥े
न ूकाशाः ूकाश काशोदय िवना। इित।े ं
पराऽऽिप े -
न तऽािदो भातीािद।
यावत -्
त भासा सविमद िवभातीित। ं
सवमयऽ हरमाह े े - तवदन इािद। तिदितं े
भावाना सवाना परामशः तषा सवदनप ं ं ं ं ंे े े े -
णानभवारण यतादाूितपिभावपतासाि ु े -
दभदसिवितो हतोः। उ िह ासतौ े ें ं -
प। ् ३८] यद व भावन ानन िवषयीकतम।् ु े े ृ ्
तादामायाित जीवः सवमयो तः॥ इित।
अत सिवकरण ् ं े -
यथाऽिना समािव सव तिपमीत।ं ू े
तथा ानसमािव सव तिपमीताम॥ इित।ं ू ्
तथाऽऽगमरह े-
आकारवग उपिर ूितभासतऽ े
ान सािप तव िवमयी िवभितः।ू
िवाकिमित नाऽऽगमिसमतते ्
िक सिविदतपतयािप िसम॥ इित।ु ं ्
एव सिवदव ूाणारण वामपता ध। तम ं ं ंे े ेू -्
ानष िववत वायौ कतवणपिरमहा।े ेु ृ ृ
वखैरी वाक ूायोणा ूाणवििनबना॥् ॄ ं ृ
कवल बपादानात बमपानपाितनी।े ं ु ुु ्
ूाणविमितब ममा वाक ूवतत॥ृ ् े
अिवभागा त पँयी सवतः सतबमा।ु ं
पोितरवाः सा वागनपाियनी॥ इित।े ू
तथा -
य रौित य एषोऽिनिवशषरवाकः।ं े
स परः परमः ायी िनोिदतिनजाकितः॥ृ
िचिदाशिसः आबलिरतः।ु े
सिवतव स तजािस िविचन िद राजत॥ इित।े े ें ्
ूिभाया च ं -
िचितः ूवमशाा परावाक रसोिदता। ्
ातमत तदैय परमानः॥े ु ं
सा रा महासा दशकालािवशिषणी।ु े े
सषैा सारतया ूोा दय परमिनः॥ इित।ं े
प। ् ३९] ता चाःसजपाया ाविप शाथ समं ं ं ं
रतः। अत एव तयोरभद एव िवातः। उ चह ु े ें -
यतः शानवधन न िवना ूयोवः।ु े े
वाक च सिवलित ूागवोम ् ं ू े े -् सिवलािदािद।ं ू
तथाजातीयःै ोकैरोम -्
यथा या जगि सवमव िनजाना।ं े
तथा याऽनिवय सवतो भाित भारती॥ु े ं
योिगनाथन चोम े -्
तात सव िसथ भारती कारण पर।् ं े
परा तदारोपाषणनाथिनयात॥े े ्
ता औववै सावपिरकना।ु ृ
निह तामरणषैा लभताऽऽानमिक॥े े े
सा च तामवाया पोितिरत।ं े
िनिवभागबमापा योिगगानिपणी॥ े ु
तत औतिामयी भवित वाक िशव।ु ् े
िविशशिवषयिववारणािका॥ु
ततः शाकन िववाथमयी भवत।े ृ े ्
तदातामरण यााथावधारणम॥े ्
एव सिवप सवूकाशक ूभवै ूकाशन ं ं -
शिया वागःसपा वण -पद -वा -जीिवतभताू
सवै पदाथपतया बिहभवतीित ानभवूिसमव ु े
ूबानाम। उ च ु ् ं -
िचदावै िह दवोऽःितिमावशाद बिहः।े ्
योगीव िनपादानमथजात ूकाशयत॥ ं े ्
िमनास भावजात भासनम।ं ्
अव न िवना तािदामशः ूवतत॥े े
प। ् ४०] अोम -्
यििदाभाित बिहदीश नन तवाव सममः।ू ं े
िनमीिलताा िद लययथवै सव कथमथा तत॥े ु ्
इ भाव एव यतः सवान तथािवधन सवा ं े े -
कन भावन हतना शाथयोिास मािषय वा ने े ेु ु
सा कािचदवाि या न िशवबावमिभयित, या न
िचपथः। सिवीकरणैात यतः सवािम।े ं ् ्
तम -्
यन यन िविभ हतना भाविनगाः।े े े े ु
तन तनैमायाि बोधोदिधसमागताः॥े े
ूाग च ु ं -
शरीरजो वा शाो वा मानसो वा समतः।ु
वहारोऽसौ नाि यऽ ंनाथ नामगः॥ इित।
अत भोैवानभिवतवै भोयभावनानभातया सदाु ुे
सवऽ सितो न ोयमि। तथा च ौितः ं ु -
अहममहममहमम।्
अहमादोऽहमादोऽहमादः॥
मकता तिवचारऽम ृ े ु -्
भाविता भावाः सब पररम।ं े ्
भोयभोभावन न कदािचत भावतः॥ृ े ्
िाऽनभिवता ता माहको भोवदकः।ु ृ े
कतपला सवा ातित ानसकाः॥ इित।ं ंे े
तन ानमव यपतया ूथत इथः। उ च े े े े ं -
भोिवभोय भवतो िविभः सु
ँयत मधतया आा।े ु
त भोयभताः पशवत परषाे ेू ु ् ं
भोगाय भयोऽऽ भव ॅमि॥ू े
भव भव ैभवभतमवं ू े
िवभावयो भगवन भवयः।् े ु
भवदव ूभभावभाजोे ु
िव वश वतियत समथाः॥ इित।ं ंे ु
ानसोधऽिप े -
ाता य ानिमित ानवै िऽधा िितः।े ं
प। ् ४१] ॄापण ॄहिविरऽो तदव यत॥ ं ं े ्
मयवै चो ाऽिप ं -
िवैाऽि न ँयमतधराना ायते ेु ै
आदशूितिबवगिदद िभ िधा भाित यत। ं ं ्
सा याि घटादयो बिहरमी बोधानवधात सदां ु े ्
ानातैमतः तोऽि न पनय सा िचत॥ इित।ु ्
तथासतौ -
यिदद ँयत िकिशना िभत।ं े े
दशन ितो नाद िवै िह ततो जगत॥ इित। ्ं ृ ्
सषणसऽिप ू े -
यनद ँयत िव िा सव यः सदा।े े ें ं
ँयराचर यः स िविरित गीयत॥ इित।े ु े
जाबािलसऽिप ू े -
िा ा ौोता याता रसियता मा बोाऽपिर -
चतैभावो जगि -िित -लयकैहतभगवान वासदवे ेु ु ्
आित।े
पराऽोपिनषिद च -
ाता च य च वा च वा च भोा च भोय च।े ं ं ं
इािद।
तथाऽऽवै - सवार सवबा योितः यसम ं ं ं -्
बो यभिरित च इित।ं ं ू
ौितरिप ु -
स एव ाता तानिमित।
२८ -२९॥
अऽवै ूशसाारण ीकरणोपाय ूाह ं ंे -
इित वा य सिविः िबडानािखल जगत।ं ंे ्
स पँयतत यो जीवो न सशयः॥ ं ंु ु ३०॥
प। ् ४२] वाशः ाथऽऽ। िक बना ं , इव चोूकारपाे ं
य सिविः सवदन ान यथा मयमव सवं ं ं ंे े
सोऽिखल समम जगत बीडारामतया पँयन िवभावयि ं ं ् ् -
या बकारणाान यात ूबोधाौ जीव ु ् े -
वरवो नाऽऽ सशयः।े ु ं
उपपपलिा िसाद ॅािरऽ नो।ु ं ्
उ च ं -
सक बोधिवौाौ योऽानभवः ितः।् ु
िवषयानिप सोऽन ाीव तिवत॥ इित।् ु ु ्
य ाः े - िवनोाि कतो मोः। तिरासायाह ं ु -
िवना भावानभवन पसःु े ुं
कैवमािबलािद ात।ु ्
अऽाऽिप प नन मोभागने ु ु ं
यः कत ूमढः॥ु े ू
तथा -
िवदहा अिप ब ूलय गणवािसताः।े े े ु
शरीिरणोऽिप म िवशानसौयात॥ इित॥ु ुे ं ्
ानगभऽिप -
मिय ितिमद जगत सकलमव सवऽ वां ् े
ितोऽहिमित धारणाितयभावनावशतः।े
जगितयनाथ तनैाितिचरण सात े े
निभव सपयया दिलतिकिषोपवःै॥ृ
गीतािप -
यो मा पँयित सवऽ सव च मिय पँयित।ं
ताऽह न ूणँयािम स च म न ूणँयित॥ं े
पराऽऽिप े -
प। ् ४३] ूाूासादमा अशोोऽशोचतो जनान।्
भिमािनव शलैः सवान ूाोऽनपँयित॥ू ् ु
अऽ च िनोपमवोपायो या िनतः। ूाकु े ु ्
चो िह ं - अतः सततम इािद॥ ु ु ३०॥
अथ ूाग मानो यरोदयवणनारणु ु े
िनगमन करोित ं -
अयमवोदय य ाियचतिस।े े े
तदातासमापििरतः साधक या॥ ३१॥
अयमव त पव य मानो ाियचतस े े ेू -्
यदयः समापिमकीभाव मातापििमतो गतःु े ं ृ
साधक ाियनो या तदाता यपापििरथः।े
उ िह िवसिहतायाम ं ं -्
य िच यदा लीन तदा ानमदातम।े े ं ं ु ्
यः ूता याित ाता तयता ोजत॥े ें ं ्
ऋतिित पाठाा य िचयतोऽऽ या।े ं
तदातासमापिरै तोदयः स त॥ं ु
मकत यमाशयः सहत। यतो मोारण ृ ु े े -
या मदवतया सह यादा योऽःसवदनारणे े ें ं
तदमहो मासाकः स एवाो दय आिवभाव इित
॥ ३१॥
अवै ािफलमाह -
इयमवामतृूािरयमवानो महः।े े
इय िनवाणिदा च िशवसावदाियनी॥ ं ३२॥
यय पसिविः साऽमतृाििरहानः।े ं ं
जरामरणिवदाद पनभवता न त॥े ् ु ु
प। ् ४४] धातायमव चानोऽनमहः तः।ु े ु
िनवाणदीा तय परमािनयोिजका॥ इित। े ं
उ च मोधमष ं ु -
िहा त सवसान स िच िनवशयत।ु ् े ं े े ्
स िच यदा लीन ततः कालयो भवत॥ इित।े ं ं े ्
आसोध च े -
भववानामभवाय नने ू ं
भावसिवििदतवै पसाम।ं ं ु ्
आमता मजन करोित ं े
सकधाूाशनमाऽमव॥ इित।ृ ु े
दीाथऽयम -्
ददाित ानसाव पयिखल मलम।ं ं ्
बोधानवधाीोा दानपणधिमणी॥ु े
इित॥ ३२॥
तोदय ूोाकिऽम तऽ एव च।ं ंृ
मोदय च तीय तिभतीरथाऽऽह त॥ं ू ु
यथो जामव िनजभावाा ात तथाे ं
ऽीित वमाह े ु -
यथािथतो धाता जामतोऽथािदितान।े ्
सोमसयदय का सपादयित दिहनः॥ ू ं ंृ े ३३॥
तथा ऽभीाथाणयानितबमात।े ्
िन टतर म ितोऽवँय ूकाशयत॥ ं ं ं ंु े े ् ३४॥
यथा जामित जामदवाया धाता ॐाऽऽभावं
इया िदािकया ऽिथतो यािचतः सन दिहनः पसो िद ् े ुं
ितानिभनतानथान पदाथान सादयित ूकाशयित। बला ् ् -
वात। िक का सोमसययोरपानूाणयोषोो ् ं ृ ू ु -
दय का चरािद वधाननथः।ं ृ ु े े
प। ् ४५] एत भवित ं - अनकाथसिधानऽिप गिणकानटम े े -
ूकािदष मादव विभमत तदव यथा पँयित।े े ेु ं
पानूवशात। तथा ऽभीानवाथान म िदु े े े े् ्
भाव ितः सन टतर का िन सदवै ूकाशयदे े् ु ं ंृ ्
दशयित। कतः ूणयाथनाया अनितबमात ागात। ु े ् ्
मा ढामभीा नाऽवियदा भविदित।ु े ें ृ
एतम -् यदीा तदनगवै भव ातण ूभवितु े े
तदतैात ता चासौ नाितबामित। उ च रहोऽ ् ं ं े -
िवताथमिभयधीयथा ामशषिवदमाश शसित।ृ ु े ु ं
यिदमनयाऽत रसात गोऽिप न िवलियिस॥ इित। े ्
िसो च ं -
िचोिोऽनस यँयखिडतिमित।ु े
ोितःशाऽिप े -
यन यनियाथन िवः िपित मानवः।े े े
त तियाथ सः कमािण पँयित॥े ु
इित॥ ३३ - ३४॥
एव ातवणनारण या सौषतमोव ं े ु ु -
रणिनभद उः। इ पवै जामादौ ं
ात न थिभधातमाह ं े ु -
अथा त ता ािमकतः।ु ृ
सतत लौिककव जामपदय॥ ं े े ३५॥
अथा पनः पिाभाव िच चलात ाु े ्
-दौ सिृिरापा ता ात।्
ािदूसरोऽसमसपो भविदथः। कतमकाते ु ्
सिृभावात। यत ् -िमाूसवधिम िनम। ्
कव। यथा लौिककाूब े ु -मतजामपदये े
सतत सवकाल सिृिरवै ता।ं ं
प। ् ४६] न सौ ूबतया। साऽ सहॐशः साऽसमु ्
-बिवकपवै भवदवाितयऽपीित यावत॥ े े ् ३५॥
एवमानो िवभितष ाताा यिमाथदा ू ु ुं ु े -
न कायसामाा या ता तऽ कथयित। स ूं
-विहतादौ ोपाय तावािरकायन ूाह ं े -
यथा थऽटो ः सावधानऽिप चतिस।ु े े
भयः टतरो भाित बलोोगभािवतः॥ ू ु ३६॥
यथा रितः किदथ पदाथ घटपटािदव िवशषो ु े
-ऽटः सिदधो ः सावधानऽावऽकामऽु ं े े े ेृ
-िप चतिस सित िह यात स एवाथ भयः पनः बलोोगनाब े े् ू ु -
ूयिवशषण भािवतो िवचािरता सटतरो भाित िनःसिधःे े ु
ूकाशतऽवभासत।े े
ताथा य यन पण यऽ यिन काल ितु े े े् ं
त तथा तनवै ूकारण ूयिवशषण बल ु े े े े ं -
प िवकरमाबाऽऽिौाऽवाासािचरातं ्
िरत सतत सक ूितभाित िनरावरणपात।ं े ्
ूाग िह ु ं -
अिप ाबलशात पषमो भवत। ् ्ु े
तयौ च ु -
िवषयािधपितय िह यन जानाित पावित।े
त यो वि तन तन ात चराचरम॥े ेे ं ्
तनाऽतीताऽनागतान पिरिमतिवषय न िकिदायमे ं ं ्
॥ ३६ - ३७॥
एव माऽधना कायकतृसाम यायं ु ु ु
चोपायारमाह -
बलोऽिप तदाब यतः काय ूवतत। े
आादयभा च तथा योऽितबभितः॥ े ु ु ुं ु ३८॥
प। ् ४७] बलः ीणधातरशः कशोऽिप तद बलमाहलण ्ु ुृ -
मोगपमाबाऽिधाय ीक यतः काय ूवततु ृ े
याद ापार सादयित। अितकशाोगबलावलनात् ं ृ ु ्
समरादौ शिदशनात। एत भवित ् ं - यथा
किदसमथऽिप ायामाासाहत शिं
ूाोोगबलन तथा योऽितबभितः धातः सोऽिप तनवैु ुे ेु ु
भावानशीलनन बभा भोिमामाादयतु ु ुे ेु ं ्
ध शमयित। ूो च पतिलना ु ं ं ं -
कठकप िपासािनविः। तथा ू े ु ृ -
बलष हिबलादीिन।े ु
बभाशोऽऽोपलणाथम। तन षौ शोकमोहौु ु ् े ु ृ
जरामृ चित षडमयोऽिप नँयीथः॥ ू े ू ३८॥
एव न कवलमिव शरीर त सवतादयः सिं े े े ,
याववऽापीपायारणाऽऽह ु े -
अननािधित दह यथा सवतादयः।े े े े
तथा ािधानावऽवै भिवित॥ ं ३९॥
अनन ूागनाभावनाऽिन दहऽिधित ा े े े े े े ेु ् -
ऽीित सित यथा सवतादयो गणा िव। यादऽे े ु
यकािदभणािप िूमव जानाित। उ चू े ं
ानसोध े-
सवः स एव ािपाद ः स एव भावतः। ्
सवित सवः पमानव िनत॥ े े ेु
अ -
सवः सवदवै ंसव दय न चत। े े ्
कनाऽथाऽ साा नाथिवषया ितः॥े ृ
प। ् ४८] तदहजातबालै नपान िशितम। ं ्
ूािणिभवा तरणमतत सवचितम॥ ु े े् ्
अ -
भ ािमभ वा ाािित िनय।ं ं े
मिकाणा कतः सिवत ौिसिचितकमिण॥ं ं ंु ्
सवािधातिजिृतमथा। ु
किममाऽाकायाना सिृतिवयादम॥ृ ं ्
कतक फल वािरूसादनिविधया।ं
िपः िपित तषैा ूा िक पशोः॥ं
गीताकणनवदै मधबमगृ िकम। ं ु ु े ्
सात िह यनाऽ रोमिवरता िितः॥े े
भियित मािममाखोिववरवितनः।
माजार ूित का शा सवापन िवना॥ ं ं
भयात कमः स वायः सवायािन गहत।् ू ू े
भदबिऽा िववकिवकल िकम। ु े ्
वीाीणपाणा वलैयमचतनः॥ं े
नमारभत बह िरत तगरोः॥ृ ंे ु ु
अगाधजलममभणलणम।्
कनोपदि तोरनमान िवना कतम॥े ं ंु ृ ्
अशशिः कय सिललात िपबतः पयः।े ं ्
हस न पन दयारवितनः॥ं ु
ूितभातूभात मिरारवितनः।
कबवाकोिगरः कात ऽािपन िवना॥ृ ् े ं
यासामाकलनोा कालिवलना ततः।ु
ूवतत िदनार िनॅाकतसिविधः॥ े े ृ ं
दनखादीिन ूािणनामायधािन यत।ु ्
परूहरणोिक कनाऽऽातासिवदाम॥े े े ं ्
प। ् ४९] बल तजः करो िसहो जानाित िनजमिजतम।ं ंे ू ्
को हतयावदूितपिन सरा॥े ु ु
अितवरनावक िचिमितःै।ृ ृे े ं
सचयि न तिऽ पशवः पिणोऽिप यत॥ू ं ्
कताकःै िसहाःै ूीितः ूाणभतृा कतः।ृ ं ं ु
िवनकै िद सिववादसिितम॥ इित।ं ं ु ्
तषा च ूागया िवशषािभिः। तथा ा े ें ु ु -
िधानात पावनादव सवऽ सवतादयो् े ं
भिविभि याीथः। उ च ं ं -
एको भावः सवभावभावः
सव भावा कभावभावाः। े
एको भावतो यन ः सवे
भावातन ाः॥े
रहयिरऽय शरीर यऽ यऽ च।ु े ें
सिवदो दालाभः ाऽ तऽ गणोदयः॥ इित॥ ं ु ३९॥
अथषैा गणानामाादकमलिवदाथमाह ं ु ू े -
लािनहषितरनाहपा दह िकल िविका िवनािशनी। ु े े
ता लानरानतः सिृतः सरणमिः। ताऽानमन े ु ु -्
मषण वमाणलणनाऽऽभावन यदा िवे े े े ं
िनणिदत नािशत तदा कतः सा लािनरव का ाारण रिहतां ं ु े
भविदथः। अत एव च योिगना जरारोगाभावः शरीरदार े ं ्-
च भवत॥ ं े ् ४०॥
अथोष पमाह े -
एकिचाूस यतः ादपरोदयः।
उषः स त िवयः य तमपलयत॥ े े ेु ुं ् ४१॥
प। ् ५०] एका िचाया ूसकैऽ िवषय िचद ापतृिचत ं ं े ् -्
त सतो यतो यात भावादपरािाया उदयोऽिभ ् -
िभवत। झिटित यतोऽा िचोत िवतरणािदका स े े् ृ
िचायाः कारणमषो िवयः। त च पनषु ुे े ें ं
यमानोपलयिजानीयात। िचायम ापकना े े् े -
ऽनभयमानतया सवाद बहमारीसखवदनपद ु ुू ्ं ृे ेु ु -
ँय इथः॥ ४१॥
अ चानशीमान ूयानाह ु -
अतो िबरतो नादो पमादतो रसः।
ूवतऽिचरणवै ोभकन दिहनः॥ े े ेे ४२॥
अतोऽाषादनशीमानादिचरणवै कालन दिहनःे े े ेु
पिस िबादयः ूवत उ। िबजोपो ॅमध ुं े े े ू -्
यादौ। नादोऽकिऽमोऽनाहताकः शॄाो रा ृ -
वण च। पमकार दशन दवताना च सािदू ं ं ंे े ू -
दशन च। रसो मखऽमतृाऽऽादः षससाना च। कथमत ं ंु े े े
ूवत ोभकन उिसििवकािरन। तथा च े े ेृ
पतिलः -
ततः ूाितभौावणवदनाऽदशनाऽऽादवाता जाय।े े
त समाधावपसगा ान िसयः इित।े ेु ु
अ अनन या सृािदबमो िनतः। यतः ूाग े ेु ु -
षात सिृा। सा च कथम ् ?् अतोऽदादौ िविराशिू -
सरपः। ततो नादः शाको वागाः िबयाशिपः।
ततो प पदाथदशनिवचारपम। ततऽवै रसोऽिभलाषं ्
उपभोगपित। एष एवाितरहबमाथिवदामोगावभास े ु -
चवणिवलापनपः बमचतबमोऽऽवै यवैोः ु ु -
न बाधत िवशषो िह ूकत पिरभाषया इित।े े ृ ं
त य तमपलयिदित॥ ं ं ु े ४२॥
तथिमऽोपायमाह -
िदयव सवाथान यदा ाावितत।े े ्
तदा िक बनोन यमवावभोत॥ ं े े े ४३॥
प। ् ५१] ििमा िदा तदवा इव सवाथान सवभा ु ् -
वान ाािधाय यदाऽवितत वतत तदा िक ब ् े े ं -
नोनािधककथनन। यमवानवै तभावमवभोत े े े -्
तऽवगत ातीथः। अयमऽोपदशाशयः े े े - यथा
कतहलिदिवकासवा एव यः सवभावौ ु ू ु ृ े ं ु -
पोतृाप ितित स भाव सवतािदगणास े ं ु -्
पद यमाोित। यतः ूागम ं ु -् अतः सततम इािद। याु ु
चषैा िितः सवै ताथिचामणौ रहमिा। मयो ु े ु ं
भोगमोूदीिपकायाम -्
उतृाबलन त िवकासवा पगित।े ेु ृ ्
यमपसतृियाथानानभिमगो योगी॥ु े ू
एषोलपा िवकरतरा ूबबीनाम।ु ु ्
िसाः िता सदाऽा ानरताः परा च मिषैा॥ं ु
अऽो च ं -
सवाः शीतसा दशनााः े
व यौगपन िवक।े े े े े ्
िा म हाटकभत े ू -
ििाधार एकोऽवभािस॥
तथा -
वा यऽ तऽ ोजीवँया ं -
ीवला या गााः।
शीः पँयन कवल नानगि् े ें ंु
िबॅािस त मः॥
इित॥ ४३॥
अामव ितौ यिमाह े ु -
ूबः सवदा िताननालो गोचरम।ु े े ्
एकऽारोपयव ततोऽन न पीत॥ े े े ४४॥
प। ् ५२] ूबोऽसकिचतशििनिवक उोपतया सवकालु ं ृ ंु
ितद वतत। ानगोचर िवषयमालो पिरिे ् ं
सिवीा य िवलााऽिवभाग नीथः। मयवैं ं ंे े
चो भोगमोूदीिपकायाम ं -्
अथवािवभागबोधलनन िवला वपीयषम।े े ू ्
पीा तृो िवचरीरोगो योऽिचरात सदकैाकी॥्
एतमाथसार परधाराभिमका च शीनाम। ूं ्
तदनयाऽऽ किथत सििवबोधनाय मया॥ु ं
अतः सा िनिवभागा िचत। उ िह ् ं -
दशकालिबयाकाराः ूिसा भागहतवः।े े
तन सि पनय िवभाग िककतः॥े ु ं ृ
अ -
मनः सिवषय दा ानािदशनदैहत।ं ं े ्
अबिहमखवै समािधपपत॥ ु ं े
तथा -
िवानवाडवो दीः शा यतोयधीन।े ्
अजॐ मसत नाास शिमान भवत॥ं े े े् ्
नाऽूाा पयसा तृा ूाा वा भयसामिप।ं ू
याि कतक ंकोऽसौ वडवामखम॥ इित।ृ ृ ु ्
ूाैतोपपिक िवतोम। यात सवमयो जीव इािद।ं ् ्
एवमकऽ तभाव िवाक ानप सवमारोपयद ैे े े े े -
नयत। अत एव ततोऽन वमाणन कलासमहनं े े े े् ू
शाकन िवकपण न पीत न बात न पाते े े े ्
ूात इथः। उ च ं -
एक ािप ोम कािदयोगात तिनं ु ् ्
बााऽर ंतथा ाम।्
पँयक माहकमापे ं ं
ािातत समािधः॥े ्
इित॥ ४४॥
एव यः ूबः पितः सोऽन न पीत। अथाोऽू ं ु े े -
बः पशः स हत।ु ु े
प। ् ५३] स च कथ िकलणत ं ं े ेु -
शरािशसम शिवग भोयताम।ु ्
कलािविवभवो गतः स पशः तः॥ ु ृ ४५॥
शाना रािशः शरािशः वणसमहो मातकृां ू
अकारािदकाराा शजननी। वणाकाानाम। ्
तम कािदवगाक ॄाािदशिचब कलािभःु
ककारारिैविवभवो तमहाािः भावात ्
ूािवतोऽत एवा भोयता गतः सन पषः पशतं ् ु ु े
अात। उ चरूिभायाम ् ्ं े -
ापष भावष ूमाता कत पितः।े े ेु ु
मायातो भिदष श कमािदकषः पशः॥े ेु ं ु
ािप च -
भदमििवभ िह कमाै ूपत।े े े ं
सोऽिवातः पशः ूोो िवातः पितरव सः॥ु े
इित॥ ४५॥
अत -
परामतृरसापाय यः ूयोवः।
तनाततामित स च ताऽगोचरः॥ े े ४६॥
त च पशोयः ूयोवः ौोऽािदारण िवषयदर े ्-
शनन रणािदानोिः स एव परामतृरसात पोदयाद े ् -
पायः ूितः। यतन स पमानतता पारतमसव ु े ु ं -
गतामित ूाोित। स च ूयोवाऽगोचरःे
शािदिवषयिवषयदिभलाषाक इथः॥ ४६॥
अत एव च -
पावरण चा शयः सततोिताः।े
यतः शानवधन न िवना ूयोवः॥ ु े े ४७॥
प। ् ५४] अ च पसः पावरण भावाादन शयःुं े े
पवाॄााा शपाः िबयाशिारण सततमू े ु
-ताः सदा सििहताः पपलपनाय। यतः शानवधनुं ेु े
वणानगमन िवना न ूयोवो ानसवदनमि। ु े ें
शायादाथ वावाचकयोरोोतका।
तथा चो वापदीय ं े -
न सोऽि ूयो लोक यः शानगमात।े ेु
अनिविमव ान सव शन ँयत॥ इित॥ु ं े े
ूाो िह ं -
वागवााः कारण िवविरािद।े ें ृ
अ -
वामपता चामदवबोध शाती।ू े े
न ूकाशः ूकाशत सा िह ूवमिशनी॥ इित॥ े ४७॥
अथाा एव िबयाशबमोहततामाह े े ु -
सय िबयािका शिः िशव पशवितनी।े ं ु
बियऽी मागा ाता िसपदािदका॥ ु ४८॥
यषैा अाना बियऽीबजननीभगवत िबयािकां ्
िबयाभावाऽशिः सवैय िशव सूब पशवितनीे ं ु ुु
पशवथिविनयोतया या वतत सा यथोा। सा च मागु े े
-ा मदीयित ाता िसपपािदका परापरिसिूदा भोगमो े ु -
ावहथः। अथा िभा ाता बदा भवित।े
अथवय ाा े ं - सयिमााथः। मागाे ु
ता अाता बियऽी। ाता त िसपपािदकित। उु ु े ं
चतैाक ्- ूािणना पतन यन इािदना॥ ं ं े ४८॥
कथ षा बहततामापत इित टीकतमाह ं े े ु ु ु -
ताऽोदयपण मनोऽहबिवितना।े ं ु
पयकन स ूयोवम॥ ु े ं ं ् ४९॥
प। ् ५५] पयक िकल प ः ु े े - एक समाितवािहका ं ू -
ताऽमिभलापाकम ितीय ल भौितकं ं ं ं् ू
भोगाम। तऽ सण पयकन सो ब् ू े ेु ं
आवतोऽतः एव परवशः सन तूयोव सखःख ृ ् ं ु -
सवदनप भोग भ अाित। कीशम। ताऽा ं ं ंे ेु ् -
णा शादीनामनभवारण य उदयोऽिभिः स एवं ु े
प य तन तथा मनोहारबिवितना चाःकरणस ं ंे ु -
यन। त च पयक भावाशारीरी ससरतु े ेु ं ्
ससार याित। अत एवा ससिृतूलय जननमरणूवाहस ं ं ं -्
यतैदव कारण हत सूचह कथयामः॥ े े ें ं ंु ४९ - ५०॥
एव बिनिममपवयाोदो पायमाह ं ु े -
यदा कऽ सढदा त लयोदयौ।े ं
िनयोतामित ततबरो भवत॥ ृ े े े ् ५१॥
एवम -्
बमोिवचारण ूबोधाा यदा पन इित।े ु
पयकयमादकऽकैिन पयक ल सु ु ूे े े े् ू
वा पितन सढो लीनिचदा त तूयोवे ं
शाथलयोवौ ूसूाभावौ िनयन या ं ् े
कवन भोतामित। ूभ ंूाोित। भोयपातु ् ृ े ु ्
पशात इथः। तम ु ु े -्
प। ् ५६] पशना त पितभा पशना त पितभवत।ु ु ुं ंू ू े ्
पशात सो भा पशपतः पितः॥ इित।ु ु ुे ेू
बोधोदयमया च -
यनोहर िकिदिगोचरमागतम।ं ्
एकाम भावयावावीन िनरोधकत॥ इित।ं ंे ृ ्
एव सित ातातबरः शिचबामीं े े
सवतािदयतः सवािधपितभविदथः॥ ु े ५१॥
एवमाोक शिचबैय य तिदहािप े ं -
अथ मिनमकता गरोिगरम।े ें ु ्
ूहषवशतः ौित नीित िशाअँच िशयन॥ ं ्
अगाधसशयाोिधसमरणतािरणीम।ं ु ्
व िविचऽाथपदा िचऽा ता गभारतीम॥ े ं ं ं ु ् ५२॥
तमह गभारत व। कीशीम। रवगाहसहार ं ु े े् ्-
णवपारोािरणीम। अ िविचऽोऽथऽिभधयो िविचऽािण पदािन् े
शा याः सा यथोा। अत एव िचऽामायभतामाचाय ू -
सरत ौिम। निह गरोगरीयानोऽि। त जयायाम ु ं -्
यावो जगाथः का ममय तनम।े ृ ु ्
मानरत लोकान कायाापािणना॥ इित।ु े ्
नारदसमह च ं े -
गरव दिणा दात सव ाधमव वा।ु े ें ं्
सवमथवाऽ ससारोदहतव॥ इित। ं ं े े े
मयो ािप ं -
भगवािकामो यनाो गयतः।े े ु
भगवान ायत शााा च ायत गरोः॥् े ें ु
प। ् ५७] तोधाद ानिवलयाानाौ ूा एव सः।्
तााादीरा गरीयान गत॥ इित।् ु े
पराऽऽिप े -
यथा भगवव विर वििरित॥ े ृ ५२॥
अथाायबमवणनारण समहककीथ े ं ृ
ोकन नामोपबाित े -
वसगादवाद गरोाथदिशनः।ु ु ुे ं
रह ोकयामास सक ौीभकटः॥ ं ् ५३॥
अाथः ूार एवो इित पननत। इद च ॄिवद ्ु े ं -
याबीज नाऽपरीाऽान वपत। उ ननवैाऽऽ ं ंे े े् -
गणैपताऽिप त िसिवा कव दा गणविजताय।ु ुे ेु
सोगहीना िवदधाकीित दातयतगणाय दात॥ इित॥ ु ु ्
५३॥
इिवातमःाना दशनाय ूकािशता।ं
सता सपणादशव शामलगणोला॥ं ु ुू े े ु
वाठनाथमषा िवतयाऽिप त। े ं ु
शबोलोासवशात का ूदीिपका॥ु ् ृ
तात ूोाय मायमथमथ िवचाय च।्
आयरायभताया न कायऽा अनादरः॥ ू
नारायणानज उलाििवबमा सतोऽजा।ु
यन सििहताय ा ाा मयषैा च तमोनद ात॥े ेु ्
प। ् ५८] गितः ली न िचथा िनिश
ाोपह तथा स न िचत।्
लमागऽिप करऽि य िह े
ूदीिपकय ूगणूकािशका॥े ं ु
िक वा बििभिरमा त सरत मं ं ु े
बोधिमोमसतृा परतीथयाम।ु ं ु ्
ा िवगा िवबधमपिैत म ं ु ु -
ऽदह इह िचऽमतः पर िकम॥े ं ्
इाचायभगवलिवरिचता ूदीिपका समाा॥
॥ शभ भयात॥ु ं ू ्