³ albania association of industrial ³67$7,67,&$/5(6($5
TRANSCRIPT
“ALBANIA ASSOCIATION OF INDUSTRIAL ENVIRONMETALIST”- AAIE
Tel/Fax. +355 4 253 867 Mobil. 0684068405
Rr. “Muhamet Gjollesha” “Pall 61/1
TIRANA, Albania
http://www.aaeswalbania.org/
“STATISTICAL RESEARCH CENTER & INFORMATION and TECHNOLOGY”
SRC & IT
Rruga “Islam Alla” No.64, TIRANË, Albania.
Tel/Fax. +355 4 253 867
http://www.srcit.org/
TITULLI I AKTIVITETIT:
Trajnim i Profesionistëve Shëndetësor në Menaxhimin
e Integruar të Shëndetit; Menaxhimin e Projekteve dhe
Sitemeve të informacionit në Shëndet Publik
MODULI: Mjedisi dhe Shendeti
Lektori: Dr. Qeramedin Kodra
Korrik 2012
Ne vend te hyrjes
Zhvillimi i Qendrueshem
Matja e zhvillimit te qendrueshem
kerkesat
sociale
zhvillimi i
qendrueshem
kapaciteti
mjedisor
kerkesat
ekonomike
Evolucioni i terminologjise dhe
pozicioni i fushes
• Deri ne vitet ’60-Shendeti ne nje krah dhe Mjedisi ne krahun tjeter
• Ne vitet ’70 nis te futet gjeresisht emertimi ‘Mjedis dhe Shendet’
• Ne vitet e fundit, OBSH po perdor Shendet dhe Mjedis, renditje qe
shpreh me qarte pozicionin e organizates brenda ketij binomi. Besoj se
ne duhet te marrim ne konsiderate ate duke nderhyre qe ne emertimet e
strukturave dhe formuluar pergjegjesite e detyrat
• Takimi i perbashket i Komisioni Europian dhe OBSH njeh se shendeti
perfaqeson argumentin me te fuqishem ne politik-berjen mjedisore.
Komisionerja per Mjedisin Margot Wallstrom theksoi se ‘shendeti mbetet
fusha kryesore e te ardhmes: ‘Ne politik-beresit duhet te kerkojme
me teper rreth lidhjeve ndermjet mjedisit dhe shendetit me qellim
formulimin e politikave qe te shmangim probleme te tjera shendetesore.
Shkurt, ne duhet te jemi me proaktiv se sa te reagojme me shenjestren
kundrejt problemeve serioze’ (Working with the World Health Organisation.
Environment for Europeans, No. 5, 2000).
SHENDETI & MJEDISI -reflekset ne
praktike: kuadri ligjor, institucional dhe
programor i fushes
Cilat jane mardhenjet ndermjet tyre ?
Sa jane te nderthurura dhe trajtuara ne bashkesine
reale te tyre ?
A eshte me mire dy pista me vehte apo nderthurje e
tyre ?
Kuadri ligjor
Ndoshta eshte aspekti qe ka njohur zhvillimet
me te ndjeshme ne keto vitet e fundit, por kjo
vlen per sistemin e mjedisit, nderkohe qe
kuadri ligjor sa i perket mbrojtjes se shendetit
publik nga ndotja ka mbetur mjaft mbrapa te
parit.
Ligji per Vleresimin e Ndikimit ne Mjedis (VNM)
dhe Vleresimi i Ndikimit ne Shendet (VNSH)
Kuadri institucional
Organizimi institucional ne nivele te
ndryshme (Kuvendi-KM-Ministrite-Niveli vendor)
-Piramida institucionale –
A eshte koha per nje strukture nderdikasteriale ?
Kuadri programor
Pakete e dokumenteve me te rendesishem programore te
Fushes / Kuadri programor i fushes
S. Shendetesise S. Mjedisit S. Punes S. Ushqimit UN-WHO-BE
PKV ‘M&SH’, 1999 PKVM 1
PKVM 2
Strategjia
e II, 2006
Projekti
ILO
Projekti Siguria
ushqimore
Komente
PKV ‘M&SH mbetet ende edhe sot programi ne fuqi per fushen
Standardet / Vlerat kufi
Ajri
Cilesia e ajrit te jashtem (outdoor) Vetem per pluhurin dhe gazet
Cilesia e ajrit te brendeshem (indoor):
a) Per ajrin e mjediseve te banimit Mungojne
b) Per ajrin e mjediseve te punes Te vitit 1969
Uji Cilesia e. ujit pijshem Te perferta me
standardet e OBSH
Cilesia e ujrave bregdetare Ne rishikim (shih
referimin perkates)
Zhurma Pritet miratimi ne
kuadrin e ligjit
Treguesit biologjike Mungojne
Sistemi i informacionit, bazuar ne
indikatore
Perkufizime
Behet fjale per indikatore / tregues dhe diktues
Hierarkia e indikatoreve Indikatore te Zhvillimit Kombet e Bashkuara (UN)
Indikatore te Mjedisit Agjensia Europiane per Mjedisi (EEA)
Indikatore te Shendetit Org. Boterore e Shendetesise (WHO)
Indikatore te SH&M Org. Boterore e Shendetesise (WHO)
Komente rreth situates
1. A njihen, a disponohen dhe a tentohet te operohet me to ? ose a jemi ne
gjendje te flasim me gjuhen e indikatoreve ?
(rezultatet e vrojtimit NEHAP dhe sherbimeve ne Korce, Puke, Tropoje)
2. Struktura dhe fluksi i informacionit te fushes ne kete periudhe.
3. Sistemi ALERT
Per t’u patur parasyshe ne praktiken e organizimit dhe operimit me
indikatore:
1. Te kuptohen qellimet dhe aresyet e OBSH kur harton linja dhe
dokumente te tille (nuk duhet ecur ne pista te vecanta)
2. Indikatoret e mjedisit dhe te shendetit konvergjojne ne qellimin dhe
synimin e tyre
3. Duhen njohur caqet, apo me sakte afersite dhe largesited (ku bashkohen
dhe ku largohen), pra behet fjale ne se jane ‘kryesisht’ te fushes se mjedisit
apo ‘kryesisht te fushes se shendetit dhe mjedisit, psh:
- indikatoret kryesisht te fushes ‘SH&M’: zhurmave, ndotjes ajrit, ujrave
bregdetare per larje dhe te pishinave
Me e pergjitheshme dhe me e sakte eshte se ne cilin komponent te procesit
apo ciklit P-S-R bejne pjese
Kapacitetet e fushes
Kapacitetet humane
1. Kapacitete vepruese
2. Kapacitete potenciale
Problem qe meriton te vleresohet ne te gjithe
strukturat e sistemit te Shendetesise dhe me tej,
ne nivel kombetar
Formimi profesional
1. Ne nivel kombetar
Shendet publik
Inxhenieri mjedisi prane Universitetit Politeknik, Fakulteti i Inxhenierise
se Ndertimit
Agromjedis prane Universitetit Bujqesor
2. Programet e sistemit te shendetesise
-. Niveli universitar - kalimi nga disiplina e higjienes ne ate te shendetit
publik
-. Niveli pasuniversitar - specializim ne disiplinen e shendetit publik,
SHPU dhe kohen e fundit ne Master
3. Nderhyrje te nevojshme dhe te mundeshme
Kurse intensive te perbashketa per punonjesit e rrjeteve
Kurse intensive per punonjesit e sistemit te shendetesise, te diferencuar
- per mjeket
- per kimistet
- per asistentet shendetesore dhe kimiste
Monitorimi: spektri dhe vellimi i
monitorimeve
Gjeografia e monitorimit mjedisor ne shkalle vendi (ajri,
uji i pijshem, ujrat bregdetare, zhurmat, ..)
Monitorimi mjedisor ne vendin tone, ne zbatim te VKM te
vitit 1995 dhe 2003
Monitorimi mjedisor ne Shqiperi (1) Programi Treguesit Mbulesa
hapsinore
dhe numri
pikematjeve
Periudha Zbatues Raportimi Financimi
Cilesia e
ujrave
nentok
esore
pH,
fortesi,nitrate,
nitrite,kripshmer
i, metale te
rende
5 basene kryesore
(Drin, Mat, Erzen,
Ishem, Shkumbin,
Seman)
32 stacione
(shpime)
2000 -
vazhdim
SHGJSH Ne MMPAU
dhe AEM
MMPAU
Shkarkimet
e
lengeta
urbane
ne ujrat
siperfa
qsore
Temp.,
pH,kripezimi,
lendet pezull,
alkaliniteti, O2 i
tretur, NKO,
NBO, tregues te
ndotjes
mikrobike
(koliform dhe
strept. Fekal)
8 qytete (Tirane,
Durres, Elbasan,
Fier,
Vlore,Shkoder,
lezhe, Shengjin,
Sarande)
33 stacione
2000 -
vazhdim
ISHP (deri
2003)
IM (pas
2004)
Ne MMPAU,
pjeserisht
ne AEM
MMPAU
Cilesia
mikrobi
ologji e
ujrave
bregdet
are
(plazhe
)
pH, temperature,
str. fekal,
enterokok
Velipoje (6),
Shengjin (5),
Durres (18),
Kavaje (10). Vlore
(12), Saarande (10),
Himare (7)
67 stacione
2000 -
vazhdim
ISHP MSH,
MMPAU,
MEDPOL
MMPAU
Cilesia e
ajrit urban
LGP, PM 10,
NO2, SO2, O3,
Pb
LGP, PM 10, PM
2.5
7 qytete: Tirana
(5), Elbasani (3),
Durresi (1), Korca
(1), Vlora (1), Fieri
(1), Shkodra (1)
Stacione 13
Nr I diteve eshte
rritur gradualisht
nga 5, 8, 11, 13 deri
16 / muaj – min I
rekomanduar
Tirane, Elbasan
2000 -
vazhdim
ISHP
IFB
MSH,
MMPAU
MMPAU
MMPAU
MMPAU
Zhurmat
urbane
Presioni zanor Tirane, Durres,
Shkoder, Fier,
Vlore, Sarande,
Korce
2001 –
vazhdim
ISHP MSH,
MMPAU
MMPAU
Radoni ne
toke, uje
dhe ajerin e
baneses
Radoni (Rn) Ultesira
perendimore
Tirane, Korce, Fier,
etj dhe sipas
indikacioneve te
hartave
radiometrike
2000 -
vazhdim
SHGJSH MMPAU MMPAU
Mbetjet
urbane te
ngurta
Perberja
merceologjike
Shkoder, Durres,
Fier, Vlore
2000 -
2003
ISHP MSH,
MMPAU
MMPAU
Monitorimi mjedisor ne Shqiperi (2)
Maredheniet mjedis-shendet ne shifra
Vatra te nxehta (Hot-spote)
1. Hot-spote te trasheguar
Porto-Romano, Durres Realizuar projekti i studimit
Ne zbatim (drejt perfundimit) projekti i zbatimit
PVC, Vlore Ende ne studim
As, Fier Ende i pambyllur
Pellgu i naftes ?
2. Hot-spotet ‘e rinj’
- Sharra Per zgjidhje
- segmente te qyteteve Per zgjidhje
- segmente te bregdetit Per zgjidhje
Ndotja e ajrit urban
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
Anka
raAth
ine
Sofie
Buku
resh
tZag
reb
Buda
pest
Vie
ne
Paris
Berli
nLo
nde
rM
adrid
Mek
siko
Siti
Peki
n
Tok
ioN
ju D
elhi
San
Pao
loLo
s Anx
hele
sTira
na
OBSH
rek
oman
dim
e
LGS
PM10
Bloza
SO2
NO2
O3
Efekte te deklaruara dhe te priteshme
Dy pista veprimi jane te mundeshme:
1. Krahasuar me rezultatet e studimeve (epidemiologjike) te
instutucioneve nderkombetare dhe autoreve te vendeve te
perparuara.
Evidenca rreth efekteve te ndotjes se ajrit ne shendetin e
popullates dhe te femijve e mbledhur ne keto dy-tre dhjetvejacaret
e fundit flet per rritje te morbozitetit per shkak te ekspozimit
kundrejt perqendrimeve te rritura te ndotesve atmosferike. Sipas
botimit te Organizates Boterore te Shendetesise dhe Agjensise
Europiane te Mjedisit (WHO - EEA, Children’s health and environment: A
review of evidence. Environmental issue report N0. 29’, Copenhagen
2002), problemi i ndikimit te ndotjes se ajrit ne shendetin e femijve
eshte mjaft shqetesues. Nje evidence e qarte vjen edhe nga
rezultatet e studimit te Dr. F. Priftanjit ne vendin tone rreth
simptomave te astmes ne Shqiperi, nder te paktet studime te llojit
ne vendin tone rreth rritjes se reaktivitetit bronchial.
2. Llogaritja e efekteve te priteshme mbi bazen
e te dhenave per ekspozimin.
Procedura ne fjale (ndonese ne permiresim e siper) po aplikohet
per te siguruar te dhena rreth skenarit te efekteve shendetesore te
lidhura me veprimet afat - gjata te ndotesve ne vitet e ardheshme.
Per ilustrim sjellim rezultatet e nje studimi te OBSH rreth
vleresimit te rrezikut te efekteve shendetesore respiratore per
shkak te ekspozimit afat - gjate kundrejt PM2.5, te bere ne nje
kontigjent prej 200 000 femijesh (ne nje popullate prej 1 000 000).
Shifra jane teper domethenese: dyfishim i rasteve me simptome
bronkiti (prej 3 350 ne 6 700) dhe po dyfishim te numurit te rasteve
me renje te kapacitetit vital te sforcuar / per sekond (prej 4 000 ne
8 000), per nje rritje me 10 mikrogram te permbajtjes se PM2.5 ne
ajer. Te dhena te peraferta dhe me te zgjeruara nga Schwarts,
Schwartz dhe Dockery, Pope etj. jepen rreth ndryshimeve
perqindore te mortalitetit ditor per rritjet respective me 10
mikrogram / m3 te LGP, PM10 dhe PM2.5.
0
5
10
15
20
0 50 100 150 200
Përqëndrimi i PM10 [mg m-3
]
Nd
rysh
imi
[%]
Mortaliteti ditor
Pranimet spitalore
Perdorim i bronkodilatoreve
Provokim simptomash
Ekspirim maksimal
Lidhja Lidhja e PM 10 me e PM 10 me indikatorindikatorë të ë të ndryshëmndryshëm të të efekteveefekteve shëndetsoreshëndetsore
Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994)
Burimi: Dockery dhe Pope (1994)
Lidhja e permbajtjes se PM 10 ne ajer me indikatore te ndryshem te efekteve shendetsore
A ekziston dhe a perben nje problem ‘patologjia
ambientale ne Shqiperi’ ?
- a mund te flitet me gjuhen e shifrave ?
- nuk dijme, nuk kemi kapacitete, apo nuk i mobilizojme
ato ?
- cila eshte ’jehona’ dhe vendi i saj ne
programet/projektet mesimdhenese dhe studimore ?
- a jane studjuar dhe efektett e hot-spoteve (Porto-
Romano, PVC, Marinza, segmente te Tiranes, .….) ne
shendet ?
- c’far informacioni kerkohet, regjistrohet dhe deklarohet
nga institucionet shendetesore te nivelit te pare, dyte dhe
te trete ?
- C’tregon referenca me te dhenat e OBSH, per treguesit e
mortalietetit e te morbozitetit ne skenare me nivele apo
perqendrime te tilla te ndotjes se ajrit, zhurmave urbane
etj. ?
Perceptimet / Reagimet e publikut Rubrika - Vleresime
Ceshtja 1. Vleresime per gjendjen e mjedisit
Pergjigjur I paster Pak i
ndotur
I ndotur Vleresimi
%
Durres
Durres qytet
Shijak
Maminas
Gjithesej
Tirane
Tirane qytet
Kamez
Babru
Gjithesej
Elbasan
Elbasan qyt.
Cerrik qyt.
Bradashesh
Gjithesej
65
20
19
104
82*
18
16
116
65
20
20
105
6
-
16
22
4
-
1
5
1
-
-
1
32
13
3
48
24
12
12
48
28
18
1
47
27
7
-
34
54
6
3
63
36
2
19
57
Gjithesej 325 28 143 154
Ne qytetet e medha (me mbi 50 000 banore) pothuaj te gjithe te anketuarit
ankojne per nje ndotje te klasifikuar si ‘pak i ndotur’ ose shume te ndotur
Rubrika - Ndotja e brendeshme Ceshtja 1. - Vleresimi i gjendjes se mjediseve te brendeshme
Paster Disi paster Jo paster Gjithesej
Durres
Tirane
Elbasan
54
33
22
39
27
59
11
9
20
104
69
101
Gjithesej 109 125 40 274
Ceshtja 2. - Shkaqet apo origjina e ndotjes brendeshme
Te jashtme Te brendeshme Te dyja Gjithesej
Durresi
Tirana
Elbasani
105
108
89
-
3
1
-
7
-
105
118
90
Gjithesej 302 4 7 313
Rubrika - Shqetesime te tjera Opinionet e dhena konsiderojne si me shqetesuese zhurmen e shkaktuar nga burime te jashtme
Ne menyre te permbledhur,rezultatet e anketimit jane si vijon:
Shqetesime nga zhurma
Po Jo Gjithesej
Durresi
Tirana
Elbasani
56 ose 53 %
66 ose 56 %
64 ose 62.1 %
49
52
39
105
118
103
Gjithesej 186 ose 57 % 140 326
PERFUNDIME
Leksionet qe kemi marre gjate kesaj periudhe tranzicioni:
• Zhvillime jo te balancuara brenda atij qe quhet
‘Zhvillim i Qendrueshem’
• Vemendje e e paket (larg asaj qe meriton) per fushen
• Largesia legjislacion-zbatim praktik
• Harmonizim-koordinim dhe bashkepunim pa efektivitetin e
duhur
• Monitorim mjedisor i pamjaftueshem dhe monitorim biologjik
thuajse i munguar
Gjendja dhe Prognoza sipas modelit P-S-R
(Presioni-Gjendja-Pergjigjet)
Deri ‘90/’91 1992-2005 Pas
Popullsia
- Levizja
- Dendesia
Transporti
Ndertimet
Industria dhe
teknologjite
E kontrolluar
Ritje e ngadate
Shtim i ngadalte
Rritem i ngadalte
Rritje e shpejte
dhe teknologji e
vjteruar
E pa kontrolluar
Rritje shume e
shpejte
Shtim shume i
shpejte
Rritem shume i
shpejte
Kolaps i ind.
madhe
Me e kufizuar
Rritje e shpejte
Rritje e shpejte
Rritem i shpejte
Pritet gjallerim i
disa ptofileve;
teknologji te
perparuara
Ekspozimi
Vleresim cilesues i situates Vleresim cilesues per disa vite te
tjere
LGP dhe PM10 rritje si nivele dhe nr.
Ekspozuarish
CO “
PAHs dhe VOCs “
Zhurma “
Ndotje mikrobike e ujrave per larje (plazhet) ?
PROPOZIME
Pakete prej 9 nderhyrjesh
(Kalimi nga gjuha e konstatimit ne ate te veprimit)
Mund te grupohen si:
- nderhyrje te karakterit ligjor-institucional-programor
- nderhyrje te karakterit studimor
- nderhyrje qe kane te bejne me efektivitetin e rrjetit
Synime
1. Kerkimi i racionales ne organizim dhe programim
2. Rritja e kontributit ne te gjitha menyrat e rruget e mundeshme
3. Kerkimi i pozicionit dhe gjallerimi i rrjetit te sanitarise
4. Ballafqimi me problemet ‘e reja’ (indoor, Rn, FEM, …….)
5. Targetet e HfA-2000 apo Axhendes ?
6. Parandalimi me perparesi/perqendrim ne VNSH
1.Hartimi nje raportit - Analize mbi gjendjen ne
fushen ‘Shendeti dhe Mjedisi’
2. Pergaditja e programit afat - mesem
‘Zhvillime te fushes ne periudhen 2007 -
2010’ Program qe mban (ka te detyruar te mbaje) parasyshe:
1. Pozicionin e fushes ‘SH&M’
2. Harmonizimin- koordinimin-bashkepunimin
3. Mbrojtjen e kontigjenteve vulnerabel
4. Vemendjen ne Ultesiren Perendimore, me perparesi ne
katerkendeshin Tirane-Kavaje-Durres-Fush-Kruje
Krijimi i nje strukture te nivelit qendror
Zgjidhja e propozuar do te kishte refleksione
pozitive/racionalitet ne terma programore,
efektiviteti,/produkti, financiare
Ne kerkim te nje formule qe reflekton zhvillimet ne
vendet e perparuara dhe ne linje me rekomandimet e
organizmave nderkombetare, pra merr ne konsiderate
faktin qe:
- problemi eshte i nje natyre ndersektoriale
- problemi eshte multidisiplinor
Statusi i vecante i DSHP Tirane
Vrojtime dhe Studime
Studim segmentar si shtrirje dhe kohe, pra nje studim cross-
section
Synime
* realizohet nje perpjekje qe konvergjon kapacitetet e
disponueshme
* fitohet pervoje, e cila mund te luaje rolin e ne ‘shkolle’
apo model per vrojtime me te gjera, perfshire ato qe jane
ne qender te projektit/programit ‘qytete te shendeteshem’
* vleresim i problemeve qe lidhen me shendetin e femijve,
rinise, moshes trete, kushtet ne shkolla e objekte punes,
riskun e aksidentimit, menyren e jeteses, informacionin
ne institucionet feminore para- dhe shkollore, ……
* bilance te gjendjes dhe kapaciteteve dhe perjekje per
vleresim te mardhenjeve kosto-perfitim
Disa prej avantazheve * trajtim ne bashkesi i aspektit mjedisor dhe shendetesor dhe ne gjithe
elementet e procesit qe ndjek modeli P-S-R apo varienteve te tij)
* perqendrim i kapaciteteve te disponueshme dhe vjelja e informacionit/te
dhenave te mundeshme, c’ka detyron pune ne ekipe (me sakte ekipe)
* verfikim ne terren te arsyeve perse krijohen distancat ndermjet
kerkesave dhe zbatimit te ligjit
* sigurim i dhenave qe do te mbeshtesin krijimin e database dhe operimin
me indikatore duke kontribuar keshtu ne krijimin e Sistemit Gjeografik te
Informacionit per fushen Shendeti dhe Mjedisi (HEGIS)
* komunikim me te gjere dhe me konkret me publikun
* mobilizimi i nje numuri mjaft te madh profesionistesh, te shendetit publik
(efektive ne te gjitha nivelet e tij), te pushtetit/qeverisjes vendore, te
sistemit te arsimit,
* vleresim i integruar i problemeve ne ciklin e tyre te plote, duke nisur nga
burimet (presionet) per te vijuar me ekspozimet (ate qe me siper e kemi
quajtur ‘diagnoze e riskut’) dhe efektet (gjendja) e perfunduar me
menaxhimin (pergjigjet)
* identifikimi dhe vleresimi i problemeve, permasave te tyre, shkaqeve,
dhe shndrim i rezultateve te studimit ne aksione konkrete (ne kete rast do
te perfbente nje PLV per segmentin urban ne studim)
Gjallerimi dhe rritja e kontributit te rrjetit,
c’ka me pare do te kerkonte gjetjen dhe aktivizimin e
formave per gjallerimin e tij (pasuria me e madhe qe
kemi ne fushen e profilaksise)
- tekst pasuniversitar
- pakete dokumentesh (metoda, procedura, teknika, …)
- aftesimi per te operuar me indikatore
- mbeshtetje dhe angazhim ne monitorim, vjelje
informacioni,..
OBJEKTIVA qe mund te konsiderohen te
realizueshem
1. Dokumentimi i gjendjes (Analiza) dhe i perspektives (Programi)
2. Gjallerimi i rrjetit sipas nje programi qe mban parasyshe gjendjen,
mundesite dhe nevojat.
Rritja e kontributit
3. Krijimi i sistemit te informacionit (database dhe indikatoret)-operimi
me indikatoret e fushes
4. Adoptimi i standarteve te rekomanduara nga WHO dhe kerkuara
nga BE
Realizimi i nje pakete te tille, natyrisht e permiresuar dhe e pasuruar
do te perbente nje hap serioz per shendetin e popullates ne
pergjithesi dhe per ministrine e shendetesise ne vecanti.