بسم الله الرحمن الرحیم

: موضوع کبوترخانه ها

: مربوط� به درس (2معماری اسالمی )

: استاد********* مهندس خانم

: دانشجورضا زارعی

از مؤسسه المعی گرگانی

93پاییز

ها خانه کبوتر

ایران، سرزمینی است به قدمت تاریخ، سرزمینی که جای جای آن یادگارهایی از گذشته به همراه دارد و میراثی کهن از یک

تمدن و فرهنگ و این میراث آینه ایست که نیاکان ما آن را بر جا نهاده اند تا بنگریم آنچه بر این سرزمین گذشت و آینده را

. بر خشت خشت این بنای کهن ، بر پا داریمدر این میان برج نگاهی گذرا به بناها و تاریخ ایران انداختیم و

هایی دیدیم که استوار و بلند در پهنای دشت های اصفهان بناهایی ساخته شده از خشت خام ، کاه گل و گل . ایستاده اند

مانده اند و می توانند که سالیان دراز است استوار و پا برجا برای ما نمونه ای جالب از مقاومت و ایستایی یک بنا باشد

در این تحقیق قصد دارم به معرفی این برج ها و کاربرد آنها و بیان مختصر تاریخچه ای از آن

زم و سازه و مصالح این يبپردابرج ها را بررسی کنيم تا راز

استواری این بناها را در همچنین نمونه هایی از این .یابیم

برجها مثل "برجهای صحرای دستگرد ، برج امام خمینی ، برج

گورت ، برج ردان و برجهای هزار جریب "با عکسهایی از آنها مورد بررسی قرار گرفته اند.در پایان

به چگونگی امنیت و دالیل خرابی و انهدام آنها می پردازیم تا

راههای حفظ این گنجینه های با ارزش را بیابیم.

کبوتر خان یا کبوتر خانه محلی است که کبوتر در آن آشیانه می سازد. کبوتر خانه ها را در مناطقی مي سازند که از اقلیمی کویری بهره مند بود مصالح و

متد ساخت نیز متاثر از شرایط محیطی است. چون بافت معماری که بنیادش گل رس  و کاه  و نمک

است مقاوم در برابر سرما و گرما  و عایقی حرارتی و در عین حال صوتی تا آرامش کبوتران درون کبوتر خانه را تامین

نماید . غالب کبوترخانه ها به واسطه بهره گیری از حد اکثر فضا به شکلی استوانه مانند ساخته می شدندتا النه های

بیشتری را در خود جای دهند . طراحی ورودی  به اندازه ای  بود تا  کبوتران را به داخل هدايت كند و براي میهمانان نا

خوانده راهی نباشد و در عین حال بدنه کاهگلی مانع از  زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و کنه می شود به جهت

استحکام هر چه بیشتر  داخل را با تیرچه های متقاطع مسلح می نمودند  و سطح بیرونی را ساروج اندود مي كردند تا مانع

از فرسایش محیطی گردد

در بخش میاني باالی کبوتر خانه نیز دریچه هایی به جهت تبادل حرارتی و آمد و شد جریان هوا  به داخل کبوتر خانه که نزديكي

زيادي با بادگیرها استانهای کویری ایران دارد و در میان کبوتر خانه نیز حفر چاهی به جهت تامین آب شرب

کبوتران در صورت نزدیک نبودن آبگیر .به  جوی و رودخانه حفر می کردند

ماه یک۳صاحبان کبوتر خانه ها هر بار  برای جمع آوری فضوالت به داخل

کبوتر خانه ها وارد می گشتند و کود حاصل را جمع آوری می نمودندکه برایصیفی جات و میوه های جالیزی  بسیار

مفید بود

قطر سوراخهاي ورودي كبوتران )هر کبوتر يک سوراخ ورودي دارد و يک سوراخ خروجي!( به داخل برجها به اندازه اي ساخته

شده است كه تنها كبوتران مي توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه

اين كه براي دقت يك اندازه بودن قطر سوراخهاي كبوتر بويژه در كبوترخانه هاي سبك گلپايگان و خمين از تنوشه )لوله هاي

...سفالي( استفاده مي شده تا سوراخها يكسان اجرا شود

در ساخت برجهاي كبوتر استفاده از دانش فيزيك با توجه به اصل تشديد ) رزنانس( به منظور توجه و پرواز همزمان

هزار كبوتر در اثر برخاستن ۲۵ هزار تا ۱۴دسته جمعي حدود ناگهاني كه ارتعاشات بسيار قوي را به دنبال دارد، عالمانه

بهره  برده شده است. هندسه و رياضيات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمي ثابت و بهره گيري از اصول

زيباشناختي آن چشم گير است. دانش جانورشناسي و روانشناسي جانوري از ديگر علومي است كه در ايجاد تجهيزات

دفاعي كبوترخانه و نيز تمهيدات مكانيكي، بيولوژيكي و شيميايي براي مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال مي شده.

همچنين از علوم آب و هواشناسي، گياه شناسي ، جانورشناسی، روانشناسی

جمع آوری جانوری و ساير علوم بهره برده شده است.«!فضوالت کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع

جهت جلوگیری کردن از آسیب رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این

بناهاست.

الف: موقعيت موقعيت برج بايد طوري باشد كه از هر نظر امنيت كبوتران را

تأمين نموده و دسترسي به آب و دانه به سهولت امكان پذير باشد.

 ب:سبك

در طرح هر برج به سه مسئله توجه شده: به كار بردن حداقل مصالح ساختماني با ايجاد حداكثر النه هاي كبوتر و فضاهاي

ارتباطي. اگر توجه كنيم مصالح ساختماني مصرفي در برجها غالباً از خشت خام مي باشد و خشتها فقط فشار را تحمل مي

كنند و تحمل آنها در برابر نيروهاي كششي و پيچشي حداقل است . بنابراين مي توان به اهميت طرحها و مهارتي كه در

.كاربرد خشت به كار رفته است پي برد

ج: تهويه مسئله ي تهويه در داخل برج حائز اهميت مي باشد. داخل برج

در طول سال بايد از حرارت مطبوعي برخوردار باشد تا كبوتران بتوانند در شرايط مساعدي تخمگذاري كنند.

د: روشنايي با توجه به اينكه كبوتران در تاريكي ديد كافي ندارد از اين جهت

بايد روشنايي داخل برج به نحوي تأمين باشد كه كبوتران به آساني بتوانند النه هاي خود را پيدا كنندو ورود و خروجشان به

سهولت امكان پذير باشد. ه: ورود و خروج كبوتران

پنجره ها و برجك هاي مشبك در برج بايد به نحوي تعبيه شده باشد، كه كبوتران براي ورود و خروج ، دچار مشكل نشوند

.ومجبور نشوند براي يافتن النه هايشان ذاخل برج را دور بزنند

( : 1برج صحرای دستگرد )این برج از نوع استوانه ای است و

جرز است که نگهدارنده ی 4دارای سقف هستند . پالن آن يک طبقه است و راهروهای بسيار باريکی

دارد .

 ( : 2برج صحرای دستگرد )

اين برج در صحرای دستگرد واقع در جاده ی فرودگاه شهيد بهشتی اصفهان قرار دارد .

برج امام خمینیاين برج در ابتدای خيابان امام خمينی اصفهان قرار دارد .

نمای خارجی آن از گچ و کاهگل و نمای داخلی آن از آجر و متر است و 25/11کاهگل ساخته شده است . ارتفاع اين برج

. متر می باشد70/6قطر استوانه ی بزرگ آن

برج گورت

اين برج در روستای گورت قرار دارد ، گورت روستايی از دهستان قهاب، بخش مرکزی شهرستان اصفهان است. در

گورت ومزارع آن بيشترين تراکم برجهای کبوتر به چشم می خورد .

اين برج دارای دو استوانه ی داخلی وخارجی است که استوانه ی خارجی آن جهت پايداری بيشتر کمی متمايل تر ساخته شده

عدد جرز به استوانه ی داخلی متصل گرديده و پله 9است و با های آن داخل جرز ها تعبيه شده و از پايين شروع و تا پشت بام

عدد برجک به صورت آجر کاری 9ادامه دارد و در پشت بام مشبک قرار دارد که عبور کبوتران ، تهويه و نورگيری را ميسر

. می کنند

برج ردان کيلومتری جنوب 3اين برج در

شرقی اصفهان در کنار کانال آب در قريه ی ردان قرار دارد

واز نوع استوانه ای است. پالن طبقه ی همکف و اول آن

نور 10مشابه بوده و در بام آن گير وجود دارد که يک در ميان

مربع ودايره هستند ابعاد سانتی 24×24×4آجرهای آن متر است. متر و ارتفاع 30/13قطر برج

متر 20/10استوانه ی بزرگ باشدمی

برج های هزار جریباز اين برجها دو برج باقی مانده است .يکی واقع در دانشگاه اصفهان و ديگری در امتداد جنوبی خيابان شيخ صدوق اين دو برج از لحاظ ساخت پيشرفته ترين برجها هستند و دارای النه

کبوترهای بيشتری هستند .

اصفهان دانشگاه : برج

اين برج باارتفاع استوانه ی متر 30/13بزرگ آن از زمين

70/16است و ارتفاع کل برج متر می باشد

24×24×4ابعاد آجرهای آن سانتی متر و ابعاد النه های آن

سانتی متر می 17×17×25 . باشد

برج هزار جريب ) شيخ صدوق ( :اين برج مجموعه ای از هشت استوانه ی کوچک در اطراف يک

استوانه ی بزرگ مرکزی می باشد ، اتصاالت استوانه های خارجی وداخلی سختی سازه را افزايش داده و پرواز ناگهانی

چند هزار کبوتر به پايداری برج آسيبی نمی رساند . متر و20/13ارتفاع استوانه ی بزرگ آن از زمين

متر است50/13قطر آن

هر کبوتر خانه مانند يک دژ نظامی بايد در برابر همه ی دشمنان کبوتر که تعداد آنها کم هم نيستند مقاوم ونفوذ ناپذير باشداين نفوذ ناپذيری نه تنها بايد قوش ، قرقی ، جغد ، کالغ ، .

گربه و روباه و تا حدی آدميزاد را در بر می گيرد ،� بلکه مار و موش را نيز شامل گردد . موش اگر چه مستقيماً دشمن کبوتر

نيست اما با عمل کانال سازی خود در زير پی ها می تواند از طريق زير زمين راه را برای ورود مار به داخل کبوترخانه ها

فراهم آورد . برای پيشگيری از ورود پرندگان مزاحم و مهاجم ورودی کبوتر ) کبوتر رو ( کامالً حساب شده وگاه بوسيله تنبوشه هبه کبوترخان

هايی استاندارد بنا شده اند . چنانچه کبوتررو کمی بزرگتر باشد ساير پرندگان شکاری و مزاحم به آن رخنه می کنند و اگر کوچکتر

. باشد کبوتران بزرگتر قادر به ورود به آن نيستند

برای جلوگيری از باالرفتن گربه ومار در برجهای مدور به شيوه ی اصفهان از نوار و يا نوارهايی از گچ در کمر برج و در نمونه های خمين

و گلپايگان و خوانسار عالوه بر اين نوار از فرورفتگيهايی در نبشهای مکعب مستطيلی کبوترخانه ها و گاه تسهيالت ديگر استفاده می کنند . رنگ سفيد نوار و نوارهای گچی عالوه بر زيبايی به جلب کبوتران کمک

. می نموده استاحياناً کبوتران چاهی به مرور نسبت به اين رنگ بازتاب شديدی از خود نشان داده اند . نصب تله ی مارگير که خود به تنهايی ابداع خالقانه ای می باشد در کبوترخانه های خمين ، گلپايگان و خوانسار نيز رايج بوده

. استامروزه در فن آوری های کشاورزی استفاده از بو وهورمون برای

راندن و یا به دام انداختن حشرات مطرح می باشد . در گذشته از اين فکر برای فراری دادن برخی دشمنان کبوتر استفاده

می شده است برای مثال در کبوتر خانه ها از بوی برخی جانوران مانند گرگ ،کفتار وبوی برخی گياهان مانند کندر وسراب استفاده می شده است . در برخی روستاهای گلپايگان وخمين سر گرگ وکفتار را

در کبوترخانه ها می گذاشتند

علل گوناگوني كه باعث از بين رفتن برجها شده اند را ميتوان به صورت زير خالصه نمود:

- با بررسي كه در برج هاي اصفهان و حومه به عمل آمده ، 1معلوم گرديد كه برج ها نسل اندر نسل ، از پدر به فرزند

رسيده و بيشتر آنها متعلق به ورثه ي مالكين قبلي مي باشد. در موقعي كه بين مالكين اختالف بروز مي نمود هر يك از شركا

بنا به مصالح خود برج را رها كرده و بدين ترتيب تعميرات برج به موقع انجام نمي شد. عدم رسيدگي به كبوتران به ويژه دانه

ريزي در فصل زمستان، باعث مهاجرت كبوتران و از فعاليت افتادن تدريجي برج مي شد.

 

- درانتخاب محل برج بايد دقت شود كه اطراف آن 2سروصداي زيادي نبوده و صحرا براي دانه خوردن وجود داشته

باشد.در يك قرن اخير به علت گسترش شهرها و دهات و ازدياد جمعيت و سروصداي وسايط نقليه، تعداد زيادي از اين برجها به

علت مهاجرت كبوتران از فعاليت باز مانده اند. در اين مورد مي توان برجهايي كه در اطراف جاده هاي جديد االحداث قرار

گرفته اند، نام برد.

- به علت ترقي بي رويه ي قيمت زمينها و تبديل زمينهاي 3زراعتي به مسكوني، ايجاد واحدهاي صنعتي و مسكوني ، بهره برداري تعدادي از برج ها را غير ممكن ساخته ، حتي در بعضي موارد ديده شده كه برجهايي را به علت فوق تخريب كرده اند.

متري برج ها ممنوع 500 - با اينكه تيراندازي در محدوده ي 4مي باشد ، باز هم شكارچيان خطر بزرگي محسوب مي شوند

و عامل فرار كبوتر ها و متروك شدن برج ها مي شوند.

- برج بايستي در زمستان كه دانه و غذا براي كبوتران پيدا 5نمي شود ، دانه ريزي شود. اين از وظايف مالك است كه

فراموش شده است و باز عاملي براي مهاجرت كبوتران مي شود.

- ساختمان برج به ويژه فضاي داخلي النه هاي كبوتران بايد 6به نحوي باشد كه كبوتران با كمال آرامش در آن به توليد نسل

بپردازند . هواي داخلي برج مرطوب بوده و گرماي الزم را جهت سكونت كبوتران داشته باشد. به تجربه ثابت گرديده ،

برج هايي كه سرد هستند به ندرت كبوتر به خود جذب مي كنند.

برجها را بايد حتي االمكان از آفت حفظ نمود. آفت اكثر - 7برجها مار، شاهين ، باز، بوف، نوعي موش و خانه ي لك لك

مي باشد. مارها در بيشتر برجها رخنه مي نمايند و براي جلوگيري از ورود آنها به داخل برج ،� از كمربند گچي كه به

اصطالح محلي ، شال گچي نام دارد بايد استفاده شود و اين كمربند در تمام برجها ديده مي شود . چنانچه مار بخواهد از آن

عبور كند به علت صافي سطح گچ به پايين مي افتد. ولي اگر سوراخي در برج وجود داشته باشد مار به داخل برج نفوذ مي

كند و در مدت كوتاهي باعث از بين رفتن تعداد زيادي كبوتر مي شود. دراين مورد تدبيري وجود داشته، به اين صورت كه

درظرفي مسطح كه لبه ي آن هم سطح كف بوده ، شير مي ريخته اند واطراف آن را به صورت حلقه اي، پودر آهك. مار به

خاطر عالقه ي زياد به شير از روي آهك رد مي شود . ماليده .شدن آهك به بدنش باعث مرگ او خواهد شد

- درحال حاضر به علت وجود كودهاي شيميايي و ديگر كودها 8استفاده از كود كبوتر خانه ها با توجه به هزينه ي گزاف آن

مقرون به صرفه نبوده و از اين جهت مالكين و يا كشاورزان حاضر به نگهداري و آباداني و حتي تعمير برجها نمي باشد.

يكي ديگر از علل خرابي برجها عدم رسيدگي به تعميرات - 9برجها، نفوذ آب از صحراهاي اطراف به پي برجها و برف و

باران و نداشتن شيب مناسب و ناودانهاي مربوط به بام برج .مي باشد

: منابعمقاله کبوترخانه های اصفهان – داریوش حیدری بنی

کبوترخانه در ایران – سعید هادی زاده حکاکی

http://www.naghsh-negar.ir/