پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

150
ﻋﻨﻮان: ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺧﻼﻗﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﺳﻼﻣﻲ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻋﺮﻓﻲ اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎ: دﻛﺘﺮ ﺑﻬﺰاد رﺿﻮي ﻓﺮد اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﺸﺎور: ﻣﺸﺎور اول: دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ وﻳﮋه ﻣﺸﺎور دوم: دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻗﺎﺳﻢ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﮕﺎرش: ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﺑﻮدش ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه1390

Upload: ali-ghanbarian

Post on 07-Jan-2017

33 views

Category:

Law


6 download

TRANSCRIPT

Page 1: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

:عنوان

مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي

:استاد راهنما

فرددكتر بهزاد رضوي

:اساتيد مشاور

دكتر محمدرضا ويژه: مشاور اول

دكتر سيدقاسم زماني: مشاور دوم

عليرضا بودش: نگارش

پايان نامه براي دريافت كارشناسي ارشد حقوق بشر

1390اسفند ماه

Page 2: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

فهرست اجمالي مطالب

1 ................................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

2 ................................................. ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

مباني اخالقي حقوق بشر عرفي: بخش اول

14 ............................................... ................................ ................................ ................................ ................................ مهمقد

15 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ميمفاه: اول فصل

15 .......................................... ................................ ................................ ................................ حق يمعنا: اول مبحث

16 .......................................... ................................ ................................ ................................ حق مفهوم: دوم مبحث

20 ........................................................... ................................ ................................ حق تيماه ليتحل: سوم مبحث

24 ............................................................ ................................ ................................ ................................ يمبان: دوم فصل

24 ..................................... ................................ ................................ ................................ يانسان كرامت: اول مبحث

30 ...................................................... ................................ ................................ محور علم ييگرا عقل: دوم مبحث

32 ........................................... ................................ ................................ ................................ ييفردگرا: سوم مبحث

33 .................................................... ................................ ................................ يعيبط حقوق هينظر: چهارم مبحث

42 .................. ................................ ................................ يعرف بشر حقوق در ييقراردادگرا هينظر: پنجم مبحث

45 ............................................................... ................................ ................................ سودانگار هينظر: ششم مبحث

47 .............................................................. ................................ يعرف بشر حقوق اسناد و منابع ،يمناش: سوم فصل

47 ..................................................... ................................ يعرف بشر حقوق در حق منابع و يمناش: اول مبحث

48 .................................................... ................................ ................................ يفعر بشر حقوق اسناد: دوم مبحث

مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي: بخش دوم

53 ............................................... ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

55 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ميمفاه: اول فصل

55 .......................................... ................................ ................................ ................................ حق يمعنا: اول مبحث

61 ............................................................ ................................ ................................ حق تيماه ليتحل: دوم مبحث

Page 3: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

62 ............................................................... ................................ ياسالم بشر حقوق در حق فلسفه: سوم مبحث

64 ............................................................ ................................ ................................ ................................ يمبان: دوم فصل

64 .................................................... ................................ ................................ اسالم در يانسان كرامت: اول مبحث

68 ................... ................................ ................................ ................................ اسالم در يعيطب حقوق: دوم مبحث

71 ............................................................... ................................ ياسالم بشر حقوق موضوعه اصول: سوم مبحث

82 ........................................................... ................................ ياسالم بشر حقوق اسناد و منابع مناشئ،: سوم فصل

82 .................. ................................ ................................ ياسالم بشر حقوق در حق منابع و يشمنا: اول مبحث

85 ................................................ ................................ ................................ ياسالم بشر حقوق اسناد: دوم مبحث

هاي بنيادين و قواعد حقوقيبررسي حق: بخش سوم

87 ............................................... ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

89 ....................................... يعرف بشر حقوق و ياسالم بشر حقوق نظام در نياديبن يحقها يبررس: اول فصل

89 .................................................... ................................ ................................ ................................ اتيح: اول مبحث

93 ................... ................................ ................................ ................................ ................................ يآزاد: دوم مبحث

102 .............................................. ................................ ................................ ................................ يبرابر: سوم مبحث

105 ........................................ ................................ ................................ ................................ تيمالك: چهارم مبحث

107 ................................. بشر حقوق ياسالم هياعالم و بشر حقوق يجهان هياعالم يقيتطب يبررس: دوم لفص

107 ......................................... ياسالم هياعالم با يجهان هياعالم مواد ياجمال قيتطب و سهيمقا: اول مبحث

125 ..................... بشر حقوق يجهان هياعالم و ياسالم هياعالم قواعد افتراق و اشتراك وجوه: دوم مبحث

128 ................................. ................................ ................................ ................................ ................................ يريگ جهينت

Page 4: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

1

چكيده

حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي، غيردينـي و تحليلي مباني اخالقي -اين تحقيق با روش توصيفي

سكوالر را مورد مداقه قرار داده و به منظور شفاف سازي اين مباني به مطالعـه مفـاهيم، مبـاني، مناشـي،

منابع و اسناد حق در اين دو نظام حقوقي پرداخته است و با بررسي چهار حـق بنيـادين بشـري حيـات،

و مقايسه مواد دو اعالميه اسـالمي و جهـاني حقـوق بشـر، تـا حـدود آزادي، برابري و مالكيت و تطبيق

هاي بنيادين بشري مندرج در اين دو سند را قابل مطابقت يافته و با وجـود اخـتالف زيادي قواعد و حق

در مفهوم كرامت انساني و افتراق در مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي كه به ترتيـب

هاي حقوقي به حقـوق تـا باشد، در هر دوي اين منظومهمي فردمحورانهانه و در دومي در اولي خدامحور

حدودي يكسان و مشابه رسيده است و با توجه نمودن به اصل اسالمي كرامت انسان و مفهوم عدالت در

قرآن و قاعده طاليي اخالق چشم انداز دستيابي به يك نظام حقـوق بشـري فراگيـر و جهانشـمول را بـا

.اي الهي و اسالمي ترسيم نموده استمبن

.، كرامت انسانيحقوق بشر اسالمي، حقوق بشر عرفي ،مباني اخالقي :واژگان كليدي

Page 5: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

2

الرحيم، الحمدهللا رب العالمينالرحيم، الحمدهللا رب العالمينالرحيم، الحمدهللا رب العالمينالرحيم، الحمدهللا رب العالمينالرحمنالرحمنالرحمنالرحمناهللاهللاهللاهللابسمبسمبسمبسم

و آلهو آلهو آلهو آله) ) ) ) صصصص((((و صلي اهللا علي خير خلقه، و خاتم رسله، محمدو صلي اهللا علي خير خلقه، و خاتم رسله، محمدو صلي اهللا علي خير خلقه، و خاتم رسله، محمدو صلي اهللا علي خير خلقه، و خاتم رسله، محمد

مقدمه

رين و زيباترين راز هستي و نيـاز آدميسـت كـه سلسـله تبشر، اصليترين، جاودانه حقيقت حقوق بنيادين

عالمان صادق و مؤمنان مصدق و عارفان صديق و صوفيان صديق و صالحان صـدوق چـه جانهـا كـه در

اند؛ و شريعت شناسـان خدانشـناس و خداشناسـان شـريعت راهش نباخته و چه سرها كه در پايش نداده

هـا و رسايان دين ناشناس و دنياطلبان دين فروش چه گنـدم نمـايي ناشناس و دين شناسان ناپارساي و پا

ها كه براي محو و مسخ و نسخ و فسخ ها و كوته آستينيها و ترفندها و درازدستيها و توطئهجو فروشي

چه تلخ واقعيتي است مظلوميت ايـن حقيقـت و چـه شـيرين حقيقتـي اسـت . اندآن نساخته و نپرداخته

كه در مصاف هميشگي حق و باطل در تاريخ انسـان، حقيقـت سـربلند، سـرفراز و مقبوليت اين واقعيت

، سـوره بنـي جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا(سار خواهد بود باطل از بين رفتني و نگون

قـوق اين واال و باالنشيني حقانيت جوهر حقة حقوق بشر، گذشته از واقعيت گـوهر ح ). 81اسرائيل، آيه

حقة بشر، وامدار و رهين تأمالت و تعلمات خالصانه و مخلصانه حق جوياني است كه در آسـمان ايمـن

وار از دام و دانه فرعونيان رسته، نيل تاريـك و ظلمـاني نظر و وادي ايمن عمل كريمانه گام زده و موسي

هاي معارف اخالقي اند و چشمهحقوق بشر عرفي را با عصا و يد بيضا و نوراني حقوق بشر ديني شكافته

هاي سخت و زفت اما سست و بي بنيـاد عرفيگـري روان سـاخته، و حقوقي انساني و الهي را از دل كوه

پايان دولت سحر مدت الييسيته را نويد داده، بند از پاي ليالي عدالت گشوده، مجنون سكوالريسم را بـا

اند و آنچنان تشت رسوايي شك نياوردگان كرده ادهمعجون معنويت در شفاخانه دين معقول نموده، شفا د

يقين و ناآزمودگان فضول آيين عرفي مسلك را از بام حقيقت روحاني بر زمين واقعيـت جسـماني فـرو

در . اند كه صدا و نداي آن تا قيام قيامت از عرش الهوتي تا فرش ناسوتي طنين انداز گشـته اسـت كوفته

و جانشـينان بـر حـق و گرامـي او ) ص(ي و خصوصا اسالم و پيامبر اكرماين ميان نقش و تأثير اديان اله

1.ترين نقشهاستبرجسته

.13، ص1388، مؤسسه امام خميني، نگاهي گذرا به حقوق بشر از ديدگاه اسالم ،مصباح يزدي، محمدتقي 1

Page 6: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

3

دهند كه دين مبين اسالم در اساس با اصـول هاي قرآن كريم و احاديث شهادت ميبسياري از سوره

اقدس و مباني مقدس حقوق بشر از جمله كرامت و حيثيت و منزلت انساني، بردباري، همبستگي و

تـام و رابري يعني همان اصولي كه در اعالميه جهاني حقوق بشر مستور و مستتر است، همخـواني ب

1.تمام دارد

در جايگـاه خليفـه » 2اني جاعل فـي االرض خليفـه «در اسالم انسان به تعبير قرآن و بر اساس آيه

:گويداللهي و وارث زمين است و به تعبير الهيات مسيحي كه مي

God created man in his image3

پيـامبران الهـي، حقوقـدانان رمـي، متألهـان مسـيحي، . باشداز حيثيت و منزلت خاصي برخوردار مي

- مصلحان مسلمان و خيرانديشان تاريخ انسان نيز نهايتا هر يك به عبارتي بر اين معنا اشارتي نموده

ين بر تـارك تـاالر مجمـع مضاميني چون اين بيت خورشيد نشان سعدي شيرازي كه با خامه زر. اند

:4عمومي سازمان ملل متحد نقش بسته است

5كه در آفرينش ز يك گوهرند بني آدم اعضاي يك پيكرند

:اي نادره موالنا جالل الدين بلخيو يا اين بيت نابغه

6هاي شيران خداستمتحد جان جان گرگان و سگان از هم جداست

ي توحيد، معاد، نبـوت و همچنـين در امتـداد آن اصـول مـذهبي بر همين نهج اصول دين اسالم يعن

اي ناگسسـتني شيعي عدالت و امامت كه با حيثيت فردي انساني و همبستگي اجتماعي آدميان رابطه

هـاي توان بوسيله آنها به رويـارويي بـا چـالش گردند كه ميهاي عظيمي محسوب ميدارند، گنجينه

هـايي كـه در جهـان معاصـر وراي فلسـفه و مفـاهيم چـالش .امروزين فراروي حقوق بشر پرداخت

7.حقوقي در حوزه تجربيات عملي با آنها روبرو هستيم

قوق بشر سازمان ملل متحد، مجموعه مقاالت اولين همايش بـين المللـي مسـائل پيام خانم مري رابينسون كميسر عالي ح: به. ك.ر 1

.1381، تهران، )ره(الملل بشر، دانشكده حقوق و علوم سياسي، دانشگاه عالمه طباطباييحقوق بين .30سوره بقره، آيه 2 ؛ كتاب مقدس، سفر پيدايشخلق اهللا آدم علي صورته 3

.20-32، همان، صص »مفاهيم بنيادين حقوق بشر در شرق و غربمباني و « ،امين، سيد حسن. ك.ر 4 گلستان سعدي 5 مثنوي معنوي 6 .پيام مري رابينسون، پيشين، با دخل و تصرف: به. ك.ر 7

Page 7: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

4

دانيم نكاتي چند را در باب مباني اخالقـي در اين مقال و بر سبيل تدبير و تحقيق بر خود واجب مي

:ر و متفطن گرديمحقوق بشر اسالمي و عرفي، بر سياق مخلصان نقاد و نه مفلسان منقاد متذك

هاي نوين ارتباطي طي چند دهـه آوريويژه ابداع فنه تحوالت همه جانبه در قرن اخير و ب - 1

گذشته، سبب گرديده تا جوامع انساني بسيار به هم نزديك گردند و اعضـاي خـانواده جهـاني را در

،آيده ميان مياي كه در آن از شهروند جهاني سخن بجامعه. چارچوب جامعه جهاني متشكل سازند

شهروندي كه خود را براي رسيدن به آرمان شهر جهاني بر اساس همكاري و همزيستي و بهزيسـتي

بديهي است كه همكاري در سطح جهاني، قواعد و نرمها و ارزشـها و . نمايندمسالمت آميز آماده مي

بايـد خـود را كند كه تمامي اعضاي جامعه جهانيهنجارهاي مشترك حقوقي و اخالقي را طلب مي

1.المللي بدانندبدانها پايبند دانسته و مشتركا خود را ملزم به عمل بدانها در صحنه بين

منـدي و كرامـت مفاهيم بنيادين و اصول اساسي سازنده شالوده حقوق بشر همچون باور به حيثيـت

بشر و وحدت عالمي انساني به منزله مخلوقي متفكر و متصرف در عالم و نيز برابري و تساوي ابناء

هـا و هـا و ديـن هـا و تمـدن و انساني آدمي امروزه در تمام مكاتب فلسفي و اخالقي و همه فرهنگ

2.باشدنظامات بزرگ مترقي جهان قابل مشاهده و مالحظه مي

هـا و اي كه در اديـان و تمـدن المللي صرف نظر از پيشينهدانيم حقوق بشر بينهمانگونه كه مي

ريزي نظـم جهـاني نـو بـا خصـلتي دوم و براي پي ناگون دارد، پس از جنگ جهانيهاي گوفرهنگ

المللي نهاد و از آن هنگام تاكنون، بـا عبـور از مراحـل عرفي و سكوالر پا به عرصه هنجارسازي بين

هـا در تـرين گفتمـان هاي متعدد در دو سـپهر نظـر و عمـل از كـانوني مختلف و رويارويي با چالش

ناگوني چون فلسفه و به ويژه فلسفه اخـالق و فلسـفه ديـن، حقـوق، نظريـه سياسـي، هاي گوحوزه

3.الملل از سوي ديگر بوده استجامعه شناسي و كالم از يك سو و سياست و ديپلماسي بين

المـللي به عنوان امروزه حقوق بشـر عرفي و غيرديني به عنوان بخـشي از نظم حاكم بر جامـعه بين

، پايـان نامـه كارشناسـي ارشـد، »بررسي تطبيقي اعالميه جهاني حقوق بشر و اعالميه اسـالمي حقـوق بشـر « ،عراقچي، عباس. ك.ر 1

.5، ص1370آزاد اسالمي، تهران، دانشگاه

.پيشين ،حسن امين، سيد. ك.ر 2

المللـي حقـوق بشـر، دانشـگاه مفيـد، قـم، مجموعه مقاالت دومين همايش بين: مباني نظري حقوق بشرمركز مطالعات حقوق بشر، 3

.15، ص 1384

Page 8: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

5

اي فزاينـده از سـوي بخشي به روابط موجود ميان اعضاي جامعه جهاني به گونـه ابزاري جهت نظم

اند كـه به خود گرفته 1ايمجامع جهاني با اقبال روبرو گرديده است و قواعد آن چنان خصلت آمرانه

. گرددحتي اعتبار و مقبوليت جهاني كشورها نيز از آن ناشي مي

اي مطرح در حقوق بشـر عرفـي، غيردينـي و هكه محتواي حق اينجاستپرسش اساسي اما - 2

انـد، بـا چـه مبـاني اخالقـي و جهانشمول، جهـانگير و فراگيـر گشـته در حال حاضرسكوالر را كه

و آيا اين مباني تاب و توان پاسخگويي به نيازهاي اخالقي و حقوقي 2نمودتوان توجيه تئوريكي مي

توان جهت توجيـه حقـوق بنيـادين و آيا نمي هاي ديني را دارندها حتي فرهنگمردمان همه فرهنگ

ها در پاسخ به اين پرسش. بشر به مباني اخالقي ديني متوسل گرديد و حقوق بشر ديني را بنيان نهاد

هاي ديگري از اين دست در عمر كوتاه گفتمان حقوق بشـر چنـان اختالفـاتي بـروز كـرده و پرسش

اي نيز اصوال در اين ميان منكر مفهومي به و پاره 3ندادانسته است كه برخي پرداختن به آن را بي ثمر

هايي را كه براي يافتن مبنـاي اخالقـي واحـد يـا متعـدد بـراي آن اند و كوششنام حقوق بشر شده

پذيرد را در عداد تالش جهت علمي جلوه دادن جـادوگري يـا اثبـات وجـود صورت پذيرفته يا مي

4.انداسب تك شاخ دانسته

امكان وجودي مبنـايي اخالقـي 5ه انكارناپذير بودن ضرورت پرداختن به اثباتما ضمن باور ب

و رد ديدگاه منكران مفهـوم حقـوق بشـر كـه تنهـا لزومـا يـك 6هاي بنيادين بشريبراي توجيه حق

كننـد و تابنـد و جسـتجو مـي مجموعه واحد از مباني اخالقي را در جغرافياي معرفت حقوقي برمـي

دهند؛ و يا برخي اصـحاب حقـوق حكم به امتناع مفهوم حقوق بشر مي - يابنديآن مبنا را نم - چون

هاي اخالقي عينـي و دينـي بشر عرفي، غير ديني و سكوالر كه به جدايي مطلق و بنيادين نهاد ارزش

1 Jus Cognes 2 Cf Jerome, J. Shestack, "The Philospphical Fundamental of Human Rights", in Janusz

Symonidesl (ed): Human Rights: Concepts and Standards, England, UNESCO 2000, P.205. 3 Michael Freeman: "Philosophical Foundations of Human Rights", Human Rights Quarterly, 16,

1994, pp.491-514; Jerome Shestack, "The Philosophic Foundations of Human Rights", Ibid,

Vol. 20, No.2, pp. 201-234. 4 Alasdair Mac Intyre: After Virtue, University of Notre Dome Press, 1981. 5 Cf. Alan Gewirth, Human Rights, Essays on Juristification and applications, University of

Chicago Press, 1982. 6 Fali. S. Nariman, The University of Human Rights, The Review of International Commission

of Jurists, 1993, P.8.

Page 9: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

6

حـق 1و در نتيجه با فروگذاردن مبنـاي عينيـت گرايـي (دهد از مباني حقوق طبيعي و فطري فتوا مي

منفعـت 4تعصب آلود و سـودانگاري 3خام انديشانه و نسبيت گرايي 2ار ذهنيت گراييمدارانه و اختي

هـاي بنيـادين طلبانه يك مبناي ذهني، نسبي، وضعي، جعلي و فرضي را براي توجيـه اخالقـي حـق

مصرانه معتقديم اين مباني از هر آبي كه سـيراب شـده و در هـر خـاكي كـه ). كنندبشري اعتبار مي

لي از گلستان حقوق بشر و سروي از بوستان اخالقند، زيـرا همگـي دسـت كـم بـر روييده باشند گ

رغم وجود اختالفـات اشـتراك نظـر و عقيـده حيثيت و كرامت آدمي و برابري و آزادي انساني علي

5.دارند

هاي دور مورد توجه انديشمندان بـوده اسـت، هر چند بحث ارتباط دين و اخالق از گذشته - 3

حقوق بشر به عنوان حقوقي اخالق مدار اخيرا مورد توجه فيلسـوفان و حقوقـدانان اما مسأله رابطه

پيرامـون ايـن 7»چهـار جسـتار : انديشه حقوق بشـر «در كتاب 6پري. مايكل جي. قرار گرفته است

فكري دينـي ونـوعي از - پردازد كه حقوق بشر جز در منظومه اخالقيارتباط به طرح اين نظريه مي

به اعتقـاد او انديشـه حقـوق . داند قابل توجيه نيستجهان را هدفدار و معنادار مي كيهان شناسي كه

تواند با مبنـاي بشر كه مبتني بر قداست و كرامت انساني است، الجرم داراي خصلت دينيست و نمي

او معتقد است بدون ايمان به حقيقت هستي و تبيين جايگاه وجودي انسـان در . سكوالر توجيه شود

با اين حقيقت، مفهوم حقوق بشر از يك سو لبريز از ابهام خواهد بود و چـارچوب مفهـومي ارتباط

آن نخواهد توانست شفاف و روشن تبيين گردد و از سويي ديگـر ايـن مفهـوم انسـان را بـه مرتبـه

موجودي صرفا ذي حيات تقليل و تحويل خواهد كرد كه در نتيجه آن بسياري از حقـوق او ناديـده

1 Objectivism 2 Subjectivism 3 Relativism 4 Utilitarianism

بيت گرايـي فرهنگـي؛ بـه سـوي حقوق بشر در فرهنگ جهاني در حال ظهور فراسوي جهان شمول گرايي و نس«نادران، چكر، .: ك.ر 5 .705-726مباني نظري حقوق بشر، پيشين، صص ،جندقي، بهروز: ، مترجم»چارچوب مفهومي نو

:عنوان انگليسي مقاله

"Human Rights- In The Emerging Global Culture? Beyond Universalism and Cultural

Relativism Toward A New Conceptual Framework" of Nader N. Chokr, Ph.D. 6 Michael J. Perry 7 Michael J. Perry: The Idea of Human Rights, Four Inquiries, The Oxford University Press,

1995.

Page 10: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

7

فيلسوف و فيلسوف دين آمريكايي نيـز در ايـن بـاره معتقـد 1ويليام ارنست هاكينگ. شودگرفته مي

ادعاهايي كه نسبت به حقوق بشر وجود دارد، در صورتي كه توسط نهادهـاي سياسـي بـدون : است

به نظـر او . وجود يك روح يا روحيه مناسب به اجرا درآيند به ضرر جوامع بشري تمام خواهند شد

هـايي كـه بـراي سـنت . هاي ديني بشـر بدسـت آورد كارگيري سنته توان با بتنها مي اين روحيه را

2.تفسير مجدد منابع اصلي ديني بر پايه اخالق و عدالت ضروري است

با تمام اختالف نظرهايي كه در رابطه با مباني اخالقي حقوق بشر چه در مباني ديني و چـه - 4

است، مسلمانان بر اين باورند كه هدف دين اسالم تعـالي در مباني عرفي در ميان انديشمندان حاكم

آنـان قـرآن را . باشـد و رشد انسان و تأمين رستگاري و نيكبختي او هم در دنيا و هم در آخرت مـي

دانند و لذا متفكران مسلمان، حقوق بشر برگرفتـه از مبـاني اسـالمي و قرآنـي را ساز ميكتاب انسان

و هم از اين روست كـه امـروزه حقـوق بشـر . دانندي ابناء بشر ميمتضمن حقوق كامل و شامل برا

، »منشور ملل متحد«اگرچه اين كشورها . ترين مباحث مطرح در كشورهاي اسالمي استيكي از مهم

المللـي حقـوق ميثـاق بـين «، »المللي حقوق مدني و سياسيميثاق بين«، »اعالميه جهاني حقوق بشر«

هاي اند و بخشو بسياري ديگر از اسناد حقوق بشر را رسما پذيرفته »اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي

اما با اين حال نظام حقـوق 3.المللي در قوانين اساسي آنها گنجانده شده استمهمي از اين اسناد بين

از ديـدگاه . هـاي خاصـي مواجـه اسـت بشر در اين كشورها چه در نظر و چه در عمل با پيچيـدگي

از قبيل تسـاوي حقـوقي همـه انسـانها (از اصول اساسي و بنيادين اين نظام نظري از يك سو برخي

شـود و از سـويي هاي دينـي پنداشـته مـي معارض و متناقض با آموزه...) فارغ از جنس و مذهب و

اي از مواد اعالميه و ميثاقين و اصول مرتبط با آن كـه حتـي بعضـا بـه ديگر، به لحاظ عملي نيز پاره

. يابـد شوند و قابليت اجرايي نمياين كشورها راه يافته است چندان جدي گرفته نميقوانين اساسي

بنابراين بديهي است كه بحث از مباني حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي در ايـن جوامـع كـه

1 William Ernest Hocking

:نوان انگليسي مقالهع. 503-522، مباني نظري حقوق بشر، پيشين، صص »دين و حقوق بشر در انديشه هاكينگ« ،لنگهاوزن، محمد 2

"Religion and Human Rights in the Thought of W.E. hocking". همچنـين . 139، ص1374المللي و مواضع جمهوري اسالمي ايران، تهران، اطالعـات، حقوق بشر در اسناد بين ،مهرپور، حسين. ك.ر 3

.423-437ظري حقوق بشر، پيشين، صص ، مباني ن»اسالم و حقوق بشر؛ گزارشي نشانه شناختي« ،فيرحي، داوود

Page 11: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

8

اي بسيار ضروري و در عين حال بس دشوار باشد مسألهارض مقدس ايران نيز يكي از آن جوامع مي

.باشداي كه موضوع تحقيق حاضر ميگيز است، مسألهو چالش بران

در پايان اين مقدمه پس از روشن شدن فضاي بحث و مباحث پر اهميتي كه در اين فضا وجود

امـا بـا . رسددارد، تبيين دوباره اهميت موضوع و داليل انتخاب آن چندان الزم و واجب به نظر نمي

ه ما را به سوي انتخاب ايـن موضـوع سـوق داد، افـزون بـر اين همه بايد مؤكدا بيان نماييم دليلي ك

بـه - ها، آالم و احالم عقيدتي و ايماني، شخصي و انساني، ضعف ادبيات حقـوقي و فلسـفي دغدغه

بود كه اميد است با توسعه تحصيالت تكميلي بـومي 1در باب مباني نظري حقوق بشر - زبان فارسي

ل كشور و تأسيس رشته حقوق بشـر دينـي، نـه بـه عنـوان المللي در رشته حقوق بشر در داخو بين

.رفع و مرتفع گردد 2عرفي رقيب و معاند، بلكه به عنوان رفيق و معاضد نهال نورسيده حقوق بشر

توانيم اميد داشت جز آنكه دست انابت به قصد اجابت بـه سـوي بارگـاه حـق در پايان چه مي

ق بشري و ايمني احباب و مهابت اعداء را بـه دعـا از تعالي برداشته، اصالح امور مدني و تغيير حقو

.درگاه خدا خواستار گرديم

ايمني از تو مهابت هم ز تو اي دعا از تو اجابت هم ز تو

3مصلحي تو، اي تو سلطان سخن گر خطا گفتيم اصالحش تو كن

هـاي اخيـر، ماننـد درست بر خالف ادبيات حقوق موضوعه كه بنا بر قول يكي از استادان معظم، عالوه بر تورم ريالي در سال 1

.الملل حقوق بشر دچار تورم هنجاري نيز گشته استنظام بين

، اسـاتيد )ره(در دانشـگاه عالمـه طباطبـايي 1389ر سـال تا پيش از توقف پذيرش دانشجو در دوره كارشناسـي ارشـد آن د 2

و مفيد در كار تعلـيم و ) ره(دانشگاه معظم تهران، شهيد بهشتي، عالمه طباطبايي 4بلندمرتبت و برجسته حقوق كشورمان در

آن سـه ديگـر تنقيد اصول و مباني و اسناد آن معرفت حقوقي به دانشجويان خويش بودند و البته هنوز نيـز ايـن تعليمـات در

.پابرجاست .مثنوي معنوي 3

Page 12: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

9

بيان مسأله

شر سالهاست كه به عنوان يك ضرورت در محافل حقـوقي و فقهـي با اينكه بحث مباني اخالقي حقوق ب

جوامع اسالمي رواج يافته و تحقيقاتي نيز در اين زمينه انجام گرفته است، اما واقعيت آن است كه انديشه

حمايت نظري و تئوريك از حقوق بشر بخصوص بنيانگذاري مباني اخالقي براي آن، در بستري عرفـي،

ترين توفيقي كه تا اين تـاريخ در طريـق تأييـد در اين راستا بزرگ. ل گرفته استغيرديني و سكوالر شك

هاي بنيادين بشري البته در بستري غيرديني نصيب آدميان گشته است همانا صدور اعالميه المللي حقبين

هاي بنيـادين بشـري اي از حقوق و آزاديهرچند بايد تصديق نمود مجموعه. باشدجهاني حقوق بشر مي

به نحوي كه در اعالميه جهاني حقوق بشر مندرج است، با اين شكل و ترتيب، نه در دين اسالم و نـه در

هيچ يك از مذاهب ديگر، اعم از آسماني و زميني وجود ندارد، اما اين پرسش همواره محل تأمـل اسـت

آراء اخالقـي فيلسـوف كه اگر از ديدگاه عرفي گرايان مباني اخالقي حقوق بشر متأثر از تأثير و تـأثرات

باشد كه بر مفهوم حيثيت و منزلت انساني تأكيد كـرده، كرامـت عاليقدري چونان امانوئل كانت آلماني مي

نمايـد، ذاتي آدميان را به خيار و اختيار و گزينشگري آزاد اخالقي و عقالني ايشان تحويل و تخفيف مـي

اب و غيرديني و سكوالر طرح و مطرح ساخت و چرا بايد حتما اين فكر صواب را در بستر تفكري ناصو

هاي بنيادين انساني مندرج در اعالميـه جهـاني حقـوق حق. بر رواج آن اهتمام و بر ترويج آن اقبال نمود

گرايانـه و انسـاني تناقضـي بـا بشر كه بر ستون وحدت نوع بشر بنياد يافته است، نه تنها از منظـري كـل

توان گفت مستقيم يـا هاي اساسي بشري ندارد، بلكه ميوق و ارزشنگرش دين مبين اسالم نسبت به حق

بـا توجـه بـه . باشـد غيرمستقيم برخاسته و برگرفته از مباني اعتقادي و اخالقي اصيل و الهي اسالمي مـي

و نظـاير آن » يا بني آدم«، »يا ايها الناس«خطابات عام قرآن شريف نسبت به آدميان كه با تعبيراتي مانند

نازل گرديده است، ايـن موضـوع كـه در بيـنش توحيـدي مجموعـه ) ص(ق وحي بر پيامبر اسالماز طري

.توان دريافت نمودباشند را به وضوح ميانسانها به مثابه يك كل واحد و يك خانواده بشري مي

يا ايها االنسان انا خلقنـاكم مـن ذكـر و انثـي و «: داردسوره حجرات كه بيان مي 13آيه كريمه

و همچنـين سـيره و سـنت قـولي و عملـي » كم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عنداهللا اتقكمجعلنا

كلكم من آدم و آدم مـن «: فرمايندكه مي) ص(السالم مانند اين قول مشهور رسول اكرممعصومين عليهم

Page 13: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

10

ق بشـري فراگيـر، تواند به عنوان ادلة مؤيد و مؤيد امكان وجودي ايجاد يك نظام حقـو همگي مي» تراب

. جهانشمول، عادالنه، عاقالنه و منصفانه در بستري ديني و با مباني اخالقي الهي محسوب گردد

:سئوال هاي تحقيق

: سئوال اصلي

مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي و حقـوق بشـر عرفـي در چـه مـواردي بـا يكـديگر قابليـت -1

سازگاري دارند؟

حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي به حقوق يكسان و توان از مباني اخالقي متفاوتآيا مي -2

مشابه رسيد؟

: سئوال فرعي

باشد؟آيا مفهوم كرامت انساني در حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي يكسان مي -1

آيا در حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي، تفاوت در منبع، مĤال تفاوت در قواعد را نيـز بـه -2

دنبال خواهد داشت؟

:هاي تحقيق فرضيه

در حقـوق . باشـند مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي با يكديگر متفاوت مـي -1

.باشندو در اسالم الهي ميفردگرايانه بشر عرفي اين مباني

توان به حقوق يكسان و از مباني اخالقي متفاوت در حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي مي -2

.مشابه رسيد

:سوابق مربوط

تاب حقوق بشر در جهان معاصر تأليف دكتر سيد محمدقاري سيدفاطمي، كرسي حقوق بشـر، ك -1

صلح و دموكراسي دانشگاه شهيد بهشتي،

كتاب حقوق جهاني بشر تأليف عالمه محمدتقي جعفري تبريزي، -2

جوادي آملي، عبداهللا،كتاب فلسفه حقوق بشر نوشته حضرت آيت اهللا -3

Page 14: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

11

و سـاير مكاتـب، تـأليف سيدصـادق حقيقـت و سـيدعلي كتاب حقوق بشـر از ديـدگاه اسـالم -4

ميرموسوي،

پايان نامه كارشناسي ارشد مباني اخالقي حقوق بشر در نهج البالغه دفاع شـده در دانشـگاه بـين -5

.1390قزوين ) ره(المللي امام خميني

المي پايان نامه كارشناسي ارشد با عنوان بررسي تطبيقي اعالميه جهاني حقوق بشر و اعالميه اسـ -6

.1370حقوق بشر در دانشگاه آزاد اسالمي تهران،

پايان نامه كارشناسي ارشد با عنوان كرامت انسان در اسالم و حقوق بشر، دانشگاه علوم رضـوي -7

.1388مشهد،

اهداف تحقيق

.شفاف سازي مباني اخالقي حقوق بشر در اسالم و غرب -1

ز ديدگاه اسالم و غرب و برجسته مبناي اخالقي مشترك جهت وحدت بخشي حقوق بشر اارائه -2

.نمودن اشتراكات مبنايي

سازماندهي تحقيق

در بخش اول ابتدا بـا بررسـي معنـاي حـق، و تحليـل . اين تحقيق از سه بخش تشكيل شده است

خواهيم پرداخت و سپس با مطالعه » حق بودن«و » حق داشتن«ماهيت آن در حقوق بشر عرفي به مفاهيم

قي سكوالر مانند عقلگرايي و فردگرايـي بـه واكـاوي نظريـات حقـوق طبيعـي و مباني فكري تفكر حقو

قراردادمداري به عنوان مباني اخالقي توجيهي حقوق بشر عرفي خواهيم نشست و در پايان نيز با مطالعه

جهاني بشـر بحـث خـود را بـه پايـان مسئوليتمناشي، منابع و اسناد حقوق بشر عرفي از جمله اعالميه

.بردخواهيم

در بخش دوم در آغاز با ارائه تعريفي مختار از حق ضمن بررسي مفاهيم تكليف، حكم و ملك، با

تحليل ماهيت حق، به بيان اصول و مباني اساسي حقوق بشر اسالمي خواهيم پرداخت و آنگاه بـا مطـرح

عرفـي اسـناد و هاي بنيادين بشري در حقوق بشر اسالمي و سـپس م به عنوان منشأ حق» حق اهللا«نمودن

.رسانيممنابع حق در نظام حقوق بشر اسالمي اين بخش را نيز به اتمام مي

Page 15: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

12

در بخش سوم، نخست چهار حق بنيادين حيات، آزادي، برابري و مالكيـت را در بسـتر دو تفكـر

عرفي و اسالمي مطالعه نموده و سپس با بررسي تطبيقي مواد دو اعالميه اسالمي و جهاني حقوق بشـر و

.يابي اشتراكات و اختالفات ميان قواعد آنها، سخن خويش را خاتمه خواهيم دادارز

تعريف مفاهيم و واژگان اختصاصي تحقيق

ترين اسناد آن تحت عنوان منشور جهاني حقوق بشر شامل اعالميه جهاني مهم :حقوق بشر عرفي

قـوق اقتصـادي، اجتمـاعي و المللـي ح المللي حقوق مدني و سياسي و ميثاق بـين حقوق بشر، ميثاق بين

اسـت كـه ميالدي به تصـويب رسـيده 1967و 1967، 1948هاي باشد كه به ترتيب در سالفرهنگي مي

.باشدايران نيز از امضاءكنندگان اين اسناد مي

مـيالدي در نـوزدهمين اجـالس 1990ترين سند حقوقي آن در سال كه مهم :حقوق بشر اسالمي

اعالميه قاهره در مـورد حقـوق بشـر در «نس اسالمي در قاهره تحت عنوان وزراي خارجه سازمان كنفرا

.به تصويب رسيده است» اسالم

هاي اخالقـي كـه داراي عبارتند از گزاره :مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي

ي و مبنـاي ها عقل و وحدر حقوق بشر اسالمي منبع اين گزاره. باشندنسبت پيشيني با احكام حقوقي مي

.باشدآنها الهي و در حقوق بشر عرفي منبع عقل فارغ از وحي و مبناي فردگرايانه مي

Page 16: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

13

: ��� اول� � ���� ا��� ���ق �

Page 17: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

14

مقدمه

شناسيم، حتـي در سـنت انديشـه و حقـوق بشـر عرفـي، با معنايي كه ما از آن مي» حقوق بشر«اصطالح

ترين فيلسوف عصر روشنگري اگر ما مثال كتب بزرگ. نداني نداردغيرديني، سكوالر هم سابقه تاريخي چ

كه بيش از هر فيلسوف ديگري انسـان و كرامـت اورا مـالك و مبـدأ اخالقـي 18يعني كانت را در قرن

» حقـوق بشـر «تعبير دهد، در جستجوي اين اصطالح بررسي كنيم، اثري از حقوق بنيادين بشري قرار مي

اقعيت آن است كه اين اصطالح مولود تحـوالتي اسـت كـه در عصـر روشـنگري در و. 1يابيمدر آنها نمي

كشور فرانسه بوجود آمد و از آن روي كه تولد آن در بستر يك نهضت اجتماعي سياسـي بوجـود آمـده،

امـا بـه هـر روي همـين . تصـور نمـود آن اجتمـاعي يا توان آن را بدون توجه به مضمون سياسي و نمي

گشته كه داراي مباني توجيهي و اخالقـي نسـبتا معرفتي مبدلرشد يافته امروز به اصطالحي كه در غرب

،اقتصـادي اجتمـاعي، سياسـي، مدني، هاي حقوق و آزاديمستحكم عرفي، غير ديني يا سكوالر در باب

فهم هرچـه جهتتواند باشد كه شناخت دقيق و علمي اين مباني ميفرهنگي، و بسياري حقوق ديگر مي

ريزي نظام حقوق بشـر بدون هرگونه پيش فرضي در بستر بينش اسالمي و پيها و آزادياين حقوق بهتر

به هـر روي در ايـن بخـش مـا بـه . گشا باشداسالمي و تعامل و گفتگوي سازنده ميان اسالم و غرب راه

به ادعـاي نظامي كه . حقوق بشر عرفي يا غيرديني و سكوالر خواهيم پرداختنظام بررسي مباني اخالقي

هاي اساسي آنها هايي است كه حقوق و آزاديبنيانگذارانش هدف از آن، حمايت حقوقي از افراد و گروه

2.گرددشود و رعايت نميهايشان نقض ميتضمين شده است، به وسيله دولت حقوق بشر عرفيكه در

1 Burns Weston, "Human Rights" in 20 New Encyclopedia, Brit, 15th Edition, 1992.

.19، ص1377، اطالعات، تهران، نظام بين المللي حقوق بشر ،مهرپور، حسين: ك.ر 2

Page 18: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

15

مفاهيم: فصل اول

معناي حق: مبحث اول

مورد مداقه » 1حقوق«بستر تعبير ندان، مسائل اخالقي و حقوقي را در هاي نه چندان دور انديشمتا گذشته

نمودنـد كـه معطـوف مـي 2ايشان توجه بيشتر خويش را به وظايف، تعهـدات و تكـاليفي . دادندقرار نمي

اخالقـي آن 3و بدين معنا بيشتر حقـوق را در بسـتر آدميان در برابر خداوند و يا حاكمان بر عهده داشتند

گفتند كسي حق برداشتن يك قرص نان را دارد يا نه، منظورشان اين بـود و مثال وقتي مي دندنموفهم مي

» حـق «دهد يا خيـر؟ از دوران رنسـانس بـه بعـد تعبيـر كه آيا اين فرد كار درست و اخالقي را انجام مي

ررسـي آمـد مقصـود ب معنايي نوين به خود گرفت و در اين معناي جديد وقتي از حق سخن به ميان مـي

4.نسبت به ادعاي افراد، بر اعمالشان فارغ از محتـواي آنهـا بـود ] و نه تنها اخالقي[وجود توجيه عقالني

هاي هفدهم و هجدهم، تحوالت اساسي در گفتمان حقوقي آن ديـار تغييرات ايجاد شده در اروپا در قرن

» 6حـق داشـتن «و » 5حـق بـودن «مفاهيمي چونان متذكرو متفطنبه وجود آورد و سبب گرديد تا عالمان

و آن را دستمايه انديشه ورزي خويش فرا 7قرار دهند» حق بودن«را به جاي » حق داشتن«تعبير گردند و

روي نهند و بدين گونه بود كه نهايتا اسنادي در جهت تضمين حقوق مردمان از سوي برخي دولتها تهيـه

زي خويش در عالم حقوق قرار دهند و بدين گونـه بـود اين و آنها را دستمايه انديشه ور .و تنظيم گرديد

8.كه اسنادي جهت تضمين حقوق مردمان از سوي برخي دولتها تهيه و تدوين گرديد

هـاي موشـكافانه و نكتـه گوناگون آن وامدار تـالش هوجوو بحث تحليلي پيرامون معناي حق و تكليف

هـاي طي اين سده موضوع كلـي حـق زيرشـاخه . دباشانديشانه فيلسوفان و نظريه پردازان سده بيستم مي

1 Rights 2 Duties 3 Context

، فصـلنامه حقـوق، مجلـه »مفهوم شناسي حق و تكليف انساني در عصر جديد و قديم غربـي « ،انوري، محمدعلي ؛جاويد، محمدجواد 4

.62-83، صص 1389، تابستان 2، شماره 40دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران، دوره

5 To be right 6 To have right

.همان 78 I. Benn Slanely: "Rights", in Encyclopedia of Philosophy, Edited by Paul Edvards, Vol. 17,

MacMillan, inc, New York, U.S.A, 1995, p. 195

Page 19: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

16

مربوط به موضـوع مزبـور بوجـود آمـده هگوناگوني پيدا كرد كه هر كدام در نتيجه توجه به يكي از وجو

1.است

تفكيك حق بودن و حق داشتن �

هم معناي حق در حقوق بشر عرفي سكوالر يا غيردينـي فترين مسائل در تعريف و يكي از كليدي

ترين ايده ليبراليسم در عرصه اخالق در حقيقت محوري. باشدمي» 3حق بودن«و » 2داشتنحق «دو مفهوم

و 5بايد توجه داشت مفـاهيمي ماننـد تـولرانس 4.اجتماعي و حقوق بشر تفكيك بين اين دو مفهوم است

در . گيردبردباري عقيدتي و مذهبي در انديشه حقوق عرفي، سكوالر يا غيرديني از اين تفكيك نشأت مي

، سنگ زيربنا و 7باشدمي» حق بودن«و نه » حق داشتن«كه ناشي از مفهوم » 6حق اشتباه كردن«اين ديدگاه

بر اساس اين تفكيك شـما حـق .دهدمبناي اخالقي حقوق بشر عرفي، سكوالر يا غيرديني را تشكيل مي

ق است و از ديد ديگري خواهيد، انتخاب كنيد؛ حاال آن مذهب از ديد كسي حداريد كه هر مذهبي را مي

8.باطل

9مفهوم حق: مبحث دوم

درباره مفهوم حق در حقوق بشر عرفي، سكوالر يا غير ديني و در نظام نظريه پردازي بيشتر حقوقدانان از

.151، ص 1381، فلسفه حق و فلسفه ارزش تهران، طرح نو، مقاالتي در فلسفه حقوق: حق و مصلحت ،راسخ، محمد 1

2 To be right 3 To have right

كرسي حقوق بشر صلح و دموكراسي دانشـگاه شـهيد بهشـتي، تهـران، ،عاصرحقوق بشر در جهان م ،سيد فاطمي، سيد محمد قاري 4

.18، ص 1ج، ج 2، 13855 Tolerance 6 Right to be wrong 7 Waldron, J. "A Right to Do Wrong", Ethics 92 (October), 1981, Pp. 21-39.

،حوزه و دانشگاه، گفتگو بـا دكتـر سـيدفاطمي، سـيدمحمد ، گفتگو با جمعي از اساتيد حق، حكم و تكليف ،سيف اهللا، صرامي: ك.ر 8

.289، ص 1385پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالمي، قم، ، ترجمـه و پيشـگفتار »درآمـدي تـاريخي : مفهـوم حـق «؛ مارتين پي گلدينگ، ....پيشين، صص ،سيدفاطمي، سيد محمدقاري: ك.ر 9

حـق ،، ترجمه راسخ، محمد»سهم هوفلد): 2(مفهوم حق « ،ولمن، كارل ؛1378، 25-26مجله تحقيقات حقوقي، شماره ،راسخ، محمد .، پيشينو مصلحت

Page 20: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

17

بر اساس اين تحليل در تمامي مـوارد 2.برنديا تفكيك او در تحليل گفتمان حق بهره مي 1مفهوم هوفلدي

هـا يـا مجـالس قانونگـذاري يـا مراكـز هنگامي كه در دادگاه. وان از لفظ حق مراد نمودتيك معنا را نمي

جـوييم چيـزي غيـر از توسـل مـي » حق طلب دين«آموزش حقوق يا باالخره در زندگي روزمره مثال به

نهفته» مطالبه«يا » ادعا«در نمونه نخست معناي . در قلمروهاي ياد شده است» حق آزادي بيان«تمسك به

كنـيم، امـا از هر دو نيز به عنوان حق ياد مي. كندداللت مي »آزادي«است، حال آنكه نمونه دوم بر معناي

هاي درگير در رابطه مزبور موضوع حق و شيوه توزيع استحقاق و تكليف توجه كـرده و »طرف«وقتي به

ريم، گويي با هويـاتي كـامال نگها ميمسئوليتتأمالنه بر نوع و ارتباط و جهت گيري توزيع امتيازات و م

صورت چهـره و شـمايل خـود را در عـالم حقـوق 4در ديدگاه هوفلد حق در 3.متفاوت سروكار داريم

.پردازيمكه ما در چهار گفتار به بررسي آن مي سازدنمايان مي

4حق در شمايل مطالبه يا ادعا: گفتار اول

ه و تعهدي را فدر واقع صورتي از حق است كه وظي باشد ومي 5به معناي مضيق كه حقاين چهره از حق

مانند . باشداز سوي شخص مقابل مي 6»عدم مطالبه يا ادعا«آورد و الزمه آن براي فرد مقابل به ارمغان مي

انجام تعهد دتواناينكه فردي نسبت به ديگري تعهدي را بر عهده گرفته باشد و بر اين اساس متعهدله مي

بنـابراين در ايـن رابطـه . موظف است، ايفاي تعهد نمايدمتعهد البه نمايد و شخص را از طرف مقابل مط

حق براي متعهدله در نظر گرفتن تكليف انجام تعهد براي متعهد و حـق مطالبـه قائل شدن حقوقي شرط

عنصر كليدي در اين معنا از حق عنصر تعهد ديگري نسبت به فـرد محـق و عـدم . باشدبراي متعهدله مي

، حقوق بشر عرفي، سكوالر هاي موردنظرشايان ذكر است حق .باشدفرد محق نسبت به ديگري مي تعهد

باهت بسيار به اين ـ، داراي شباشندميو محتواي فردي 7يت فردگرايانهـيا غيرديني كه بيشتر داراي خاص

8.هستندهاي هوفلدي دسته از حق

1 W. Hofeld, Fundamental Lagal Conceptions as Applied in Judicial Reasoning, 1917, 26 Yale

Law Journal. 2 P. Jones, Rights, The Macmillan Press, London, 1996, pp. 12-24.

.94، ص 1379، بهار 23پيشگفتار مترجم، نامه مفيد، سال ششم، شماره ،، ترجمه راسخ، محمد»فلسفه حق« ،ن، جرميوالدرو 34 Claim- Right 5 Narrow Sense 6 No- Claim 7 Indivisalistic 8 J. Waldron: "Introduction", Theories of Rights, Oxford University Press, 1995, p. 8.

Page 21: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

18

1حق در شمايل امتياز يا آزادي: گفتار دوم

با ديدگاه ايجابي » امتياز«با ديدگاه سلبي و در معناي » آزادي«توان در معناي حق را كه مياز رت اين صو

به آن نگريست، دقيقا در نقطه مقابل وظيفه و تعهد كه الزمه آن عدم ادعا از سـوي ديگـران اسـت، قـرار

-عهد خاصي كه بـالقوه مـي اينكه فردي آزادي دارد بدين معناست كه يك نظام حقوقي او را از ت. اندداده

بر اين اساس اگر شخص الف حق آزادي بيان دارد، بدين معناست . نمايدتواند متوجه او باشد، معاف مي

الزمه اين . تواند محتواي ذهن خود را آزاد سازد و تكليفي به خودداري از بيان ذهنيات خود نداردكه مي

وقتي از حـق مـتهم در همچنين . باشدميالف شخص حق، حق نداشتن طرف ديگر به ممانعت از آزادي

انتخاب وكيل در دادگاه، حق انتخاب شغل و حقوق شركت در احزاب و اجتماعات كـه نـاظر بـه آزادي

اينكه فـرد آزادي 2.ايمگوييم در واقع حق را در معناي آزادي بكار بردهمردم در اين امور است، سخن مي

و يا اينكه كسي توان بـار نمـودن تكليـف و . ر مقابل ديگران ندارددارد در اينجا يعني وظيفه و تكليفي د

گوييم فرد امتياز دارد يعني اينكه ديگران نسبت بـه و اينكه مي) مفهوم سلبي( او ندارد شتعهدي را بر دو

توانـد از و البته پيداست كه شخص در اين فضا هـم مـي ) مفهوم ايجابي(او تعهد وظيفه و تكليف دارند

هاي بنيادين بشـري د و هم از امتياز خويش صرفنظر نمايد، اما نه تا آنجا كه با حقوق و آزاديآزادي خو

در مقابـل فردي كه حق دارد، حـق داشـتن او يعنـي ،در اين صورت از حق. تهافت و تناقضي پيدا نمايد

4.ديگر است هايطرف 3وظيفه ندارد و الزمه اين حق، حق نداشتنديگران

بريد، معنايش ايـن اسـت كـه اوال ميه وقتي شما حق را در معناي آزادي و امتياز بكار ماحصل كالم اينك

، گـرفتن ربـا سـنتي مثال مربوط به امتياز در فقـه . موظف نيستيد و ثانيا ديگري چنين حقي بر شما ندارد

استثناء نيـز باشد در حاليكه در همان شرايط و بر اساس قاعده عمومي كه البتهتوسط مسلمان از كافر مي

.تواند از مسلمان ديگر ربا بستاندتواند از مسلمان ربا دريافت دارد و نه مسلمان ميدارد نه كافر مي

1 Liberty- Privilege- Right

.47، ص 1387، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسالمي، تهران، حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه ،قربان نيا، ناصر 23 No- Rights

.21پيشين، ص ،سيد فاطمي، سيد محمد قاري 4

Page 22: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

19

1حق در شمايل قدرت: گفتار سوم

توانيد ديگـران معناي حق در اين لباس اين است كه به شما حقي داده شده كه اگر از آن استفاده كنيد مي

به حق بالفعل تبديل به اين ترتيب، محروم نماييد و حق بالقوه در ارتباط با ديگران شانرا از حقوق بالقوه

باشد، مانند حق انسان بـر حق اعمال قدرت در واقع قدرت و توانايي براي انجام برخي امور مي. گرددمي

ق و از اين قبيل است حق مالك بر اخـراج ملـك از مالكيـت خـود و حـ . وصيتتوزيع اموال خويش با

2.صاحب دعوي بر اقامه دعوي و تعقيب آن و حق قاضي يا كـارگزاران دولـت در انجـام وظـايف خـود

بـر ثلـث امـوال، كـه وصيت ما قدرت بر سنتيبراي مثال در فقه . باشدمي 3فرد مسئوليتالزمه اين حق

نمونـة ،نمايـد سلب مـي را دارد از آنها ثهسوم از اموالي را كه قابليت منتقل شدن به ورعمال مالكيت يك

بنابراين اثر و نتيجـه اعمـال حـق در لبـاس . آيدبسيار خوبي در رابطه با حق اعمال قدرت به حساب مي

مندي از حق خود و براي ديگران، تأثيرگذاري احتمالي قدرت براي فرد داراي حق چيزي نيست جز بهره

در وصـيت يم فرد اين قدرت را دارد كه بـا همانگونه كه آورد وصيتبر حقوق آنها، مثال در همين مورد

نكته ديگر در بـاب . بهره نمايداي ديگر را بيمند و عدهاموال خود دخل و تصرف نمايد و كساني را بهره

قـدرت عمـومي در دسـت . حق در شمايل قدرت اين است كه قدرت يـا عمـومي اسـت يـا خصوصـي

شـود و مات اجرايـي، قانونگـذاري و قضـايي مـي نمايندگان دولت است به معني عام كلمه كه شامل مقا

از قدرت عمـومي بـا . رودقدرت خصوصي در دست افراد است كه در قلمرو منافع خصوصي به كار مي

6.كنندياد مي 5و از قدرت خصوصي با كلمه صالحيت يا اهليت 4كلمه اقتدار

7حق در شمايل مصونيت: گفتار چهارم

اينكه صاحب حق در صورت استفاده از حق داراي ايمني و امنيت حق در شمايل يا لباس مصونيت يعني

يا ناتواني بر 8الزمه اين شمايل از حق عدم قدرت. باشد و الزم نيست در مقابل ديگران پاسخگو باشدمي

1 Power- Right

.55، ص 1381رنامه، تهران، كا از حقوق طبيعي تا حقوق بشر،: در هواي حق و عدالت ،موحد، محمدعلي 23 Responsibility 4 Authority 5 Capacity

.56همان، ص 67 Immunity Right 8 Disability

Page 23: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

20

مانند حق مصونيت نمايندگان پارلمان نسبت به ،باشداعتراض از سوي ديگران نسبت به فرد ذي حق مي

و يا مصونيت افراد 2و يا حق حضانت پدر و مادر نسبت به فرزند 1ايفاي نقش نمايندگيوظايف ناشي از

الملـل الملل حقوق بشر نسبت به سلب حقوق بنيادين بشري آنها از سوي تابعـان نظـام بـين در نظام بين

عـدم ،گانه حـق در ديـدگاه هوفلـد 4هاي الزمه مصونيت فرد محق در اين شمايل از شمايل. حقوق بشر

باشد تا سـاير اشـخاص نتواننـد او را از اعمـال و نسبت به ساير اشخاص مي او 3يا پاسخگويي مسئوليت

. احقاق حق خويش باز دارند

4تحليل ماهيت حق: مبحث سوم

در واقع ما به دنبال مدل يا تئـوري حقـي ) سكوالر(تحليل ماهيت حق در حقوق بشر عرفي در بحث از

در فلسـفه حقـوق سـكوالر دو . يان ذي حق و متعهد را براي ما توجيه نمايدباشيم كه ماهيت رابطه ممي

تئوري اصلي و در عين حال رقيب در اين باب توسط فيلسوفان ابـراز گرديـده اسـت كـه يكـي تئـوري

.باشندمي 6و ديگري تئوري سودمحور 5گزينش محور

تئوري گزينش محور: گفتار اول

اب و گزينش تضمين شـده حاصـل از اراده يعنـي حـق در ذات در اين نظريه حق چيزي نيست جز انتخ

هاي ديگـران بر اساس اراده آزاد انساني كه قادر به متأثر نمودن انتخاب انهگزينش آزاداز خود عبارتست

باشـد يعنـي اينكـه اراده و گوييم فردي در مقابـل ديگـري متعهـد مـي از اين منظر وقتي مي. باشدمي نيز

7.بر فرد متعهد تسلط و چيرگي داردنفع انتخاب فرد ذي

اساس اين تئوري بر اين معنا قرار گرفته است كه انسان معقول از روي آگـاهي و اراده آزاد گزينشـگري

عنصر محوري اين تئوري حق انتخـاب . كندنمايد و همان گونه كه گفتيم بر اساس اختيار انتخاب ميمي

ينوسيله فرد بـا اعمـال قـدرت حاصـل از اراده آزاد بـر تعهـد باشد و بدحاصل از اختيار و اراده آزاد مي

قانون اساسي 85اصل 1 قانون مدني 168ماده 2

3 No- Responsibility .24-28پيشين، صص ،سيدفاطمي، سيد محمدقاري: ك.ر 4

5 Choice Theory 6 Interest Theory 7 J. Waldron: The Philosophy of Right, Edited by G. H. Parkinson, In Routledge Encyclopedia of

Philosophy, 1995.

Page 24: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

21

توانـد ايفـاء تعهـد را از سازد و بدين ترتيب است كه ذي حـق مـي گذارد و آن را مقيد ميديگران اثر مي

1.متعهد مطالبه و يا او را از ايفاء تعهد معاف نمايد

رانـه حقـوق مـدني و سياسـي و اگرچه تحليل مفهوم حق در چارچوب اين نظريه، با فضاي آزادي محو

-همچنين مباني اخالقي موردنظر امانوئل كانت كه امروزه محور اصلي گفتمان حقوق بشر در نظـام بـين

تواند برخي افراد را مانند مياين نظريه باشد سازگارتر است اما الملل حقوق بشر در اعالميه و ميثاقين مي

اب آزاد برخوردار نيستند از حوزه صاحبان حقوق خارج نمايد را كه از اراده و انتخ... مجانين، كودكان و

هـايي بنيـادين و از طرف ديگر با قائل شدن به اراده و انتخاب آزاد انسان را به جايي برساند كه حتي حق

باشند را مثال نسبت به خويش و بـا اراده خـويش مي 2سلب و اسقاط ،مانند حق حيات كه غيرقابل انتقال

و به آنها اين اجـازه حيات انساني را از دوش ساير افراد بردارد به حفظ و احترام به تعهد نقض نمايند و

.را بدهد كه مرتكب قتل او گردند

بنابراين باشند وهاي بنيادين ميحق ،هاي بشريكه حق استاي كه بايد بدان توجه نمود اين نكته

بايـد توجـه . هستند 3يمنها تنها داراي نقش اعالالمللي و قوانين داخلي كشورها نسبت به آمعاهدات بين

نداده كه بتوانـد بـر اسـاس اراده يا خودش به خودش حقوق بشر را يك انسان به انسان ديگر داشت كه

چنين نيست كه اگـر قـانون اساسـي كشـوري مـثال . باز پس گيردخود يا ديگري آزاد و انتخاب آن را از

اين طور نيست كه اگر . بشناسد اين امور در آن كشور مجاز گرددشكنجه يا تبعبض نژادي را به رسميت

د، مشروعيتي براي ايـن نامضا كنكشي ده داري يا نسلردولتها جمع شوند و فرضا يك معاهده در ترويج ب

توان اراده و رضايت را در حوزه حقوق بشـر برخـوردار از اعتبـار و ارزش هرگز نمي. امور حاصل شود

آزادي اراده بـا همـه . تواند از حق كرامت و حرمت خويش صـرفنظر كنـد نساني نميمطلق دانست هيچ ا

هيچ انساني آزاد نيست كه از حقوق . اهميتي كه در اعمال حقوقي دارد، محكوم اصل كرامت انساني است

4.بنيادين خود صرفنظر نمايد

1 J. Waldron, op. cit, p. 8, 1995. 2 Inalienable 3 Declatory

.55پيشين، ص قربان نيا، ناصر، 4

Page 25: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

22

1تئوري سودمحور: گفتار دوم

-قابل فهم مي 2مطرح شد در چارچوب مكتب سودانگاري بنتامي مجرنظريه اصالت سود كه ابتدا توسط

از نظر او وجود سود و منفعت و تضمين آن توسط نظام حقوقي است كه رابطه حـق و تكليفـي را . باشد

3.آوردد به دنبال ميهميان ذي حق و متع

-ي حـق باشد و بوسيله همين مفهوم است كه او محتـوا حق همان نفع و سود مي 4در نظرگاه جرمي بنتام

6.نمايدرا توجيه و تبيين مي 5هاي موضوعه و قانوني

حق است كه طرف مقابل تكليف به فعل يا ترك فعلـي داشـته توان گفت فردي ذيبه نظر بنتام وقتي مي

7.نمايدباشد كه سود و منفعت ذي نفع را تضمين

8.دباشحق مياز نظر جان استوارت ميل نيز حق هميشه تضمين كنند سود براي ذي

-باشد كه قانون از آن حمايت مياز نظر ايرينگ حقوقدان آلماني نيز حق منفعت و سود حمايت شده مي

9.كند

در نظريـه . اين نگاه و تحليل از مفهـوم حـق در چـارچوب تحليلـي سـودانگارانه جايگـاه خاصـي دارد

-منفعت تبيـين مـي سودانگار، تعهدات و وظايف در يك رابطه حق و تكليفي در راستاي تضمين سود و

10.گردند

دقـت بايـد در اينجا توجه به يك نكته بسيار قابل توجه است و آن اينكه اگر حق را همان سـود بـدانيم

برند كه بتوان آنهـا را در يـك رابطـه حقـوقي بـا اي يكسان از حق سود نميبه گونههمه افراد نماييم كه

1 Interest Theory 2 Utilitarianism

-38، صـص 1381، بهـار 29، نامه مفيد، سال هشتم، شماره »نظريات اخالقي در آيينه حقوق« يدفاطمي، سيد محمدقاري،س: ك.ر 3

23 . 4 Jeremy Bentham 5 Legal Rights 6 Hart H.L.A., Bentham on Legal Rights, Oxford Essays in Jurisprudence p. 196, 1973.

. ، پيشينحقوق بشر در جهان معاصر ،ريسيدفاطمي، سيد محمدقا: به نقل از .28، پيشين، ص حقوق بشر در جهان معاصر سيدفاطمي، سيد محمدقاري، 7

8 B.R. Wise: Outlines of Jurisprudence, London, 1984, p. 32. .432، ص 3ج، ج 3، 1377، شركت سهامي انتشار، تهران، فلسفه حقوق: كاتوزيان، ناصر، .: ك.ر 9

.، پيشينحقوق بشر در جهان معاصر ، سيد محمدقاري،سيدفاطمي 10

Page 26: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

23

بـرد، هموسـت كـه ذي حـق و يك حـق سـود مـي كسي كه بدون واسطه از تنها يكديگر قرار داد، بلكه

1.شودصاحب حق شناخته مي

اما خود ايـن نظريـه نيـز بـي . باشدهرچند نقد وارد بر نظريه گزينش محور بر اين نظريه وارد نمي

اشكال نيست زيرا معناي منفعت در اين نظريه روشن نيست، يعني گفته نشده كه منظور از منفعت چيزي

تمايل دارد، يا آنچه كه داشتن آن براي وي مفيد است، زيرا چـه بسـا چيـزي بـراي است كه انسان به آن

و از سويي ديگـر منفعـت در ايـن نظريـه تنهـا منفعـت 2.پسنددشخصي مفيد باشد حال آنكه آن را نمي

بـا گسـترش دايـره ؛ و در اين صورت نيـز تواند گياهان و حيوانات را نيز شامل گرددانسانها نيست و مي

است كه بكاربردن حق در مقياسـي بـه ايـن از هيچ حقي دفاع كرد و روشن توانن حق عمال نميصاحبا

باورمندان بـه ايـن 3.كاهدگستردگي بي شك آن را كم ارزش ساخته و از نيروي اخالقي و سياسي آن مي

آنـان . كندد نميتوانند اين گونه از اين تئوري دفاع نمايند كه هر نفعي رابطه حق و تكليف ايجانظريه مي

طبعـا در چنـين رويكـردي . دنشناسـ ها را در نگاهي پوزيتيويستي به رسـميت مـي به ويژه خود بنتام حق

سودهاي خاص و محدودي توسط قانونگذار مورد حمايت و تضمين قرار گرفتـه و در نتيجـه در رابطـه

ه هيچ وجه مقبـول نيسـت، بمسأله نيز اما اين 4.چارچوب حق و تكليف به رسميت شناخته خواهند شد

چه آنكه هرگاه در يك نظام حقوق اخالقي منافع حيوانات و گياهان مورد حمايت قرار گرفتـه، تضـمين

بايد همواره توجه نمود كه در يك گردد، آيا آنها را بايد در رديف آدميان در زمره صاحبان حق قرار داد؟

برعكس به اين دليل كه به عنوان حق پذيرفتـه نفع به اين دليل كه حمايت شده حق نيست،نظام حقوقي

5.شده شايستگي حمايت را پيدا كرده است

سياسـي را در پرتـو تئـوري -تـوان حقـوق مـدني به هر روي واقعيت آن است كه هرچنـد نمـي

تري براي تحليـل حقـوق تبيين سودانگارانه از حق مبناي مناسببه هر حال توجيه نمود، اما 6سودمحور

1J. Waldron: Introduction; Theories of Rights, Oxford University Press, 1995.

.433، پيشين، ص كاتوزيان، ناصر، 2 .97، نامه مفيد، پيشگفتار مترجم، ص راسخ، محمد، ، ترجمه »فلسفه حق« ،جرمي ،والدرون. ك.ر 3 .30حقوق بشر در جهان معاصر، پيشين، ص ، سيد محمدقاري،سيدفاطمي 4

.پيشين: كاتوزيان، ناصر، 56 Interest Theory

Page 27: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

24

خواهانـه جـان الك از توان در خوانش ليبـرال يـا آزادي كه ريشه آن را مي 1باشدجتماعي ميا -اقتصادي

.هاي طبيعي مالحظه نمودحق

مباني: فصل دوم

2كرامت انساني: مبحث اول

مورد بررسي قـرار خـواهيم داد و ) غيرديني(در اين مبحث، نخست واژه كرامت را در حقوق بشر عرفي

ز ديدگاه امانوئل كانت يعني فيلسوفي كه كرامت انساني در فلسفه اخالق او مبناي معناي انسان ااز سپس

باشـد در ميان بسياري از معتقدان به اين نظام حقـوقي مـي ) غيرديني(اخالقي حقوق بشر عرفي يتوجيه

بررسي خواهيم كـرد و در پايـان نيـز اصـطالح منظر او از را كرامت انساني آنگاهسخن خواهيم گفت و

الملل حقوق بشر امت انساني را به عنوان مبناي اصلي اخالقي حقوق بشر در شماري از اسناد نظام بينكر

.از نظر خواهيم گذراند

معناي كرامت : گفتار اول

كند و هر انساني داراي حيثيـت و كرامـت ذاتـي، هرچند حقوق بشر از شأن، منزلت انساني محافظت مي

، امـا 3گرددو كليت حقوق بشر نيز به حيثيت و كرامت ذاتي انسان بازمي باشدمطلق و غير قابل انتقال مي

ي از كرامـت ارائـه با اين حال اين نكته را هم نبايد از خاطر برد كه كتب منـابع حقـوقي تعريـف خاصـ

توان ارزش، انسانيت، حرمت، حيثيـت، البته مي. ننموده، ولي آن را پذيرفته، رعايتش را الزم دانسته است

در فرهنگ فشرده آكسفورد كرامت به . دانست با تعبير كرامترا مترادف ... منزلت و ن، شرافت، مقام، شأ

.4معناي بزرگواري، عزت، شرافت و ارزش واقعي، رتبه و درجه معنا شده است

:آمده است Dignityالملل مخاصمات مسلحانه ذيل كلمه در فرهنگ حقوق بين

.»5شوداي كه از سوي حقوق مخاصمات مسلحانه حمايت ميشده شناخته يشأن و كرامت حقوق بشر«

.حقوق بشر در جهان معاصر، پيشين سيدفاطمي، سيد محمدقاري، 1

2 Human Dignity 3 H. Victor Conde: A Handbook of international Human Rights Terminology, Univerdity of

Nebraska Press, Lincoln, 1999, P.57. 4 Shorter Oxford English Dictionary, 5th , Oxford University Press, London, 2002, P. 679.

نشـر سرسـم، تهـران، ،و حسـين زاده، كتـايون ؛سـيامك ،، ترجمه كرم زادهالملل مخاصمات مسلحانهفرهنگ حقوق بينوري، پيتر، 5

.50، ص 1385

Page 28: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

25

:1توان تعريف نمودمعتقدند كرامت را به طرق مختلفي ميديگر نيز برخي

شـود در اين معنا كرامت شامل هويت فردي شخصي مي: كرامت بشري به عنوان استقالل فردي -1

.وي است مسئوليتكه بيانگر استقالل و

ذاتـي وصـيت شود كه نـوعي خص در اين مورد كرامتي ايجاد مي: ارزش كرامت بشري به عنوان -2

.تمام انسانهاست

در اين مورد بيانگر نوعي زندگي است كه به طور جمعي : كرامت بشري به عنوان هنجار جمعي -3

.شودايجاد مي

ينـي، زيـادي از ايـن كلمـه هـم در ادبيـات د كاربردهـاي نمايد كه بدانيم تر مياين موضوع زماني جالب

اين تعبيـر را بـه چه به صورت كرامت و چه حق كرامتكه حقوقي وجود دارد در ادبيات تاريخي و هم

.2اما با اين وجود هنوز تعريفي از آن ارائه نشده است كار برده است

در رابطـه بـا در برخي از منابع نيز اين واژه به معناي ارزش معرفي شده است و از عبارت ارزش انساني

كرامت توانايي به ايجاد حس خودارجمندي و اعتماد به نفـس و احتـرام بـه و آن را 3اندفاده كردهاستآن

.4اندتعريف نمودهديگران قدر و منزلت

معناي انسان از ديدگاه كانت: گفتار دوم

5بـي ترديــد مبنــاي كرامـت انســاني در حقــوق بشـر عرفــي وابســته بـه معرفــت شناســي كانــت

در ديـدگاه كانـت انسـان 6.داننـد مـي باشد كه برخي او را بزرگترين فيلسوف غربي از گذشته تا حالمي

غايـت زيـرا تواند ساخته و پرداخته اراده ديگري باشدنميكه يغايت 7.باشدامر مطلق ميو هدف ،غايت

1 S. Malby: Human Dignity and Human reproductive cloning, Health and Human Rights, Canada,

No. 6. 2002, P.103. 2 Deryck Beyleveld; Roger Browns Word: Human Rights and Human Genetics, the Modern Law

review. Vol. 61, No. 5, 1998, P. 665. 3 Jeff Malpas and Norelle Lickiss: Perspectives on Human Dignity; A Conversation, University of

Tasmania, Australia, 2007, P.9 الملل نامه كارشناسي ارشد رشته حقوق بينپايان المللي حقوق بشر،هاي بينبررسي تحول جايگاه فرد در كنوانسيوندريجاني، يداهللا، 4

24، ص 1378دانشگاه تهران،

5 I. Kant 1724-1804 6 O 'Nell O: Kanian Ethics. In. P. Singer. ACompanion to Ethics, Black Well Publisher, Oxford,

1993, P. 175.

.965، ص1376، كتاب پرواز، تهران، 6، چ2ج، ج2 ،ترجمه دريابندري، نجف ،تاريخ فلسفه غرب ،راسل، برتراند 7

Page 29: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

26

1اراده انسـاني خيـر و اشـد به ذات خـويش ب بر اين اساس انسان نيز بايد قائم امري قائم به ذات است و

همين اراده بر خير و نيكـي نتيجه خير خواهد داشت و چون قائم به ذات خويش است، بدون هيچ قيدي

درون تمـامي رود و در است كه در ديدگاه كانت و در وجـود انسـان يـك ارزش مطلـق بـه شـمار مـي

كنـد، انساني كه كانـت معرفـي مـي در واقع بنياد اراده بر عمل خير در. مخلوقات داراي عقل وجود دارد

باشد و همين قوه عقالني انساني است كه در وجود بشر از نظر او داراي ارزش ذاتي است و عقالنيت مي

2.نمايدانسان را به غايت تبديل مي

گردد ادعاي بزرگي است، اما او دو دليل بـراي اثبـات سـخن خـود اين مطلب كه كانت مدعي مي

ده بر خير و انتخاب خوبي امري شهودي است و ديگر اينكـه تنهـا مخلوقـات معقـول اول اينكه ارا: دارد

اراده اختيار خير و نيكي را دارند بر اين اساس انسان داراي عقالنيت تنها به دليـل اراده آزاد بـر انتخـاب

و ذات نظـام خير خود يك ارزش ذاتي و مطلق است و اينگونه است كه انسان كه خود غايـت و هـدف

3.باشد هيچ گاه نبايد به عنوان ابزاري بكار گرفته شودرينش ميآف

كرامت انساني از ديدگاه كانت: گفتار سوم

مبناي اخالقي جديدي را بنيانگذاري كرد كـه پايـه اساسـي » 4مابعدالطبيعه اخالق«كانت در كتاب

را مبنـاي كرامـت انسـاني انسـاني 5او عقل خودبنياد. رودنظريه كرامت انساني در ديدگاه او به شمار مي

گرفت و اين عقل را نيز بر غايت بودن انسـان مبتنـي نمـود و از آن روي كـه همـه آدميـان داراي عقـل

همگـي در آفـرينش برابـر و روند، در نتيجهبه شمار ميباشند و غايت و هدف نظام خلقت خودبنياد مي

بـر 6.ن و نبايد آنـان را وسـيله تلقـي كـرد تواهدف و غايت آفرينش نيز هستند و از اين رو هيچ گاه نمي

و انسان بايد به خود و ديگران به 7.مبناي فلسفه اخالق كانت نفس موجود انساني منبع تمام ارزشهاست

1 good will

.129، ص 1379، دفتر تبليغات اسالمي، تهران، تبيين و نقد فلسفه اخالق كانت ،محمد ،ييمحمد رضا.: ك.ر 2 .140همان، ص .: ك.ر 3

4 I. Kant, Fundamental Principle of the Methaphysics of Ethics, transl. by Thomas Kingsmill

Abbott, 10th ed., London, Longman, 1969. 5 Autonomy

.726، ص 2، ج 1373آران، تهران، ،، ترجمه تدين، احمدهاي نظام سياسينظريهبلوم، ويليام تي، . : ك.ر 6انتشارات علمي فرهنگي و سروش، ،و بزرگمهر، منوچهر ؛اسماعيل ،، ترجمه سعادتاز ولف تا كانت: تاريخ فلسفه ،كاپلتسون، فردريك 7

.336، ص1372تهران،

Page 30: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

27

از منظر كانـت بشـر از آن روي كـه 1.عنوان غايت نظر نمايد و هيچ گاه انسانها را وسيله و ابزار نيانگارد

كرامت انساني است، بايد تكريم گردد و اين كرامت ذاتي را هيچ گـاه بشر است و چون داراي حيثيت و

2.توان سلب و نقض نمودنمي

و 3اول اينكـه يـك ارزش مطلـق : باشـد خصيصه اصلي مـي دو كرامت انساني داراي او از ديدگاه

باشد مندي ميذاتا داراي ارزش و كرامتانسان و بر اين اساس 5است كه عيني و ذاتي است 4غيرمشروط

موجود در اسناد حقوق بشري در خوانش كانتي از حقوق » حق بر كرامت انساني«مبناي بر اين اساس كه

،و غيرقابـل مقايسـه 6بشر همين مفهوم حيثيت و كرامت انساني است و دوم اينكه كرامت ارزشي يگانـه

بر اين اساس مفهوم . مباشيديگر مي 7و حقوقيجايگزيني و تعويض با تمام ارزشها و هنجارهاي اخالقي

8.حقوق بشر رابطه نزديكي با اين دو خصيصه از قاعده كانتي كرامت انساني دارد

همان گونه كه پيشتر نيز گفتيم از ديدگاه كانت هيچ انساني از هيچ انسان ديگري نبايـد بـه عنـوان

توانند بي نياز از انسانها نمياو اين واقعيت را قبول دارد كه به هر روي با اين حال ابزار استفاده كند ولي

توان تا حدودي و نه به عنوان ابزار محض از سـاير انسـانها اسـتفاده دارد كه مييكديگر باشند و بيان مي

باشد، زيرا است كه اين امر يكي از تناقضات نظريه كانت در باب كرامت و حيثيت انساني مي واضح .كرد

توانند به عنوان ابزار از يكديگر بهـره برنـد و در ايـن و مرزي مي كند كه انسانها تا چه حدو معلوم نميا

تواند سبب ايجـاد اعوجاجـات و خطاهـايي رابطه هيچ گونه معياري نداده است و همين مطلب خود مي

را بـاز نمايـد و در ايـن بـاب سخت در تفسير حق كرامت و حيثيت انساني گردد و امكـان سوءاسـتفاده

كه در اين رابطـه انديشـه كانـت به هر روي هر نقصي 9.ا با مخاطره روبرو سازدحقوق بنيادين انساني ر

.135، ص1973، مكتبه مصر، قاهره، فلسفه النقديهكانت و ،ذكريا، ابراهيم: ك.ر 1

2 Peter Singer, Ethics, "Kant's Ethics of Duy", Oxford University Press, 1993, P. 279. 3 Absolute Worth 4 Unconditioned

هـاي فقهـا و ديـدگاه هـا و دغدغـه : ، كميسيون حقوق بشر اسالمي، حقوق بشـر در جهـان معاصـر »نظريه حق« ،اسخ، محمدر: ك.ر 5

.383-420، صص 1388حقوقدانان، ايراني، آيين احمد، تهران، 6 Unique Worth 7 Thomas, E Hill: Dignity as Practical Reason in Kant's Moral Theory, New York, Cornell

University Press, 1992, p. 47.

.625، ص1379تهران، طرح نو، ،ه اكرمي، موسيترجم ،درآمدي بر تحليل فلسفي ؛هاسپرس، جان: ك.ر 89 H. B. Acton; "Kant's Philosophy", in W.D. Hodson, New Studies in Ethics, Vol. 1, London,

Macmillan Press, 1977, p. 343.; H.B. Acton, Kant's Moal Philosophy, London, Mac Milan, 1980.

Page 31: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

28

باشد او معتقد است مالكيت در صورت و شمايل وضعي و جعلي و اعتباري آن، تنها پيرامون آنچه انسان

باشد و بدان علت كه آدمي در برابـر خويشـتن نسبت به آن تكليف و تعهدي ندارد، معقول و معنادار مي

بر . تواند رابطه مالكيت ايجاد شودش مسئول و متعهد است، ميان او و اجزاء و عناصر وجوديش نميخوي

و اينگونه اسـت كـه نبايـد 3.خود نيست 2گردد و هيچ گاه مالكتلقي مي 1اين اساس انسان آقاي خويش

.خود را ابزار تلقي نمايد، زيرا او يك غايت است

باشد، اما هاي فلسفي كانت ميانسان بيشتر محصول تالش شايان ذكر است هرچند غايت پنداشتن

شوند كه انسـانها خـود از نظر او اصول اخالقي زماني آشكار مي. هگل نيز بر اين اصل توجه داشته است

تعريف نكنند، بلكه به همديگر مانند غايت نظر كنند و اين امر تنها هنگـامي 5و بنده 4را در قالب خداوند

انسانها در وضعيتي استعاليي و بدون تأثير از منافع خود، اصول اخالقي را بـا نيـروي شود كه حاصل مي

6.عقل خود كشف كنند

حقوق بشر عرفي المللي بينكرامت انساني در اسناد �

مندرج الملل حقوق بشر اي از اسناد حقوق بشر عرفي در نظام بيندر پاره 7اصطالح كرامت انساني

:نماييماي گذرا مينها اشارهكه به برخي از آ باشدمي

هاي عضو منشور ملل متحـد، ايمـان خـود را بـه حقـوق دارد كه دولتمنشور ملل متحد بيان مي

در اعالميه جهاني حقوق بشر نيـز ايـن . انداساسي انسان، كرامت او و ارزش شخص انساني اعالم نموده

اعالميـه مبنـاي آزادي، صـلح و در ايـن ، گرديـده 8اصطالح آمده است و در حالي كه مقيد به قيد ذاتـي

. رودبه شمار ميعدالت و همزيستي مسالمت آميز در ميان انسانها

1 his own master 2 owner 3 Immanuel Kant: The Methaphysics of Morals, Edited by: Mary Gregor, Cambridge University

Prss, 1999, P. 56. 4 Master 5 Slave 6 Roger Scruton: A Short History on Modern Philosophy from Descartes to Wittgenstein, 2nd

edition, London and New York, Routledge, P. 171. 7 Human Dignity 8 Inherent

Page 32: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

29

المللـي حقـوق اقتصـادي و ميثاق بـين 1المللي حقوق مدني و سياسيميثاق بينمشترك در مقدمه

و صلح در عـالم اي مشابه حيثيت و كرامت انساني را مبناي آزادي، عدالت به گونه 2اجتماعي و فرهنگي

دانسته و بيان گرديده حقوق ذاتي و غيرقابل سلب بنيادين بشري ناشي از همين حيثيت و كرامـت ذاتـي

.انسان است

آن از 17ميثاق حقوق مدني و سياسي از احترام به كرامت انسـاني و در مـاده 10در ماده همچنين

المللـي حقـوق ميثـاق بـين 13مـاده در . ممنوعيت تعرض به حيثيت انساني سخن به ميـان آمـده اسـت

هدف آموزش و پرورش رشد شخصيت و كرامـت انسـاني و تقويـت نيز اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي

.هاي سياسي قلمداد گرديده استحقوق بشر و آزادي

و نيـز اعالميـه كنفـرانس جهـاني زن در 3مقدمه كنوانسيون رفع همه اشكال تبعيض عليه زنـان در

در مقدمـه كنوانسـيون همچنين . لزوم احترام به حيثيت و كرامت بشر تأكيد شده است بر منزلت و 4پكن

ذاتي انسانها اشاره گرديده و در ادامـه المللي رفع همه اشكال تبعيض نژادي بر اصل حيثيت و كرامتبين

5.تكريم اين ارزش مورد توجه قرار گرفته است

كرامت و 6رحمانه و غيرانسانيهاي بيو مجازاتدر مقدمه كنوانسيون منع شكنجه و ديگر رفتارها

همچنـين در اعالميـه . حيثيت ذاتي انسان به عنوان مبناي حقوق بشر بـه رسـميت شـناخته شـده اسـت

و نيـز در مقدمـه و فصـل اول مـاده اول منشـور 55و بنـد 20در بند 7كنفرانس جهاني حقوق بشر وين

8.بر احترام به كرامت و حيثيت انساني تأكيد گرديده استنيز »ميثاق نيس«حقوق بنيادين اتحاديه اروپا يا

1 The International Covenant on Civil and Political Rights (1967) 2 The International Covenant on Social. Economic and Cultural Rights (1967) 3 The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women (1979) 4 Beginning Declaration- Platform for Action (1995) 5 The International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination

(1996) 6 The Convention against Torture and other Cruel, In Human or Degrading Treatment or

Punishment (1984). 7 Vienna Declaration and Program of Action of World Conference on Human Rights (1993).

.75، ص1383، تابستان 2، مجله حقوق اساسي، سال دوم، شماره »قانون اساسي اتحاديه اروپايي« ،كدخدايي، عباس: ك.ر 8

Page 33: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

30

عقل گرايي علم محور: مبحث دوم

در اين مبحث ابتدا عقل گرايي علم محور را تعريف خواهيم نمود و سپس خصوصيات عقـل گرايـي را

ت نفي فرجام باوري و علت غايي امـور عـالم و اصـالت عقالنيـ ، 1گراروش شناسي تجربهتحت عناوين

.نماييمابزاري و منفعت شرح خواهيم داد و آن گاه نتايج عقل گرايي علم محور را بررسي مي

تعريف عقل گرايي علم محور: گفتار اول

باشـد و نيـز در شناخت علمي انسان و جهـان مـي آدمي مراد از عقل گرايي علم محور، پذيرفتن توانايي

شناخت علمي نيز شناختي اثبات پـذير و يـا ابطـال و اينكه تنها معرفت مورد وثوق، معرفت علمي است

2.شونداخذ مي -اندكه از راه آزمايش به دست آمده -هاي تجربيهاي علمي، از يافتهنظريه و پذير است

اسـت غيرعلمـي كه هرچه خارج از معرفت علمـي تجربـي اساس اين روش بر اين مطلب استوار است

.باشدمي

علم محور يايخصوصيات عقل گر: گفتار دوم

و با خوانش جديد از عقل و جايگاه آن در زندگي انساني آغاز گرديـد و حقـوق بشـر عرفـي 3نوگرايي

بر اين اسـاس الزم . غيرديني نيز به عنوان محصول همين دوره تحت تأثير همين ديدگاه قرار گرفته است

:ي هرچند اجمالي بپردازيماهاي عقل گرايي علم محور به گونهاست كه در اينجا به بررسي ويژگي

روش شناسي تجربه گرايانه: بند اول

، تجربـي و اسـتقرايي شناسي حصول شـناخت يـا معرفـت يا روشدر عقل گرايي علم محور متدولوژي

ها يا واقعيات از راه مشاهده و حس و سپس آزمايش آوري فاكتاساس اين روش شناسي بر جمع. است

شـكل افراطـي آن پوزيتيويسـم . باشـد آن در چارچوب رياضـيات مـي و پس از آن ساخت نظريه و بيان

داند كه با تكيه بر واقعيات حاصل از مشـاهده قابـل اثبـات هايي را معنادار ميمنطقي است كه تنها نظريه

هايي اسـت كـه مـورد تأييـد روش شناسـي بنابراين به تبع اين روش حقوق بشر نيز شامل حق 4.هستند

1 Methodology de Positivism

.9، ص 1374انتشارات علمي فرهنگي، تهران، زيباكالم، سعيد، رجمه ، تچيستي علم. ف. آلن ،چالمرز 23 Modérnité

.2و 4همان، ص 4

Page 34: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

31

و هر حقي كه مورد تأييد اين نوع نگرش نباشـد توجيـه علمـي و عقلـي و .باشنديتجربي و اثبات گرا م

.اخالقي ندارد

نفي فرجام باوري و علت غايي امور عالم: بند دوم

هستي بر اساس متغيرهـاي طبيعـي، محسـوس و كمـي، نبا اصالت يافتن رياضيات و روش تجربي، تبيي

از اين منظـر نيـز قوق ـبدين ترتيب در فهم ح. شد» ت غاييعل«يا » 1فرجام«جايگزين تبيين آن بر اساس

2.تواند محل تأمل باشدديدگاه فرجام باور نمي

اصالت عقالنيت ابزاري و منفعت: بند سوم

رسـاند و معيـار باشد و به او منفعت مـي اين معنا يعني اينكه حق چيزي است كه براي انسان سودمند مي

شناسي تجربي و پوزيتيويستي است كه در نهايت بشر بزاري با روشسنجش اين سودمندي نيز عقالنيت ا

گردد و خـارج از اسـباب و را در عالم حقوق به استخراج حقوق بشر با ابزار عقل سودانگار رهنمون مي

.سازدهاي ديگري از جمله مذهب يا اراده تشريعي خداوند را در اين مطلب دخيل نميعلل مادي، سبب

عقل گرايي علم محور نتايج: گفتار سوم

كاربرد فهم و تالش براي كشف مفهوم هر نوع قضيه، براي مالحظه داليل موافق و مخـالف آن و سـپس

امور انساني و عـالم، از بنابراين با چنين برداشتي 3.باشدقضاوت بر اساس ضعف و قدرت مدارك آن مي

حيثيت ذاتي و كرامت نيز وي ديگر گردد و از سغيرديني و سكوالر محسوب مي، حقوق بشر امري عرفي

-انسان اسـت كـه مـي اساس تنها اينو بر در رابطه با خود انسان بايد تعريف نمود و بايد انساني را تنها

دخالت منبع ماورايي و غيربشري حقوق بنيادين خود را مشـخص و نياز به و بدون با عقل خويش تواند

.تعيين نمايد

1 Telos

، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسالمي، مباني حقوق بشر از ديدگاه اسالم و ديگر مكاتب ميرموسوي، سيد علي،و حقيقت، سيد صادق، 2

.113، ص 1381تهران، ، ترجمه احمد آرام، ع پاشايي، اميـر حسـين آريـانپور، انتشـارات علمـي فرهنگـي، تهـران، عصر روشنگري: تمدنتاريخ ويل دورانت، 3

.655، ص 8، ج 5، چ1376

Page 35: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

32

فردگرايي: مبحث سوم

-تا آنجا مهم به شمار مي مفهوماين . باشدمي 1فردگرايي ،هاي تفكر مدرنآشكار و شاخصه هويكي از وج

رود كه در تمامي شئون و احوال آدميان در اين دوران و حتي تا امروز بسيار تأثير نموده اسـت و در ايـن

تا آنجـا كـه ،يده استتيررس تأثير آن بدور نبوده و بسيار از اين مفهوم متأثر گردميان حقوق بشر نيز از

بـر ايـن اسـاس در ايـن . سكوالر يا غيرديني را حقوق بشر فردگرايانـه ناميـد ،توان حقوق بشر عرفيمي

و سپس نتايج حاصـل از ايـن انديشـه را بـه پردازيمميمبحث ابتدا به بررسي تعريف و منشاء فردگرايي

.ي مختصر مورد واكاوي قرار خواهيم دادگونه

ريف فردگرايي و منشأ آنتع: گفتار اول

كـه منشـاء آن در مفهـوم باشـد يكي از مباني اخالقي اثرگذار در حقوق بشر عرفي مفهوم فردگرايي مـي

در تاريخ منظومه فكري و فلسفي مغرب زمـين در شـناخت هسـتي و نظـام عـالم و . فرديت نهفته است

ميالدي بـا ايجـاد شـكاف 14در سده . تبسيار تأكيد رفته اس» فرد انسان«بر مفهوم ،جايگاه انسان در آن

. بين طبقات اجتماعي و شروع نهضت اصالح ديني، فردگرايي با نوعي تلقي خداگونه از انسان آغاز شـد

در » فرديـت «تحوالت فكري دوره رنسانس و رواج عقل گرايي علم محور به نقـادي جايگـاه و مفهـوم

ت بروز فردگرايـي در مفهـوم عرفـي يـا سـكوالر آن بـا نتيجه اين فعل و انفعاال 2.تفكر پيشينيان انجاميد

باور به اموري مانند عقل گرايي علم محور و تقدم فرديت بر جمع . خوانشي غيرديني در مغرب زمين بود

از سوي انديشمنداني همچون هابز، الك و روسو سـبب » 3وضع طبيعي«مفاهيمي همچون جعلآن هم با

يكـي از 4.تـرين جـزء حيـات انسـاني در كـانون توجـه قـرار دهنـد يشد، فرد انساني را به عنوان بنيـاد

. باشدبشر مي محصوالت اين باور برتر دانستن عقل و فرديت انساني در تعيين و تشخيص حقوق بنيادين

غيردينـي تشـكيل و كه منشأ اصلي فردگرايي در حقوق بشر عرفـي -بر اساس مفهوم فرديتو بنابراين

:ايي را اينگونه تعريف نمودفردگر توانمي -دهدمي

1 Individualism

.117پيشين، ص ميرموسوي، سيد علي، ؛حقيقت، سيد صادق: ك.ر 2

3 Natural State .112، ص 1365جيد كاردان، مركز نشر، تهران، ، ترجمه مسيطره كميت و عالئم آخر زمان ،گنون، رنه 4

Page 36: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

33

دنيايي محدود و منحصر به فرد از مجموع ادراك و عاطفه، كانوني محرك و سيال از آگاهي و عاطفـه و «

هـاي ديگـري مثـل خـودش و بـا محـيط طبيعـي و عمل و داوري كه براي خود يك كل است و با كـل

1.»اجتماعي خود در تقابل است

نتايج فردگرايي: گفتار دوم

نفي هرگونه اصل عالي و برتر از فرديت و در نتيجه محدود كردن تمدن در جميع «اصلي فردگرايي پيامد

در نتيجه در اين ديدگاه حقوق انسـان داراي منشـأ 2.»شئون به عواملي است كه جنبه انساني صرف دارند

ت حـداقل بنابراين آنچه در مذهب درباره سامان حيات و معيشـت بشـر اسـت، در جهـ 3.باشدفردي مي

بنابراين حقوق 5،ارزشهاست و دين امري فردي است ،موضوع ،و چون در فرد انساني 4.باشدمطلوب مي

.سكوالر و غيرديني است ،اي عرفيبنيادين بشر نيز مسأله

نظريه حقوق طبيعي: مبحث چهارم

ر آراء فيلسـوفان تـوان د پيشينه اين نظريـه را مـي . نظريه حقوق طبيعي ريشه در تاريخ تفكر حقوقي دارد

از ديدگاه حقوق طبيعي بنيـاد حقـوق بشـر بـر تمـايالت نخسـتين و . يوناني به ويژه مكتب رواقي يافت

-اي مطلق قابل استخراج از حقوق طبيعي ميطبيعي انساني نهاده شده و حقوق و تعهدات آدميان به گونه

حقـوقي كـه برتـر از اراده . اي قابـل نقـض نيسـت در اين منظر حقوق فردي توسط هـيچ قاعـده . باشند

باشند تا آنجا كه قابل و اسقاط و واگذاري و سلب، حتـي قانونگذار قرار دارد و غيرقابل سلب و ذاتي مي

ابدي، ازلي 7ناشي از حقوق طبيعي 6هاي طبيعيحق. باشندنمينيز حق توسط اراده انساني و آزاد فرد ذي

ها راهي نيست و هيچ قاعده و قراردادي را ياراي سلب آن حق اهباشند و مرور زمان را در آنمي يتغيرو ال

.132، ص 1373، ترجمه عبدالكريم سروش، صراط، تهران، تبيين در علوم اجتماعي ،ليتل، دانيل 1 .82-91، صص 1372، ترجمه ضياءالدين دهشيري، اميركبير، تهران، بحران دنياي متجدد ،گنون، رنه: ك.ر 2

.42، ص 2، چ1374، نشر مركز، تهران، نتقاديمدرنيته و انديشه ا احمدي، بابك، 3 .100همان، ص 4 .42همان، ص 5

6 Natural Rights 7 Natural Laws

Page 37: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

34

هـاي طبيعـي برآمـده از نهـاد و طبيعـت از نظر باورمندان به حقوق طبيعي، حق. باشداز عالم انساني نمي

1.دهنداند كه هدف نهايي هر نظم حقوقي را تشكيل ميانسان آن چنان بنيادي

ا تعريف خواهيم نمود و از منشـأ آن سـخن خـواهيم گفـت و در اين مبحث ابتدا نظريه حقوق طبيعي ر

هاي بنيادين بشري ناشي از اين نظريه را برخواهيم شمرد و آن گاه بـه تحليـل نظريـه سپس به شرح حق

حقوق طبيعي خواهيم نشست و سرانجام تأثير نظريه حقوق طبيعـي بـر حقـوق بشـر عرفـي را بررسـي

.خواهيم نمود

ه حقوق طبيعي و منشاء آنتعريف نظري: گفتار اول

حقوق طبيعي عبارتست از حقوقي كه ناشي از حيثيت ذاتي انسان است و هيچ كدام از عوارض انسـاني،

حـق : از ندطبيعي بر اين اساس عبارت هايحق. در آن دخالت ندارد... نظير زبان، نژاد، جنسيت، مذهب و

4و الك 3از نظر هابز. 2هاي ذاتي انسان استشمنشأ حقوق طبيعي گراي. حيات، آزادي، برابري و مالكيت

بـر ايـن . گيـرد د كه حق حيات از آن سرچشـمه مـي باشترين غرايز، ميل به صيانت ذات ميبنيادي 4الك

گرفته است، بنابراين بـر خـالف بنياداساس بايد بيان نمود حقوق طبيعي از آن روي كه بر حقوق فطري

ساز است، زيرا تمايالت ذاتي انسان بر خالف امـور خود قاعدهباشد و حقوق قراردادي داراي قاعده نمي

اسـت، امـا آنچـه يتغيرگوييم حقوق طبيعي الباشند و از اين روست كه مياعتباري و قراردادي ثابت مي

براي مثال گرايش انسان . باشدمندي از اين حقوق در مقام استيفاء حق ميباشد همانا روش بهرهمتغير مي

و ثابت است، اما روش زندگي متغيـر و غيـر ثابـت يتغيربه بيان حقوقي حق حيات امري ال به زندگي يا

باشد و بنابراين هر نوع قانونگذاري كه ماال با توجه به متغير بودن روش زندگي در جوامع و زمانهـا و مي

.اطره نياندازداي باشد كه حق حيات انسانها را به مخباشد بايد به گونههاي مختلف متفاوت ميمكان

1 H. Mosler: "The International Society as a Legal Community", Recueil des Cours, Collected of

the Hauge Academy of International Law, Vol. 140, 1974, p. 96. .221، ص 1612، شماره 1374فرهنگ علوم سياسي، مركز اطالعات و مدارك علمي ايران، تهران، : ك.ر 2

3 Hobbes 4 Loke

Page 38: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

35

هاي بنيادين بشري در نظريه حقوق طبيعيحق: گفتار دوم

هاي زيـر تهيـه و تنظـيم از ديدگاه نظريه حقوق طبيعي تمام قوانين موضوعه بايد با احترام و رعايت حق

هاي بنيادين حقوق بشري در حقوق طبيعي آمـده اسـت، در واقع آنچه در اين گفتار به عنوان حق. گردند

.شتركي است از كليه رويكردهاي معطوف به حقوق طبيعيمخرج م

حق حيات: بند اول

اين حق مبناي اصلي ساير حقوق . باشدمي» حق حيات«ترين حق در نظريه حقوق طبيعي اولين و بنيادي

مندي از از اين ديدگاه همان گونه كه پيشتر در تعريف حقوق طبيعي بيان نموديم در بهره. باشدانساني مي

.ن حق مسائلي نظير نژاد، جنسيت، دين، رنگ و ساير عوارض انساني دخالتي ندارداي

آزادي: بند دوم

تـوان روش باشـد، از اينجاسـت كـه مـي از آنجا كه انسان داراي تمايل به حفظ نفس و نسل خويش مي

واقـع از لـوازم زندگي خود را آزادانه انتخاب نمايد بنابراين آزادي در گزينش رفتار و كردار و گفتـار در

.باشد، البته به شرط آنكه با آزادي ديگران تعارض پيدا ننمايدمنطقي حق بر حيات مي

برابري: بند سوم

باشند، بيانگر برابري آنها بـا يكـديگر اينكه انسانها در حق بر صيانت نفس خويش با يكديگر مشترك مي

.ابر افراد در تشكيل جامعه انسانيبرابري يعني حقوق طبيعي يكسان همگان و شركت بر. باشدمي

مالكيت: بند چهارم

اي ندارد جز آنكه داراي حق مالكيت باشد، انساني كه بايد از نفس خويش حفاظت و صيانت نمايد چاره

.تا بوسيله آن لوازم و ابزار مورد نياز حفظ خويشتن را مهيا نمايد

1تحليل نظريه حقوق طبيعي: گفتار سوم

ترين دغدغه فيلسوفان حقوق در حقوق طبيعي ايجاد پيوند ميان اخـالق اصلي واقعيت آن است كه

تمام كساني كه در باشد، بر اين اساس بايد منطقا نتيجه گرفتو حقوق از يك سو و توجيه اين رابطه مي

.80-121محمدقاري، پيشين، صص سيد سيدفاطمي، : ك.ر 1

Page 39: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

36

ي هاي بنيادين بشـر اند در حوزه حقاند، همه آنچه را بيان نمودهحوزه حقوق طبيعي نظريه پردازي نموده

1.باشدگيرد، اما واقعيت آن است كه حقوق بشر عرفي وامدار اين تالشها ميقرار نمي

-نظريه حقوق طبيعي ماهيت حق را به طبيعت انسان يا به قانون طبيعت يا به طبيعت هستي باز مي

. دنامند شايد بحث چندان مهمي نباشـ اينكه چرا اين حقوق را از لحاظ تاريخي حقوق طبيعي مي. گرداند

مهم اين مطلب است كه بعد از عصر روشنگري و خاصتا از دوره گروسيوس اين سخن به ميان آمـد كـه

از زمان گروسيوس و جان الك بـه بعـد حقـوق طبيعـي . اگر خدا هم نباشد باز هم حقوق طبيعي هست

ـ . وارد فاز جديدي شد ه عنـوان از اين زمان بود كه گفتند حقوق طبيعي حقوقي كه عقل بشري آنهـا را ب

از اينجا به بعد عقل هم در مقام كشف حقوق طبيعي حاضر بود و هـم در مقـام . شناسدحقوق طبيعي مي

داوري آن در حالي كه تا پيش از آن براي عقل تنها در مقام كشف حقوق طبيعي ارزش قائل بودنـد و او

2.را در مقام داوري اين حقوق راهي نبود

هاي مختلفي از نظريه حقوق طبيعي از گذشته ها خوانشخي ديدگاهدر اين گفتار با بيان اجمالي بر

:تا حال و ارتباط حقوق و اخالق در آنها را بررسي خواهيم نمود

حقوق طبيعي با خوانش ازلي، جهانشمول و فراگير: بند اول

شخصيت مشهور رومي قرن اول قبل از ميالد مسيح به نحو احسـن و اكمـل حقـوق خطيب و سيسرون

اي توانند به گونهبود انسانها مياو معتقد . داشته استي با خوانش ازلي، جهانشمول و فراگير را بيان طبيع

ر برابر قانون طبيعي را تشخيص دهند و در عالم تنها دو گونه قانون وجود دارد يكي قانون ازلي و ال يتغيـ

در صورت تمامي شهروندان رونسيساز ديدگاه . و در واقع همان قانون طبيعي و ديگري قوانين موضوعه

بايد قانون موضوعه را منسوخ و قانون ازلي را و براي رفع تزاحم تعارض ميان اين دو نوع قانون مشاهده

در اين خوانش از حقوق طبيعي آن چنان 3.تا بدين ترتيب تضادي در مقام عمل ايجاد نگردد ،اجرا نمايند

1 D. Feldman: Civil Liberties and Human Rights in England and Wales, Clarendon Press, Oxford,

1993, p. 20. .316پيشين، ص ،صرامي، سيف اهللا: ك.ر 2 .307 -334، صص 2ج، ج 3، ترجمه علي رامين، اميركبير، تهران، خداوندان انديشه سياسي. فاستر، مايكل ب: ك.ر 3

Page 40: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

37

و جهانشمول يتغيرسليم مطابق با طبيعت است كه فراگير، القانون حقيقي عقل : داردبيان مي سيسرونكه

1.و ازلي است

منظـر ها در باشد و از آن روي كه حقضمانت اجراي حق در اصل وجدان اخالقي نوع بشر مي از نظر او

توانـد توسـط باشند، تصويب و يا ابطال آنها نمياي غير قراردادي و غير وضعي ميداراي ريشه سيسرون

توان بـه پيونـد ميـان از آن ميو باشد مينيز سيسروننوآوري اين موضوع كه و . بشر صورت پذيردابناء

در عرصه حقوق بشر عرفي ايجاد دستگاهي حقوقي با مبنايي غيـر شآوردره ،اخالق و حقوق تعبير كرد

ويژگي اين حقوق .باشند، جهانشمول و ازلي مييتغيرحقوقي كه فراگير، ال. اعتباري و غير قراردادي است

انطباق آن با طبيعت انساني، فرا قراردادي و فرا وضعي و غير اعتباري بودن آن به علـت سيسروناز نظر

2.باشداخالقي و عقالني بودنش مي

انـد و از آنهـا حقوق بشر عرفـي مبـدل شـده نرا كه امروز به هنجارهاي بنيادي يشايد بتوان گفت حقوق

شود، ريشـه در انديشـه الملل حقوق بشر نام برده ميلب در اسناد نظام بينتحت عنوان حقوق غيرقابل س

.حقوق طبيعي با چنين خوانشي دارند

حقوق طبيعي با خوانش اخالق ديني: بند دوم

وي يـك مـتكلم مسـيحي . باشـد مي 3كونياس قديسآمبدع حقوق طبيعي با خوانش اخالق ديني توماس

دانـد و بـر لـزوم حي انسان را داراي هدف برتر سعادت اخـروي مـي باشد و مانند ديگر متكلمان مسيمي

به باور آكونياس منبع حقوق فطري خداوند است و اين 4.كندتتميم عقل انساني يا كتب مقدس تأكيد مي

سازگار است و زحقوق به دليل تغييرناپذيري و فرامكاني و فرازماني بودن، با سرشت و طبيعت انساني ني

كند و چنان غني از انصاف و عدالت است كه هيچ كس را يـاراي رد و نقـض آن حكم ميعقل انسان به

5.آن نيست

1 M. D. A, Freeman: Lioyds Introduction to Jurisprudence, Sweet and Maxwell, London, 1994,

p. 130. 2 Dennis Lioyds: Introduction to Jurisprudence "with Collected Texts", London, Stevens and

Sons, 1965, p. 71-72. 3 Saint Thomas Aquinas (1225-1274)

.پيشين ،انواري، محمدعلي ؛جاويد، محمدجواد 45 Aquinas: The Varios Types of Law, Summa Theological, Translated by J. G. Dawson (ed),

Qouted in Dennis Lioyd: op. cit. p. 76.

Page 41: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

38

ـ بـراي حقـوق طبيعـي ويژگـي سيسـرون آكونياس نيز همانند و ابـدي بـودن، يهـايي چـون ثبـات، ازل

جهانشمولي، فراگيري و انسان فهم بودن قائل است و حقوق طبيعي را مناط اعتبار هر نـوع قانونگـذاري

اي كه بـراي اطـالق حكمـت عملـي، از ناحيـه قانون از ديدگاه او عبارتست از دستور حاكمانه 1.داندمي

او در واقع به تبيـين جايگـاه و موقعيـت 2.حكمراني كه امرش در سراسر جامعه مجري است صادر شود

3.وحي و احكام الهي در دستگاه اخالقي مبتني بر عقل در زندگي آدميان پرداخته است

:گردنددسته تقسيم مي 4آكونياس قوانين به توماس ز نظرا

پـذير نيسـت و قانوني داراي اعتبار جهاني و فراي قـانون موضـوعه كـه دگرگـون : 4قوانين ازلي -1

5.اش تنها حكمت جاودان الهي استسرچشمه

ازلي، در واقع مشاركت انسان در قانون ازلي است و عقل انسان با الهام از قانون: 6قوانين طبيعي -2

-گيـرد و همـه مـي اين قانون جهانشمول همه انسانها را در برمي 7.گذاردميان نيك و بد فرق مي

.توانند با عقل خويش و به شكلي مشابه و مساوي از آن بهره برند

قانوني كه خداوند براي هدايت انسان از طريق وحي نـازل فرمـوده اسـت و : 8قوانين خدواندي -3

.بياء الهي يافتتوان آن را در كتب انمي

نظـم بخشـيدن بـه قـوانين طبيعـي تنظـيم و قوانيني كه انسانها بـراي : 9قوانين موضوعه يا بشري -4

.اندتصويب نموده

بايد توجه داشت كه در نظر آكونياس نظام حقوقي بشر ساخته، تا آنجا قابليت اعتنا دارد كه قوانين طبيعي

ناي موسع يعني جمع ميان عقل فرادينـي و وحـي در و خداوندي را نقض ننمايد و اين مطلب در يك مع

هـر چنـد در : توان بيـان نمـود مقام داوري در باب قوانين بشري و بر اين اساس در يك نگاه اجمالي مي

ظاهر امر خوانش اخالقي و حقوقي توماس آكونياس از حقوق طبيعي در ظاهر خوانشـي دينـي اسـت و

1 Gilbery: Principality and Policy, Qouted in, Ibid, p. 289.

.429، ص 2، چ1345، آسيا، تهران، حقوق بشر و سير تكامل آن در تاريخ غرب ،ابوسعيدي، مهدي 23 T. Aquinas: The Various Types of Law, Summa Theological, op. cit. p. 77. 4 Lex Aeterna

.48همان، ص 56 Lex Naturalis

.430 -433همان، صص 78 Lex Divina 9 Lex Humana

Page 42: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

39

شي از اخالق ديني و حقوق طبيعـي ناشـي از اخـالق طبيعـي مسأله او ايجاد سازش ميان حقوق ديني نا

اما اين تالش سـرآغاز -ايجاد آشتي ميان مباني اخالقي حقوق بشر ديني و عقل -است و به طور خالصه

صراطي است كه آگاهانه يا ناآگاهانه به عرفي شدن يا غير ديني شدن اخالق و حقوق در مغرب زمـين و

.ه استانجاميداز جمله عرفي شدن حقوق بشر

حقوق طبيعي با خوانش غير ديني يا عرفي: بند سوم

: گفتباشد كه ميمبدع حقوق طبيعي با خوانش عرفي، سكوالر يا غير ديني مي 1اين سخن از گروسيوس

2.اگر خدايي هم در عالم وجود نداشت باز هم حقوق طبيعي موجود بود

را از يك تئوري حقوقي كالمي و دينـي 3ق طبيعينگاه غير ديني گروسيوس به حقوق طبيعي نظريه حقو

4.تا آن زمان به يك تئوري سكوالر، عرفي و غير ديني مبدل نمود

اين بيان يعني قطع ارتباط ميان مباني اخالقي حقوق با منابع ديني و توجه به منـابع غيـر دينـي در مبـاني

ن ايده در واقع مربوط است بـه اعتقـاد ريشه اي. اخالقي و در نتيجه تدوين حقوق بشر غير ديني يا عرفي

يعني هرگاه ما باور نماييم كه نيـك و بـد امـور در . هاي اخالقيبه حسن و قبح ذاتي در ارتباط با ارزش

توانيم بـا ايـن مبنـاي اخالقـي ذات طبيعت امور نهفته است و نه در اوامر و نواهي خداوند، در نتيجه مي

5.يان آدميان جهت تدوين دستگاه ارزشي و اخالقي نائل آييمدست به تدوين يك قرارداد اعتباري م

اش اثبات قابليت قوانين طبيعي در عرصه حقـوق هر چند گروسيوس خود شخصي مذهبي بود و دغدغه

و اعالميـه اسـتقالل وها و يا تفكـرات روسـ هاي ليبراليستي در حقوق و آزاديو قانونگذاري، اما تئوري

اي غير مستقيم اثـر نظريـات و آراء و سكوالر شدن حقوق بشر را بايد به گونه و به تبع آن عرفي 6آمريكا

7.او دانست

1 Grotius 2 Grotius Asserted that Human Nature Is the Mother of Natural Law, and That it Would

Operate even if God did not Exist. [cf. T. Gilbery: op. cit. p. 59]. 3 Natural Law Theory 4 B. Bix: Natural Law Theory (ed). D. Patterson, A Companion to Philosophy of Law Theory,

Blackwell Publisher, 1999, p. 227. 5 M.D.A. Freeman: Ibid, p. 101. 6 American Declaration of Independence 1776 7 Dennis Lioyds: op. cit. p. 67.

Page 43: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

40

حقوق طبيعي با خوانش ليبرال: بند چهارم

گـرا توان فيلسوفي دانست كه از حقوق طبيعي داراي برداشتي ليبرال يـا آزادي را مي 1بي گمان جان الك

الك در آثار خود از . خالقي حقوق بشر عرفي داشته استباشد كه اثر بسيار عظيمي در تحكيم مباني امي

در وضعيت طبيعي الك حقوق و تعهدات انساني مستقيما . گويدسخن مي 2مفهومي به نام وضعيت طبيعي

وجود خارجي ندارد تا بتواند حقوق و آزاديها در آن گيرد و اصوال دولت و حكومت از خداوند ريشه مي

ايشان الك تضمين جان، مال و آزادي افراد و در واقع حقوق مدني و سياسي در انديشه. را محدود سازد

احترام به حق حيات، مالكيت و آزادي افراد مبناي اخالقي حقوق بشـر را در وباشد از مفاهيم كليدي مي

حفظ حقوق مـدني و راصلي الك ب و دغدغه هر چند توجه. دهددستگاه اخالقي و حقوقي او تشكيل مي

به عنوان معياري براي تشخيص درستي يا نادرستي رفتار و 3دميان از طريق احترام به قوانين برترسياسي آ

ايده كه هرگاه در اثـر مكانيسـم بـازار آزاد و عـدم كنتـرل اما باور او به اين 4،باشدمقررات موضوعه مي

در واقع كشندگان واقعي اند كساني كه چنين شرايطي را به وجود آورده ،اي از گرسنگي بميرنددولت عده

يا حقوق اقتصـادي مبناي اخالقي حق افراد بر حق بر تأمين حداقل معيشت دتوانمي 5،باشنداين افراد مي

.به شمار روداز طريق پيوند دادن اين حق با قانون برتر حق حيات در ديدگاه الك

حقوق طبيعي و هنجارهاي اخالقي اساسي: مپنجبند

از قواعـدي 7ها طبيعيدر كتاب حقوق طبيعي و حق 6اي اساسي اخالقي جان فينيزانديشه هنجارهمبتكر

او ايـن ارزشـها را . دهندترين ارزشها در زندگي بشر را تشكيل ميايگويد كه از نظرگاه او پايهسخن مي

از و 11يكسـانند 10در معنا با حقوق بشـر 9هاي طبيعيدر انديشه فينيز حق. نهدنام مي 8هاي اساسيارزش

1 John Loke 2 State of Nature 3 Higher Laws

.94، پيشين، صحقوق بشر در جهان معاصر سيدفاطمي، سيد محمدقاري،: ك.ر 45 J. Dunn: "Justice and the Interpretation of Loke's Political Theory", 1968, XV 11, Political

Studies, p. 84. 6 John Finnis 7 J. Finnis: Natural Law and Natural Rights, Clarendon Press, Oxford, 1980. 8 Basic Goods 9 Natural Rights 10 Human Rights 11 J. Finnis: Ibid., p. 200.

Page 44: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

41

را بـه حقـوق بشـر الـذكر فـوق كتـاب صـفحات دارد تقريبا همـة همين رو آن گونه كه خودش بيان مي

.اختصاص داده است

، 5، تجربيات هنري4، دين3بازي و تفريح ،، سرگرمي2، علم1هفت هنجار اساسي فينيز شامل زندگي

مبناي »عقالنيت عملي«يعني باشند كه در اين ميان آخرين ارزشمي 7و عقالنيت عملي 6دوستي و رفاقت

او معتقد است آدميان بر مبناي عقالنيت عملي حيات . دهداخالقي حقوق بشر را در ديدگاه او تشكيل مي

بايد توجه نمود، هنجارهـاي اساسـي اخالقـي حيـات . نمايندشان با ديگران را تنظيم ميخويش و روابط

باشـند، توسـط عقالنيـت يچ ارزش ديگري نيز نمـي بشري مورد نظر فينيز كه قابل تخفيف و تحويل به ه

باشـد همانـا رعايـت و گردند، چرا كه آنچه امروز خواسته ابناء بشـر مـي عملي پاس داشته و تضمين مي

عقالنيـت عملـي از نظر فينيـز باشد و از اين روست كه هاي بنيادين مياحترام و تضمين حقوق و آزادي

8.ين حقوق و آزاديها را در لباس حقوق بشر، براي آدميان به ارمغان آوردتواند به مثابه ابزاري كارآمد امي

تأثير نظريه حقوق طبيعي بر حقوق بشر عرفي: گفتار چهارم

همانگونه كه پيشتر نيز آورديم نظريه حقوق طبيعي حق را به طبيعت انسان يا بـه قـانون طبيعـت يـا بـه

گيرد و در واقع كاشف حقوق در عـالم واقـع ا قرار ميگرداند و در اين ميان عقل مبنطبيعت هستي برمي

نمايـد؛ يعنـي چـه در باشد كه حقوق طبيعي را براي ما توجيه ميگردد و در عين حال همين عقل ميمي

بينـيم كـه بـراي عقل نقش بنيادين و اساسي دارد و در نتيجه مـي 10و چه در مقام داوري 9مقام گردآوري

آن و چه اعالميه حقوق بشر و شـهروند 12و چه اعالميه حقوق بشر فرانسه 11يكااعالميه استقالل آمرچه

. و همچنين اعالميه جهاني حقوق بشر همگي تحت تأثير عميق نظريه حقوق طبيعـي قـرار دارنـد 1كشور

1 Life 2 Knowledge 3 Play 4 Religion 5 Aesthetic Experience 6 Friendship 7 Practical Reasonableness 8 J. Finnis: Ibid, Rights. 9 Context of Discovery 10 Context of Justification 11 The American Declaration of Independence, July 4, (1776) 12 The French Declaration on Human Rights, (1789)

Page 45: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

42

كه بـه كـرات در ... همچنين اصطالحاتي مانند كرامت و حيثيت انساني، حقوق غير قابل سلب و ذاتي و

2.اند، ريشه در ادبيات حقوقي نظريه حقوق طبيعي داردوق بشر معاصر بكار رفتهگفتمان حق

نظريه قراردادگرايي در حقوق بشر عرفي: مبحث پنجم

ي براي توجيه حقوق بشـر عرفـي در نظـر آورد، يمبنا بمثابهتوان نظريه حقوق طبيعي را همانگونه كه مي

و هاي بنيادين حقوق بشـر عرفـي ت تبيين و توجيه ارزشدر جهديگر تواند مبنايي نيز مي 3قراردادگرايي

اي گرد هم جمع فرض بر اين است كه عده قرارداد گرايانه در عالم حقوق در شيوه. غيرديني به شمار آيد

هـاي اساسـي نمايند و فهرستي از حقوق را به عنوان حـق كنند و توافق ميآيند و با يكديگر اعتبار ميمي

امكـان دو اشكال عمده بر اين روش وارد است اول آنكـه اما واقعيت آن است كه. ددارنبشري معلوم مي

همگان نيز در صورت ديگر آنكه حضور همه افراد در اين قرارداد عمال امري ممتنع و غيرممكن است و

باري به هر روي اين شيوه هـم روشـي . اجتماع شايد نتوانند بر فهرستي از حقوق مشخص توافق نمايند

در كه البته ما . كه در ميان مغرب زمينيان اصحابي دارد و به رغم عيوبش مورد پسند نيز افتاده است است

در صدد بازگويي انتقادات وارد بر اين نظر و ساير نظريات و مباني اخالقـي حقـوق بشـر بـه اين مبحث

.نماييمبه همين اندك بسنده مي بر اين اساسباشيم و يلي نميصاي تفگونه

جهت بررسي اين مبناي اخالقي در حقوق بشر عرفي ابتدا ماهيت قراردادگرايي را بررسي خـواهيم حال

نمود و سپس بـه قراردادمـداري كـانتي و تـأثير آن بـر حقـوق بشـر عرفـي خـواهيم پرداخـت و آنگـاه

.هيمدنشينيم و مورد مداقه و بررسي قرار ميقراردادمداري رالزي و تئوري عدالت او را به تماشا مي

ماهيت قراردادگرايي در حقوق بشر عرفي: گفتار اول

توان يك قرارداد حقيقي ميان گاه نميهمانگونه كه در ابتداي اين گفتار بيان نموديم در قراردادگرايي هيچ

باشد يك قرارداد فرضي است كه مفروض آن حضور و مشاركت آدميان به وجود آورد و آنچه موجود مي

ايـن قـرارداد . باشـد ن و رضايت همگان نسبت به فهرست حقـوق منـدرج در آن مـي همه ابناء بشر در آ

فرضي با به رسميت شناختن حقوق بنيادين انساني از جمله حـق تعيـين سرنوشـت و حـق بـر حـداقل

تواند رفاه و سعادت را از منظر قراردادگرايان براي تمامي مردمان حتـي آنـاني كـه در معيشت انساني مي

1 The French Declaration of Rights of Man and the Citizen, August 26, (1789).

.147پيشين، ص قربان نيا، ناصر، 23 Contractarianism

Page 46: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

43

و اي در حقـوق بشـر عرفـي از اين روست كه به باور پـاره . مشاركت ندارند به ارمغان آورداين قرارداد

سياسي، حداقل معيشـت -حق تعيين سرنوشت در حوزه حقوق مدني ،غيرديني و در يك قرارداد فرضي

المللـي و انسان در حوزه حقوق اقتصادي، اجتماعي و حداقل زندگي انساني و سالم در حوزه روابط بين

1.شودقوق جمعي حاصل ميح

قراردادگرايي كانتي: بند اول

در معناي احترام به حيثيـت ذاتـي آدميـان و همچنـين رعايـت 3كرامت انساني 2از ديدگاه ايمانوئل كانت

ترين تالش كانت در واقع اصلي 4.گرددهاي بنيادين انساني از طريق عقالنيت تحصيل ميحقوق و ارزش

در . هايي است كه در فرآيندي صرفا عقالني به دسـت آمـده باشـند رائه آموزهدر فلسفه اخالق و حقوق ا

داشـته و 5گفتمان اخالق كانتي عمل مبتني بر اراده آزاد و همراه با نيت خير كه ريشه در استقالل فـردي

كانـت 6.هاي شخصي انجام گيرد، اخالقي تلقي خواهـد شـد بدون لحاظ تمايالت نفساني و خودخواهي

. گويـد سخن مـي 7او از قانون جهانشمول. نهداي قرارداد بنا ميبناي اخالقي حقوق بشر را بر گونهبنياد م

هـاي مراد او از اين اصطالح عبارتست از توافق آدميان بـر اسـاس عقالنيـت و خـرد خـويش بـر ارزش

يت و يا هدف گردد بلكه او خود غامحسوب نمي 8از نظرگاه كانت انسان ابزار. اخالقي مورد قبول ايشان

در نظر او انسان داراي عقل، از آن روي كه اختيار دارد يا به بيـاني بـر اسـاس اصـل . باشدمي 9في نفسه

هـا و داراي حـق برابـر در انتخـاب بايـدها و نبايـدها و ارزش او 10،غايت و هدف في نفسه بودن انسان

تواند خوب و بد و حسن شد و ميباهنجارها و حق تعيين سرنوشت خويش در تعامل با ديگر انسانها مي

تفكر كانت منطقـا بـه بر اين اساس . را بنا نهدخويش بيح را تشخيص داده و اخالق و حقوق جامعه و ق

.105، پيشين، ص حقوق بشر در جهان معاصر سيدفاطمي، سيد محمدقاري، 1

2 Immanuel Kant (1724- 1804) 3 Human Dignity 4 Thomas, E. Hill, Kantianism. Ed. Ethical Theory, Lafollette H. 2000, p. 228. 5 Autonomy

.109همان، ص سيدفاطمي، سيد محمدقاري، 67 Universal Law 8 Means 9 End 10 Principle of End

Page 47: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

44

بايد با همه انسانها از آن روي كه داراي حيثيت برابر و كرامت انساني مشـابه گردد كهاين نتيجه منتج مي

1.داي برابر رفتار نموباشند به گونهمي

تأثير قراردادمداري كانتي بر حقوق بشر: بند دوم

كانـت . وامدار نظريه اخالق كانتي اسـت غيردينيو واقعيت آن است كه مباني اخالقي حقوق بشر عرفي

كند اين توان و حق را براي انسان توجيه ميانساني داند و بر اساس عقالنيت انسان مي مبناي حق را خود

و حقـوق عمل قانونگذاري و تقنين را انجـام دهـد ودش را ايجاد نمايد و خود هاي اخالقي خكه ارزش

اي كـه حاصـل قاعـده . ريـزي نمايـد بشر را نيز آنگونه كه مخالف قاعده جهانشمول و فراگير نباشد پايـه

ت در اينجا بايد به اين نكته نيز اشار .قرارداد فرضي كانتي است و مردمان بر آن اجماع و اتفاق نظر دارند

كه مشـكل شـكاف ميـان -رود كه امتياز رويكرد كانتي به اخالق و حقوق بشر بر رويكرد حقوق طبيعي

از ميان بردن ايـن گسسـت ميـان واقعيـت و -را داراست» اخالقي«هستي شناختي و واقعيت » واقعيت«

داشـتي باشـد كـه بر آن مـي بـر اسـاس »نظريه عدالت رالز«ارزش از يك سو و از سويي ديگر زاده شدن

براي فهم نظريه عدالت رالز نيز نـاگزير خـواهيم بـود كـه بدين سان .قراردادگرايانه از سنت كانتي است

. توان بر پايه نظريات اخالقي كانتي مبنايي قراردادمدارانـه بـراي حقـوق بشـر ارائـه داد بدانيم چگونه مي

ن فـارغ از جـنس، رنـگ، نـژاد، كانتي يعني انسـا 2همچنين بدون درك صحيح از مفهوم انسان استعاليي

باشـد، فهـم انساني برابر با سـاير انسـانها مـي مذهب و ساير عوارض انساني كه تنها داراي حيثيت ذاتي

اعالميـه جهـاني حقـوق بشـر امـري دومنطقي مفهوم انسان در اسناد حقوق بشر عرفـي از جملـه مـاده

گفتمان حقوق بشر عرفي به معناي عميقش ،تتوان گفدر اصل مي. نمايدنما ميپارادوكسيكال و متناقض

داند و استفاده ابزاري از كه انسان را غايت بالذات مي سنتيمحصول قرائت جديدي از سنت كانتي است؛

3.داندبيند و مبناي حق را خود ميسازد و خودش را در اين عرصه، قانونگذار خودش مياو را ممنوع مي

1 I. Kant, Grounding for the Metaphysics of Morals. Translated by Ellington J., Third ed, Hackle

Publishing Company, U.S.A. 1993, pp. 40-44. 2 Transcendental

.317، گفتگو با سيد محمدقاري سيدفاطمي، پيشين، ص حق، حكم و تكليف ،صرامي، سيف اهللا 3

Page 48: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

45

قراردادگرايي رالزي: گفتار دوم

. و جسـتجو قـرار داد شبايد تئوري عدالت او را مـورد كنكـا 1جان رالز براي فهم قراردادگرايي از منظر

در اصل برگرفته از نوعي قرارداد اجتماعي آنگونه كه در كتاب قانون مردم بيان نموده تئوري عدالت رالز

د و چيزي شبيه به انسان اسـتعاليي از نظر رالز زماني بوده كه آدميان هنوز به اين عالم نيامده بودن 2.است

هيچ كـس پشت اين پردهدر . كردندزندگي مي 3»خبريپشت پرده بي«فرضي بودند و همگي با هم در و

گذارد مرد است يا زن، سفيد است يا سـياه، ثروتمنـد اسـت يـا دانست هنگامي كه به اين عالم پا مينمي

نـام نهـاد اسـت، بـه 4»وضعيت اصلي«يت كه رالز آن را حال هرگاه اين افراد بخواهند در اين وضع. فقير

آن كم و كيـف اي عاقالنه براي زندگاني خويش در دنيايي كه قرار است بعدا به آن وارد شوند و از گونه

اي كه هيچ كس پس از آمدن به ايـن دنيـا قانونگذاري كنند، بايد به گونهپيشاپيش ندارند، چنداني اطالع

و اينجاست كه تئوري عدالت رالز حول محـور عيض نگردد، قوانين را تنظيم نماينددچار محروميت و تب

اين در واقع حكم عقـل اسـت از نظر رالز . گردد كه با حقوق بشر نيز پيوند داردمتولد مي »عدم تبعيض«

... و ا فقيـر زن يا مرد، سفيد يا سياه، غني ي ،دانيم فردا كجا و با چه صفاتيدارد چون نميكه به ما بيان مي

اي قواعد و مقـررات ايـن دنيـا را به گونهو در پشت پرده بي خبري به دنيا خواهيم آمد، پس بايد امروز

هرچند كه ؛كه كمترين ميزان تبعيض را داشته باشيم و احتمال تبعيض به صفر نزديك گردد متنظيم نمايي

سك به همان قاعده طاليي اخـالق اسـت اين بحث رالز در واقع تم. گرددهيچ گاه صفر نمياين احتمال

با مثالي اوآيد براي ديگران نيز نپسند كه در واقع پسندي و بر تو گران ميكه چون چيزي را بر خود نمي

.فرضي و در عالمي فرضي آن را براي ما در عرصه حقوق و تكاليف قابل فهم نموده است

5نظريه سودانگار: مششمبحث

دانند، معيار درسـتي يـك مي 7و جان استوارت ميل 6آن را جرمي بنتام انيانگذاربر اساس اين نظريه كه بن

-عمل و يا يك قاعده حقوقي ميزان سود، نفع و يا لذتي است كه آن عمل يا قاعده حقوقي بـه فـرد مـي

1 John Rawls 2 J. Rawls: The Law of People, Harvard University Press, 1999. 3 Veil of Ignorance 4 Original Position 5 Utilititarianism 6 Jeremy Bentham 7 John Stuart Mill

Page 49: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

46

نفع، سود و لذت قانونگذاري نماييم به ناچار بايد مفاهيم بر اين اساس هرگاه بخواهيم بر اساس 1.رساند

به نظر جان استوارت ميل آزادي و عدالت در درازمـدت بـه نفـع . را مالك قرار دهيم 2مصلحت عمومي

به زعم طرفداران اين نظريه از آنجـا 3.دهندبشريت بوده و شادكامي و لذت زندگي انساني را افزايش مي

-سود انگار ميظريه باشد، نكه نبود ثبات به نفع و مصلحت حقوق بنيادين اكثريت در جامعه انساني نمي

هاي فردي انسانها حـافظ حقـوق بنيـادين بشـر بـه اي خاص و با حفظ فرديت و خواستتواند به گونه

كه بنيان نهادن حقوق بشر بر اساس سودانگاري و اصالت اي برابر باشد ولي نبايد از نظر دور داشتگونه

ن خطـر را داشـته باشـد كـه اگـر مـثال تواند ايلذت و منفعت اكثريت مورد نظر اكثريت مردم جامعه مي

را در مذموم و غيرانساني و اين امور نمودندمردمان به نژادپرستي يا تبعيض مذهبي راغب گشتند و اقبال

توان نقض آشكار حقوق بشر را در چنـين همواره مي ،زمره حقوق بنيادين بشر در جامعه خود قرار دادند

در خـور توجـه و چنـدان تواند مبناي اخالقينمي نظريه كه ايناز اين روست انتظار داشت واي جامعه

.به شمار آيدبراي توجيه حقوق بنيادين بشر اي در كنار ساير نظريات عادالنه

1 Frey R. "Act Utilitarianism" and "Rule Consequentialism (ed) H. Laffollette, 2000; J.S. Mill on

Liberty and Other Essays, edited with an introduction by John Gray, Oxford University Press,

1991. 2 Public Interest

.122، جلد اول، ص جهان معاصر حقوق بشر در سيدفاطمي، سيد محمدقاري، 3

Page 50: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

47

مناشي، منابع و اسناد حقوق بشر عرفي: سوم فصل

حقوق بشر عرفيحق در مناشي و منابع : مبحث اول

اي شگرف را به بشر در بعد معيارسازي و قاعده پروري توسعهالمللي حقوق در چند دهه اخير، نظام بين

اين روند كه با تأسيس سازمان ملل و صدور اعالميه جهـاني حقـوق بشـر در سـال . تصوير كشيده است

آغاز گرديد به تدريج آنچنا شتاب گرفت كه در آغاز قرن بيست و يكم در قلمروي حقوق بشـر و 1948

بـر ايـن اسـاس منبـع 1.قي به وسعت جامعه جهاني پديدار گشته اسـت هاي اساسي، منظومه حقوآزادي

و قراردادهايي است كه به صورت اسـناد حقـوق ها، ميثاقحقوق در حقوق بشر عفي و غيرديني اعالميه

باشند كه برخـي از آنهـا را در مبحـث دوم الملل حقوق بشر موجود و در دسترس ما ميبشر در نظام بين

اي اجمـالي مـورد الملل حقوق بشر بـه گونـه اسناد حقوق بشر عرفي در نظام بين اين فصل تحت عنوان

.بررسي قرار خواهيم داد

-غيرديني تئوريو هاي حق در حقوق بشر عرفي ها و يا سرچشمهاما در رابطه با مناشي، خاستگاه

نظريـه «و »دادمحـوري نظريه قرار«هاي متفاوتي بيان گرديده است كه نهايتا همه آنها ذيل دو عنوان كلي

هـا مفهـوم بايد توجه داشت كه عنصر اساسي هر دو گـروه ايـن تئـوري . گيرندقرار مي »عينيت محوري

نهايتا باشد كه بدون توجه به آن در نظر گرفتن هرگونه مبناي اخالقي ومي 2كرامت و حيثيت ذاتي انساني

در ايـن مبحـث ابتـدا بـه بر اين اساس . دنمايهاي بنيادين در حقوق بشر عرفي غيرممكن ميتوجيه حق

و ارزيـابي نظريه قراردادمحوري و سپس نظريه عينيت مداري نظر خواهيم افكند و آنها را مورد بررسـي

.قرار خواهيم داد

قراردادمحوري: گفتار اول

-از منظر انديشمندان دوران مدرن جامعه وجود مستقلي از آدميان ندارد و امري اعتبـاري محسـوب مـي

بدين سان اصحاب قرارداد . باشدمي 3بر اين اساس جامعه نزد ايشان ناشي از يك قرارداد اجتماعي. گردد

، مؤسسـه مطالعـات و اي حمايـت از حقـوق بشـر نهادها و سـازوكارهاي منطقـه ؛عسكري، پوريا ؛وكيل، امير ساعد ؛زماني، سيدقاسم 1

اميرساعد وكيل، حقوق بشر صلح و امنيـت : براي مطالعه بيشتر رجوع كنيد به . 14، ص1386هاي حقوقي شهر دانش، تهران، پژوهش

.1383ين المللي، انتشارات مجد، ب2 Human Dignity 3 Social Contract

Page 51: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

48

دانند و معتقدند حقوق بشـر پـس از بوجـود ميهاي بشري محوري، تنها قرارداد اجتماعي را موجد حق

عالوه . رداد داشته باشداي جز قراتواند سرچشمهبنابراين حقوق بشر نيز نمي. گرددآمدن جامعه ايجاد مي

بر اين اختالف ميان ملل گوناگون درباره حقوق انسان، دليل ديگري بر فقدان مبناي واقعي بـراي حقـوق

1.است

2عينيت مداري: گفتار دوم

ها بر اين باورند كه هر حقي از لحاظ منشأ انتراع در برابر قرارداد محوران، عينيت مداران يا ابجكتيويست

اصحاب اين نظريه بنـا . قابل تحويل و فروكاستن باشد و از آن نشأت بگيرد 3مر عيني بيرونيبايد بر يك ا

نمايند و با تأكيد بـر مفـاهيم مشـترك در مفهوم جامعه انساني را رد ميمتفاوت نهادن منشأ حق بر شئون

ايـن صرف وجـود اخـتالف در مصـاديق -اندهاي بشري كه در طول حيات انسان موجود بودهباب حق

. داننـد هاي حق نميهاي بشري و اعتباري بودن سرچشمهها را دليل بر اثبات عدم عينيت مناشي حقحق

-زيرا فالسفه اسالمي حق را داراي سرچشمه انتزاع عينـي مـي . باشداين ديدگاه مورد قبول اسالم نيز مي

4.دانند

اسناد حقوق بشر عرفي : مبحث دوم

در گفتار نخست به بررسي اجمـالي اعالميـه جهـاني حقـوق بشـر و دو در اين مبحث در دو گفتار ابتدا

تـرين و حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بعنـوان بـا اهميـت المللي حقوق مدني و سياسيميثاق بين

الملل حقوق بشر خواهيم پرداخت و سپس در گفتـار دوم مـوادي از اسناد حقوق بشر عرفي در نظام بين

هاي بشر رابه عنوان سندي كه با انگيزه تدارك مبنايي اخالقي براي حقوق بشـر يتاعالميه جهاني مسئول

.بريمالملل تدوين و تهيه گرديده است، اين مبحث را به پايان ميبين

اعالميه و ميثاقين: گفتار اول

-بـين تـرين سـند را بي گمان بايد مهـم 5الملل حقوق بشر، اعالميه جهاني حقوق بشراز ديدگاه نظام بين

1327آذرمـاه 19( ميالدي 1948اين اعالميه در دهم دسامبر . دانست سكوالرو حقوق بشر عرفي يالملل

.159پيشين، صميرموسوي، سيد علي، و حقيقت، سيد صادق، 1

2 objectivism 3 objective

.127-128، صص 6، چ1389، اسراء، قم، فلسفه حقوق بشر جوادي آملي، عبداهللا، : ك.ر 4

5 The Universal Declaration of Human Rights 1948.

Page 52: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

49

به تصـويب A217، طي قطعنامه شماره 1دولت عضو سازمان ملل 56دولت از 48با رأي مثبت ) شمسي

-ك سازمان بـين اعالميه جهاني حقوق بشر نخستين اعالميه فراگير حقوق بشر است كه از سوي ي. رسيد

اين اعالميه . شده است و طبعا موقعيت معنوي و سياسي ممتاز و مهمي به دست آورده است اعالمالمللي

از لحاظ موقعيت تاريخي و معنوي در رديف اعالميه حقوق بشر و شهروند فرانسـه و اعالميـه اسـتقالل

ر گرفته شده ولي طبيعتا موقعيـت عملـي آمريكا قرار دارد كه البته محتواي آن تا حد زيادي از اسناد مزبو

مانند حـق حيـات، حـق برخـورداري از يهايبر ارزش است اعالميه مشتمل 2.تري پيدا كرده استوسيع

كـار ،آزادي و امنيت فردي، شناسايي هر فرد به عنوان يك انسان در مقابل قانون، منـع بردگـي، شـكنجه

ميز، برابري آدميان، برابر ي زن و مـرد، آزادي عقيـده و رفتارهاي خشن و غيرانساني و اهانت آ ،اجباري

از اعالميـه همچنـين بعـدا . ها و تأكيد بر برابري شهروندان در امـر حكومـت بيان و اجتماعات و انجمن

آور بودند، متولد الزام وصيتاز همان ابتدا داراي خص ،اعالميهآن جهاني حقوق بشر دو سند كه برخالف

3.گشت

اعالميه به رسميت شناخته شده بود، با اندكي تغيير ولـي بـا تفصـيل و در هايي كه يحقوق و آزاد

المللـي حقـوق مـدني و آور به طور مجزا تحت عنـاوين ميثـاق بـين صراحت بيشتر در اين دو سند الزام

.درج گرديده است 5المللي حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگيو ميثاق بين 4سياسي

ثاق از حقوقي هم سخن به ميان آمده است كه در اعالميه از آنها سخني به ميـان البته در اين دو مي

برداري از منابع ثروت طبيعي ها در بهرهها و حق آزادي ملته است، مانند حق تعيين سرنوشت ملترفتن

و امروزه اعالميه جهاني حقوق بشر. يا ممنوعيت حبس افراد به علت ناتواني از ايفاي تعهدات قراردادي

» 6المللي حقـوق بشـر منشور بين«ميثاقين حقوق مدني و سياسي و حقوق اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي،

.شودناميده مي

.89، ص1377، ترجمه محمد جعفر پوينده، نشر ني، تهران، اعالميه جهاني حقوق بشر و تاريخچه آن ،جانسون، گلن 1

.43، پيشين، صالملل حقوق بشرنظام بينمهرپور، حسين، 2

3 Paul Gordon Lavren, The Evolution of International Human Rights, University of

Pennsylvania, Press 2nd ed. 2003, P.234-235. 4 The International Covenant on Civil and Political Rights 1966 5 The International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights 1966 6 International Bill of Human Rights

Page 53: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

50

هاي بشرمسئوليتاعالميه جهاني : گفتار دوم

سـندي ،مـيالدي 1997در سال 2، پيشنهاد شده توسط شوراي تعامل»1هاي بشرمسئوليتاعالميه جهاني «

تكـاليف اخالقـي در برابـر همنوعـان كـه در سـنتي هوم مدرن حقوق بشر با مفهـوم است براي تلفيق مف

اين اعالميه انعكاس دهنده . خورندهاي بشري به نحوي آشكار و برجسته، به چشم ميبسياري از فرهنگ

نوعي اخالق جهاني براي دنياي امروز كه داراي مشكالت فراوان و بالقوه فلج كننده «اين بينش است كه

بـر ايـن . مصائبي چونان فقر، عدم تساهل و تسامح و تخريـب محـيط زيسـت 3.باشدت، ضروري مياس

تكليـف و احسـاس «بشر كه به صورت قاعـده عمـومي اخالقـي مسئوليتاساس هدف اعالميه جهاني

، در اين اعالميه مندرج گرديده است، تقويت اخالقي و عملي اصول اعالميه »در برابر همنوعان مسئوليت

-المللي ميو پشتيباني وظيفه گرايانه از اين سند بين 1948جهاني حقوق بشر مصوب سازمان ملل متحد

4.باشد

تالش براي حفظ كرامت و عزت نفـس «اعالميه 2ماده . مواد اين اعالميه بسيار جالب توجه است

كـاري را كـه -اي كـه نهبه گو» پذيرش تكاليف در قبال همگان« 4در ماده . نمايدرا توصيه مي» همنوعان

گردد كه در واقـع مطرح مي -پسنديد در حق شما انجام دهند، شما هم نسبت به ديگران انجام ندهيدنمي

پرهيز از سخنان پيش داورانه و اعمال تبعيض آميـز «دعوت به . باشدمي» قاعده طاليي اخالق«بيان كننده

15و 7، 4، 2بـه طـور كلـي مـواد . ن اعالميه هستندنيز مفاد مواد هفتم و پانزدهم اي» نسبت به همنوعان

هابه حيطه رفتار فردي و اخالقي انسانها توجه نموده و بيشتر لساني تربيتي دارند و فحواي آننيز اعالميه

خـود كـه در رابطـه بـا 5 11و 10، 9همچنين ايـن اعالميـه در مـواد . گرددبه حوزه اخالق فردي باز مي

د كه به نفع همه افراد نماياي از سلوك اقتصادي را به آدميان توصيه مياشند، گونهباقتصادي مي رفتارهاي

:داردبيان مي 11اجتماع باشد و بخصوص در ماده

1 Universal Declaration of Human Rights Responsibilities, 1997. 2 Interaction Council 3 From the Universal Decleration of Human Responsibilities, Introductory Comment

:توانيد اطالعات بيشتري را درباره اعالميه جهاني مسئوليت بشر و شوراي تعامل در آدرس اينترنتي زير بيابيدمي 4

http://www.asiawide.or.jp/iac

5 David Beetham, "What Future for Economic and Social Rights"?, 43 Political Studies 41, 1995.

Page 54: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

51

ها بايد مسئوالنه و مطابق با عدالت و پيشرفت نوع بشر مورد استفاده قرار گيـرد، كـه همة اموال و ثروت«

همه صاحبان اموال در برابر همنوعان خود در تمامي عالم تعبيـر عمومي مسئوليتبه اين بيانتوان از مي

:گويدماده ششم مي. آيدها سخن به ميان مياين اعالميه نيز از تكاليف دولت 13و 6در دو ماده . نمود

،»ها و شهروندان بايد به روشي صلح آميز و به دور از خشونت عمل نماينددولت«

:ارددو ماده سيزدهم نيز بيان مي

.»دولتمردان و سياستمداران از معيارهاي عام اخالقي مستثني نيستند«

هاي بشر رفتارهـاي اخالقـي و پرهيـز از رفتارهـاي مسئوليتهر چند تقريبا تمامي مواد اعالميه جهاني

هاي آدميان در همـه ابعـاد جسـماني و روانـي و خشونت آميز و همچنين تالش براي تسكين آالم و رنج

امـا نبايـد ،نمايـد انساني را تجويز مـي و حيثيت ه با رفتارهاي تبعيض آميز و تعظيم و تقدير كرامت مقابل

هاي مسئوليتهايي به ويژه در باب عدم پرداختن به تكاليف و فراموش نمود كه اين اعالميه داراي كاستي

روعيت اخالقي رفتـار اي جهانشمول در باب مشم توجه به نظريهددولتها نسبت به اشخاص و همچنين ع

.باشدها ميدولت

تواند كوششي قابل تقدير و تجليل براي پرداختن بـه حقـوق بنيـادين بشـر و به هر روي اين اعالميه مي

2.محسوب گردد» 1اخالق جهاني«تحقق

سـوف فيل (Hans Küng)تحت سرپرستي هانس كونگ » مركز اخالق جهاني«اي با نام در شهر نيويورك در اياالت متحده مؤسسه 1

سال قبـل 10حدود . باشددان كاتوليك آلماني تأسيس گرديده است و در حال فعاليت براي تهيه يك اعالميه جهاني اخالق ميو الهي

نويس تهيه شده براي اعالميه اخالق جهاني توسط آن مركز براي اظهارنظر و در دوران رياست جمهوري آقاي سيد محمد خاتمي پيش

اي از صـاحبنظران و اسـاتيد قـرار رديد، كه از سوي رياست جمهوري براي ترجمه و اظهارنظر در اختيـار عـده به دولت ايران تقديم گ

.، چاپ نشده1390گرفت؛ گفتگوي نگارنده با مصطفي ملكيان مدرس حوزه و دانشگاه، مؤسسه پرسش، تهران، آبان ماه يت يوسفي، مركـز مطالعـات حقـوق بشـر، مبـاني نظـري هدا: ، مترجم»هاي بشرتقويت حقوق بشر با مسئوليت«گريس چنگ، 2

:؛ عنوان انگليسي مقاله47-51، صص 1384المللي حقوق بشر، دانشگاه مفيد، قم، مجموعه مقاالت دومين همايش بين: حقوق بشر

Reinforcing Human Rights with Human Resposibilities: Evaluaing the "Universal Decleration

of Human Responsibilities" Proposed by the Interaction Council 1997.

Page 55: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

52

�: ��� دوم�� ���� ا��� ���ق � � ا

Page 56: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

53

مقدمه

-ريخ انسان، جز بر درگاه يگانه، دوگانه نگذاشتهدر ميان مردمان كشور مقدس ايران كه از طليعه تا

اند و از اول صبح ازل تا آخر شام ابد تسليم مظهر نور حق بـوده و خواهنـد بـود و امـروز نيـز اكثريـت

دهند، طبيعتا بحث از حقوق بشر عرفي و حقـوق بشـر اسـالمي و يـا نفوس آنان را مسلمانان تشكيل مي

ز منظر مسلمانان و غير مسلمانان و اثبـات برتـري حقـوق بشـر مشخص نمودن نسبت ميان حقوق بشر ا

.باشدديني بحثي ضروري و در عين حال مناقشه برانگيز مي

چه در ايران و چه خارج آن باشد در ميان مسلمانان پيرامون اين موضوع كه مقوله دشواري نيز مي

و محتواي آن از ديرباز در دين اول آنكه حقوق بشر سخن جديدي نيست : عموما دو رويكرد وجود دارد

اسالم مطرح بوده و دوم آنكه حقوق بشر در اسالم به سبب مباني الهي و اخالقي و غير قراردادي خـاص

و تواند حقوق واقعي آدميان را به طور كامـل لحـاظ نمايـد، در حاليكـه حقـوق بشـر عرفـي خويش مي

اي ناكامل و برمبنايي غير الهي، قراردادي، جعلـي، به برخي از حقوق انسانها آن هم به گونهتنها غيرديني

اي در انديشه حقوق بشري اسالمي نه تنها حقوق انسانها به گونهدر مقابل و پردازدوضعي و اعتباري مي

گردد، بلكـه حتـي مقـوالتي چـون حقـوق سكوالر تكريم ميو تر از حقوق بشر غيرديني تر و فربهوسيع

اي وثيق با حيات آدمي و حقوق جمعي و فـردي انسـاني دارنـد و ه رابطهحيوانات، نباتات و جمادات ك

عرفـي مسـلكان چند صباحي بيش نيست كه تحت عناوين نسل سوم و چهارم حقوق بشر مـورد توجـه

اند از همان ابتدا در منظومه مباركه و نوراني حقوق بشـر اسـالمي منـدرج و ملحـوظ قرار گرفتهسكوالر

.اندبوده

ضمن همدلي با باورمندان بـه رويكـرد دوم و اعتقـاد بـه برتـري نظـام نيز ما ن بخش در مقدمه اي

بيان نماييم كه حقوق بشر يكي از بزرگترين اين نكته را حقوق بشر ديني بر حقوق بشر عرفي بايد مؤكدا

باشـد و اگرچـه در مـذاهب مختلـف از جملـه ديـن اسـالم دستاوردهاي تاريخ انسان در قرون اخير مي

اي صريح يا ضمني بيان گرديده، امـا نبايـد از يـاد بـرد كـه حتـي اري از قواعد حقوق بشري به گونهبسي

هايي از معارف و منابع غني حقوق بشري و انساني در متون ديني چندان دينداران با وجود داشتن گنجينه

اي ودنـد و پـاره نمدادنـد و بـر روي او التفـات نمـي انـد و بـدان دل نمـي دغدغه حقوق بشـر را نداشـته

Page 57: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

54

هاي متعارض و متناقض با غايت حقوق بشر حتي خوانشدر تاريخ معرفت اسالمي شريعتمداران و فقها

. اندو وحدت نوع بشر داشته

شناسيم، يكـي از بزرگتـرين المللي مياز سويي ديگر هرچند حقوق بشري كه امروز در عرصه بين

د جمعي آدميان در طول تاريخ بـه شـمار رخو رد تجربه دستاوردهاي تاريخ انسان در قرون اخير و رهاو

آيد، اما بايد متوجه بود كه به مانند هـر رود و در نگاه نخست نيز عادالنه، عاقالنه و اخالقي به نظر ميمي

بـه بايـد البته ايـن سـخن ن . باشدهاي جوهرين آن ميخطاپذيري و نقدبرداري از خصلت ،معرفت بشري

حقـوق بشـر . لق حقوق بشر اسالمي در تقابل با حقوق بشر عرفي انگاشته شـود معناي خلل ناپذيري مط

هاي انساني دينداران از تعاليم الهي در منابع و متون ديني در حوزه كه در محتوا، بيان برداشتنيز اسالمي

سـتنباط از اشتباه در ااسالمي به اعتبار مصون نبودن مفسران و عالمان فقه و حقوق ،باشدفقه و حقوق مي

فقهي و حقوقي از يك سو و مقتضيات زماني و مكاني از سويي ديگر هيچ گاه مصون احكامو استخراج

زيرا هر چند دينداري يعني فرمانبرداري حق تعالي، اما هيچ آيد، تواند در نظر نمياز سهو و خطا و نسيان

.و منصفانه نخواهد بود برداشت انساني از حقيقت وحي در عالم فقه و حقوق مافوق نقد عادالنه

ايمان به توحيد و معاد و نبوت و ايقان به عدالت و امامت و روحانيت و به هر روي واقعيت آن است كه

السالم هيچ تهافت و تزاحمي با غايات حقوق بشر و ائمه هدي عليهم) ص(پيروي از سيره و سنت پيامبر

-ني است ندارد و بر اين اساس است كـه مـي كه همان وحدت، همزيستي و همدلي آدميان در عالم انسا

توان هم قلبا ديندار بود و هم حيثيت كرامت و منزلت نوع بشر را فارغ از جنس و رنگ و نژاد و مذهب

.انساني تكريم و تعظيم كرد هايو خصلت و ساير اعراض

Page 58: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

55

مفاهيم: فصل اول

معناي حق: مبحث اول

رود و در همه اين معاني در معاني مختلفي به كار ميدر ادبيات فقهي و حقوقي اسالم » حق«كلمة

فعـل و «، »خداوند متعال«بر همين اساس كاربرد آن در مورد . باشدموجود مي» پايداري«و » ثبات«مفهوم

و امثـال آن بـه نحـوي داراي چنـين وجـه » كار شايسـته «، »هوم مطابق با واقعفم«، »وعدة خداوند متعال

1.باشداشتراكي مي

امـا حقيقتـا . شبيه معناي حقوقي آن بكار رفته اسـت يدر معناي» حق«ياري از روايات كلمه در بس

-داراي معاني حقوقي نيست، بلكه اين حق، حقي است اخالقي مانند آنچه در رساله الحقـوق امـام زيـن

2.العابدين آمده است

آن وي و اصـطالحي دارد كـه در همـه معـاني لغـ و متطوري به هر روي اين واژه معاني گوناگون

3.اي ثبوت تكويني و حقيقي يا قراردادي و اعتباري ملحوظ استگونه همواره

تعريف حق: گفتار اول

باشـد كـه متون تعاريفي چنـد موجـود مـي اي پاره دردر اسالم صرفنظر از معناي واژه حق از اين لغت

.داريمز حق را بيان مينماييم و سپس تعريف مختار خويش ابه برخي از آنها اشاره مينخست

4.اي اعتباري براي انسان بما هو انسان قرار داده شده استاي است كه به گونهحق سلطه -1

-يا تكليفي و يا خاستگاه ديگـري انتـراع مـي و باشد كه از حكمي وضعي حق اعتباري ويژه مي -2

5.شود

.44، ص1364درآمدي بر حقوق اسالمي، دفتر انتشارات اسالمي، قم، : دفتر همكاري حوزه و دانشگاه: ك.ر 1

، 1388م، ، قـ )ره(مؤسسـه آموزشـي و پژوهشـي امـام خمينـي نگاهي گذرا به حقوق بشر از ديدگاه اسالم، مصباح يزدي، محمدتقي، 2

.32ص

و همو نظريه حقوقي اسـالم، مؤسسـه آموزشـي و 161، ص3ج، ج3، 1380، اسراء، قم، معارف قرآنمصباح يزدي، محمدتقي، : ك.ر 3

.83، ص1ج، ج2، 1380، قم، )ره(پژوهشي امام خميني

.13، ص1، ج4ق، چ..هـ 1403، تهران، با شرح و تعليق محمدتقي آل بحرالعلوم، مكتبه الصادق :بلغه الفقيه: بحرالعلومسيدمحمد آل 4

.224ق ، ص.، هـ1374، مصطفوي، قم، حاشيه فوائداالصول ،محمدكاظم ،آخوند خراساني 5

Page 59: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

56

گردد كـه اشي ميحق عبارتست از اختصاص، آن هم اختصاصي كه الزام موجوديت آن از آنجا ن -3

اين اختصاص در وجه مالي به معني ملك و در وجـه . زنديك فعل هيچ گاه از دو فاعل سر نمي

1.باشدغير مالي به معني حق مي

2.باشدحق امري است اعتباري كه در هر مورد داراي معناي ويژه و آثار ويژه مي -4

3.شودوضع مي )عليه(و بر ديگري ) له(حق امري است اعتباري كه براي كسي -5

يعني هر چيـز كـه از . است» هستي پايدار«اي عربي است كه معادل آن در زبان فارسي حق واژه -6

4.مند باشد، حق استثبات و پايداري بهره

اي از آنـان در برابـر حق امتيازي است كه قواعد حقوق، براي تنظيم روابط اشخاص به سود پاره -7

5.كنندديگران ايجاد مي

پـس تعريـف . ازاء خارجي ندارداينكه حق امري اعتباري و انتزاعي است، به اين معنا كه مابهبا توجه به

حقيقي از نوع حد و رسم منطقي كه در مورد ماهيات داراي جنس و فصل صـادق اسـت در مـورد حـق

آنچه تا بنابراين با توجه به 6.باشدامكان ندارد و هر مفهومي كه در تعريف آن اخذ شود به منزله فصل مي

اختصاص اعتباري كـه بـر مبنـاي آن ذي حـق تـوان «بدينجا در مورد حق بيان نموديم حق عبارتست از

هرچنـد ايـن . »گرددآورد و من عليه الحق نيز مكلف به رعايت آن ميق حق را بدست مياستفاده از متعل

جمع تعاريف ارائه شده صلالمقدور تالش گرديده است كه حاتعريف نيز قابليت نقد را داراست اما حتي

تر از مفهوم آن در به هر روي بايد توجه داشت كه در فرهنگ ديني، مفهوم حق وسيع. گفتار باشداين در

عالوه بر حق اخالقي و حقوقي، حق مصاديق ديگري نيـز دارد كـه از آن جملـه، . اخالق و حقوق است

حق از ايـن حيـث بـا مفهـوم حقـوقي و به همين جهت مفهوم ديني و اسالمي. حق خدا بر انسان است

7.اخالقي آن متفاوت است

.54، ص2، ج1370، دارالكتب االسالميه، بي تا، تهران، الميزان في تفسير القرآن ،محمدحسين ،طباطبايي 1

.10، ص1372قم، ، بصيرتي،حاشيه بر مكاسب ،محمدحسين ،غروي اصفهاني 2

.25، ص1377، اسراء، قم، حقوق و سياست در قرآنمصباح يزدي، محمدتقي، 3

.74، ص پيشينجوادي آملي، عبداهللا، 4

.228، ص 1389، شركت سهامي انتشار، تهران، مقدمه علم حقوقكاتوزيان، ناصر، 5

.74و 75، صص پيشين ،عبداهللا ،جوادي آملي 6

.110پيشين، ص ،نظريه حقوقي اسالم مصباح يزدي، محمدتقي، 7

Page 60: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

57

حكم: بند اول

. شـود اگر امري صرفا جنبه قانوني داشته باشد يا در حد وظيفه باشد و به اشياء برگردد حكم ناميـده مـي

حكم مانند حق نيست كه اگر بشر خواسـت . شونداحكام و وظايف فقهي به همين اعتبار حكم ناميده مي

اي از تمام مبـاحثي كـه در حقـوق بشـر آمـده، مجموعـه 1.ا استيفا كند و اگر نخواست ساقط نمايدآن ر

اي از احكام است كه اسـم ها، مجموعهجوازهاي شرعي يا قانوني است و در واقع تمام اين به ظاهر حق

از اصـطالح در واقع تعريف حكـم در فقـه و حقـوق 2.اند حقوق بشراند و گفتههمة آنها را حق گذاشته

در منطق وقتي نسبت موضوع و محمول و رابطه ثبوتي آن دو . حكم در منطق ارسطويي گرفته شده است

در اصطالح فقه و حقوق نيز وقتي به موضـوعي . نمايندكنند به آن رابطه ثبوتي اطالق حكم ميرا بيان مي

وضوع و محمول در يك قضـيه شود كه ارتباط و پيوندي توسط قانونگذار يا شارع بين محكم اطالق مي

تحريك (حكم در اين اصطالح عبارتست از جعل و انشاء و بعث و زجر . شودشرعي يا قانوني برقرار مي

3.كه منطبق بر امر و نهي و حكم وضعي است) و توقيف

ها را از جنس احكام وضعي دانند، حقاز سويي ديگر برخي نيز از آن جهت كه حق را از جنس حكم مي

4.نمايندميتلقي

تكليف: بند دوم

مكلـف . داننـد برخي تكليف را موظف كردن در مقابل تعاليم الهي و تبعيت از امر و نهي پروردگـار مـي

بر 5.باشد، حيات چنين انساني محدود به شريعت الهي است) امر و نهي(انساني است كه تابع طلب الهي

عل يا ترك فعل انسان است و رابطه متقابل بـا حـق اين اساس در اصل تكليف به معناي الزام متعلق به ف

گيرد، با اين فرق كه در حقوق، انسان هر حقي در برابر تكليفي و هر تكليفي در برابر حقي قرار مي. دارد

آزادي انتخاب در استيفاء دارد، در حالي كه در مورد تكاليف چنين نيست هرچند در مقـام عمـل انسـان

اجتماعي يـك به عبارت ديگر اثبات حقوق براي افراد در جامعه و روابط 6.دباشقادر به ترك تكليف مي

.75پيشين، ص جوادي آملي، عبداهللا، 1

.پيشين محقق داماد، سيد مصطفي، ، گفتگو با حق، حكم، تكليفصرامي، سيف اهللا، 2

.39همان، ص 3

.45، ص2ج، ج7ق، 1412، دارالهادي، بيروت، مصباح الفقاههآيت اهللا خويي، 4

.238، ص1384، اسراء، قم، تكليف در اسالمحق و جوادي آملي، عبداهللا، 5

.75، پيشين، صفلسفه حقوق بشرجوادي آملي، عبداهللا، به . ك.ر 6

Page 61: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

58

شود، الزامات و تكاليفي نيز بري آنان طرفه نيست، بلكه به موازات امتيازات و حقوقي كه به افراد داده مي

1.اين معني تالزم حق و تكليف است. گرددجعل مي

ملك: بند سوم

» من عليه الحق«و » من له الحق«ولين تفاوت آن است كه در حق ميان ا. مفهوم ملك با حق متفاوت است

باشـد، يعنـي اينكـه موجود نمـي » من له الملك«و » مالك«نسبتي موجود است، ولي در ملك نسبتي ميان

ملـك . باشـد وري مالك نسبت به مملوك خود يك حق است كه نوعي مانع شدن نيز مـي تصرف و بهره

تواند آن را بفروشد، ايـن سـخن بـدان معنـي اسـت كـه اينكه مالك كاال مي ديك مفهوم عيني است مانن

اگرچه ممكن است قانون كسي را در اعمال حق در ملك خـود ممانعـت نمايـد و او را محجـور اعـالم

؛تواند مثال از طريق ولي محجور اعمال گردد منافاتي نداردا حق تصرف فرد كه ميبنمايد، اما اين مطلب

مـثال ... مانند حق سـكني، حـق شـفعه و . حق بر خالف ملك، همواره در مورد خاصي است در حاليكه

2.تواند هيچ گونه تصرف ديگري در معامله انجام دهداي حق خيار دارد نميكسي كه در معامله

روش شناسي استعمال واژه حق در پرتو متون ديني: گفتار دوم

وق بشر اسالمي اصوال در قالب قضايايي صورت گرفته است استعمال واژه حق در متون ديني و منابع حق

:يابدبه عبارت ديگر هر حقي از چهار عنصر اصلي تشكيل مي. باشندكه در مقام بيان تكاليف مي

توانايي و شايستگي -1

يا مورد حق» ق حقمتعل« -2

يا صاحب حق» من له الحق« -3

.يا كسي كه حق بر عهده اوست» من عليه الحق« -4

»من عليه الحـق «بر عنصر چهارم يعني توجه يا با بيشتر اس بيان حقوق در حقوق بشر اسالمي بر اين اس

براي مثال در رساله حقوق امـام 3.شودانتزاع مي فو يا از تكالي گيردميكه انسان باشد شكل » مكلف«يا

.81، پيشين، صنظريه حقوقي اسالممصباح يزدي، محمدتقي، 1

.30پيشين، صمصباح يزدي، محمدتقي، : ك.ر 2

.137پيشين، صميرموسوي، سيد علي، سيدصادق حقيقت و : ك.ر 3

Page 62: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

59

. ق بيان گرديده اسـت تكاليف متقابل افراد نسبت به يكديگر بر همين سيا )ع(الحسينابنالعابدين عليزين

:1فرماينددر مقدمه رساله مي) ع(امام

عليك حقوقا محيطه بك في كل حركه تحركتها او سكينه سـكنتها، او حـال -عزوجل -اعلم ان هللا«

-تبـارك و تعـالي -فاكبر حقـوق اهللا . خللتها، او منزله نزلتها، او جارحه قلبتها، او آله تصرفت فيها

عليك لنفسه من حقه الذي هو اصل الحقوق، ثم ما اوجب اهللا عزوجل عليك لنفسك عليك ما اوجب

.»ك الي قدمكمن قرن

كنـي يـا همانا بر تو حقوقي است كه آن حقـوق از هـر حركتـي كـه مـي ! بدان خداي تو را رحمت كند«

بندي بـر كار مي آوري يا ابزاري كه بهمي كه فرود دستي آيي ياد ميوجايگاهي كه فرسكوتي كه داري يا

خداوند حقي اسـت كـه حقوق بزرگترين. بعضي از اين حقوق از بعضي ديگر بزرگترند. تو احاطه دارند

خداوند تبارك و تعالي براي نفس خويش بر تو واجب ساخته است و آن حق ريشه و اصل همه حقـوق

كـه خداونـد بـراي نفـس رسـد آن گاه نوبت به حقوقي مي. شونداست و حقوق ديگر از آن حق پيدا مي

.»خودت، بر تو واجب ساخته است؛ حقوقي كه بر تو از سر تا قدم واجب شده است

)ع(امام سجاد قمراد از واژه حق در رساله حقو: گفتار سوم

باشد پنجاه به يكي از يارانشان مي) ع(العابدين علي ابن الحسيندر اين رساله كه در حقيقت نامه امام زين

در هفت گروه توسط ايشان تقسيم بندي گرديده كه شامل حـق خداونـد، حـق نفـس و و يك حق الهي

اعضاي بدن، حق افعال عبادي، حق رعايا، حق خويشاوندان و ارحام، حقوق اصناف اجتماعي و حقـوق

با توجه نمودن به مبنا و فلسفه حقوق يك مبناي خدامحور را ) ع(در مقدمه اين رساله امام. باشندمالي مي

از . باشـد يا حـق اهللا مـي 2مبناي حقوق بشر، حق توحيد) ع(در نظر امام سجاد. دندهي حقوق ارائه ميبرا

رابطه آدميـان در م واقع و عالدر باشد، اما منظر ايشان، خداوند هر چند صاحب اصلي حق و ذي حق مي

ين حـق اهللا يعنـي باشد و نه صاحب حق و بنابراخداوند است كه جاعل و واضع حق مياين با خداوند،

حـق اهللا بـه همچنـين . ؛ آنچه از جانب خدا جعل شده و عمل به آن الزم گرديده است»ما يحب عن اهللا«

»من له الحق يا ذي حـق «) ع(بنابراين از نظر امام. اين معني مرادف حكم اهللا، تكليف و وظيفه الهي است

.363، ص 1385جاديه، محدث، قم، صحيفه س 1

.222پيشين، ص فلسفه حقوق بشر، ؛عبداهللا ،جوادي آملي 2

Page 63: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

60

مـثال حـق مـادر يعنـي وظـايفي كـه . ان باشندها، اشياء، طبيعت، جانداران وگياهتواند خداوند، انسانمي

استعمال واژه حق در اين مورد از سوي امام اين امتياز را بر واژه . خداوند نسبت به مادر تعيين كرده است

حكم، تكليف و يا وظيفه دارد كه در حق به ذي حق توجه شده است و حق به اين معنـا اعـم از احكـام

1.ل امور حقوقي و اخالقي استآور و شامآور و غير الزامالزام

بر اين اساس حقوق برشمرده شده در رساله حقوق نه حق به معني فلسـفي و نـه حـق بـه معنـي

توان آنهـا را تكـاليف و وظـايف اخالقـي انسـانها نسـبت بـه خداونـد، ، بلكه ميباشندصرف مي كالمي

نبايـد اينگونـه تعبيـر نمـود كـه در تـوان و البته اين سخن را نمي. خويشتن و جامعه انساني در نظر آورد

تنها به حقوق و تكاليف اخالقي آدميان عطـف عنـان ) ع(العابدين علي ابن الحسينرساله حقوق امام زين

توان سراغ كرد، اما بايد توجه نمود كه ايـن رسـاله گرديده است و در آن از تكاليف حقوقي و فقهي نمي

پـردازد و از سـويي ديگـر مبنـايي يك سو به حقوق بشـر مـي كه از 2بيشتر مبناي اخالقي و تربيتي دارد

) ع(بر ايـن اسـاس بايـد بيـان نمـود هرچنـد رسـاله حقـوق امـام سـجاد . دهداخالقي براي آن ارائه مي

باشـد، امـا از منظـر الملل حقوق بشر عرفي نميلح آن در نظام بينطدربرگيرنده حقوق بشر به معناي مص

هاي اخالقي در جامعه بشـري و اشـتراكات بسيار اساسي معيارها و ارزش محتوايي با امعان نظر به نقش

بسياري كه در ميان مسلمانان و غيرمسلمانان در هنجارها و قواعد جهانشمول اخالق وجود دارد، رسـاله

-تواند در تكوين وجدان اخالقي جامعه جهاني و نزديك نمـودن ديـدگاه مي) ع(حقوق نوراني امام سجاد

در پايان اين . مباني اخالقي حقوق بشر سهم بسزايي را ايفا نمايد تشييدغيرديني و تحكيم و هاي ديني و

گفتار از آن روي كه مدعاي ما جهانشمولي و فراگيري حقـوق بشـر دينـي و حفـظ كامـل حقـوق غيـر

ابـدين العباشد، بخشي از رساله مباركه و نوراني امـام زيـن مسلمانان در پرتو نظام حقوق بشر اسالمي مي

گردد را به همـراه ترجمـه ان العين ما محسوب ميكه قره» حقوق اهل ذمه«در باب ) ع(علي ابن الحسين

:نماييمعينا نقل مي

و اما حق اهل الذمه فالحكم فيهم ان تقبل منهم ما قبل اهللا و تفي بما جعل اهللا لهم من ذمته و عهـده «

روا عليه و تحكم فيهم بما حكم اهللا به علـي نفسـك فيمـا و تكملهم اليه يما طلبوا من انفسهم و اجب

.76، ص4، چ1388كوير، تهران، ، حق الناس ،كديور، محسن 1

.79پيشين، ص 2

Page 64: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

61

من معامله، و ليكن بينك و بين ظلمهم من رعايه ذمه اهللا و الوفاء بعهده و عهد ) و بينهم(جري بينك

. 1»من ظلم معاهدا كنت خصمه«: حائل فانه بلغنا انه قال -صلي اهللا عليه و آله -رسول اهللا

آن ) كننداند و در پناه مسلمانان زندگي مياني كه با مسلمانان در يك سرزمينغير مسلم(حقوق اهل ذمه «

ا را از آنها قبـول نمـايي؛ و بـه آنچـه هاست كه همان چيزهايي را كه خدا از آنان قبول كرده، تو نيز همان

دي خداوند از رهگذر عهد و پيمان خويش براي آنان مقرر ساخته است وفا كني؛ و آنها را به همـان عهـ

اند واگذاري؛ و در ميانشان بر پايه آنچه خدواند بر نفس تـو بـراي اند يا بدان گردن نهادهكه خود خواسته

و بايد به آنان ستم روا مداري و ذمه خداونـد و عهـد او و ؛رفتار ميان تو و آنان حكم فرموده، حكم كني

هـركس بـه غيرمسـلماني كـه بـا «: ودپيامبرش را رعايت كني؛ زيرا به ما خبر رسيده است كه پيامبر فرمـ

.»مسلمانان پيمان بسته ستم روا دارد، من خود، دشمن اويم

تحليل ماهيت حق: مبحث دوم

» مكلـف بـودن «باالصـاله انسـان در مقابـل » ذي حق بودن«يكي از وجوه اساسي انسان در عصر مدرن،

ريات مربوط به ماهيت حق و ارتبـاط بر اين اساس پيش از پرداختن به نظ 2.باالصاله او دانسته شده است

در و آن با تكاليف، بايد توجه نمود كه اينگونه رويكرد نسبت به حق يعنـي ذي حقـي انسـان در اسـالم

-مـي مـدرن هاي جديد در فلسـفه گفتمان حقوق بشر اسالمي سابقه چنداني ندارد و بيشتر رهاورد بحث

ر اين مبحث بر اساس آنچه با شريعت تهـافتي نـدارد د. باشد كه بر حوزه فهم دين نيز تأثير گذارده است

:3پردازيمبه بررسي سه ديدگاه در ارتباط با تحليل ماهيت حق و ارتباط آن با تكليف مي

تكليف مداري: گفتار اول

شود كه حقوق اصـوال از تكـاليف انسـانها نسـبت بـه رابطة تكليف با حق در اين نظريه، چنين تبيين مي

همچنان كـه معتقـدان بـه ايـن . محور اصلي سخن در اينجا رابطه انسان با خداست. ندخيزيكديگر برمي

بـراي را مصـالح و خداوند عليم و حكيم است و در احكام و تكاليف خود همه حقوق: گويندنظريه مي

در اين ديدگاه حق تشريع و قانونگذاري منحصرا از آن خداونـد . انسان به نحو احسن رعايت كرده است

باشـد كـه اگـر فـارغ از نكته قابل توجه در نظريه اصالت تكليـف ايـن مـي . باشديا پيامبران و ائمه ميو

. 600، ص7، چ1386شرح نراقي، انتشارات مهدي نراقي، قم، ): ع(رساله حقوق امام سجاد ،حيدري نراقي، علي محمد 1

.به بعد 421، ص1376صراط، تهران، ،مدارا و مديريت ؛سروش، عبدالكريم :ك.ر 2

.62-67، پيشين، صص حق، حكم و تكليفصرامي، سيف اهللا، : ك.ر 3

Page 65: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

62

خداباوري مورد توجه قرار گيرد، در بين فالسفه حقوقي معاصر شبيه ديدگاه پوزيتيويستها خواهد بود كه

-شـود مايـت مـي كه از طرف دولت يا قـدرت عمـومي ح -دارند حق مستقل از حكم قانونگذاربيان مي

. ندارد ديگريمبناي

عبوديت مداري: گفتار دوم

بنـده . باشددر اين ديدگاه بندگي و عبوديت انسان در پيشگاه الهي مبناي همه حقوق و تكاليف انسان مي

كند و بـا توجـه خواهد عبوديت كند و در عبادت خود به اسما و صفات جالل و جمال توجه پيدا ميمي

كند، شود و با اين خوف و رجاء حركت ميجمال، خوف و رجاء در وجودش پيدا ميبه اسماي جالل و

اين نهايت سلوك است كه عبد راضي به واليت اهللا بشود و به قضا و . رسدتا هنگامي كه به مرز رضا مي

گر در اين نظريه سرنوشت انسان در گرو اعمال خويش است و خداوند نيز هدايت. قدر الهي تن در دهد

سان است و بنابراين اگر انسان بر اساس مشيت بالغة الهـي حركـت ننمايـد دچـار مشـكل و گرفتـاري ان

.خواهد شد

حق مداري: گفتار سوم

منـدي هاي اساسي بنگريم به آزادي و حقـوق حيثيـت اگر بر اساس نظريه حق مداري به حقوق و آزادي

مند آزدي كريمانه و حيثيت. ن محفوظ باشدرسيم يعني آزادي و حقوقي كه كرامت انساني در آانساني مي

اي از گونه -،گرددهاي بنيادين بشري حفظ ميحقوق و آزادياي جامع و مانع كه در آن به گونه -انساني

-آزادي حاصل از نظريه حق مداري است كه در آن هيچ تحميلي بر انسان صورت نگرفته است خدا مـي

نمايد و بنـابراين اب نمايد و فقط او را به تفكر و تعقل دعوت ميخواهد كه انسان از درون و آزادانه انتخ

زيـرا ،شوددر پذيرش دين و حقوق و تكاليف ديني نيز آزاد است و با اين ترتيب دينداري هم حق او مي

و هيچ تحميل نكرده كـه مـرا . خدا فقط به انسان گفته فكر كن و سپس انتخاب كن دانيمميهمانطور كه

يهي است كه انتخاب ناصحيح هم نوعي انتخاب است زيرا آزادي در انتخـاب بـه داللـت بد. پرستش كن

.كند كه بتوان براي انسان حق اشتباه كردن قائل شدالتزام وقتي معنا پيدا مي

فلسفه حق در حقوق بشر اسالمي: مبحث سوم

ق اسالمي امر بسيار نمودن مبناي فلسفه حق و به تبع آن مبناي اخالقي براي حقوق بشر در حقو صمشخ

ـ اين نكته يعني اينكه بررسي نماييم حق از كجا پيـدا مـي . مهمي است ل در شـود، يكـي از مباحـث مفص

Page 66: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

63

در اصـطالحات . باشـد ، يافتن مبنا براي حـق مـي عرفيمقايسه با فلسفه حقوق فلسفه حقوق اسالمي در

مثال رسالة . امر حكم است و نه حق حقوق اسالمي ما هم، تعبير حق بسيار بكار رفته در حاليكه در واقع

داراي ماهيـت هايي كه در واقعدربارة همين حق همانگونه كه پيشتر ذكر نموديم العابدينحقوق امام زين

كه شرع آنها را نسبت حقوقيكه همه اينها يعني ... الطاعه و حق ،باشند، حق والدين، حق فرزندحكم مي

بايد توجه نمود كه حق ذاتي حقـي اسـت كـه واقعـا از ر اين اساس ب. داندبه خداوند واجب و مطاع مي

،در مباني اخالقي حقوق مـا . »1قل الحق من ربكم«. سوي خداوند باشد همانگونه كه در قرآن آمده است

. باشدمي» حق الحق«هاي خداوند از نام. باشدها در ذات مقدس باري تعالي ميها و ريشه حقتوجيه حق

اگر ما خدا را انكـار نمـاييم آن از ديدگاه اسالمي . باشدمعناست كه خود حق مبناي حق مياين نام بدين

از » خدا موجـود اسـت «به اصطالح علماي كالم غرب . وقت ديگر حقي موجود نيست و حق معنا ندارد

كـه انسان پيش از هر امـري بايـد ايـن مطلـب را بپـذيرد . باشدمي Basicاي يا زيربنايي يا قضاياي پايه

مرحـوم عالمـه طباطبـايي هـم در اصـول فلسـفه و روش . واقعيت خود يك امر ايجابي و موجود است

اهللا «دارد كـه قضـيه رئاليسم و هم در حاشيه بر جلد ششم اسفار اربعه، در مسأله اثبات پروردگار بيان مي

نيـز بايـد ابتـدا ايـن يعني حتي براي انكار خداونـد . اي است كه بر تمام قضايا مقدم استقضيه» موجود

قضيه يعني واقعيت اين قضيه را به رسميت شناخت كه در غير اينصورت حتي حق انكار شما نيـز باطـل

اسالمي از يك يكي از مسائل اصلي همين است كه مطرح نموديم و آن اينكه در حقوق بشر . خواهد بود

از سويي ديگر با توجه به مسـائل شود و يحق از كجا آغاز م دانيم، نمياگر به خدا باور نداشته باشيمسو

اشـتراك در اين رابطـه عرفي و سكوالر نيز غيرديني، هاي با غريبان معتقد به فلسفه توانيممان مياعتقادي

واقعيت آن است كه حتي كانت هم در نهايت در مسأله خوب و بد و خيـر و شـر، خـدا را مبنـاي . كنيم

حـق در . كرامت و حيثيت ذاتي انسان و حقوق بشر قرار داده است اصلي براي توجيه اخالق و به تبع آن

در حقـوق بشـر . گـردد يك معناي موسع به عنوان زيربناي اخالقي براي حقوق بشر، اصوال تحصيل نمي

براي نمونه حق مالكيت يك حـق . باشداسالمي مبناي حق واقعي است و جعلي و وضعي و اعتباري نمي

گـردد بـه واقعيـتش برمـي نيز حقوق بشر. واقعيتش خود يك اعتبار استال در عين حواقعي است، ولي

م اهـا در حقـوق بشـر اسـالمي از جـنس احكـ يعني حق. اصل خلقت و هستي و آفرينش انسان و جهان

.29/كهف 1

Page 67: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

64

حقوق بر اين اساس هاي اعتباري باشند و نه از جنس احكام وضعي و بايستهتكليفي، به معناي هستي مي

باشد، برخالف حقـوق مي» اهللا موجودا«ري است كه چون مبناي آن پذيرش قضيه بشر اسالمي حقوق بش

و » تربيتـي «و [» شـناختني «باشـد، مـي ] »جعلـي «و » تعليمـي «، »تـأليفي «[ ،»تدوين كردني«بشر عرفي كه

كه بشر چنين است است آيات قرآن مملو از اين گونه توضيحات . است] »توصيفي«و » حقاني«، »تعلمي«

البالغـه وقتـي كند و يا مـثال در نهـج در اين حوزه چيزي را جعل و اعتبار نميخداوند اما ،است و چنان

يعنـي اينكـه خداونـد خواسـته 1»ال تكن عبد غيرك و قد جعلك اهللا حرا«: فرمايدمي) ع(حضرت علي

2.انسان آزاد آفريده شود

مباني: فصل دوم

كرامت انساني در اسالم: مبحث اول

گفتار، ابتدا معناي كرامت و همچنين معناي انسان را با توجه به برخي منابع در گفتار 3بحث در در اين م

اول و دوم بطور مختصر مورد توجه قرار خواهيم داد و آنگاه در گفتار سوم به مفهوم كرامـت انسـاني در

.پردازيماسالم مي

معناي كرامت : گفتار اول

-راغب به نقل از قاموس قرآن مي. 3و شرف، نفاست و عزت استكرامت بر وزن فعالت به معني سخاء

كرم اگر وصف خداوند واقع شود مراد از آن احسان و نعمت آشكار خداوند است و اگر وصـف «: گويد

شود و هـر چيـزي كـه در نـوع خـود انسان باشد نام اخالق و افعال پسنديده اوست كه از وي ظاهر مي

.»4شودشريف است با كرم توصيف مي

:زير آمده است انيهاي زبان فارسي كرامت به معدر فرهنگ

بخشندگي و دهش -5 جوانمردي -4 بزرگواري -3 جوانمرد گرديدن -2 بزرگي ورزيدن -1

.اي كه از پيامبر صادر گرددمعجزه -7 خارق عادتي كه بدست ولي انجام يابد -6

.78، بند 31نهج البالغه صبحي صالح، نامه 1

مي دانشگاه شـهيد بهشـتي، مدرسـه عـالي مدرس حوزه و دانشگاه و عضو هيأت عل محقق داماد، سيد مصطفي، گفتگوي نگارنده با 2

.، چاپ نشده1390شهيد مطهري، تهران، آبان ماه .368، ص 2ق، ج .هـ 1409، دارالهجره، بيروت، العينعبدالرحمن الخليل بن احمد، الفراهيدي، 3

.707، ص ق، چاپ اول.هـ 1412، دارالعلم، بيروت، المفردات في غريب القرآنراغب اصفهاني، حسين بن محمد، 4

Page 68: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

65

ماميت انسان، كرامـت روح انسـان چـرا كـه مراد از كرامت نفس يعني كرامت كليت و تهمچنين

به گفته فراهيـدي در العـين و نيز 1مقصود از تكريم انسان و علت تكريم او وجود روح الهي در او است

-رود مانند طاعت كه به جاي اطاعت به كـار مـي اسمي است از اكرام كه به جاي آن به كار مي» كرامت«

.2رود

ترين مصداق آن براي خداي سـبحان خاصي است كه كاملدر اسالم كرامت نحوه وجود و هستي

ترين درجه وجود بوده، بلكه خود هستي محض است، و چون معنـاي كرامـت ثابت است كه داراي عالي

شـود معلوم مي ،گرددالوجود به نحو اشتراك معنوي نه لفظي اطالق ميالوجود هم بر ممكنهم بر واجب

زيرا چيزي كه مخصوص واجب يا مشترك ؛باشدمقوله ماهوي نمي كه از سنخ ماهيت نبوده و داخل هيچ

بلكه مفهوم خاصي است كـه از نحـوه ،معنوي بين واجب و ممكن باشد از خصيصه ماهيت مصون است

اگرچـه در بعضـي از . گردد و مانند خود هستي از ماهيت منزه اسـت وجود انتزاع شده و بر آن حمل مي

كند و با او تركيب خواهد شد همانند مفهوم علم كـه ت او را همراهي ميماهي ،مراحل متوسط يا نازل آن

ذاتا نحوه خاص هستي است و از ماهيت مبراست گرچه در مراحل كيف نفساني و ماننـد آن بـا ماهيـت

.3آميخته است

معناي انسان : گفتار دوم

ظـاهري و صـورت مرتبه به كار رفته اسـت كـه مـراد از آن جسـد 65واژه انسان در قرآن مجيد

ظاهري نيست چنان كه در بشر مراد است، بلكه باطن و نهاد و استعداد و انسانيت و عواطـف او در نظـر

-مـي از سويي ديگر انسان از ديدگاه پيامبران موجودي است داراي شرف و حيثيت و كرامت ذاتي . است

عاليي است كه بـا مسـابقه كه با حكمت بالغه خداوندي به وجود آمده است و رهسپار يك هدف اباشد

4.در خير و كمال به آن خواهد رسيد

نامـه كارشناسـي ارشـد رشـته ، پايـان بررسي كرامت نفس انسان در اسالم و مقايسه آن با ديدگاه فالسفه معاصرعالي نژاد، جمشيد، 1

.14ش، ص .هـ 1381تاريخ و فلسفه تعليم و تربيت، دانشگاه شيراز، .368، ص پيشينعبدالرحمن الخليل بن احمد، الفراهيدي، 2

.7، ص 1366، مركز نشر فرهنگي رجاء، تهران، كرامت در قرآني آملي، عبداهللا، جواد 3

.60، ص1370المللي، تهران، ، دفتر خدمات حقوقي بينتحقيق در دو نظام جهاني حقوق بشر ،محمدتقي جعفري، 4

Page 69: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

66

معناي كرامت انساني: گفتار سوم

3و حامل نفخة الهي از روح خود 2داند و جانشين خويشمي 1قرآن كريم انسان را صاحب كرامت

ان روايات بسياري نيز بر حفظ حرمت، حيثيت و كرامت انساني وارد شده است كه در آن مسـلم .داندمي

و غيرمسلمان را تفاوتي نيست و حتي جان و مال و آبروي مخالفان سياسـي نيـز از ايـن قاعـده مسـتثني

اي كه به مالك اشتر در مقام حاكم مصر نوشتند بيان فرمودنـد كـه اي در نامه) ع(حضرت علي. باشدنمي

4.رها دو گروهند يا در دين با تو برادرند يا در انسانيت با تو برابمالك انسان

ها بر حفظ شأن و منزلت انساني ديدگاهي نيـز در اسـالم وجـود دارد كـه تنهـا با تمام اين توصيه

5.داندحيثيت و كرامت مؤمنان را كرامت واقعي و راستين مي

نمايند، اسـتناد آياتي از قرآن كه غيرمسلمانان را به چهارپايان تشبيه مي به له بيشترنحاصحاب اين

رسد اين آيات بدين معنا باشد كه غيرمسلمانان فاقد هرگونـه شـأن و منزلـت و ر نميولي به نظ. كنندمي

ها داده كرامتند و از حق حرمت و كرامت كه به تصريح قرآن مجيد، خداوند به عنوان عطيه خود به انسان

ـ . محرومند 6است يم، در اگر چنين باشد بايد مجاز باشيم با غير مسلمانان همچون شيء يا حيوان رفتار كن

بر لزوم حفظ حيثيت، آبرو وجود دارد كه السالمحاليكه همانگونه كه گفتيم روايات بسياري از ائمه عليهم

در اين روايات بـر مصـونيت جـان، مـال، آبـرو و شـغل همـه . و كرامت انساني همه انسانها داللت دارد

از خوارج پس از آنكه ) ع(حضرت امير. شهروندان، حتي مخالفان سياسي دولت اسالمي تأكيد شده است

فرمود اينان سالح به دست گرفته با حضرت جنگيدند، هرگز به عنوان منافق يا مشرك ياد نكرد، بلكه مي

و همچنـين در هنگامـه صـفين آنگـاه كـه برخـي 7انـد برادران ما هستند كه بر ما يورش مسـلحانه آورده

و دشنام قرار گرفتند آن حضرت با ناراحتي لشكريان معاويه توسط برخي از ياران آن حضرت مورد سب

:فرمودند

.70/ و لقد كرمنا بني آدم، اسراء 1 .30/ و اذ قال ربك للمالئكه اني جاعل في االرض خليفه، بقره 2

.29/ فاذا سويته و نفخت فيه من روحي فقعوا ساجدين، حجر 3

و اشعر قبلك الرحمه و المحبـه لهـم و « 326، ص1374نهج البالغه، ترجمه سيد جعفر شهيدي، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 4

.»ما نظير لك في الخلقاما اخ لك في الدين و ا: ال تكونن عليهم سبعا ضاريا تغتنم الكهم، فانهم صنفان. اللطف بهم

.300، پيشين، صنظريه حقوق اسالممصباح يزدي، محمدتقي، 5

70/اسراء 6

.105پيشين، صقربان نيا، ناصر، 7

Page 70: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

67

ر شما در هنگامي كه اعمـال آنهـا اگ[...] دارم كه شما اهل دشنام دادن باشيد هر آينه من ناپسند مي

هاي ما و ايشان را حفظ دهيد، بهتر است به جاي دشنام دادن به آنان از خدا بخواهيد كه خونرا شرح مي

1.ا و آنها را برطرف نمايندنمايد و اختالف ميان م

هـاي تـوان از نشـانه را نيز مي 2همچنين ايستادن پيامبر در مقابل جنازه يك يهودي به نشانه احترام

3.هاي غيرمسلمان در اسالم دانستحرمت جسد بي جان انسان

راي توان به روشني دريافت كه حيثيت ذاتي انساني بباري از آيه كرامت و ديگر تعاليم اسالمي مي

باشد و تمـام آدميـان در مقابـل ايـن عطيـه الهـي هر شخص انساني در اسالم غيرقابل سلب و اسقاط مي

بدين معنا هر انساني بايد از كرامت انساني اعطـا . مكلفند كه از نظر اخالقي و حقوقي بر آن حرمت نهند

.مطالبه آن را داشته باشدشده از سوي خداوند به لحاظ اخالقي پاسداري نمايد و از نظر حقوقي نيز حق

همچنين از آن روي كه مفهوم كرامت انساني در مورد تمامي انسانها عموميت دارد، هيچ كس حق سـلب

و نقض كرامت و حيثيت انساني ديگر آدميان را نـدارد و بايـد در جهـت حفـظ و نگهـداري آن متعهـد

باشد كه هـر انسـاني نـه تنهـا هميت ميواقعيت آن است كه در اسالم كرامت انساني آن چنان با ا 4.گردد

. مكلف است كرامت ديگران را حفظ نمايد، بلكه بايد شأن و حيثيت ذاتي انساني خود را نيز حرمت نهد

تواند براي مثال حق حيات خويش را ساقط نمايد و يا از كرامت و حيثيت بر اين اساس هيچ انساني نمي

خداوند همه اختيار مؤمن : فرمودند) ع(ت كه امام صادقدر روايت اس. انساني خويش چشم پوشي نمايد

را به خودش واگذار نموده است، اما اختيار اينكه خود را ذليل و خـوار گردانـد را هرگـز بـه او واگـذار

واقعيت آن است همان گونه كه گروهي منشأ كرامت انساني را اختيـار و اراده آزاد انسـان 5.ننموده است

تـوانيم بيـان تيار را ناشي از دميدن روح خداوند در كالبد انساني بدانيم در واقـع مـي دانند، اگر اين اخمي

نماييم كه منشأ و مبناي كرامت انساني در اسالم همانا نفخه الهي در كالبد انسـاني اسـت كـه حاصـل آن

و لكنكم لو وصفتم اعمالهم و قلتم مكان سبكم ايـاهم، [....] اني لكم اكره ان تكونوا سبابين «. 206نهج البالغه، صبحي صالح، خطبه 1

.»ائنا و دمائهم و اصلح ذات بيننا و بينهماللهم احقن دم

.87، ص2، من قام لجنازه يهودي، ج50، في الجنائز، باب 23امام بخاري، صحيح بخاري، كتاب 2

.44، مجموعه مقاالت مباني نظري حقوق بشر، پيشين، ص»مباني عرفاني كرامت ذاتي انسان« ،سيدرضا ،فياض :ك.ر 3

، نامه »هاي اسالميهاي آن با ديدگاهها، رويكردها و سازگاريهاي ژنتيك انساني، دغدغهالمللي دادهبين اعالميه« ،رحيم ،نوبهار. ك.ر 4

.89، ص83، بهمن و اسفند 46مفيد، سال دهم، شماره

.»ان اهللا فوض الي مؤمن امره كله و لم يفرض اهللا ان يكون ذليال«. 179، ص6، جلدتهذيب الكالممحمد بن الحسن، ،الطوسي 5

Page 71: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

68

زاد و اختيـار باشد و به يك معنا در واقع اين خداوند است كه انسان را با اراده آآفرينش انسان مختار مي

بر همين اساس در پايان اين مبحـث . 1»انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا«: آفريده همو كه فرموده

رسد و آن اينكه برخي از فيلسوفان غربـي بـا پـذيرش اي ظريف الزم و ضروري به نظر مياشاره به نكته

ارائـه خوانشـي سـكوالر و حقوق بشـر، امكـان كرامت و حيثيت انساني به عنوان مبناي اخالقي بنيادين

آنها معتقدند از آن روي كه مبنـاي اخالقـي . دانندعرفي و غيرديني از حقوق بشر را امري غير ممكن مي

بنيادين حقوق بشر يعني حيثيت، كرامت و منزلت انساني تنها بـا اخـالق دينـي و مـذهبي قابـل توجيـه،

ماند كه حقوق بشـر را نيـز امـري اي جز اين باقي نمينتيجه چارهباشد، در رعايت و احترام و تكريم مي

2.ديني و مذهبي در نظر آوريم

حقوق طبيعي در اسالم: مبحث دوم

بدون در نظر آوردن خداوند، خاستگاه و منشأ حقـوق »طبيعت بشر«در بينش انسان گرايانه غربي،

دانـد در سالمي كه خداوند را خالق انسـان مـي ا نظرگاهچنين ديدگاهي طبعا با . آيدبه حساب مي انساني

-مرحوم مطهري در رابطه با سازگار نمودن نظريه حقوق طبيعي با اسـالم بيـان مـي . تعارض خواهد بود

:دارند

از نظر ما حقوق طبيعي از آنجا پيدا شده است كه دستگاه خلقت با روشن بيني و توجه به هـدف،

هـر اسـتعداد . دهـد د آنها را در وجودشان نهفته است، سوق ميموجودات را به سوي كماالتي كه استعدا

عدستگاه خلقـت هـر نـوع از انـوا . استعدادهاي طبيعي مختلف است. طبيعي منشأ يك حق طبيعي است

موجودات را در مدار مخصوص به خود قرار داده است و سعادت او را هم در اين قرار داده است كه در

ستگاه آفرينش در اين كار خود هدف دارد و اين سندها را به صـورت د. مدار طبيعي خودش حركت كند

بـر ايـن اسـاس خاسـتگاه حـق 3.تصادفي و از روي بي خبري و ناآگاهي به دست مخلوقات نداده است

استعدادهاي فطري است كه خداوند بر اساس حكمت بالغة خويش در نهاد انسان قرار داده اسـت و هـر

.باشدعي جهت تمتع ذي حق از متعلق حق مياستعداد طبيعي، عالمتي طبي

.3/انسان 1

2 Micheal J. Perry: The Idea of human Rights for Inquiries, The Oxford University Press, 1998,

p.5. .149 -148، صص8، چ1375، صدرا، تهران، نظام حقوق زن در اسالم ،مرتضي ،مطهري: ك.ر 3

Page 72: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

69

تواند حقي بنابراين طبيعت انسان به خودي خود و صرف نظر از اتصال و پيوند آن با خداوند، نمي

اي كه در حقوق بشـر عرفـي را ايجاد نمايد و اين گونه است كه ما معتقديم نظريه حقوق طبيعي به گونه

اما در عين حال بايد توجه داشت از .ر اسالمي سازگاري نداردباشد با مباني اخالقي حقوق بشموجود مي

فطـرت [آن روي كه اسالم به مثابه دين خاتم مدعي انطباق قـوانينش بـا طبيعـت خلقـت درون آدميـان

1.غريبي نيست] چندان[حقوق طبيعي در مكتب اسالم انديشه حقوقي ] كليت[باشد، مي] بشري

در واقع حقوق بشر بدون الزامات و تكاليف وجـود نـدارد؛ اال ، ومسئوليتدر اسالم آزادي بدون

مان را در قبال خداوند پذيرفته باشيم، هيچ گونه حقوق طبيعي يا ذاتي نداريم، زيرا در صورتي كه تكاليف

آنكه او، يعني خداوند، وجود بشـري بـه مـا بخشـيده لبه فض. ايمما خودمان خويشتن را بوجود نياورده

-يم و تنها پس از اين فضل و عنايت الهي است كه به عنوان موجودات بشري حقوقي مياست، بشر هست

و ففكر اينكه انسان قطع نظر از پذيرفتن يا نپذيرفتن خداوند و عمل كـردن يـا نكـردن بـه وظـاي . يابيم

بـه كلـي بـا نگـرش ،الهي بر روي زمين، از حقوق طبيعي يا ذاتـي برخـوردار باشـد ههاي خليفمسئوليت

2.اسالمي بيگانه است

حقوق طبيعـي در كليت هاي اعتقاد به زمينههمانگونه كه پيشتر نيز بيان نموديم با تمام اين مباحث

شود به ويژه در منابع فقهي و اصولي شيعه بحث مستقالت عقليه كه منظور از آنهـا، اسالم نيز مشاهده مي

تواند احكام شريعت اسالم را ي از متون ديني، مياباشد كه بدون ضميمه شدن گزارهآن قسم قضايايي مي

سن عدالت و قبح ظلم و ماننـد اينهـا اموري مانند ح .باشندبراي ما روشن نمايد از اين دست مباحث مي

يابد و همچنين اعتقاد به حسن و قـبح ذاتـي و عقلـي و مالزمـه كه عقل انساني بطور مستقل آن را درمي

-نايي شريعت اسالمي را در هضم و جذب نظرگاه حقوق طبيعي نشان ميميان حكم عقل و شرع نيز توا

ري از فقهاي مسلمان كه به حسن و قبح عقلي اعتقاد دارند و ابراي مثال اعتبار احكام عقلي نزد بسي. دهد

با اين تفاوت كه در نظـر 3.هاستدانند نيز از همين دست قرابتو مفاسدي مبتني مياحكام را بر مصالح

مسلمان اعتبار احكام عقلي به لحاظ طبيعي بودن آنها نيست، بلكه بر اثر داللتي است كه بر وجود فقيهان

، مجموعه مقاالت همـايش گفتگـوي علـم و »أكيد بر مكتب شيعهدرآمدي بر مباني قانون طبيعي در اسالم با ت« ،جاويد، محمدجواد 1

.1384، ارديبهشت ماه 12-15مفهوم حيات انسان و مباحث كاربردي، تهران، : دين

.49، ص1373، ترجمه مرتضي اسدي، انتشارات طرح نو، جوان مسلمان و دنياي متجدد ،نصر، سيد حسين 2 .125، ص1338، گنج دانش، تهران، فلسفه فرهنگ اسالمي: عتزلهتاريخ م جعفري لنگرودي، محمدجعفر، .: ك.ر 3

Page 73: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

70

در حاليكه در نظر فيلسوفان . باشددر واقع در اينجا حكم عقل كاشف از حكم شرع مي. احكام شرع دارد

حقوق طبيعي حقوق بشر عرفي حكم عقل كاشف از حكم طبيعت است يعني در ديدگاه دسته اول اعتبار

گيرد و در ديد گروه دوم اين عقل انسـاني اسـت كـه قواعـد را از و فطري بر پايه دين و مذهب قرار مي

از . يابدنمايد و قواعد حقوقي در اين نظرگاه الجرم بر خود طبيعت بنياد ميطبيعت اختيار و استخراج مي

خواجـه 1.باشداحكام و منابع شرع مينظر ميرزاي قمي صاحب قوانين االصول مستقالت عقليه در زمره

هاي اعتباري يا وضعي تقسيم فطري و حقيا هاي طبيعي ها را به دو دسته حقنصيرالدين طوسي نيز حق

اين علماي نيز، نخست از ديدگاه مرحوم مطهري 2.داندمي يتغيرهاي طبيعي يا فطري را النمايد و حقمي

عقلي، تالزم حكم عقل و شرع و مسـتقالت عقليـه و حقـوق اسالم بودند كه اصل عدالت، حسن و قبح

فطري و طبيعي و حقوق بشر را به عنوان اموري ذاتي و تكويني و خارج از قوانين قراردادي از شـريعت

3.اسالم استخراج نمودند و افراد و اجتماعات را با ارزش حيات و زندگي و حقوق انساني آشنا ساختند

جان الك كه او را پدر حقوق . به يك نكته تاريخي خالي از لطف نيست در پايان اين مبحث اشاره

هـاي دانند به عنوان دانشجوي دانشگاه معتبر آكسفورد با اينكه در بيشتر كـالس بشر و ليبراليسم غربي مي

هـاي درس نمود لكن همواره با انگيزه باال و شور و اشتياق وصف ناپذيري در كـالس درس شركت نمي

اگر بگـوييم آنچـه بعـدا الك نيستبه دور از واقعيت چندانجست و عات اسالمي شركت مياستاد مطال

بـود گذار آن در مغرب زمين گرديد كه همانا بنيان گذاري و توسعه انديشه حقوق فردي و فردگرايي پايه

4.در همان كالسها بدست آورده باشدشايد او را

ات خود را از هر كجا كه الهام گرفته باشند و اين به هر روي جان الك و ساير فالسفه غرب نظري

ها به هر ميزان نزديكي كه با تعاليم شريعت اسالم داشته باشند، اسالم خـود داراي تئـوري حقـوق نظريه

انسانها را دارد و بر اسـاس حكمـت عي است كه توانايي تدارك و تنظيم اموراين جهاني و آن جهانيطبي

اين حقوق طبيعي به آدميان اعطا گرديده تا آنها را به سعادت و كمال دنيوي الهي از سوي پروردگار عالم

باشد و در محدوده و مرزي كـه او معـين نمـوده و اخروي برساند و اين حقوق مقيد به اراده خداوند مي

.3، ص2، چ1412، دارالكتب االسالميه، قم، قوانين االصول: ميرزاي قمي 1

.9، ص1267چاپ بمبئي، ،اخالق ناصري ،طوسي، خواجه نصيرالدين 2

.124، ص8، چ1385، صدرا، تهران، نظام حقوق زن در اسالم ،مطهري، مرتضي.: ك.ر 3

4 E.G Weeramantry: Justice Without Frontries, Furthering Human Rights, 1997, Vol.1, P.139.

Page 74: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

71

به جهت نـوع ،نمايند و از آن رو كه در برابر هر حق فطري و طبيعي مقرر شده از سوي خداوندعمل مي

نيز جهت نيل به كمـال و رسـتگاري دنيـوي و اخـروي مسئوليتت و آفرينش انسان يك تكليف و خلق

1.باشد، بايد تمام اين حقوق را مقيد و محدود به اين تكاليف ديدموجود مي

حقوق بشر اسالمياصول موضوعه : مبحث سوم

جهـان بينـي و بنيان گذاري گرديده اسـت كـه هـم بـا 2ايحقوق بشر اسالمي بر اصول موضوعه

جهان بينـي آن شناسي اسالمي و هم با مجموعه نظام ارزشي و بايدها و نبايدهاي اخالقي ناشي ازهستي

بايد توجه داشت كه اين اصول بنيادين برخالف آنچه در حقوق بشر عرفي . اسالمي رابطه تنگاتنگ دارند

تـوهم مطلب باشند و نبايد اين ار نميگردد ناشي از قرارداد و يا وضع و جعل و اعتبو غيرديني مطرح مي

بلكه مباني مزبور برهان پذيرند . اندباشند و بدون برهان پذيرفته گرديدهشود كه اين مباني قابل اثبات نمي

و ما به دليل پرهيز از ورود به . اندو هر كدام در جاي خود در فلسفه، كالم، اخالق اسالمي اثبات گرديده

.پذيريمنوان مباني بنيادين حقوق بشر اسالمي مياين مباحث آنها را به ع

خداباوري: گفتار اول

دهـد را تشـكيل مـي و تكـاليف ترين مبنا در حقوق بشر اسالمي كه زيربناي تمـام حقـوق اساسي

بر پايه نظام فكري اسالم، خداوند هستي محض است و هستي محض هر كمـالي را . باشدخداباوري مي

هـا بايـد بـر پايـه ها و قانونگذاريها و شناختبنابراين همه ديدگاه. دور استداراست و از هر نقصي به

خداباوري مبنايي است كـه همـه مسـلمانان، بـا وجـود 3.پايگاه فكري، توحيد و خداباوري استوار باشد

بنابراين هر نظام حقـوق بشـري كـه ايـن مبنـا را انكـار نمايـد در . تفاوت در برداشتها بر آن توافق دارند

هرچند ممكن است در قواعد حقوقي مشتركاتي ميان . باشدعارض آشكار با نظام حقوق بشر اسالمي ميت

انسان به خداونـد بايد توجه داشت كه رابطه انسان با خدا عين فقر ذاتي و نياز محض . آنها موجود باشد

در اين آيه هر دو حقيقت فقـر . اي مردم شما نيازمند خداونديد 4.يا ايها الناس انتم الفقراء الي اهللا. است

نخست اينكه انسان داراي وجـود مسـتقل نيسـت و ديگـر : ذاتي انسان و نياز مطلق به او بيان شده است

. 69-73، صص 1982مؤسسه الرساله، بيروت، الحق و مدي سلطه الدوله في تقييده، ،الدريني، فتحي 1

.71-83صص پيشين، نگاهي گذرا به حقوق بشر از ديدگاه اسالم، مصباح يزدي، محمدتقي،: ك.ر 2

.111-112، پيشين، صص فلسفه حقوق بشرجوادي آملي، عبداهللا، 3

.15/فاطر 4

Page 75: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

72

بـر ايـن اسـاس مبـاني اخالقـي 1.آنكه ارتباط او تنها با خداست و به هيچ موجود ديگري وابسته نيست

باوري كه مبناي اخالقي محـوري حقـوق بشـر اي قابل تنظيم است كه با خداحقوق بشر اسالمي به گونه

.اسالمي است، تعارضي نداشته باشد

جاودانگي باوري: گفتار دوم

از ديـدگاه قـرآن كـريم . يكي ديگر از مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي جاودانگي بـاوري اسـت

قرآن مجموعـه . سفر خواهد نمودآخرت از عالم فاني به دارالقرار نهايتا انسان موجودي جاودان است كه

در روايات آمده اسـت . گيردبيند و آن را شاهد بر اعمال انسانها ميعالم را مانند انسان در سير الي اهللا مي

خوانيم و در قرآن نيز مي 2.دهندكه اجزاي عالم در روز قيامت از برخي شكايت و براي برخي شهادت مي

بايد توجه داشت كـه جـاودانگي 3.ن خواهد بودآنچه نزد شماست، ميراست؛ و آنچه نزد خداست، جاودا

-باوري با عقيده به معاد ارتباط تنگاتنگ دارد قرآن كريم در ارتباط با هدفداري جهان تعبير لنگرگاه را مي

:نمايد

. رسـد پرسند دنيا چه زماني به لنگرگاه خود مـي ؛ يعني از تو مييسألونك عن الساعه ايان مرساها

اسـت و ايـن يعنـي انسان همانا معاد است كه تضمين كننده جاودانگي او ارالقرارلنگرگاه كشتي عالم و د

خواهد از طريق لقاي پروردگـار بـه بنابراين انساني كه مي. رسيدن به قرارگاه حقيقي و ديدار با پروردگار

را زند و اينگونه است كه هيچ حكميآرامش و جاودانگي ابدي برسد هر فعل و ترك فعلي از او سر نمي

براي مثال . توان يافت كه با سرنوشت اخالقي انسان بي ارتباط باشددر معناي حقوق بشري در اسالم نمي

زيـرا . رعايت حقوق ديگران در سرنوشت انسان داراي همان اثري نيست كه تضييع حقـوق انسـانها دارد

آنچه [ 4»ما كانوا يكسبون كال بل ران علي قلوبهم«: سازدحق قلب انسان را تيره مي گناه و عمل خالف

و همچنين است كه انسان بر اثر گناه به همان تعبيـري ]. هاي آنان را تيره ساخته استاند، قلبانجام داده

5.گرددكه آورديم كور و كر و الل مي

.495، ص1378، سخن، تهران، دين، فلسفه، قانون ،محقق داماد، سيد مصطفي 1

.16، باب 7بحاراالنوار، ج 2

.96/ما عندكم يفقد و ما عنداهللا باق، نحل 3

.14/مطففين 4

.22/؛ انفال181و18/؛ بقره46/حج 5

Page 76: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

73

فانها ال تعمي االبصار و لكن تعمي القلوب التي في الصدور

هاسـت نابينـا گرديـده كه چشم قلبي كه در سينهپس بدرستي كه چشم ظاهر انسان نابينا نيست بل

.است

بنابراين به دليل همين ارتباط تكويني انسان با جهان هستي است كه در تبيين مباني اخالقي حقوق

بشر اسالمي بايد بيان نمود كه هر فعل موافق يا مخالف حق آدمي، بر سرنوشت ابـدي او تـأثيري عميـق

.مانده گاه ترادفي ميان عمل و صورت ظاهري عمل باقي نميكند كگذارد و آن را چنان ميمي

هدفمند بودن نظام آفرينش : گفتار سوم

-حكمت الهي و هدفمندي نظام آفرينش در همة مسائل ارزشـي، اخالقـي و حقـوقي راه توجه به

ـ . گشاست ه تبيين و توجيه خردپسندانه اجزا و عناصر نظام حقوقي و اخالقي اسالم جـز بـا توجـه تـام ب

ترين حقوق و تكاليف بشر فقط بـا اسـتناد بـه نخستين و بنيادي. حكمت خداي متعال امكان پذير نيست

شـود كـه بـر حكيم به كسي گفته مـي . خداي متعال حكيم است. اقتضاي هدف آفرينش قابل تبيين است

ه بايـدها و از تناسب هدف با كار حكيمان. باشداساس خرد و دانايي به دنبال رسيدن به هدف خاصي مي

ق بشـر و اينگونه است كه حقوق بنيادين بشـر در نظـام حقـو 1.شودناشي مي) حقوق و تكاليف(نبايدها

اي منـدي نظـام عـالم نتيجـه هـدف اصـل .تواند توجيه گردداالمري مياسالمي بر اساس يك مبناي نفس

ت الهـي انسـانها وظيفـه بر مبناي حكمـ . باشدمنطقي دارد و آن توصيه به حركت به سوي كمال الهي مي

از اين حقيقـت . دارند در مسير كمال حركت نمايند تا كل هستي بدين گونه به سوي كمال رهنمون گردد

موجود ناقص بايد فـداي موجـود كامـل ،هااول آنكه در موقع تزاحم حق. توان بدست آورددو نتيجه مي

ي و حيـات يـك حيـوان، از حيـات حيـوان در ميان زندگي يك فرد انسان امر رانويعني مثال در د. گردد

هـاي حقـوقي در واقـع اشـكال اساسـي نظـام . توان صرف نظر نمـود جهت آسودگي و حيات انساني مي

تواند حق تصرف انسـان در يا سكوالر اين است كه نمي) غيرديني(غيرديني و از جمله حقوق بشر عرفي

از اين روست كه اصحاب حقوق بشر غيرديني حـق و 2.موجودات عالم را با مبنايي اخالقي توجيه نمايد

اند و از ايـن راه در توجيـه اخالقـي تصرف و تغيير در عالم را براي خويش امري مسلم و مطلق پنداشته

.72، پيشين، صنگاهي گذرا به حقوق بشر از ديدگاه اسالم مصباح يزدي، محمدتقي، 1

.172-174، پيشين، صصحقوق و سياست در قرآن مصباح يزدي، محمدتقي،.: ك.ر 2

Page 77: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

74

انـد بـه حربـه حقوق بشر از آن روي كـه در مبنـاي اخالقـي داراي ناسـازگاري درون سيسـتمي گشـته

اي را از آنهـا حـل ننمـوده، بلكـه نظـام د كه نه تنهـا مسـأله انقراردادگرايي و حقوق طبيعي متوسل گشته

.منحل نموده استحل اخالقي و هنجاري ايشان را عمال

مالزمه حق و تكليف: گفتار چهارم

مراد از مالزمه حق و تكليف اين است كه قوانين اجتمـاعي و حقـوقي از سـويي بـراي اشـخاص

بدين معنا حق و تكليف همواره متالزم . آورندارمغان مي نمايند و از سويي ديگر تكليف بهاثبات حق مي

مثال اگر فقط . شوديعني اعتبار حق به اعتبار تكليفي است كه در مقابل به آن عمل مي. گردندمحسوب مي

باشـد يك انسان بر روي كره ارض داراي حيات باشد، در نظر آوردن حق براي او بي معني و عبـث مـي

. مكلف از حق خود بهره بـرد باشد تا او بتواند به عنوان محق در مقابل شخصزيرا بايد شخص ديگري

البته بايد توجه داشت كه اينگونه سخن گفتن از حق و تالزم حق و تكليف مربوط به دايره حقـوق بشـر

باشد و گرنه حقوق صرفا اخالقي يا ديني اينگونه نيسـتند زيـرا مي گراعرفيدر جامعه و در ميان مردمان

تـوان بيـان نمـود كـه باري بر اين اساس هيچ گاه نمي. االمري هستندبلكه نفس. باشنداهيتا اعتباري نميم

حق كوه دماوند است كه در سلسله جبال البرز واقع گردد، زيرا كسي نيست كه مكلف به رعايت اين حق

را قائـل شـد و آن را اي حق جاري شدن در سرزمين خاصي توان براي رودخانههمانگونه كه نمي. باشد

زل شخصي حق آبياري شدن قرار دهيم، اين اما اگر براي گياهان من. اعتبار كرد، چون اين اعتبار لغو است

باشـد و نكتـه مسأله بيهوده نيست زيرا در آن صورت فردي هست كه مكلف به آبياري به اين گياهان مي

ا ضرورت دارد كه من عليه الحق يـا مكلـف حق حتما ذي شعور نيز باشد اماينجاست كه الزم نيست ذي

از همين روست كـه در اسـالم مبنـاي اخالقـي . حتما باشعور باشد تا بتوان نسبت به او بازخواست نمود

اند آن حقوق را مراعـات براي حقوق حيوانات، نباتات و حتي جمادات موجود است و مسلمانان مكلف

يـا ا شكنجه و زجـر ندهنـد و يآنها را تشنه و گرسنه نگذارند و مثال از حيوانات بار زياد نكشند يا . كنند

مخلص كالم آنكه اعتبار حق در اسالم تنها زماني مقبول است كـه . هاي بي آب و علف را آباد كنندزمين

تضايف و متالزم بـودن حـق و تكليـف در درك ارتبـاط در اسالم م. انساني مكلف به رعايت حقي گردد

اصـوليين در اينكـه كـدام از . باشدليفي در علم اصول فقه بسيار حائز اهميت ميميان احكام وضعي و تك

برخي احكام وضعي را ناشي از احكام تكليفـي و . اندهاي بسياري نمودهگيرد بحثديگري سرچشمه مي

Page 78: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

75

اما واقعيت آن است كه اين دو مالزم يكديگرنـد و هـيچ كـدام را . انداي نيز موضوع را عكس دانستهعده

معناي وضع حق براي موجودي اثبات تكليف بـراي . ون وجود ديگري ياراي حيات و زندگاني نيستبد

1.ساير موجودات داراي اراده و اختيار انساني است

امري منتفي و سـالبه بـه دانستن تكاليف و فرع انگاشتن حقوق و آزاديها در اين مسأله بحث اصل

باشند و عمـل اجتمـاعي ي ماهيتي ديالكتيكي و متالزم ميداراو تكاليف انتفاء موضوع است زيرا حقوق

غيرديني بـر حقـوق و و بنابراين تأكيد بسياري كه در حقوق بشر عرفي . است كه واضع و مبدع آنهاست

توجهي به تكاليف نيز همراه است نه پسنديده و نه معقول اسـت و هـيچ رود كه معموال با بيها ميآزادي

تواند نسبت به هيچ يـك از حقـوق و اي از جمله نظام حقوق بشر اسالمي نمينظام حقوقي خردپسندانه

ـ ها و تكاليف به گونهآزادي هـاي هاي نامتعادل توجه نمايد و همواره بايـد دقـت نمـود هـيچ كـدام از كف

اخالقي چنين نظـام هايترازوي حق و تكليف بر يكديگر سبقت و پيشي نگيرند كه در اين صورت بنياد

.اش بر آب خواهد بودباد و پايه معرفتيي بر احقوقي

اختيار و آزادي: گفتار پنجم

آنچه سبب ممتاز بودن انسان نسبت . باشدهدف آفرينش رسيدن انسان به كمال در جهان هستي مي

تحصيل كمـال در ايـن جهـان در بيـنش الهـي و . باشد داشتن اختيار انساني استبه ديگر موجودات مي

گري آزاد بر اين اساس به هر ميزان كه زمينه گزينش. گرددريق افعال اختياري ممكن مياسالمي فقط از ط

از اين رو در اداره و تدبير جامعه، بايـد در حـد . يابدفراهم گردد، كماالت برتر و ارزشمندتري تحقق مي

دي در مسير خاصـي تصاهاي اقمثال اگر قرار باشد فعاليت. امكان، افراد در انجام وظايف خود آزاد باشند

انجام يابد يا بخشي از درآمد مردم به مصرف عمومي برسد، يا به افـرادي بـراي تقويـت نيـروي دفـاعي

خواهنـد، كشور نياز باشد، همه اينها نخست بايد به صورت پيشنهاد به مردم عرضه شود تا كساني كه مي

گيرنـد بسـيار بهتـر و اليتر به كار ميهاي توتاين روش از روشي كه حكومت. با اختيار خود تكامل يابند

در نتيجه هر قدر انسان در انجام يك عمل صحيح آزاد باشد، كمال حاصل از آن كار برتر و . نيكوتر است

بنابراين نظام حقوقي بايد اصل را بر آزادي مردم قـرار دهـد تـا آنـان در گـزينش . ارجمندتر خواهد بود

.36، ص2و ج 79-80، ص1، پيشين، جنظريه حقوقي اسالم مصباح يزدي، محمدتقي، 1

Page 79: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

76

وظايف اجتماعي آزادي كامل داشته باشند، تـا زمينـه تكامـل روش زندگي و نوع حرفه و شغل در انجام

1.آنان بيشتر فراهم گردد

حسن و قبح عقلي: گفتار ششم

هـاي اخالقـي و عادالنـه بـودن هنجارهـا و قواعـد ترين مباحثي كه در باب ارزشيكي از اساسي

از همان قـرون . تباشد، همانا مبحث حسن و قبح ذاتي و عقلي اسحقوقي حقوق بشر اسالمي مطرح مي

آغازين اسالم، علماء مسلمان با اين پرسش روبرو بودند كه آيا مفهـوم عـدالت و حسـن انجـام آن قابـل

دستيابي عقل بشري است يا آنكه عدالت مفهومي است غيرقابل دستيابي براي عقـل آدمـي و خـدا آن را

هـر يـك از ايـن دو . عادالنه اسـت گويد كه چه كاري به بشر مي اوست كه بايد به انسان معرفي نمايد و

-گروه اول در پاسخ به سئوال پـيش گفتـه بيـان مـي . اي بدان معتقد شدندنظريه پيرواني پيدا نمود و عده

كند و هم فهم و تبيـين مفهـوم آن بـراي بشـر نمودند كه عقل بشر هم حسن و نيكي عدالت را درك مي

ي اينكه خدا عقال و بالضروره عدالت را در مفهـومي گوييم خدا عادل است يعنباشد، و اينكه ميميسر مي

اما گروه دوم معتقد بودند كـه خـوبي و بـدي و عـدل و ظلـم . نمايدكند، مراد ميكه عقل بشري فهم مي

باشند؛ يعني اينكه نسبتي ذاتي و گوهرين با افعال انساني ندارند و آنها ترجمان و بيان كنندة اراده الهي مي

.باشده نمايد عين عدالت و عادالنه و نيكوست و غير آن ظالمانه و بد ميهرچه را خدا اراد

شهرت يافتند و شيعيان از » اشاعره«و فرقه دوم به » معتزله«در تاريخ تفكر اسالمي دسته نخست به

ر شيعه معتقد است كه عقل بش. اندناميده» عدليه«رأيند، فلذا آنان را ها هماين جهت چون با نظريه معتزلي

بدين معنـي . و محال استقبيح متعال كند و ظلم نمودن بر خداوند ظلم و حسن و قبح امور را درك مي

گيرند، و محـال اسـت دانند مورد تعلق اراده خداوند قرار ميكه همان اموري كه آدميان آن را عادالنه مي

كند تعلق مير عدلي كه او درك اش بپرستد كه ارادهكه جز آن باشد؛ به تعبير ديگر شيعه خدواندي را مي

2.يافته و بشر را فرمان داده كه به عدالت رفتار كند

.82، پيشين، صحقوق بشر از ديدگاه اسالم نگاهي گذرا به مصباح يزدي، محمدتقي، 1

كميسـيون حقـوق بشـر اسـالمي، : ، حقوق بشـر در جهـان معاصـر »مباني نظري حقوق بشر در اسالم« ،محقق داماد، سيد مصطفي 2

.58پيشين، ص

Page 80: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

77

قبح عقاب بالبيان: گفتار هفتم

ظاهرا نخستين بار در تاريخ معرفت اسالمي توسط شيخ » قبح عقاب بال بيان«قاعده حقوق اسالمي

اين آيـه «: آوردوره بني اسرائيل ميس 15شيخ در تفسير تبيان ذيل آيه شريفة . مطرح گرديده است طوسي

مگر آنكـه او را دهد،نميباشد كه پروردگار هيچ فردي را بر گناه و معصيت عقوبت بيانگر اين مطلب مي

نظر شيخ بر آن است كه محتواي اين آيه شريفه بيـان 1.»هاي الهي مانند پيامبران، آگاه كرده باشدحجتبا

به هر روي اين قاعده اجمـاال بـه ايـن معناسـت كـه تـا . باشدمي» انقبح عقاب بال بي«كننده حكم عقلي

هنگاميكه عملي توسط شرع نهي نگرديده و آن نهي به مكلـف ابـالغ نشـده، چنانچـه شخصـي مرتكـب

تواند انگاشته شود كه حوزه شمول اين قاعـده اين بيان بدان معني مي 2.گردد، مجازات او عقال قبيح است

بـر .باشـد ل قانوني بودن جرايم و مجازاتها در حقوق عرفي، غيرديني و سكوالر مـي تر از اصبسي وسيع

باشد، روايات و احـاديثي اصول تخلف ناپذير و مطلق حقوق بشر اسالمي مياز اين حكم عقلي كه تأييد

ا به شخصي ر: سئوال كردم) ع(از امام باقر«: نمايداز جمله محمد بن مسلم نقل مي. نيز وارد گرديده است

اسالم دعوت نموديم و او اسالم را پذيرفته است، اما پس از آن بدان علت كه احكام حرام و حالل اسالم

حال با توجه به اينكه او بـه ايـن . براي او بيان نشده بود، به شرب خمر و زنا و رباخواري پرداخته است

نـه و خير، مگر آنكه بي: سخ فرمودندتوان بر او جاري ساخت؟ امام در پااحكام جاهل بوده، آيا حد را مي

همچنين در روايت ديگري از 3.»دانسته اين اعمال حرامنددليلي بر عليه او اقامه شود كه نشان دهد او مي

خليفـه در زمان ابوبكر مردي را كه شرب خمر كرده بود بـه نـزد «: ددناست كه فرمو) ع(امام جعفرصادق

چرا بـا وجـود حـرام بـودن ايـن عمـل : ابوبكر از او پرسيد. آن شخص به شرب خمر اقرار كرد. آوردند

. كـردم دانستم چنين كـاري نمـي من بر حرمت آن آگاه نبودم، و اگر مي: مرتكب آن شدي؟ مرد پاسخ داد

) ع(قضـيه را نـزد علـي . مسأله مشكلي است: عمر گفت. خليفه در حيرت فرو رفت با عمر مشورت كرد

اگـر . به ميـان مهـاجران و انصـار برونـد با هم با او همراه نماييد تا شخصي را: آن حضرت فرمود. بردند

كسي گواهي داد كه براي شخص مرتكب، آيه مربوط به حرمت خمر تالوت شده، او را مجازات كنيـد و

طوسـي، التبيـان فـي تفسـير ، شيخ...ما هو لطف له و مصلحه فانه ال يحسن من اهللا تعالي مع ذلك ان يعاقب احدا اال بعد ان يعرفه 1

.458، ص6القرآن، ج

.15، ص4ج، ج4، 1383، مركز نشر علوم اسالمي، تهران، بخش جزايي: قواعد فقه ،محقق داماد، سيد مصطفي 2

د اذا رجل دعوناه الي جمله االسالم فاقربه ثم شرب الخمر و زني و اكل الربا و لم يبين له شيء من الحالل و الحـرام اقـيم عليـه الحـ 3

.324، ص18جهله؟ قال ال، اال ان يقوم بينه انه قد كان اقر بتحريمها، شيخ محمد بن حسن حرعاملي، وسايل الشيعه، ج

Page 81: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

78

به همين راهكار عمل گرديد و چون كسي بر عليـه او شـهادت نـداد، . در غير اينصورت او را رها سازيد

بر اين اساس بايد بيان نمود كه عقاب و مؤاخذه بر فعل يا ترك فعلي كه بـه مرتكـب 1.»رهايش ساختند

از ايـن رو و هيچ گونه بياني در مورد ممنوعيت و مجازات داشتن آن واصل نشده از مصاديق ظلم اسـت

بـاره فقيـه در ايـن 2.كننـد قبيح و زشت است و خردمندان، مجازاتگر را ستمگر دانسته، او را نفـرين مـي

ان العقـاب علـي مخالفـه « :دارنـد در مصباح االصول بيان مي) ره(اهللا خوييآيتعاليقدر مرحوم حضرت

-همانا مجازات به جهت تكليف غير واصل از واضـح 3.»التكليف الغير الواصل، من اوضح مصاديق الظلم

.باشدترين مصاديق ظلم و ستم مي

عدالت: گفتار هشتم

بـي گمـان 4»قرار دادن هر چيز در جاي مناسب خـويش «بارتست از ايد كه عدل عبه تكرار شنيده

باشـد و اسـالم نيـز مؤيـد و مؤيـد آن كه بيشتر برگرفته از تعاليم فلسفي مي عدالت بر اساس تعريف باال

قرآن از اين اصـطالح . توان به بررسي و ارزيابي آن پرداختيك مفهوم عقالني است و با عقل مي است،

كند كه براي قوه عقالني دهد و با اين كار در واقع عدالت را يك مفهوم انساني تلقي مينمي تعريفي ارائه

:به چند آيه قرآن در مورد عدل توجه كنيد. بشر قابل وصول است

ا پيامبران را همراه با آيات روشن فرستاديم و همراه آنان كتاب و ميـزان نـازل كـرديم تـا مهمانا «

.5»دارند ها عدالت را برپاانسان

يد، هموراه براي خدا قيام كنيد و از روي عدالت گواهي دهيد، دشمني اهاي كساني كه ايمان آورد«

تـر اسـت و از با جمعيتي شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند، عدالت كنيد كه بـه پرهيزگـاري نزديـك

6.»دهيد با خبر استمعصيت خدا بپرهيزيد كه از آنچه انجام مي

.249، ص7ق، ج.هـ 1401، دار صعب و دار التعارف، بيروت، فروع كافي ،كليني، محمد بن يعقوب 1

.19پيشين، ص ،محقق داماد، مصطفي 2

.254، ص2، ج.ق.هـ 1412، تقريرات درس اصول به قلم سيدمحمد سرور، نشر داوري، قم مصباح االصوليي، آيت اهللا ابوالقاسم خو 3

.198، پيشين، صفلسفه حقوق بشرجوادي آملي، عبداهللا، 4

فع و ليعلم اهللا من لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط و انزلنا الحديد فيه بأس شديد و منا 5

.25/حديد. ينصره و رسله بالغيب ان اهللا قوي عزيز

ن اهللا يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين هللا شهداء بالقسط و ال يجرمنكم شنأن قوم علي الا تعدلوا اعدلوا هـو اقـرب للتقـوي و اتقـو اهللا ا 6

.8/مائده. خبير بما تعملون

Page 82: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

79

ايـن (ايد، كامال قيام به عدالت كنيد براي خدا شـهادت دهيـد، اگرچـه كه ايمان آورده اي كساني«

اگر آنها غني يا فقير باشـند، ) چراكه. (به زيان خود شما، يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد) گواهي

ه از حق منحرف بنابراين از هوي و هوس پيروي نكنيد؛ ك. خداوند سزاوارتر است كه از آنان حمايت كند

دهيـد، خواهيد شد و اگر حق را تحريف كنيد، و يا از اظهار آن اعراض نماييد، خداوند به آنچه انجام مي

1.»آگاه است

در اين صورت مسأله تعيين كننده اين است كه معيار ارزيابي عادالنه بودن يك عمـل چيسـت؟ و

تـوان ها را مـي ما هنجارهاي اجتماعي رفتار انسان به نظر 2مورد ارزيابي قرار داد؟] آن را[توان چگونه مي

هاي عالمانه قابل حصول است، ، كه از راه بحث»اجماع بين االذهاني«. مستقال از طريق عقل تشخيص داد

البته مفهـوم بـين االذهـاني . معيار اصلي براي موجه بودن چنين هنجارهايي بر اساس همين اجماع است

به عبارت ديگر، به عنوان مثـال، هـر هنجـار حقـوقي در . دارد 3»معقول بودن«ارتباط تنگاتنگي با مفهوم

از سويي ديگر، كرامت انساني در اسالم بيشتر به شكل يـك . صورتي عادالنه خواهد بود كه معقول باشد

تواند جنبه عملي و تشريعي نيز بـه خـود اصل تئوريك و تكويني مطرح گرديده است، اما در حقيقت مي

. نمايـد رآن كرامت انساني را به عنوان يك امر واقعي و نه وضعي و جعلـي و اعتبـاري بيـان مـي ق. بگيرد

مطرح گرديده، در واقع بيانگر كرامـت 4سوره اسراء 70كرامت انساني تئوريك موردنظر اسالم كه در آيه

ع، ناسـازگاري باشد زيرا در غير اينصورت ميان عالم تكوين و عالم تشـري تشريعي و عملي انسان نيز مي

در حاليكه يكي از اسرار و نقاط برجسته و پر اهميت احكـام اسـالمي و كتـاب خداونـد . گرددايجاد مي

اصل قرآني بر اين اساس . يعني قرآن مجيد اين است كه در آن، كتاب تكوين با كتاب تشريع منطبق است

قوامين بالقسط شهداء هللا و لو علي انفسكم او الوالدين و االقربين ان يكن غنيا او فقيرا فـاهللا اولـي بهمـا فـال يا ايها الذين آمنوا كونوا 1

.135/ تتبعوا الهوي ان تعدلوا و ان تلووا او تعرضوا فان اهللا كان بما تعملون خبيرا، نساء

كميسيون حقـوق بشـر اسـالمي، پيشـين، : بشر در جهان معاصر، حقوق »مباني نظري حقوق بشر در اسالم« ،محقق داماد، مصطفي 2

.59ص

3 Reasonableness همانا فرزنـدان آدم : و لقد كرمنا بني آدم و حملناهم في البر و البحر و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم علي كثير ممن خلقنا تفصيال 4

ها داديم و به نحوي مناسب، آنها را نسبت به اكثر موجوداتي كه آنها خوبي را تكريم كرديم و آنها را در خشكي و دريا حمل كرديم و به

.خلق كرديم، برتري داديم

Page 83: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

80

در واقع اصـل . دانست اسالمي عدالترا بايد دو ركن مفهوم »1عمل متقابل«و ايده ديني » كرامت انساني«

به همين ترتيب يك نظام عـادل بايـد . بخشدمي كرامت انسان به عنصر اساسي عمل متقابل مبنايي رسمي

از كرامت همه شهروندان به نحو يكسان حفاظت كند تا عدالت اسالمي در مفهومي كـه در حقـوق بشـر

توانـد مسـأله ناسـازگاري نين مفهومي از عدالت مـي رسد كه تنها چبه نظر مي. باشد محقق گرددمراد مي

بر اين اساس از پيوند دادن 2.برخي احكام فقهي با معيارهاي حقوق بشر جهانشمول را حل و فصل نمايد

تـوان بـه ميان اصل كرامت انساني و قاعده طاليي اخالق كه هر دو ريشـه فطـري و اسـالمي دارنـد مـي

فراگير از عدالت در اسـالم دسـت يافـت كـه بـر اسـاس آن تمـام ، جهانشمول و نوين ي عقالني،مفهوم

اي انجام گيرد كه ها و تنظيم قواعد و مقررات و همچنين تفسير متون و نصوص ديني به گونهقانونگذاري

.ضمن حل عاقالنه، عادالنه و منصفانه مسائل مستحدثه با روح حاكم بر عدالت در اسالم نيز سازگار افتد

ها برافتاده و درجه تقوا و كرامت حقيقي همـه افـراد مشـخص شده و همه پرده فرض كنيد قيامت

در شده، حال اگر فردي كه داراي درجه باالي تقوا و به تبع آن كرامت ارزنده در پيشـگاه خداونـد بـوده

هـاي مـدني، سياسـي، و آزادي از حقوق انساني وصيتبه علت عقيده، جنس و يا هر نوع خصصورتيكه

اي چه بايد كرد؟ آيا بايـد براي جلوگيري از چنين حادثه ،محروم گردد... اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي،

نسبت به اين امر بي تفاوت بود؟ اگر آن فرد خود ما باشيم چه؟ از كجا معلوم اين تبعيض را بر خود مـا

اي قانونگـذاري يد به گونـه بنابراين به حكم عقل به عنوان انسان مؤمن و ديندار در اين دنيا با. روا ندارند

، و خداوند آنچه را پشـت 3گرددهويدا مي رشود و اسراكه در عالم آخرت، كه حجابها برداشته مي منمايي

نمايد و درجه تقـوا و پرهيزگـاري و كرامـت و حقيقـت واقعـي پرده بي خبري ما آدميان بوده آشكار مي

و ،شرمسار خداوند نگرديم ،در ميان آدميان... و به علت تبعيض عقيدتي، جنسي ،4گرددمعين مي انسانها

هـا در قبـال تـو هر آنچه دوست داري انسان: بيان كرد) ص(و حضرت محمد) ع(توان بهتر از حضرت عيسياين قاعده طاليي را نمي 1

؛ آنچه براي خود دوست داري براي مردم هم دوست بدار، حسـن 7/1دهي، انجيل متي انجام دهند، تو نيز بايد عينا در قبال آنها انجام

همچنـين امـام . 45، حـديث ش 40، تحف العقول عن آل الرسـول، تهـران، ايـران، ص 1975بن حسين بن شعبه حراني، چاپ جديد

-نهـج .: ك.و هستند و يا همنوع تـو در خلقـت؛ ر مردم يا برادر ديني ت«: كند كهدر فرمان خود به حاكم مصر به او يادآوري مي) ع(علي

.مباني نظري حقوق بشر، همان محقق داماد، مصطفي،؛ به نقل از 53البالغه، نامه

.همان ،محقق داماد، مصطفي 2

.9/يوم تبلي السرائر، طارق 3 .13/ان اكرمكم عنداهللا اتقيكم، حجرات 4

Page 84: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

81

و ناروا توسـط مـا آدميـان تصـويب و 1روا نداريم كه در دارالغرور دنيا قوانيني تبعيض آميز، ابطال ناپذير

مطبـوع عقـل و شـرع و عـدم متبـوع و بر اين اساس جهت حفظ كرامت و عدالت انساني . تجويز گردد

هاي برابري را در اختيار همه ابناء بشر قرار اي نداريم جز آنكه فرصتارهچ انسانهاتبعيض ناروا نسبت به

برابـر و ،انسـاني اي كه همگان فارغ از عقيده و جنس و ساير اعراض جسماني يا روحـاني دهيم به گونه

ي در روز قيامت به داور كنندزيرا خداوند در ميان مردمان بر آنچه بر آن اختالف مي ،مساوي تلقي گردند

و تصور اينكه نتيجه اين داوري چه خواهد بود قطعا در اين عالم و بر اساس معيارهـاي 2؛خواهد نشست

بر اين اساس بايد بيان نمود كه عدالت اسالمي موردنظر . ظاهري اين جهاني مقدور و ميسور نخواهد بود

. باشـد مـي » پرهيـزي تحـذيري و «نيست بلكه عدالتي » ايتجويزي و توصيه«حقوق بشر اسالمي عدالتي

مفاهيم . دهد كه مصاديق بي عدالتي چيست و از چه اموري بايد پرهيز نموديعني اسالم بيشتر هشدار مي

در نظر خداونـد هـر كـس پرهيزكـارتر . اندعدالت، كرامت و تقوا در اسالم به هم تنيده، پيوسته و وابسته

سباب تحصيل آن در ايـن دنيـا و از طريـق بكـار كرامتي كه هر چند ا. باشدمندتر مياست، نزد او كرامت

از هـر آنچـه در : داردكه بيان مي -»قاعده طاليي اخالق«يا » اصل تقابل«بستن ضابطه عدالت يعني همان

گردد، اما ميزان آن در آخرت مشخص حاصل مي -حق خويش پرهيز داري، در حق ديگران نيز پرهيز نما

ند همه انسانها از جمله ما را صاحب كرامت و منزلـت و حيثيـت كوتاه سخن آنكه، چون خداو. گرددمي

گردد، عدالت فطري، طبيعي و كريمانه الهي آفريده است و ميزان اين كرامت نيز در روز قيامت آشكار مي

هاي برابر و حقوق متساوي در اختيار آدميان قرار دهيم، نمايد كه در اين دنيا فرصتو اسالمي اقتضاء مي

.ه ما نيز جزئي از ايشانيمآدمياني ك

.76، ص1363جمه احمد آرام، شركت سهامي انتشار، تهران، تر ها،ها و ابطالحدس ،پوپر، كارل ريموند: ك.ر 1

. 93/ان ربك يقضي بينهم يوم القيامه فيما كانوا فيه يختلفون، يونس. 113/فاهللا يحكم بينهم يوم القيامه فيما كانوا فيه يختلفون، بقره 2

هو يفصل بينهم يوم القيامه فيما كانوا فيـه يختلفـون، ان ربك . 124/و ان ربك ليحكم بينهم يوم القيامه فيما كانوا فيه يختلفون، نحل

ان ربـك . 45/انت تحكم بين عبادك في ما كـانوا فيـه يختلفـون، زمـر . 3/ان اهللا يحكم بينهم في ما هم فيه يختلفون، زمر. 25/سجده

ثـم الـي ربكـم . 55/ن، آل عمـران فاحكم بينكم فيما كنـتم فيـه تختلفـو . 17/يقضي بينهم يوم القيامه فيما كانوا فيه يختلفون، جاثيه

اهللا يحكم بيـنكم يـوم . 92/و ليبينن لكم يوم القيامه ما كنتم فيه تختلفون، نحل. 164/مرجعكم فينبئكم بما كنتم فيه تختلفون، انعام

.69/القيامه فيما كنتم فيه تختلفون، حج

Page 85: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

82

، منابع و اسناد حقوق بشر اسالميئمناش: فصل سوم مناشي و منابع حق در حقوق بشر اسالمي: مبحث اول

باشد و بسـته مراد از منشأ حق در حقوق بشر اسالمي امري است كه سرچشمه و خاستگاه حق مي

براي استنباط حقوق متفاوت خواهـد بـود و به اينكه معتقد به چه منشأيي براي حقوق گرديم منبع ما نيز

زيرا منبع حق . توان تفاوت ميان مناشي و منابع حق را به روشني دريافت نمودكه مي در اين موضع است

بـراي هاي ايجاد قواعد حقوقي است؛ يعني نيروهاي گوناگون اجتماعي از چـه وسـايلي در واقع صورت

منظور از منابع حـق در حقـوق 1عوامل ياد شده كدام استكنند و مظهر خارجي وضع قواعد استفاده مي

. توان از آنها استخراج و اسـتنباط نمـود باشد كه حقوق بشر را ميها مياي از گزارهبشر اسالمي نيز دسته

در اسـالم منشـأ حقـوق . د و منابع در رابطه بـا مقـام اثبـات نباشدر اصل مناشي مربوط به مقام ثبوت مي

باشـند كـه خداونـد آنهـا را در ر واقع همان فطرت، نيازها و استعدادهاي فطري بشر ميبنيادين انساني د

مفهوم 2در زير سايه تفكر حقوقي اسالمي است كه حيثيت ذاتي انسان. ت نهاده استعدرون انسان به ودي

سـتخراج هاي دينـي اسـتنباط و ا نمايد و آدمي حقوق بنيادين خود را از متن آموزهواقعي خود را پيدا مي

حقوق بشر اسالمي بر خـالف حقـوق همانگونه كه پيشتر نيز بيان نموديمنمايد و بر اين اساس است مي

زيرا در نظام حقـوق بشـر اسـالمي » تدوين كردني«است و نه » شناختني«بشر عرفي، غيرديني و سكوالر

حق خداونـد منشـأ سكوالر كه نسبت به خداوند ال بشرط اسـت، و غيرديني ،برخالف حقوق بشر عرفي

امـا در . باشـد مـي ... و نه قرارداد ميان آدميان كه يك وضع و جعل و اعتبار حقوقي و اجتمـاعي و است

بحث از منبع در حقوق بشر اسالمي نيز بايد بيان نماييم كه لغت منبع در فقه و اصول، از فـرط اسـتعمال

كه از اين لحاظ بايـد در 3،گرديده است مفهومي و مصداقي با اصطالحات ديگر مانند مبنا و دليل مخلوط

به هر روي منابع استخراج و . شناخت و تشخيص منبع از خاستگاه و منشأ حق دقت كافي را بعمل آورد

استنباط حقوق بشر اسالمي در يك تقسيم بندي كلي به قرآن، سنت، عقل و منـابع ديگـر ماننـد اجمـاع،

.121، پيشين، صمقدمه علم حقوقكاتوزيان، ناصر، 1

2 Human Dignity

مقدمه علـم جعفري لنگرودي، محمدجعفر،به بعد؛ 2، ص2، ج1377، شركت سهامي انتشار، تهران، فلسفه حقوقاتوزيان، ناصر، ك 3

، 1382، بوستان كتاب، قـم، منابع قانونگذاري در حكومت اسالميصرامي، سيف اهللا، ؛ 41، ص11، چ1382، گنج دانش، تهران، حقوق

.20ص

Page 86: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

83

اي شوند كـه البتـه در يـك بخـش بنـدي ديگـر پـاره ميبناي عقال و سيره متشرعه و عرف تقسيم بندي

البته در اصطالح شـيعي -اشخاص اين منابع را به منابع پايه مانند قرآن و سنت و منابع پيرو مانند اجماع

1.اندنيز تقسيم نموده -آن

منشأ حقوق بشر اسالمي و اثبات آن: گفتار اول

كه در الهيات ثابت گرديده ميم بايد بيان نمايياي كه در محبث اول از اين فصل آوردپس از مقدمه

كنند و و همه موجودات، فيض و وجود خود را از او دريافت مي ند خالق و مالك تمام هستي استوخدا

باشد و فيض وجودي خـويش را از هـيچ موجـودي دريافـت او تنها موجودي است كه قائم به ذات مي

و انسان خداوند است بنابراين هر حقي در صورتي ايجـاد بر اين اساس خالق حقيقي جهان . نكرده است

تمام هستي ترجمان اراده خداونـد . گردد كه خداوند قادر متعال، آن حق را به كسي يا چيزي عطا كندمي

؛ چون اراده او بر اين تعلق گيرد كه چيزي باشـد، انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن و فيكون«است

بنابراين در رويكرد ديني به حقوق بشر، برهان عقلـي 2.گرددباش، آن چيز موجود ميگويد پس چون مي

توان اقامه كرد، اما در بينش غيرديني و عرفي و سكوالر، برهان عقلي قابـل بر خاستگاه و منشأ حق را مي

از » ق اهللاحـ «بر اين اساس در حقوق بشر اسالمي نيز اثبات منشأ حقوق بنيادين انسـاني يـا 3.اقامه نيست

در حاليكـه در . يك منشأ حقيقـي و عقلـي و برهـان بـردار اسـت داراي طريق فطرت و آفرينش انساني،

اي براي اصحاب اين انديشه، جز دست بردن به عينيت و يـا حقوق بشر عرفي، غيرديني و سكوالر چاره

ق بنيادين بشري باقي قرارداد و حس و تجربه و پوزيتيويسم جهت وضع و جعل و اعتبار منشأ براي حقو

توانيم حقوق بشـر عرفـي، غيردينـي و ماند و اينگونه است كه به تعداد مكاتب فلسفي و اخالقي مينمي

هرچند اسناد حقوق بشـر در حـال حاضـر در . مانند آنچه امروز عمال موجود است. سكوالر داشته باشيم

اند كه اين رويكرد نيز مصون بطه ترجيح دادهالملل حقوق بشر رويكرد پوزيتيويستي را در اين رانظام بين

كه در بيـنش اسـالمي تمـامي توجه نمودبه هر روي بايد . باشداز نقدي كه در سطور پيشين آورديم نمي

ايـن سـخن بـدان . تابعي از حق پروردگار عالم اسـت ... حقوق سياسي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، و

. مالـك همـه حقـوق اسـت خداوندباشد و مي» حق اهللا«قوق معناست كه در اسالم ريشه و اصل همه ح

.161همان، صصرامي، سيف اهللا، 1

.82/يس 2

.113، پيشين، صنظريه حقوقي اسالممصباح يزدي، محمدتقي، .: ك.ر 3

Page 87: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

84

واقعيت آن است كه اگر خداوند را منشأ حقوق ندانيم از منظر برهاني و عقلي هيچ انساني بر هيچ انسـان

از . نخواهـد داشـت ت اثباتيديگري داراي حقي نخواهد بود و هيچ حق و تكليفي بر هيچ مخلوقي قابل

در مقدمـه صـحيفه مباركـه » اهللاحق«در رساله حقوق خويش در رابطه با ) ع(همين روست كه امام سجاد

:فرمايندسجاديه مي

باشد و باقي حقوق ؛ يعني حق خدا اصل و منشأ همه حقوق مي1و هو اصل الحقوق و منه تتفرع«

.»گيرداز آن سرچشمه مي

منابع حقوق بشر اسالمي: گفتار دوم

تواننـد از منـابع احكام حقوقي تشكيل شـده اسـت كـه مـي هر نظام حقوقي از مجموعه قواعد و

بنـابراين ممكـن اسـت . هاي حقوقي تمايز صددرصدي با يكديگر ندارندنظام. مختلفي سرچشمه بگيرند

بـه هـر حـال منـابع حقـوقي يـك نظـام حقـوقي . چند نظام حقوقي مختلف، داراي منابع يكسان باشند

در اسالم اصـوليين و . گرددنظام از آنها استخراج و استنباط ميعبارتست از منابعي كه احكام و قواعد آن

اند، كه عبارتند از كتاب، سنت، را بكار برده» ادله فقه«فقهاي مسلمان به جاي اصطالح منابع حقوق تعبير

حق اين است كـه تنهـا منبـع حقـوق بشـر در 2.باشنداجماع و عقل كه در ميان شيعه و سني مشترك مي

است و اين منابعي كه برشـمرديم نقـش واسـطه را دارنـد و مـا را بـه حكـم » تشريعي الهي اراده«اسالم

حقوق بشـر اسـالمي مسـتند بـه خواسـت «در واقع بايد گفت بدين صورت . گردندخداوند رهنمون مي

خداي متعال است، كتاب، سنت، اجماع و عقل هم فقط از اين جهت حجيت دارند كه اراده خداي متعال

در نتيجه حقوق . آيندكنند و هرگز در عرض اراده تشريعي الهي، منابعي مستقل به شمار نمييرا كشف م

بشر را ابتدا بايد در قرآن و سپس در روايات و عقل و ديگر منابع حقوق بشر اسالمي جستجو كرد نتيجه

ه تناسب كاشفيت است و اعتبار منابع ظاهري ب» اراده تشريعي الهي«آنكه منبع واقعي و اصلي حقوق بشر

3.باشندآنها از اراده تشريعي خداوند است و هيچ گاه منبع مستقلي در عرض اراده تشريعي خداوند نمي

.صحيفه سجاديه، پيشين 1 .42، پيشين، صنگاهي گذرا به حقوق بشر از ديدگاه اسالممصباح يزدي، محمدتقي، 2

.58-61، پيشين، صص حقوق و سياست در قرآنمصباح يزدي، محمدتقي، : ك.ر 3

Page 88: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

85

اسناد حقوق بشر اسالمي : مبحث دوم

در مقابل موج سنگين اشاعه و ترويج مفاهيم حقوق جهاني بشر، طبعا بر اسـاس فلسـفه و بيـنش

ن آن و تبليغ و تشويق و ايجـاد جـو و زمينـه بـراي پـذيرش ايـن غربي و ترويج انديشه جهانشمول بود

هاي اسالمي و التزام به اجراي آنها و تطبيق قوانين داخلـي خـود مفاهيم از سوي دولتها و از جمله دولت

بـا ايـن بر آنها و مغاير بودن برخي از اين مفاهيم با مباني اسالمي، برخوردهاي متفاوتي در جهان اسـالم

رد و منع و طرد مطلق آنها، پذيرش و توجيه و تطبيق وضع و يا الگو : گرفت كه عبارتند از صورتمسأله

هاي حقوق بشر اروپـايي و آفريقـايي، تنظـيم و گرفتن از اعالميه جهاني حقوق بشر، و احيانا كنوانسيون

وق بشر اسالمي تدوين اصول و موازين حقوق بشر پذيرفته شده در اسالم و اعالم آنها به عنوان نظام حق

تاكنون متجاوز از هفت اعالميه يا طرح اعالميه مربوط بر اين اساس . الملليو جا انداختن آن در نظام بين

به حقوق بشر اسالمي از سوي شوراي اسالمي اروپا، اجالس كويت و سازمان كنفرانس اسـالمي صـادر

ترين سـند، اعالميـه كه در اين ميان مهم 1شده و بالغ بر پنج نمونه قانون اساسي اسالمي منتشر شده است

-اجالس وزراء خارجه سازمان كنفرانس اسـالمي 1369مردادماه 15قاهره مصوب 2اسالمي حقوق بشر

سال به طول انجاميده است كه بيشترين كـار در يـك سـال آخـر 10البته فرآيند تدوين اعالميه . باشدمي

يه در اجالس كارشناسان ارشد سازمان كنفـرانس اسـالمي انجام گرديد و در نهايت پيش نويس اين اعالم

كليـه نقـاط . و سپس در اجالس وزراء خارجه در قاهره مورد تصويب قـرار گرفـت شد در تهران نهايي

و 24ترين آن شروطي بود كه در مواد به صورت مصالحه و سازش در متن متبلور گرديد كه مهم فاختال

اعالميه اسالمي حقوق بشر بر اساس مدل اعالميه جهـاني -شده استبراي شرعي بودن اعالميه بيان 25

. هاي اسالمي، تصحيحات الزم در آن صورت گرفته اسـت حقوق بشر تدوين گرديد كه بر اساس ديدگاه

25اعالميـه جهـاني داراي . باشـند درصد دو اعالميه در محتوا و شكل مشابه يكديگر مـي 70با اين حال

3.باشدماده مي 30ي داراي ماده و اعالميه اسالم

.333-332ين، صص پيشمهرپور، حسين، 1

2 The Islamic Declaration of Human Rights (1990) حقوق بشر در جهـان معاصـر، كميسـيون حقـوق بشـر اسـالمي، » كشورهاي اسالمي و اعالميه جهاني حقوق بشر« ،خرم، سيد علي 3

.148پيشين، ص

Page 89: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

86

-ر+ *( )' &%$�د#" و !�ا � ����: ��� ��م

� � � و ���ق ��� 0 /.�م ���ق � � ا

Page 90: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

87

مقدمه

توان در چهـار حـق هاي بنيادين بشري از منظر حقوق بشر عرفي و حقوق بشر اسالمي را ميحق

ن حقوق از منظر شكلي هم در اعالميه جهـاني هر چند اي. حيات، آزادي، برابري و مالكيت خالصه نمود

حقوق بشر و هم در اعالميه اسالمي حقوق بشر تحت عنوان اصول و مواد قانوني لحاظ گرديـده اسـت،

باشند، طبيعتا از لحاظ ه با يكديگر داراي تفاوت اساسي ميمياما از آن روي كه مباني اخالقي اين دو اعال

لي ما با دو منظومه حقوقي روبرو خواهيم بود كه در يكي مبناي اخالقـي الملمحتوايي در اين دو سند بين

همانگونه كه در فصل اول نيـز بيـان نمـوديم بـا اينكـه . باشدفردگرايانه و در ديگري خدامحورانه مي آن

در خاك نظريه و هاي بنيادين بشري در جغرافياي حقوق بشر عرفي، غيرديني و سكوالرشجره طيبه حق

ي ريشه دوانده است، اما با اين احوال واقعيت آن است كه در ميان باورمندان به حقوق بشـر حقوق طبيع

عرفي نيز بر چهار حق بنياديني كه در آغاز اين مقدمه از آنها نامبردار گشتيم، وحدت نظر بالمعني االعـم

يته كه مادر زاينده و ، اما به هر روي در بستر پارادايم حقوقي و اخالقي فردمحور مدرن1گرددمشاهده نمي

توان اشتراكاتي را در ميان اطفال اين نحله يافت نمـود و در همـين پروراننده حقوق بشر عرفي است، مي

.بستر نيز به تحليل و تعليل قواعد و مباني ايشان نشست

-از سويي ديگر و در حوزه حقوق بشر اسالمي نيز از آن روي كه انديشمندان مسلمان به خـوانش

انـد، نـاگزير و بـر دهبـر هاي بنيادين بشري دسـت اوتي از مباني اخالقي خدامحور در حوزه حقهاي متف

هـاي حقـوق و ارزش سبيل مرافقت و موافقت با آنچه در باب ارزيابي حقوق بشر عرفي بيـان نمـوديم،

رج حقوق بشر اسالمي را در پرتو قدر مشترك آراء و نظريـات رايـج و مشـهور و پـر ا بنيادين مطرح در

علماي اسالم مورد تحقيق و تدقيق قرار خواهيم داد و از آن جهت كه در اين مقـال مجـالي بـس كوتـاه

اي نظرات بي رونق، كم رواج، غير مشهور و كمتر ارجمند برخي قشري گرايان كه در داريم از طرح پاره

عرفي گرايي را گاه تر ازاند و متاعي عرفيگري گوي سبقت را از اصحاب حقوق بشر عرفي ربودهعرفي

از روي سهو و نسيان و گاه از روي علم و عمد در جامه فاخر و قدسي دين واخالق به مشتريان خويش

بدان سبب كه ايـن عقايـد از اسـتحكام -اندطرفداراني نيز در ميان عوام الناس پيدا كردهو ،عرضه داشته

و كثرت اعوجاج آن زبانزد خاص و عـام ت معني عملي و قوت ديني حظ چنداني نداشته و در عوض قل

.اندجماع عملي رسيدهالمللي و تحت قواعد آمره حقوق بشر به اهرچند بالمعني االخص در عرصه بين 1

Page 91: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

88

بر اين اساس در اين بخش ضمن تشريح چهار حق مبارك و نوراني . بيشتر در خواهيم گذشت -باشدمي

بنيادين و مبنايي نظام حقوق بشر عرفي و حقوق بشر اسالمي به تطبيق و مقايسه قواعد حقوقي دو نظـام

سند اعالميه جهاني حقوق بشـر و اعالميـه اسـالمي حقوق بشر عرفي و حقوق بشر اسالمي در جامه دو

.حقوق بشر خواهيم پرداخت

Page 92: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

89

هاي بنيادين در نظام حقوق بشر اسـالمي بررسي حق: فصل اول

و حقوق بشر عرفي

حيات: مبحث اول

آيد كه هـم در اي بديهي به شمار ميحق حيات و زندگي و شناسايي آن براي تمامي آدميان مسأله

ماده سوم اعالميـه جهـاني . و هم در حقوق بشر عرفي به رسميت شناخته شده است ميحقوق بشر اسال

در مـاده دوم اعالميـه . كند كه هركس حق زندگي، آزادي و امنيـت شخصـي دارد حقوق بشر تصريح مي

اسالمي حقوق بشر نيز آمده است كه زندگي موهبتي الهي و حقي است كه براي هر انساني تضمين شـده

در . باشـد اوتي كه در اين باب در اين دو اعالميه وجود دارد نوع نگرش به حق حيـات مـي تنها تف. است

حقوق بشر عرفي حق حيات حقي است در كنار ساير حقوق قابل استيفاي بشر در صورتي كه در اسـالم

صرف نيست، بلكه حيات يك امانت الهي است كه در انسان به وديعه نهاده شده قحق حيات تنها يك ح

باشد و آدمي نيز تا آنجا كه بـه او بر اساس ديدگاه حقوق بشر عرفي از آنجا كه حيات يك حق مي. است

خواهـد معاملـه نمايـد، تواند با حق خويش هر آنچه مـي كند، داراي آزادي است، پس ميارتباط پيدا مي

كه حيات امانـت اسـت، اما در اسالم از آن روي. يعني به استيفاي آن بپردازد و يا آن را به ديگري وانهد

و از اينجاست كه اوامر و نـواهي اسـالم در . بدون اذن صاحب امانت حق دخل و تصرف در آن را ندارد

يابـد و بـر همـين خصوص حفظ جان آدميان يا گرفتن جان ايشان، معناي فلسفي و اخالقي عميقي مـي

در كف او نيست كه بتواند اساس است كه خودكشي در اسالم ممنوع گرديده است، چرا كه حيات آدمي

1.از آن صرف نظر كند

. هاي معنوي زندگي بر ساير وجوهات آن غلبه دارددر بينش اسالمي برخالف بينش غيرديني جنبه

اي بر اين اساس در نظام حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي نسبت به حـق حيـات اخـتالف عمـده

هـر : دارداعالميه جهاني حقـوق بشـر اعـالم مـي 3اده همانگونه كه در آغاز سخن آورديم م. وجود دارد

-اعالميه اسالمي حقوق بشر در مقابل بيان مـي 2فردي، حق حيات، آزادي و امنيت شخصي دارد و ماده

ي است كه براي هر انساني تضمين شده است و بر همه افـراد و قزندگي موهبتي است الهي و حقي: نمايد

.29/و التقتلوا انفسكم ان اهللا كان بكم رحيما، نساء 1

Page 93: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

90

ز ايـن حـق حمايـت نمـوده و در مقابـل هـر تجـاوزي عليـه آن، ها واجب است كه اجوامع و حكومت

اي كه منجر به از بين بردن سرچشمه بشريت، به طور كلـي يـا جزيـي استفاده از وسيله ...ايستادگي كنند

پاسداري از ادامه زندگي بشريت تا هر جايي كه خداوند مشيت نمايد، وظيفه شـرعي . گردد، ممنوع است

توان گفت كه در اعالميه اسالمي حقوق بشر و بـه تبـع آن حقـوق اي اجمالي ميهبنابراين به گون ...است

حقوق بشر عرفـي در بشر اسالمي حق حيات حقي خدادادي است و جنبه روحاني نيز دارد در حالي كه

باشد و بيشتر جنبـه مـادي آن مـورد حيات حقي غير الهي و ناشي از ميل ذاتي انسان به صيانت نفس مي

.شدبانظر مي

اسالم سعي بليغي در حفظ حيات انسان فارغ از دين و مذهب او دارد و با اينكه برخي بر اسـاس

-انسان مؤمن را داراي حق حيات مـي فقطاي مستندات از آيات قرآن و روايات و عمل بعضي خلفا پاره

ت آن اسـت كـه در ، امـا واقعيـ 1ند و حق حيـات ندارنـد ين از نظر آنان بمانند چهارپاياندانند و غير مؤمن

شان نساني دارند، فارغ از كفر و ايمانحقوق بشر اسالمي انسانها از آن جهت كه كرامت، حيثيت و منزلت ا

.باشندبرخوردار از حق حيات مي

و كشتن يك نفـر 2.داندقرآن كريم مجازات قتل يك انسان را همانند مجازات شرك به خداوند مي

3.نفر را با زنده كردن همه مردم يكسان دانسته استرا با كشتار همه و زنده كردن يك

تكريم شخصيت انسان در اسالم تا به حدي است كه حتي هرگونه فعلي كه به شخصيت روحـاني

زيرا در اسالم حريم حيات شخصـي مـردم . سازد را منع نموده استو معنوي اشخاص نيز لطمه وارد مي

بـراي كشـف و تعقيـب در . مري زشت و ناپسند استمحترم است و جستجو و تحقيق در زندگي آنان ا

توان بدون دليل به تفتيش زندگي شخصي او پرداخـت و از مورد يك جرم انتسابي به متهم، هيچ گاه نمي

تجسس، غيبت، مسخره كردن، تهمت، افترا، ورود به حريم حيـات 4.جزئيات پنهان او اطالع حاصل كرد

قتلكه در واقع برخالف -آبروي ايشان، همچنين سوءظن به افرادمعنوي آدميان و از بين بردن حيثيت و

دهد متوجه تماميت ساحت روحـاني حيات انساني را مورد تعرض قرار مي كه تماميت ساحت جسماني

، حقوق بشر در جهان معاصر، كميسيون حقوق بشـر اسـالمي، »مباني نظري حقوق بشر در اسالم«محقق داماد، سيد مصطفي، : ك.ر 1

.53پيشين، ص

.93/ عليه و لعنه و اعد له عذابا عظيما، نساءو من يقتل مؤمنا متعمدا فجزاءه جهنم خالدا فيها غضب اهللا 2

.32/من قتل نفسا بغير نفس او فساد في االرض فكانما قتل الناس جميعا و من احياها فكانما احياء الناس جميعا، مائده 3

.8، ص4ج، ج4، 1383، مركز نشر علوم اسالمي، تهران، بخش جزايي: قواعد فقه ،محقق داماد، مصطفي 4

Page 94: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

91

روايت گرديـده ) ص(در اين رابطه از پيامبر 1.در اسالم به شدت نهي گرديده است ،باشدحيات آدمي مي

همانا خداوند ريختن خـون 2؛رم من المسلم دمه و عرضه و ان يظن به ظن السوءان اهللا ح: كه فرمودند

و بردن آبرو و سوءظن به مسلمان را حرام كرده است و همچنين در رابطه با حفظ حرمت حريم حيـات

مسلمانان را سرزنش نكنيـد و در امـور شخصـي : خصوصي افراد از ايشان نقل گرديده است كه فرمودند

نكنيد، هر كس در امور مسلمانان تجسس كند، خداوند نيز امور او را آشكار خواهـد كـرد و آنها تجسس

و در اسـت همچنين در اسالم اصل برائت كه از اصول اساسـي دادرسـي منصـفانه 3.ريزدآبروي اورا مي

و باشـد، در آيـات پيوند با حق حيات و حيثيت و كرامت انساني و تماميت جسماني و روحاني آدمي مي

اين اصل متضمن اين نكته حياتي است كه هر فردي پـيش . روايات بسياري مورد توجه قرار گرفته است

حاكميـت » مقامات«از آنكه به موجب قانون و در يك دادگاه صالح متهم به جرمي گردد بايستي از سوي

بـدون دليـل تـوان احـدي را بر اين اساس است كه در دادرسي اسـالمي نمـي 4.مورد حمايت قرار گيرد

اين اصل از اصـول بسـيار مترقـي و عـالي در نظـام . محكمه پسند متهم و محكوم نمود و او را كيفر داد

اجتمـاعي -هرچند مضمون و محتواي ايـن اصـل بعـد از وقـوع انقالبـات سياسـي . حقوقي اسالم است

ين اساسي ناشي از اين دويست ساله اخير در انگلستان، آمريكا، فرانسه و ديگر كشورهاي اروپايي در قوان

حقوق بشر انعكـاس يافتـه و امـروزه تقريبـا تمـامي قـوانين اساسـي جهاني انقالبات و همچنين اعالميه

اند، ليكن شناخت، احترام و اجراي اين اصل بـه عنـوان يكـي از كشورها اين اصل را به رسميت شناخته

م، آن هـم در سـرزميني كـه از حيـث قرن پيش از اين هـ 14محورهاي اصلي دادرسي و قضا در اسالم،

هاي شـگفت انگيـز تعـاليم هاي باستاني نبود، بي شك از ويژگيدرجه مدنيت مادي قابل مقايسه با تمدن

در عصري كه حقوق فطري و طبيعي ) حق حيات(اصل مذكور كاربرد . ه حقوق بشر استصاسالم در عر

تـرين جايگـاهي نداشـت و بـراي عـزت و و الهي بشر در ديدگاه سالطين زورمدار و خودكامه كوچـك

و يا ايها الذين آمنوا ال يسخر قوم من قوم عسي ان يكونوا خيرا منهم و ال نساء من نساء عسي ان يكن خيرا منهن و ال تلمزوا انفسكم 1

ن ال تنابزوا بااللقاب بئس االثم الفسوق بعد االيمان و من لم يتب فاولئك هم الظالمون؛ يا ايها الذين آمنوا اجتنبـوا كثيـرا مـن الظـن ا

.12و 11/بعض الظن اثم و ال تجسسوا و ال يغتب بعضكم بعضا، حجرات

.332، ص16، جتفسير قرطبي ،محمد بن احمد ،االنصاري القرطبي 2

.2، حديث 254، ص2، جاصول الكافي كليني، محمد بن يعقوب، 3

اصل برائت و آثـار آن در « ،آشوري، محمد: ك.؛ همچنين ر25، ص1390، ميزان، تهران، الملليحقوق كيفري بين ،رضوي فرد، بهزاد 4 .23-38، صص 1372، مهرماه 29، مجله دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران، شماره »امور كيفري

Page 95: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

92

اسالم براي همچنين .باشدشد از مزاياي نظام حقوق بشري ميها شأن و مقامي ملحوظ نميكرامت انسان

به موجب ايـن . جاري ساخت» قبح عقاب بال بيان«و » درأ«ي نخستين بار، اصل برائت را از طريق قاعده

ها از مصونيت و تأمين اجتماعي كافي برخوردار شـدند و بـراي نخسـتين بـار، حقـوق افـراد اصل انسان

جامعه در حصاري مستحكم تحت محافظت قرار گرفت و از جانب حكومت و قـواي عمـومي تضـمين

1.شد

فرمايد هر كس لغزش يا گناهي را كه خود كسب كرده است به فرد بـي مي ند در قرآن كريماوخد

به معنـاي بريئا در اين آيه نيز تعبير 2.هد، بار گناه آشكار و بهتاني را متحمل گرديده استگناهي نسبت د

روايـاتي » تدرء الحدود بالشـبهات «باشد و همچنين در باب قاعده فقهي تأييد اصل برائت در اسالم مي

ايـن روايـت همچنـين 3.باشـد وارد گرديده است كه بيانگر به رسميت شناختن اصل برائت در اسالم مي

اي وجود دارد متهم را توانيد مجازات را اجرا نكنيد و اگر چارهتا جايي كه مي: فرمايندكه مي) ص(پيامبر

كه 4.زيرا اگر حاكم به اشتباه فردي را عفو نمايد بهتر است تا اينكه به اشتباه مجازات نمايد. آزاد بگذاريد

دادرسي منصـفانه تعبيـر نمـود، دليـل ديگـري بـر بـه حقوق اسالمي در» قاعده طاليي«توان به از آن مي

از سويي ديگر از آن روي كـه در حقـوق . باشدرسميت شناختن اصل برائت در نظام حقوقي اسالمي مي

توان چنين نتيجه گرفت كه شكنجه و آزار دانيم اصل بر برائت است، بنابراين مياسالمي همانگونه كه مي

باشد و شند، براي بدست آوردن اقرار و اعتراف غير قابل قبول و ممنوع ميباافرادي كه در مظان اتهام مي

از 5.توان بر اساس آنها كسـي را محكـوم و مجـازات نمـود اينگونه اقارير هيچ گونه سنديتي ندارد و نمي

هرگاه كسي با تهديد يـا شـكنجه و يـا زنـدان يـا : روايت گرديده است كه فرمودند) ع(اميرالمؤمنين علي

در اسالم حتي در هنگام مجازات نيز بايد كرامت و منزلـت 6.ندن اقرار كند نبايد او را مجازات نمودترسا

براي مثال در حقوق جزايي اسالم در هر شـرايط . و حيثيت انساني و حق حيات فرد مجرم رعايت گردد

.5و 6همان، صص ،محقق داماد، مصطفي 1

.112/و من يكسب خطيئه او اثما ثم يرم به بريئا فقد احتمل بهتانا و اثما مبينا، نساء 2

.، از ابواب مقدمات حدود24، باب 336، ص18، جوسايل الشيعهحر عاملي، 3

؛ و سيوطي، االشـباه و نظـاير بـه نقـل از 1447، حديث 2، ابواب حدود، باب 438، ص2حر عاملي، همان، به نقل از سنن ترمذي، ج 4

يان نامه كارشناسي ارشد حقوق جزا و جـرم ، پا»اقامه حدود در عصر غيبت«بهزاد رضوي فرد، : ك.؛ همچنين ر122سنن ترمذي، ص

.60، ص1377، )ص(شناسي، دانشگاه امام صادق

.6پيشين، ص ،محقق داماد، مصطفي: ك.ر 5

.، از ابواب حد سرقت7، باب497، ص18حر عاملي، پيشين، ج 6

Page 96: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

93

وم حقـوقي در نظـام اسـالمي، مـتهم و محكـ 1.توان فرد محكوم را مجازات نمـود جسماني يا جوي نمي

اهميت اين اصل در حقوق اسالمي به حـدي ... مشخص دارند كه تجاوز از آن به هيچ روي مجاز نيست

است كه بنا بر نصوص وارده، چنانچه كسي به اين حقوق تجاوز كند مستحق تعزيـر و عقوبـت خواهـد

.باشدو اينها همه بيانگر ارزش حيات در اسالم مي 2.بود

آزادي: مبحث دوم

ترين مسأله در مسائل مربوط به حقوق بشر چه از ديدگاه حقوق بشر اسـالمي و زادي مهممسأله آ

ترين شـعارهايي بـود آزادي همراه با عدالت و برابري از اصولي. باشدچه از ديدگاه حقوق بشر عرفي مي

همچون يني متفكرهاي به وقوع پيوسته در مغرب زمين در قرون معاصر مطرح بوده است و كه در انقالب

حقوق بشر عرفي تمام انسانها آزاد و صـاحب ديدگاه فلسفهاز .اندبه آن پرداخته... الك، روسو، كانت و

-از اين منظر آزادي از آنجا شروع مـي . هاستآيند و وظيفه دولت تضمين حقوق و آزاديحق به دنيا مي

شود كه آزادي تو شـروع تم مين آنجا خآزادي م«شعار . شود كه يك نفر خود را به عنوان فرد حس كند

مفهوم آزادي در حقوق . نمايدتصور فردگرايان انسان محور را نسبت به آزادي به خوبي بيان مي» شودمي

هاي زندگي خـود را دارا بشر عرفي بدان معني است كه انسان حق تعيين سرنوشت خود و انتخاب شيوه

اش اجبار نمايد و وظيفه حقوق و از جملـه حقـوق ملي برخالف ارادهعبوده و احدي حق ندارد او را به

را تضمين نموده و با حفظ حقوق انسان در مقابل دولت، امكان شـكوفايي اهبشر آن است كه اين آزادي

لفـظ . تـرين ارزش مدرنيتـه آزادي اسـت توان گفت مهمبر اين اساس مي. استعدادهاي او را فراهم نمايد

. گـردد هاي متفـاوت تعبيـر مـي در محتوا در مكاتب مختلف به گونه آزادي، لفظي مشترك است كه البته

در گفتمان حقوق عرفي، سكوالر و غيرديني آيزايا بولين . باشدآزادي داراي دو مفهوم سلبي و ايجابي مي

:دارد كهنمايد او بيان ميبه خوبي دو روي اين سكه صاحب عيار را توصيف مي

صاحب اختيار خويش باشد و آزادي به اين معنا كـه كسـي آزادي به اين مفهوم كه شخص خود«

شان از يكديگر به همان هاي شخص نباشد، دو مفهومند كه منطقا از هم دور نيستند و فاصلهمانع گزينش

رسون آزادي عبارتست تهمچنين از نظر پا 3.اندازه است كه مطلبي را به طريق ايجابي و يا سلبي بيان كنيم

.ضوي فرد، پيشينبهزاد ر: ك.، از ابواب مقدمات حدود، همچنين ر7، باب 317، ص18پيشين، ج: شيخ حر عاملي: ك.ر 1

.7پيشين، ص محقق داماد، مصطفي، 2

.38، ص1374ترجمه احمد تدين، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، ،ليبراليسم و منتقدان آنمايكل ساندل، 3

Page 97: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

94

بخشد آزادي فردي به شخص اين احساس را مي. »آزادي مدني«و » آزادي فرمانروايي« ،»آزادي فردي«از

توانند اجبار نماينـد و از انجـام بـه كـاري كـه كه از يك سو ديگران وي را به كاري كه تمايل ندارد نمي

ه مـانع و تواند انجام دهد به ايـن شـرط كـ نمايند و هر كاري را كه اراده كند ميتمايل دارد، ممانعت نمي

دهد كه بر اساس تمايـل خـود و به انسان اين امكان را مي »آزادي فرمانروايي«. ادع آزادي ديگران نباشدر

ديگران عمل كند و حتي آزادي ديگران را محدود سازد و يا به كلي زير پا گذارد و باالخره لفارغ از اميا

اين آزادي در صورتي . اداره امور آن سهيم گردنددهد كه در به افراد بالغ جامعه توانايي مي »آزادي مدني«

يابد كه نوعي جامعه سياسي موجود باشد و در آن حقوق و تكاليف افراد به روشـني مشـخص تحقق مي

در اين چارچوب آزادي سياسي حداقلي شامل آزادي مذهب، آزادي عقيده، آزادي بيـان كـه 1.شده باشد

كند و اي كه شخص در محدوده آن عمل ميحوزه: وم عبارت است ازبنا بر اعتقاد آيزايا برلين در اين مفه

شـوند، او آزادي اي كه ديگران مانع از انجام كار دلخواه فـرد مـي شود و به همان درجهكسي مانع او نمي

تـوان با دخالت ديگران حوزه عمل فرد از حداقل معيني كمتر گـردد، مـي دهد و اگر خود را از دست مي

2.ر به فعل يا ترك فعلي گشته و به صورت برده در آمده استگفت فرد مجبو

از . باشـد هاي خاصي برخوردار مياز منظر حقوق بشر اسالمي آزادي همچون برابري از پيچيدگي

-ديدگاه اسالم انسان در حاشيه جهان و يك موجود ناتوان نيست، بلكه او جانشين و خليفه خدواند مـي

در عين موظف و مسئول بودن، مختار و آزاد است زيرا خدوانـد انسـان را معارف قرآني انسان در. باشد

در قرآن آمـده . موجودي انتخابگر آفريده است و از اين رو زندگي او بايد بر اساس انتخاب آزادانه باشد

3.كند نخواهد كفراخواهد شكرگزار باشد و اگر مينشان داديم اگر مي انسانراست را به است كه ما راه

و يا اين آيه كه هيچ 4.سازد مگر اينكه خود بخواهنديا اينكه خداوند گروهي از انسانها را دگرگون نمي و

توان در حقـوق بشـر اسـالمي بـه در چارچوب چنين آياتي است كه مي 5.اجبار و اكراهي در دين نيست

هـا ي اجتماعات و تشكلهاي سياسي و اجتماعي نظير آزادآزادي عقيده، آزادي بيان، آزادي قلم و آزادي

، 1375، سال دوم، پـاييز و زمسـتان 4و 3، مجله نقد و نظر، ش »فرهنگ سياسي مشاركتي و مبناي ديني«ميرموسوي، سيد علي، 1

.94ص

.246پيشين، ص ،و حقيقت، سيد صادقميرموسوي، سيد علي، .: ك.ر 2

.3/انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا، انسان 3

.11/ان اهللا ال يغير ما بقوم حتي يغيروا ما بانفسهم، رعد 4

.255/ال اكراه في الدين، بقره 5

Page 98: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

95

و گروهها، حق شركت در اداره امور كشور و انتخابات و امثال آنها اعتقاد راسـخ داشـت و از آنهـا دفـاع

شـود و آحـاد گردد كه قدرت اداره جامعه از مردم ناشي مـي اين نگرش در واقع به اين باور باز مي. نمود

نيـز بدسـت آنهاسـت كـه مسـتقيم يـا بواسـطه مردم بر سرنوشت خود حاكم هستند و اداره امور كشور

بنابراين بايد آزادانـه بتواننـد نظريـات و عقايـد خـود را بـراي . دهندنمايندگان خود اين كار را انجام مي

چگونگي اداره جامعه و تعيين نوع حكومت ابراز دارند، انتقادات خود را از وضع حاكم بيـان كننـد و در

ها نه تنها در اسالم در زمينه اين نوع آزادي. نقش و نظر داشته باشندهاي مربوط به حكومت گيريتصميم

با اينكـه از نظـر اسـالم . هاي اجتماعي و سياسي استمخالفتي نيست، بلكه خود پيشرو و علمدار آزادي

منشأ قدرت و حكومت ذات باريتعالي است، ولي با اين حال انسانها بر سرنوشت اجتماعي خـود حـاكم

ها دخالت در حكومت و مشاركت در اداره امور مملكت حق آنهاست، بلكه وظيفه و تكليف نه تن. هستند

جامعـه شـركت جسـته، اظهـارنظر كننـد و در يكايك مسلمانان است كه فعاالنه و آگاهانه در اداره امور

نهـي در اين راستا امر به معروف و . نمايند و راه صالح را نشان دهند انتقادصورت لزوم از وضع جاري

شود، وظيفه باشد و شامل امر و نهي نسبت به دولت و حكومت نيز ميهاي قرآني مياز منكر كه از آموزه

نمايـانگر نـوع نگـرش ) ع(همچنين دوران حكومت حضرت اميرالمؤمنين امام علـي . 1هر مسلماني است

براي خويش را رأيي نه تنها ديكتاتوري و خود) ع(هاي سياسي و اجتماعي است امام علياسالم به آزادي

دارد و از آنهـا خواهد بلكه مردم را از اينكه با او مانند حاكمان جابر مستبد رفتار كنند، بـر حـذر مـي نمي

خواهد آزادانه حرف خود را بزنند، نظر دهند، انتقاد كنند و خطاهـاي حـاكم برگزيـده خـود را بـه او مي

ز زدن حرف حـق و دادن مشـورت بـه مـن خـودداري ا: فرمايندايشان در اين رابطه مي 2.گوشزد نمايند

باشم و اطمينان بـه خطـا نكـردن بينم و از كار خويش ايمن نمينكنيد، زيرا من خود را فارغ از خطا نمي

3.خود ندارم، مگر اينكه خداوند مرا از خطا حفظ نمايد

.104/، آل عمران...لمعروف و ينهون عن المنكرولتكن منكم امه يدعون الي الخير و يأمرون با 1

.315و 316پيشين، صص مهرپور، حسين، : ك.ر 2

ق فال تكلموني بما تكلم به الجبابره، و ال تتحفظوا مني يتحفظ به عند اهل البارده، و ال تخالطوني بالمصانعه و ال تظنوا بي استثقل الح 3

بهما اثقل عليه، فال تكفوا عن مقاله بحق او مشوره بعدل فاني لست فـي نفسـي بفـوق ان ان يقال له او العدالن يعرض عليه كان العمل

.686؛ نهج البالغه فيض االسالم، چاپ تهران، ص...اخطيئي و ال آمن ذلك من فعلي اال ان يكفي اهللا من نفسي ما هو املك به مني

Page 99: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

96

آزادي انديشه و تفكر: گفتار اول

اعالميـه 18باشد، مـاده ترين فروع آزادي ميي از مهمدر رابطه با حق آزادي انديشه و تفكر كه يك

:داردجهاني حقوق بشر بيان مي

ايـن حـق متضـمن آزادي تغييـر . مند شـود هركس حق دارد از آزادي فكر، وجدان و مذهب بهره

مذهب يا عقيده و همچنين متضمن آزادي اظهار عقيده و ايمان اسـت و نيـز شـامل تعليمـات مـذهبي و

تواند از اين حقوق منفردا يا مجتمعا، به طور خصوصي يا بـه طـور هر كس مي. ديني استاجراي مراسم

.عمومي برخوردار باشد

:گويدسياسي در اين باره مي -المللي حقوق مدنيميثاق بين 18ماده

اين حق شامل آزادي داشتن يـا قبـول يـك . هر كس حق آزادي فكر و وجدان و مذهب دارد -1

ه انتخاب خود، همچنين آزادي اظهار مذهب، يا معتقدات خود خـواه بـه مذهب يا معتقدات ب

طور فردي يا جماعت، خواه بطور علني يـا در خفـا، در عبـادات و اجـراي آداب و اعمـال و

.باشدتعليمات مذهبي مي

واقع شوند كه به آزادي او در داشـتن يـا قبـول يـك مـذهب يـا هيااكرهيچ كس نبايد مورد -2

.اب خودش لطمه وارد آوردمعتقدات به انتخ

هايي نمود، مگر آنچه منحصـرا بـه توان تابع محدوديتآزادي ابراز مذهب يا معتقدات را نمي -3

موجب قانون پيش بيني شده و براي حمايت از امنيت، نظم، سـالمت يـا اخـالق عمـومي يـا

...هاي اساسي ديگران ضرورت داشته باشدحقوق و آزادي

:دارددر اين باره اعالم مينيز حقوق بشر اعالميه اسالمي 10ماده

اسالم دين فطرت است و به كار گرفتن هرگونه اكراه نسبت به انسان يـا بهـره بـرداري از فقـر يـا

. باشدجهل انسان جهت تغيير اين دين به ديني ديگر يا به الحاد جايز نمي

رزش واالي تفكر از منظر اسالم توان به ابا مراجعه به منابع و نصوص و متون اسالمي به خوبي مي

در اسالم تفكر و انديشيدن عبـادت اسـت و در . و به تبع آن آزادي انديشه در حقوق بشر اسالمي پي برد

آيه از ذكـر سـخن بـه ميـان 192آيه از فقه و 120آيه از تعقل، در 149آيه از تفكر و 18قرآن مجيد در

:فرمايندروايت است كه مي) ص(از رسول خدا. آمده است

Page 100: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

97

؛ بدرستي فان التفكر حياه القلب البصيرو يا 1.؛ عبادتي مانند تفكر وجود نداردال عباده مثل التفكر

نهـج البالغـه كـه هنگـام 31در نامـه ) ع(در اين باره حضرت علـي 2.كه انديشيدن، زندگي قلب بيناست

:فرمايندمي) ع(مجتبي بازگشت از جنگ صفين در جمع حاضرين نوشتند، خطاب به فرزندش امام حسن

فان ابت نفسك ان تقبل ذلك دون ان تعلم كما علموا فليكن طلبـك ذلـك بـتفهم و تعلـم ال

-زند و مي؛ پس اگر نفس تو از پذيرش شيوه جدت پيامبر و صالحان خاندانت سرباز ميبتورط الشبهات

ريافتن و دانستن باشد، نه افتادن خواهد خود بداند همانگونه كه آنها دانستند، بايد جستجوي تو از روي د

در اوج ) ع(جمـالت علـي . اين اوج آزادانديشي اسـت 3.هاها و جدلها، و باال بردن بحثدر ورطه شبهه

در ) ع(در اينجا در واقـع امـام علـي 4.زيبايي و فصاحت و مضمون آن مشحون از آزادي و آزادگي است

اگر جمالتي از من شنيدي يا آنكـه جـدت پيغمبـر آن : باشد كهمقام بيان اين مطلب به فرزند خويش مي

و از 5.پذير، بلكه فكر كن، اگر موافق فكرت بود آن را قبول كنجمالت را به تو گفت بدون تعلق آن را ن

ها ؛ برترين پرستشافضل العباده ادمان التفكر في اهللا قدرته: اندوارد شده كه فرموده) ع(امام جعفرصادق

: فرمايـد و همچنين از آن حضرت روايت است كه مـي 6.ره خداوند و قدرت اوستمداومت و تفكر دربا

7.بيشترين پرستش ابوذر انديشيدن و پند گرفتن بود

از آن حضرت در مورد اين گفته رايج بين مـردم كـه : نمايدنقل مي) ع(يكي از اصحاب امام صادق

) ص(ايـن سـخن را بـه پيـامبر ) ع(امـام و سئوال نمودماست اي انديشيدن بهتر از يك سال عبادت لحظه

پرسـتش بـه نمـاز و روزه : فرماينـد نقل است كه مـي ) ع(و همچنين از امام حسن عسكري 8نسبت دادند

9.پرستش همان زياد انديشيدن است. بسيار نيست

.3، روايت 3، باب61، ص77ج ،بحاراالنوار ،محمدباقر ،مجلسي 1

.17و 32، ص 92، ج46، روايت 6، باب136، ص77همان، ج 2

.1380، ترجمه دكتر علي شيرواني، نسيم حيات، قم، 31نهج البالغه، نامه 3

.483، ص1378، سخن، تهران، فلسفه، دين، قانون ،مصطفي ،محقق داماد 4

.همان محقق داماد، مصطفي، 5

. 221، ص )تفكر باب( 80، باب 71جبحاراالنوار ،محمدباقر ،مجلسي 6

.همان 7

.328، ص27، روايت 80، باب71همان، جلد 8

.223، ص80، باب71همان، ج 9

Page 101: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

98

يابيم كه آزادي انديشه و تفكر و به تبع آن منـع تفتـيش عقايـد از اصـول بنابراين به روشني درمي

در آزادي انديشه و تفكر باشد و بر اساس محتوا و قدمت منابع و نصوص قوق بشر اسالمي مياساسي ح

دارتر از آنچه در حقوق بشـر عرفـي مطـرح اسـت، محسـوب توان بسيار ريشهحقوق بشر اسالمي را مي

.نمود

آزادي عقيده و مذهب: گفتار دوم

ميت شناخته شـده، در اسـالم نيـز همانگونه كه در حقوق بشر عرفي آزادي عقيده و مذهب به رس

از اكراه و اجبار اشـخاص بـر ديـن و عقيـده و آدميان را و مذاهب را به رسميت شناخته و دكثرت عقاي

در اين گفتار برخي آيات قرآن كريم را كه در مقام بيان آزادي عقيـده . بر حذر نموده است خاصمذهب

:نماييمباشند به اختصار بيان ميو مذهب مي

دين اكراه روا نيست چرا كه راه از بيراهه مشخص گرديده است، پس هر كس كه به طاغوت در « -1

كفر ورزد و به خدا ايمان آورد، براستي كه به دستاويز استواري دست زده است كـه گسسـتگي نـدارد و

1.»خداوند شنواي داناست

ن هرگاه غير آزادانه باشـد، ر نفرموده چرا كه دينداري و ايمان آورداخداوند در اين آيه دين را اجب

. دباشگردند و در پيشگاه حضرت باريتعالي فاقد اعتبار ميدر واقع دينداري و ايمان آوردن محسوب نمي

پـذيرش آزادي و بـه رسـميت شـناختن برابـر بـا توان مخالفت با اجبار بر پذيرش دين در اين آيه را مي

ن به خداوند را رشد معرفي كرده و تمايز حـق و باطـل ايمااين آيه .تعبير نمود مذهب و عقيده در اسالم

واقعيت آن اسـت . داند، بدون اينكه آدميان را به پذيرش دين حق اكراه نمايدرا بسيار روشن و آشكار مي

آيـد بـه را بدليل اطالقي كه از آيه شريفه به دست ميبر مذهب قرآن مجيد آزادي عقيده و عدم اكراه كه

اده بلكه هرگونه فشار و اكراه را موضوعا از همه مذاهب بلكه بـا مـدنظر گـرفتن دين اسالم اختصاص ند

چنين آزادي و حريتـي كـه ارتبـاط . مورد از كليه عقايد و افكار منتفي اعالم كرده است وصيتالغاء خص

د در شأن نزول ايـن آيـه از مجاهـ 2.طبيعي و ذاتي با ماهيت بشر دارد، نه قابل وضع است و نه قابل رفع

ال اكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي فمن يكفر بالطاغوت و يؤمن باهللا فقد استمسك بالعروه الوثقي الانفصـام لهـا و اهللا سـميع 1

.156/عليم، بقره

.1341، 4، سالنامه مكتب تشيع، شماره و اعالميه حقوق بشر اسالم ،حائري يزدي، مهدي 2

Page 102: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

99

برخـي 1.روايت شده كه فردي از انصار غالم خود را به پذيرش اسالم اجبار نمود، كه اين آيه نـازل شـد

صين كه خود مسلمان بود، دو پسر نمايند كه يكي از انصار به نام حديگر شأن نزول اين آيه را اينگونه مي

اسالم آوردن مجبور كنم؟ چه آنها سئوال كرد آيا آنها را براي ) ص(وي از پيامبر. داشت كه مسيحي بودند

اما در پاسخ اين آيه نـازل . اال استكرههما فانما قد ابيا النصرانيه: پذيرندجز آيين مسيحيت چيزي را نمي

2.شد و اكراه در دين را نفي كرد

آورند، پس آيا تو اي پيامبر مردم را به خواست تمامي اهل زمين ايمان ميو اگر پروردگارت مي« -2

3»داري تا اينكه مؤمن شوند؟وا مياكراه

امري با ارزش تلقي گردد كـه از روي اراده و اختيـار تواند ميواقعيت آن است كه دينداري وقتي

را هـدايت نمايـد امـا از آن روي كـه بـر هـدايت تكـويني ابناء بشر همه قادر استباشد و با اينكه خدا

آزادي مـذهب و عقيـده بـه رسـميت حـق براين بايـد بنـا . گردد مترتبتواند ثواب و عقابي خداوند نمي

.شناخته شود

اي قوم بينديشيد كه اگر من از سوي پروردگارم حجت آشكاري داشـته باشـم و از : نوح گفت« -3

تـوانيم در سوي خويش رحمتي به من بخشيده باشد و اين حقيقت از شما پنهان مانده باشد، پس آيا مـي

4»م؟شما را به آن ملزم كن داريدحالي كه شما آن را ناخوش مي

از پيامبراني است كه توسط مردم هم عصرش انكار گرديد اما در حاليكه او مردم ) ع(حضرت نوح

.نمود اما هيچ گاه آنها را بر گردن نهادن به حق مجبور نساخترا به راه حق دعوت نمي

-بياورد و هركه مـي خواهد ايمان اي پيامبر بگو حق از جانب پروردگارتان است، پس هركه مي« -4

5»...ايمما براي ستمكاران آتشي مهيا كرده. خواهد كافر شود

خواهـد حقيقـت اسـالم را كند كه هـركس مـي اي آشكار اعالن ميقرآن كريم در اين آيه به گونه

زيرا آيات قرآن راستي و حق را از طريق پيـامبر و . خواهد كفر بورزدبپذيرد و ايمان بياورد و هركس مي

.363، ص3، جمجمع البيان في التفسير القرآنطبرسي، 1

.365، جلد دوم، صالميزان في التفسير القرآن ،طباطبايي، سيد محمدحسين 2

.99/نسو لو شاء ربك المن من في االرض كلهم جميعا افانت تكره الناس حتي يكونوا مؤمنين؛ يو 3

.28/قال يا قوم ارأيتم ان كنت علي بينه من ربي و آتا في رحمه من عنده فعميت عليكم انلزمكموها و انتم لها كارهون؛ هود 4

.29/؛ كهف...قل الحق من ربكم فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر انا اعتدنا للظالمين نارا 5

Page 103: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

100

براين اساس مردم مختارند كه از حق پيروي نمايند و يا از آن سـرباز . ش براي مردم بيان نموده استكتاب

.زنند

همانا بر من امر شده است كه پروردگار اين شهر را كه آن را حرم امن قرار داده است، بپرسـتم « -5

نم، پـس هـر كـس هـدايت ام كه از مسلمانان باشم و اينكه قرآن بخواو همه چيز او راست و فرمان يافته

شود همانا به سود خويش هدايت شده است و هركس گمراه شود بگو كه من فقط از هشدار دهندگانم و

يد و پروردگـارت سخويش را به شما بنماياند و آن گاه آنها را بشنا تبگو سپاس خداوند را به زودي آيا

1.كنيد غافل نيستاز آنچه مي

دارد و راه درسـتي و و عاقبت پيروري از عقيده باطل را بيـان مـي تنها انذاركننده است) ص(پيامبر

نماياند، هركس پذيرفت هدايت يافته و هركس كه نپذيرفت دچـار خسـران و حق و نور را به مردمان مي

.زيان گرديده است

2.»اي و تو بر آنان سيطره نداريپس اي پيامبر تذكر بده كه همانا تو تذكر دهنده« -6

يعنـي . پـذيرد پذيرد و هركه نخواست نمـي تنها ابالغ پيام خداست هركه خواست ميوظيفه پيامبر

. وظيفه پيامبر در اصل ابالغ و ارشاد و راهنمايي مردم است

توانيم بيان نماييم كه از با دقت در برخي آيات قرآن كه تعدادي از آنها را در اين گفتار آورديم مي

-اسالمي انسانها در گزينش دين و عقيده آزادند و هيچكس را نميديدگاه اسالم و به تبع آن حقوق بشر

بنابراين، اين تفكر كه از حق آزادي . توان حتي بر قبول دين حق كه همان اسالم است، اكراه و اجبار نمود

تـوان دفـاع عقيده و مذهب، بدان علت كه ممكن است برخي اديان و عقايد صحيح و حقاني نباشد نمـي

رسد، زيرا آزادي عقيده ومذهب به معنـاي آن نيسـت كـه بپـذيريم همـه طقي به نظر نميچندان من ،نمود

باشند، بلكه به معناي آن است كه همه حق دارند، انديشه و اعتقاد خـود را ها، بر حق و صواب ميانديشه

قيده جـزء به هر روي آزادي مذهب و ع 3.مستقال انتخاب كنند و هيچ اجبار و اكراهي بر آنان وارد نگردد

و ان اتلـوا القـرآن فمـن اهتـدي فانمـا . و له كل شيء و امرت ان اكون من المسلمينانما امرت ان اعبد رب هذه البلده الذي حرمها 1

.94و 93/و قل الحمدهللا سيريكم آياته فتعرفونها و ما ربك بغافل عما تعلمون؛ نمل. يهتدي لنفسه و من ضل فقل انما انا من المنذرين

.22و 21/فذكر انما انت مذكر لست عليهم بمصيطر؛ غاشيه 2

همـان، كتـاب پيرامـون انقـالب . 87-136، صـص 4، چ1367، صدرا، تهران، كتاب پيرامون جمهوري اسالمي ،مطهري، مرتضي: ك.ر 3

.6-22، صص9، چ1379اسالمي، صدرا، تهران،

Page 104: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

101

تفكيك ناپذير امر مذهبي است، زيرا امر مذهبي، امري دروني است و بدون آزادي انتخاب اعتقاد مـذهبي

1.معنا ندارد

آزادي بيان: گفتار سوم

مـاده . باشـد وجوهات مهم آزادي، آزادي بيان در نشر عقيده، فكر و آثار علمي و هنري مي يكي از

هـركس حـق آزادي عقيـده و بيـان دارد و حـق : داردباره مقرر مياعالميه جهاني حقوق بشر در اين 19

مزبور شامل آن است كه از داشتن عقايد خود بيم و اضطرابي نداشته باشد و در كسب اطالعات و افكـار

.و در اخذ و انتشار آن به تمام وسايل ممكن و بدون مالحظات مرزي، آزاد باشد

:داردسياسي نيز بيان ميالمللي حقوق مدني و ميثاق بين 19ماده

توان به موجب عقايد مورد مزاحمت و اخافه قرار داد؛هيچ كس را نمي -1

اين حق شامل آزادي شـخص و تحصـيل و اشـاعه اطالعـات و . هركس حق آزادي بيان دارد -2

افكار از هر قبيل، بدون توجه به سرحدات، خواه شفاها يا به صورت نوشته يـا چـاپ يـا بـه

باشد؛ا به هر وسيله ديگر به انتخاب خود ميصورت اثر هنري ي

هـاي خـاص اسـت و لـذا مسـئوليت اين ماده مستلزم حقوق و 2اعمال حقوق مذكور در بند -3

هاي معيني بشود كه در قـانون تصـريح شـده و بـراي امـور ذيـل ممكن است تابع محدوديت

:ضرورت داشته باشد

احترام به حقوق يا حيثيت ديگران -

يا نظم عمومي يا سالمت يا اخالق عموميحفظ امنيت ملي -

محـدود كننـده آزادي بيـان در و توان گفت كه تنها شرط منحصـر اعالميه و ميثاق مي 19بر اساس ماده

با حقوق ساير افراد و عدم تهافت با نظـم، سـالمت، يك حق حقوق بشر عرفي عبارتست از عدم تزاحم

.بهداشت و اخالق عمومي و امنيت ملي

-بند مي 4اين ماده كه داراي . اعالميه اسالمي حقوق بشر آمده است 22بيان همچنين در ماده حق آزادي

:داردباشد بيان مي

المـه الملل بشر، دانشگاه ع، مجموعه مقاالت اولين همايش بين المللي حقوق بين»آزادي وجدان و مذهب« ،محمدي گرگاني، محمد 1

.228، ص1381طباطبايي،

Page 105: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

102

هر انساني حق دارد كه نظر خود را به هر شكلي كه مغاير با اصول شـرعي نباشـد، آزادانـه بيـان -1

دارد؛

سالمي دعوت كند؛هر انساني حق دارد براي خير و نهي از منكر بر طبق ضوابط شريعت ا -2

تبليغات يك ضرورت حياتي براي جامعه اسـت و سـوء اسـتعمال آن و حملـه بـه مقدسـات و -3

ا مشتت شدن جامعه يها، كرامت انبياء يا بكارگيري هر چيزي كه منجر به ايجاد اختالل در ارزش

يا زيان يا متالشي شدن اعتقاد شود، ممنوع است؛

هر چيزي كه منجر به برانگيختن هر نوع حس تبعـيض برانگيختن احساسات قومي يا مذهبي يا -4

.نژادي گردد جايز نيست

بر اساس اين ماده از اعالميه اسالمي حقوق بشر كه بر اسـاس قرائـت غالـب و رايـج از اسـالم تـدارك

گرديده است، آزادي بيان به شرط مغاير نبودن با شريعت اسالم و عـدم اهانـت بـه مقدسـات اسـالمي و

عه مسلمين و بر هم زدن ثبات جامعه و عدم تحريك احساسات نژادپرستانه يـا مـذهبي و هاي جامارزش

.قومي محدود گرديده است

برابري: مبحث سوم

هاي ديرين انسان بـوده الت يكي از آرماندگمان در كنار عهاي تاريخ بشري و بيبرابري از زيباترين واژه

در يونـان باسـتان ... انـد سالم همواره بـر آن تأكيـد نمـوده آرماني كه اديان آسماني و به ويژه دين ا. است

در مسـيحيت نيـز در . بينـيم ها به مفهوم برابري را در آثار افالطون و به ويژه ارسطو مـي نخستين گرايش

همچنـين پـس از ظهـور عصـر روشـنگري در اروپـا و 1...موارد بسيار بر اين مفهوم تأكيد گرديده است

و » منتسـكيو «، »الك«و سـاير روشـنگران چـون » ديدرو«المعارف به زعامت پديدار شدن اصحاب دايره

آرام آرام شـكل گرفـت و در »حقوق فطـري آنـان «و »آزادي«، »انسان ذي حق«چون تعبيراتي، »روسو«

ساز انقالب كبير فرانسه به سـال ها، زمينههمين تعليمات و روشنگري. اذهان مردم آن روزگار رسوخ كرد

از طريـق مجلـس قانونگـذاري شـهامت يافتنـد كـه كلمـات 1791انقالبيون به سال . ي شدميالد 1789

سال پس 1176قرن، يعني 12اين بيان درست حدود . را شعار خود نمايند» برادري«و » برابري«، »آزادي«

.340، ص1390، جنگل، تهران، مباني نظري و ساختار دولت حقوقي ،ويژه، محمدرضا 1

Page 106: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

103

كـر هاي بنيادين حقوق بشر عرفـي در تف به هر روي برابري به عنوان يكي از ارزش 1.از ظهور اسالم بود

انگلـيس، در اعالميـه حقـوق ويرجينيـا و اعالميـه 1640برابري در انقالب . باشدانسان محور مطرح مي

، در شعارهاي انقالب كبير فرانسه و اعالميه خقوق بشر و شـهروند ايـن كشـور و 1776استقالل آمريكا

مفهوم برابري در مقابـل در تمام اين موارد 2.توان مالحظه نمودباالخره در اعالميه جهاني حقوق بشر مي

قانون و حمايت يكسان قانون از همگان و عدم تبعيض، در مقدمه اعالميه جهاني حقوق بشر آمده اسـت

كه اساس آزادي و عدالت و صلح را در جهان حيثيت ذاتي كليه اعضاي خانواده بشر و حقوق يكسـان و

آينـد و از الميه تمام افراد بشر آزاد به دنيا مـي بر اساس ماده اول اين اع. دهدپذير آنان تشكيل ميناانتقال

تواند بدون هيچ گونه تمايزي از كليه حقوقلحاظ حيثيت با هم برابرند و بر اساس ماده دوم هر كس مي

مند گردد و به عالوه هيچ تبعيضي بر اسـاس وضـع سياسـي هاي اعالميه جهاني حقوق بشر بهرهو آزادي

7مـاده . شور يا سرزميني كه شخص بـدان تعلـق دارد، بعمـل نخواهـد آمـد المللي كاداري قضايي يا بين

همه در برابر قانون مساوي هستند و حق دارند بدون تبعيض و بالسـويه : داردنيز مقرر مي جهاني اعالميه

از حمايت قانون برخوردار شوند همه حق دارند در مقابل هر تبعيضي كه ناقض اعالميه حاضر باشـد بـر

ماده . مند گردندحريكي كه براي چنين تبعيضي بعمل آيد، به طور مساوي از حمايت قانون بهرهعليه هر ت

قانون بايـد : داردالمللي حقوقد مدني و سياسي نيز با تأكيد بر برابري و عدم تبعيض بيان ميميثاق بين 26

تبعيض خصوصـا از را منع و براي كليه اشخاص، حمايت مؤثر و متساوي عليه هر نوع هرگونه تبعيضي

حيث نژاد، رنگ، جنس، زبان، مذهب، عقايد سياسي و عقايـد ديگـر، اصـل و منشـأ ملـي يـا اجتمـاعي،

.مكنت، نسب يا هر وضعيت ديگر تضمين نمايد

همچنين بر اساس ماده اول اعالميه اسالمي حقوق بشـر همـه مـردم در اصـل شـرافت انسـاني و

از ديـدگاه اسـالم همـه . حتي از نظر اعتقاد ديني با هم برابرندبدون هرگونه تبعيضي مسئوليتتكليف و

اند و از اين حيث با هـم برابرنـد و كسـي را بـر ديگـري آدميان آفريدگان پروردگارند و برابر خلق شده

: فرمايدخداوند در قرآن مي. برتري نيست و همگان به يك ميزان از حيثيت انساني و برابري برخوردارند

دايي بپرهيزيد كه شما را از يك نفس واحد آفريد و از او همسـر او را آفريـد و از ايـن دو اي مردم از خ

.5، پيشين، صقواعد فقه محقق داماد، مصطفي، 1

.، پيشيندين، فلسفه، قانون محقق داماد، مصطفي،: ك.ر 2

Page 107: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

104

كنيـد و ساخت و بپرهيزيد از خدايي كه به نام او از يكديگر سئوال ميكس مردان و زنان بسيار را منتشر

1.همانا خداوند بر شما نگاهبان است. پرواي بستگان خويش را داشته باشيد

عالمه سيد محمدحسين طباطبايي در اين آيه خداوند در مقام بيان اين امر است كـه م مرحواز ديد

گردد، از يك ريشـه باشند و با تمام كثرتي كه در آنها مشاهده ميآدميان از حيث حقيقت انساني يكي مي

در حجه ) ص(رپيامب: كندعبداهللا انصاري نقل ميسيوطي در تفسير در المنثور از جابربن 2.اندنشأت گرفته

اي مردمان همانا پروردگار شما يكي است؛ همانا پـدر : اي خواند و فرمودالوداع و در مني براي ما خطابه

شما يكي است، هيچ برتري نه عرب بر عجم و نه عجم بر عرب و نه سياه بر سرخ و نه سـرخ بـر سـياه

آيـا : سـپس فرمودنـد . ارترين شماسـت ترين شما نزد خدا پرهيزكهمانا كرامتمند. دارد؛ مگر به سبب تقوا

3.پس حاضران به غايبان خبر دهنـد : آنگاه پيامبر فرمودند. بلي، اي رسول خدا: سخنم را رسانيدم؟ گفتند

هاي شـانه مردم مانند دندانه. الناس سواء كاسنان المشط: همچنين در روايت از پيامبر است كه فرمودند

د كه سلمان فارسي به جمعي كه رسول خدا و يارانش در آن حاضـر انپيرامون اين روايت آورده 4.برابرند

در ايـن هنگـام عمـر . بودند وارد شد و مردم به او احترام بسيار نمودند و او را بر صدر مجلس نشـاندند

وارد مجلس شد و گفت اين عجم كيست كه در ميان اعراب بر صدر مجلس نشسته است؟ در اين هنگام

باشـند و برتـري هاي شـانه مـي مردم از عصر آدم تا امروز بمثابه دندانه: فت و فرمودپيامبر بر فراز منبر ر

5...براي عرب بر عجم و سرخ بر سياه نيست، مگر در پرهيزكاري

باشد از منظر اسالم منشأ برابري آدميان، برابري ايشان در خلقت و در پيشگاه حضرت باريتعالي مي

در . كرامت با هم برابرنـد ت و منزلگاه نيز همه انسانها در مقام آدميو از اين سبب در حقوق بشر اسالمي

توان پيرامون برابري ابنـاء ترين بياني را كه مياين راستا و براي حسن ختام اين مبحث زيباترين و دلكش

حجرات كه زينت بخش مقدمـه اعالميـه اسـالمي حقـوق بشـر مباركه سوره 13آيه يعني بشر بيان نمود

:آوريمرا مي باشدز ميقاهره ني

ا زوجها و بث منهما رجاال كثيرا و نساء و اتقواهللا الذي تساءلون به و يا ايها الناس اتقوا ربكم الذي خلقكم من نفس واحده و خلق منه 1

.1/نساء. االرحام ان اهللا كان عليكم رقيبا

.143، ص4، چ عربي، ج213، ص4، چ فارسي، جالميزان في تفسير القرآن ،طباطبايي، سيد محمدحسين 2

.363، ص18همان، چ عربي، ج 3

.379، ص4، جمن اليحضره الفقيه؛ شيخ صدوق، 65، ص61، جاربحاراالنو ،مجلسي، محمدباقر 4

.341، صاالختصاصشيخ مفيد، 5

Page 108: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

105

اي مردم ما شما را از يك زن و مرد آفريديم و شما را تيره تيره و قبيله قبيله قـرار داديـم تـا يكـديگر را

1.باشندبشناسيد؛ بدرستيكه كرامتمندترين شما نزد خدا، پرهيزكارترين شما مي

مالكيت: مبحث چهارم

اعالميه جهاني حقـوق 17ماده . باشدحق مالكيت مييكي از حقوق بنيادين انساني در حقوق بشر عرفي

:داردبشر در اين رابطه بيان مي

.هر شخصي منفردا يا به طور اجتماع حق مالكيت دارد -1

.توان خودسرانه از حق مالكيت محروم نموداحدي را نمي -2

:اعالميه اسالمي حقوق بشر نيز آمده است 14در بند الف ماده

اي كه به خود يا تواند از حقوق مالكيت به گونههاي شرعي را دارد و مياز راههر انساني حق مالك شدن

توان مالكيت را از كسي سلب كـرد، مگـر بنـا بـر ديگران و يا جامعه ضرر نرساند، برخوردار باشد و نمي

.ضرورت حفظ منافع عمومي و در مقابل پرداخت غرامت فوري و عادالنه

-يت حقي است كه داراي خاستگاه قراردادي، وضـعي و اعتبـاري نمـي از ديدگاه حقوق بشر عرفي مالك

و بـر آن بنيـاد اي تنگاتنـگ دارد گويد با حق حيات و صيانت نفس رابطهباشد، بلكه آن گونه كه الك مي

. نمايـد از نظر الك دارا بودن حق حيات، حق نگهداري لوازم آن را نيز براي انسان ايجاد مي. گرفته است

تـرين نيـاز اي تحقق حق حيات به رسميت شناختن حق مالكيت خصوصي بر غذا كه ابتـدايي بنابراين بر

نظر الك تعظيم و تكريم مالكيت خصوصـي افـراد مبنابراين در . باشد ضروري بل واجب استانسان مي

باشـد و بـراي يعني احترام به حق حيات ايشان و از آن روي كه انسان به دنبال دستيابي به سـعادت مـي

ادتمند شدن بايد زنده باشد و براي زنده ماندن نياز به وسايل معيشت و رفاه دارد، بنابراين رسيدن بـه سع

سعادت از طريق تكريم و تعظيم مالكيت خصوصي افراد و ايجاد وسايل معيشـت و لـوازم رفـاه آدميـان

حقـي 2.اسـت مقدور و ميسور است و بر اين سياق هدف اساسي حكومت و جامعه پاسداري از مالكيت

به طور كلي حق مالكيت با مفهومي كه توضيح داده شد، . كه در واقع بنياد و منشأ آن در وجود بشر است

.13/يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثي و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا، ان اكرمكم عنداهللا اتقكم، حجرات 1

.257، ص1370تهران، ، ترجمه باقر پرهام، آگاه، حقوق طبيعي و تاريخ ،لئو ،اشتراوس 2

Page 109: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

106

در قـرون هفـدهم و 3و آدام اسـميت 2بـا نظريـات جرمـي بنتـام 1در حقوق بشر عرفي پس از جان الك

ر مقابـل در حقـوق بشـر امـا د . دهدهجدهم ميالدي تكميل گرديد و تا امروز به حيات خويش ادامه مي

و 4.ها و هرچه در زمين است همه از آن اوسـت اسالمي مالك همه چيز خداوند است و هرچه در آسمان

آورد اما بنـا بـر است كه حق مالكيت را بوجود مي نفس غريزه حب ذات و صيانتدر ظاهر اين هر چند

و » علـت فـاعلي «بـه عنـوان » ايجاد كار و«نمايد مطهري آنچه اين حق را در اصل ايجاد مي مرحومرأي

.باشددر جهت مالك ملكوت مي 5»هدف نهايي«يا » علت غايي«به عنوان » تملك و بخشش«

1 John Loke 2 Jeremy Bentham 3 Adam Smith

.109/و هللا ما في السماوات و ما في االرض و الي اهللا ترجع االمور، آل عمران 4

.53، ص1368، صدرا، تهران، نظري بر نظام اقتصادي اسالم ،مطهري، مرتضي 5

Page 110: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

107

بررسي تطبيقي اعالميه جهاني حقوق بشـر و اعالميـه : فصل دوم

اسالمي حقوق بشر

المي در پس از بحث در باب مباني اخالقي حقوق بشر عرفـي، غيردينـي و سـكوالر و حقـوق بشـر اسـ

، حال بايد وارد در فصل اول اين بخش هاي اول و دوم و همچنين صحبت از حقوق بنيادين بشريبخش

حق در حوزه حقوق بنيادين بشر به ئتري گرديد و توجه نمود آيا تفاوت در مباني و مناشمباحث جزئي

تدا به تطبيق و تحليل مـواد انجامد؟ براي بررسي اين موضوع در اين بحث ابتفاوت در قواعد نيز مĤال مي

اعالميه جهاني حقوق بشر با اعالميه اسالمي حقوق بشر خواهيم پرداخت و سپس وجوه اشتراك و تمايز

.به اجمال بر خواهيم شمردرا ميان قواعد اين دو اعالميه

مقايسه و تطبيق اجمالي مـواد اعالميـه جهـاني بـا اعالميـه : اول مبحث

اسالمي

آنكه بررسي را آغاز نماييم بايد بيان نماييم كه روش نگارش اعالميه جهاني با اعالميه پيش ازو در اينجا

اول؛ . توان بين اين دو يافـت كـرد اختالف اساسي مي چهارباشد و دست كم اسالمي به كلي متفاوت مي

عالميـه در نگارش اعالميه جهاني از لسان حقوقي عرفي يا غيرديني بهره گرفته شده اسـت، در حاليكـه ا

اسالمي عالوه بر زبان حقوقي عرفي يا غيرديني از لسان حقوق دينـي و تعبيـرات و اصـطالحات آن بـي

بنابراين در بحث تطبيق بايد صـورت و . اعالميه اسالمي 2و ماده دوم 1ماده اول، مانند نصيب نمانده است

.دظاهر و شكل الفاظ را ناديده گرفته و صرفا به محتواي آنها پرداخته شو

دوم؛ هر چند تمام حقوقي كه در اعالميه جهاني حقوق بشر آمده حقوقي است كـه حكومـت و اجتمـاع

نسبت به آن وظيفه و تكليف دارد، اما از آن روي كه براي نويسندگان اعالميه ايـن مسـأله امـري بـديهي

در بيشـتر مـواد اسـالمي اند، در حالي كه اعالميهبوده، آنها نسبت به درج آن در اعالميه اهتمامي نورزيده

ها مورد اشاره و تأكيد قرار داده وظايف نهادهاي پيش گفته را در ارتباط با تحقق حقوق و آزادي خويش

.است

تـرين آنـان محبـوب .... ه خداوند و فرزندي نسبت به آدم آنها را گرد آورده باشند كه بندگي نسبت ببشر به طور كلي يك خانواده مي 1

...نزد خدا سودمندترين آنان به همنوع خود است

...پاسداري از ادامه زندگي بشريت تا هر جايي كه خداوند مشيت نمايد... زندگي موهبتي است الهي 2

Page 111: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

108

سوم؛ قواعدي در يك اعالميه وجود دارد كه اعالميه ديگر با اينكه با آن موافق است به علـت غفلـت يـا

براي مثال قواعد مربـوط بـه . كرده استپوشي عدم احساس ضرورت و يا هر علت ديگري از آن چشم

بـا وجـود سـازگاري بـا مبـاني كه اعالميه اسالمي حقوق بشر 21منع و ممنوعيت گروگانگيري در ماده

.است حقوق بشر عرفي، اعالميه جهاني بدان عنايتي ننموده

مصالحه و سـازش در ؛ اختالفات مبنايي ميان اعالميه جهاني و اعالميه اسالمي به صورتاينكه چهارمو

بـراي شـرعي 25و 24باشد كه در مواد ترين آنها شروطي ميمتن اعالميه اسالمي متبلور گرديده كه مهم

1.بودن اعالميه بيان شده است

:ماده اول

تمـام افـراد بشـر «: داردبخش اول اعالم مي. باشدمي بخش 3ماده اول اعالميه جهاني حقوق بشر داراي

بخـش . وجود دارد 2اعالميه اسالمي حقوق بشر بند الف 11معادل اين جمله در ماده » آيندآزاد به دنيا مي

اين عبارت نيـز » و از لحاظ حيثيت و حقوق با هم برابرند«: دارددوم ماده اول اعالميه جهاني نيز بيان مي

امـه جملـه قبـل در اعالميـه اسـالمي در اد . اعالميه اسالمي حقوق بشر آمده است 3در بند الف ماده يك

ضمنا عقيده صحيح تنها تضـمين بـراي رشـد ايـن شـرافت از راه «: مطلبي تحت اين مضمون آمده است

اي، اخالقي و اين جمله به هيچ وجه داراي بار حقوقي نيست و بيشتر جنبه توصيه» باشدتكامل انسان مي

اعالميـه 4بخـش سـوم مـاده اول . باشـد تربيتي دارد و در بستر تفكر ديني و اخالق مذهبي قابل فهم مـي

توان در نظر گرفت و بـا باشد و مبناي حقوقي براي آن نمياي ميجهاني نيز يك جمله اخالقي و توصيه

توجه به اينكه اعالميه اسالمي يك اعالميه حقوقي برگرفته از مباني ديني اسـت، در ايـن بخـش نيـز بـه

بينيم كه محتـواي مـاده يـك اعالميـه بنابراين مي. رداي محتوايي ميان دو اعالميه هماهنگي وجود داگونه

.اي كامل با اعالميه اسالمي حقوق بشر مطابقت داردجهاني حقوق بشر به گونه

:مادة دوم

.148پيشين، ص ،خرم، سيد علي. ك.ر 1

...شودمي انسان آزاد متولد 2 ...و همه مردم در اصل شرافت انساني و تكليف و مسئوليت برابرند... 3

باشند و بايد نسبت به يكديگر با روح برادري رفتار كنندهمه داراي عقل و وجدان مي 4

Page 112: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

109

-بند است و به سادگي مي 2پردازد و شامل ماده دوم اعالميه جهاني حقوق بشر به مقوله عدم تبعيض مي

برابري انسانها را بدون هرگونه تبعيض از لحاظ نـژاد يـا رنـگ يـا توان مالحظه نمود كه مفاد اين بند كه

1باشـد در بنـد الـف مـاده اول مي... زبان يا جنس يا اعتقاد ديني يا وابستگي سياسي يا وضع اجتماعي و

بـود اي خالصه آمده است، كه البتـه بهتـر مـي با ادبياتي متفاوت و به گونه و ،اعالميه اسالمي حقوق بشر

باشـد در يـك مـاده جداگانـه بماننـد ع تبعيض كه بسيار اساسي و حساس ميمنجهاني به مسأله اعالميه

ماده ،البته يك ايراد شكلي است اما از نظر محتوايي مشكل پرداخت كه ايناعالميه جهاني حقوق بشر مي

.استمنطبق اعالميه اسالمي حقوق بشربا روح تقريبا به صورت كامل ،دو اعالميه جهاني

: ماده سوم

هركس حق زنـدگي، آزادي و امنيـت شخصـي «: دارد كهاعالميه جهاني حقوق بشر در ماده سوم بيان مي

حـق «و »حـق آزادي «، »حق زنـدگي «حق يعني 3برد كه اين حق نام مي 3اعالميه در اين ماده از . »دارد

درج 4بنـد الـف مـاده هجـدهم و 3، بند الف ماده يازدهم2به ترتيب در بند الف ماده دوم »امنيت شخصي

توان گفت ماده سوم اعالميه جهاني حقـوق بشـر نيـز بـه طـور كامـل بـا بر اين اساس مي. گرديده است

.محتواي اعالميه اسالمي حقوق بشر قابليت تطابق دارد

:ماده چهارم

6ه يـازدهم باشد، در بنـد الـف مـاد ميكه در مورد ممنوعيت بردگي 5محتواي ماده چهارم اعالميه جهاني

.آمده است اعالميه اسالمي

:ماده پنجم

ر آمدهـالمي حقوق بشـيه اسـستم اعالمـهايي در ماده بيفاوتـبا ت الميه جهانيـاع 7ماده پنجممون ـمض

عي و غيره؛بدون هرگونه تبعيض از لحاظ نژاد يا رنگ يا زبان يا جنس يا اعتقاد ديني يا وابستگي سياسي يا وضع اجتما 1

حقي است كه براي هر انساني تضمين شده است... زندگي 2

شودانسان آزاده متولد مي 3

كنددر آسودگي زندگي مي... هر انساني حق دارد كه نسبت به جان و 4

توان در بردگي نگه داشت و داد و ستد بردگان به هر شكلي كه باشد ممنوع استاحدي را نمي 5

يا بهره كشيدن يا به ... و هيچ احدي حق به بردگي كشيدن يا : داردشود بيان ميز اعالم اينكه انسان آزاده متولد ميدر اين بند پس ا 6

را ندارد... بندگي كشيدن او توان تحت شكنجه يا مجازات يا رفتاري قرار داد كه ظالمانه يا بر خالف انسانيت و شئون بشري يا موهن باشداحدي را نمي 7

Page 113: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

110

مجازات ظالمانه جهاني ماده پنجم اعالميه در كه است گردد ايناختالفي كه در اينجا مشاهده مي 1.است

اعالميه اسالمي سخني از مجـازات ظالمانـه بـه ميـان نيامـده و فقـط ما در ماده بيستمنع گرديده است ام

مجازات آدميان بر اساس احكام شـريعت داراي جـواز در آن ممنوع گرديده است و ... شكنجه، تحقير و

مجازات تلقي كه در فقه جزايي اسالمي به طور مثال حدود و تعزيرات شرعي و باشد و بر اين اساس مي

هايي ظالمانه انگاشته شده و متهافت از ديدگاه اصحاب حقوق بشر عرفي مجازاتگردند ممكن است يم

در اين قسمت بـه نظـر . اعالميه جهاني حقوق بشر محسوب گردند مندرج در و متزاحم با قواعد بنيادين

بـا اجمـال و ابهـام هاي ظالمانه، نه تنها اعالميه اسالمي حقوق بشر رسد در ارتباط با عبارت مجازاتمي

در اين رابطه از يك سو در اعالميه جهاني . بردروبروست بلكه اعالميه جهاني نيز از همين نقيضه رنج مي

دار و بـدون روشـن حقوق بشر مجازات ظالمانه و برخالف انسانيت با عباراتي كلـي و عمـومي و كـش

گرديده و از سـوي ديگـر در اعالميـه ها و مصاديق اين مجازاتها ممنوعنمودن حدود و ثغور و مرزبندي

هايي مانند حدود و تعزيرات شرعي ماننـد قصـاص، قطـع در عين اينكه مجازاتنيز اسالمي حقوق بشر

تـوان چنـين به هـر روي مـي . شكنجه بدني به شدت ممنوع گرديده است ،منعي ندارد... عضو، شالق و

اعالميـه اسـالمي حقـوق بشـر گذشـته از يسـتم مـاده ب گفت كه ماده پنجم اعالميه جهاني حقوق بشر با

در مورد ممنوعيت مجازات ظالمانه بـا يكـديگر از اين مواد، درون سيستمي هركدام و ابهامات تناقضات

.آشكارند ضادداراي ت

:مادة ششم

. گيـرد قرار ميدر اعالميه اسالمي حقوق بشر 3اعالميه جهاني حقوق بشر، ماده هشتم 2در برابر ماده ششم

كه هر » شخصيت شرعي«و » شخصيت حقوقي«اين دو ماده گذشته از تفاوت ظاهري در دو اصطالح در

در شناخت شخصيت حقوقي و ،اندشخصيت قانوني و حقوقي بكار رفته سنتيدو ظاهرا در همان مفهوم

اعد شكل منشأ حقوقي قو اعالميه جهانيهرچند در . باشدقانوني براي همه آدميان اشتراك نظر موجود مي

اعالميـه اسـالمي گردد و در دهنده به شخصيت و هويت قانوني آدميان توسط خودشان وضع و جعل مي

و نبايـد او را شـكنجه : ... نمايـد نمايد بيان ميمĤرالذكر پس از آنكه دستگيري و مجازات هر انساني را موكول به قواعد شرع مي ماده 1

اي حقارت آميز يا سخت يا منافي حيثيت انساني رفتار كردبدني يا روحي كرد يا با او به گونه

.ن يك انسان در مقابل قانون شناخته شوداو در همه جا به عنوا يهر كس حق دارد كه شخصيت حقوق 2

هر انساني از لحاظ الزام و التزام از يك شخصيت شرعي برخوردار است و اگر اين شخصيت از بين رفت يا مخدوش گرديد، قيم جاي 3

گيرداو را مي

Page 114: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

111

الهي بودن منشأ قواعد حقوقي بوجودآورنده شخصيت و هويت قـانوني، يعنـي شـرع يـا فرض به سبب

1.شودشخصيت شرعي ناميده ميقواعد شخصيت حاصل از آن ،قانون خدا

:مادة هفتم

مفـاد ايـن مـاده در بنـد الـف مـاده . پردازدمي »قانون و منع تبعيضبرابري در برابر «به اصل 2فتمماده ه

.اعالميه اسالمي حقوق بشر بيان گرديده است 3نوزدهم

: ماده هشتم

بـراي همـه »حق مراجعه به محاكم صـالح ملـي «اعالميه جهاني حقوق بشر كه در ارتباط با 4ماده هشتم

.باشدداراي يك مضمون واحد مياعالميه اسالمي 5ا بند ب ماده نوزدهمباشد بانسانها مي

:مادة نهم

اعالميه اسالمي حقوق بشـر 7اعالميه جهاني حقوق بشر نيز قابل قياس با جمله اول ماده بيستم 6ماده نهم

اعالميـه تواند ايجـاد ابهامـاتي در تفسـير ايـن مـاده از مي »مگر به مقتضاي شرع«هرچند تعبير . باشدمي

رسد در تفسير و فهم مصاديق اين دو مـاده تـأثير چنـداني داشـته اسالمي بنمايد، ولي باز هم به نظر نمي

.باشد

:مادة دهم

اي پراكنده در بندهاي مختلف ماده نـوزدهم اعالميـه اسـالمي به گونه اعالميه جهاني 8مضمون ماده دهم

اعالميـه . يك جـا در اعالميـه اسـالمي سـراغ كـرد ايتوان آن را به گونهحقوق بشر مندرج است و نمي

ـ 1 ا پـيش از اجـالس كارشناسـي شايان ذكر است در اعالميه اسالمي حقوق بشر مصوب قاهره مشهور به اعالميه اسالمي حقوق بشر ت

.شدتهران، از اصطالح شخصيت حقوقي استفاده مي ...همه در برابر قانون مساوي هستند و حق دارند بدون تبعيض و به طور تساوي از حمايت قانون برخوردار گردند 2

مردم در برابر شرع مساوي هستند، در اين امر حاكم و محكوم نيز با هم برابرند 3

بـه مـؤثر هر كس حـق رجـوع اند، براي او شناخته ديگر قوانين قانون اساسي يا ي را كهحقوق ،اعمالي كه حقوق اساسي فرد در برابر 4

داردرا ملي صالح ممحاك

مراجعه و پناه بردن به دادگاه حقي است كه براي همه تضمين شده است 5

توان خودسرانه توقيف، حبس يا تبعيد كرداحدي را نمي 6

ي، محدود ساختن آزادي، تبعيد يامجازات هر انساني جايز نيست مگر به مقتضاي شرعدستگير 7

هركس با مساوات كامل حق دارد كه دعوايش بوسيله دادگاه مستقل و بي طرف، منصفانه و علنا رسـيدگي شـود و چنـين دادگـاهي 8

اتخاذ تصميم بنمايد درباره حقوق و الزامات او و يا هر اتهامي كه به او توجه پيدا كرده باشد،

Page 115: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

112

ماده نوزدهم حق رجوع بـه محـاكم و اقامـه دعـوي، برابـري در 3و بند هـ 2، بند ب1اسالمي در بند الف

اي را البته نه به دقت ماده دهم اعالميه جهاني حقوق بشر اما به گونه... مقابل دادگاه و دادرسي عادالنه و

تواند بـه عنـوان يـك لكن در اين ميان تفاوت اساسي و قابل توجه كه مي. است خرسندكننده بيان نموده

باشد كه با نقض و ضعف اساسي و بنيادين به شمار آيد، عدم درج تعبير علني بودن دادگاه و رسيدگي مي

ري تواند مورد اصالح و بازنگتوجه به اينكه روح اعالميه اسالمي حقوق بشر با اين امر تزاحمي ندارد مي

.قرار گيرد

:مادة يازدهم

اعالميـه اسـالمي 5اعالميه جهاني حقوق بشر قابل تطبيق بر بند هــ مـاده نـوزدهم 4بند الف ماده يازدهم

رعايت اصل «اين بندها بر بيگناهي متهم تا زمان اثبات جرم در دعوي با هر دوي در .باشدحقوق بشر مي

اعالميه جهـاني حقـوق 7در بند ب ماده يازدهم. ه استتأكيد گرديد 6در جريان دادرسي» تساوي سالحها

بيان گرديده كه محتـواي »اصل عطف بماسبق نشدن قوانين«و »اصل قانوني بودن جرم و مجازات«بشر،

اين بند در مورد اصل عطف بماسبق نشدن قوانين در هيچ يك از اصـول اعالميـه اسـالمي حقـوق بشـر

اي كـه در جوامـع ري نمودن اين اصـل در مـورد قـوانين موضـوعه با توجه به اينكه جا. گردديافت نمي

شـكل شـرعي مگردنـد، داراي اسالمي با شرع مقدس اسالم همخواني دارند و در آن چارچوب وضع مي

بود اين مفهوم نيز در اعالميه اسالمي حقوق بشر مانند اعالميه جهـاني رسد بهتر ميباشند، به نظر مينمي

اصل قانوني بـودن جـرم و مجـازات كـه در شـرع : همچنين شايان ذكر است. دگرديحقوق بشر درج مي

درج به تازگي، يعني در ابتداي قرن بيستم و بـا مطابقت دارد ، و با آن نيزمقدس اسالم سابقه ديرينه دارد

مردم در برابر شرع مساوي هستند، در اين امر حاكم و محكوم نيز با هم برابرند 1

مراجعه و پناه بردن به دادگاه حقي است كه براي همه تضمين شده است 2

...اي كه متهم بيگناه است تا اينكه محكوميتش از راه محاكمه عادالنه 3

باشد بيگناه محسوب خواهـد شـد تـا وقتـي كـه در جريـان يـك دعـواي عمـومي كـه در آن كليـه شده ممته بزهكاريهر كس به 4

.محرز گردد او تامين شده باشد، تقصير او قانونا براي دفاع از مهاي لـاز تضمين .بت گرددها براي دفاع از او فراهم باشد، ثامتهم بيگناه است تا اينكه محكوميتش از راه محاكمه عادالنه كه همه تضمين 5

، 1383محمد آشوري، حقوق بشر و مفاهيم مساوات، انصاف و عدالت، دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشـگاه تهـران، تهـران، : رك 6

.187ص

شـده شـناخته نمـي معملي كه در موقع ارتكاب، آن عمل به موجب حقوق ملي يا بين المللي جر مانجا ميا عد مهيچ كس براي انجا 7

گرفـت دربـاره احـدي بدان تعلق مي مبه همين طريق هيچ مجازاتي شديدتر از آنچه كه در موقع ارتكاب جر. هد شدنخوا ماست محكو

.اعمال نخواهد شد

Page 116: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

113

المللي مورد پـذيرش قـرار در نظام حقوق موضوعه بين 1948متن اعالميه جهاني حقوق بشر در سال در

1.است گرفته

:مادة دوازدهم

اعالميه اسالمي حقوق بشر 3اعالميه جهاني حقوق بشر تقريبا در بند ب ماده هجدهم 2مفاد ماده دوازدهم

البته بايد توجه نمود كه در اينجا يك اختالف جزيي بين اين دو ماده وجود دارد و آن . بيان گرديده است

ه جاي واژه مكاتبات است كه البته تعبير ارتباطـات مفهـوم استفاده از واژه ارتباطات در اعالميه اسالمي ب

.تر استسازد و امروزيرا به ذهن متبادر مي يترگسترده

:ماده سيزدهم

» حق آزادي تـردد «ماده سيزدهم اعالميه جهاني حقوق بشر در دو بند تنظيم گرديده است و در ارتباط با

4.باشدمي» انتخاب محل اقامت«و

و تكرار آن شايد به جز بـراي باشدمستتر ولدر همان بند ادوم اين ماده رسد مفاد بند به نظر مي

مـاده دوازدهـم اعالميـه اسـالمي است، در مقابل اين ماده از اعالميه جهـاني، تأكيد بيشتر لزومي نداشته

اولـين . است و انتخاب محل اقامت رفت و آمدناظر بر مسأله آزادي قرار دارد كه آن ماده نيز حقوق بشر

و انتخاب مكان براي آزادي رفت و آمدهر انساني بر طبق شريعت حق «كه نمايد جمله اين ماده بيان مي

اين جمله كامال با هر دو بند ماده سيزدهم اعالميـه جهـاني » ...اقامت در داخل يا خارج كشورش را دارد

دهم اعالميه اسالمي حقوق بشر مقيـد حق رفت و آمد مطرح شده در ماده دواز. حقوق بشر مطابقت دارد

به قوانين شريعت گرديده است كه البته هرچند در ماده سيزدهم اعالميه جهاني حق تردد حقي در ظـاهر

باشد، اما واقعيت آن است كه كشورهاي غربي نيز عمال بر اساس قوانين خود رفـت مطلق و غير مقيد مي

.شوندهايي براي اختيار محل اقامت انسانها قائل ميديتو آمد بعضي افراد را محدود كرده و يا محدو

.17، ص1390المللي، ميزان، تهران، بهزاد رضوي فرد، حقوق كيفري بين 1

و مهاي خود سرانه واقع شود و شـرافت و اسـ داخلهاحدي در زندگي خصوصي، امور خانوادگي، اقامتگاه يا مكاتبات خود نبايد مورد م 2

.هر كس حق دارد كه در مقابل اين گونه مداخلـات و حملـات، مورد حمايت قانون قرار گيرد. رسمش نبايد مورد حمله قرار گيرد

و جاسوسي يا نظـارت هر انساني حق دارد در امور زندگي خصوصي خود در مسكن و خانواده و مال و ارتباطات استقالل داشته باشد 3

بر او يا مخدوش كردن حيثيت او جايز نيست و بايد از او در مقابل هرگونه دخالت زورگويانه در اين شئون حمايت شود

.هر كس حق دارد كه در داخل هر كشوري آزادانه عبور و مرور كند و محل اقامت خود را انتخاب نمايد -الف 4

. له كشور خود را ترك كند يا به كشور خود باز گرددهر كس حق دارد هر كشوري و از جم) ب

Page 117: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

114

:مادة چهاردهم

-در ارتباط با حق پناهندگي و مواردي كه افراد نمي 1ماده چهاردهم اعالميه جهاني حقوق بشر در دو بند

اعالميه اسالمي حقوق بشر مطابقـت 2محتواي بخشي از ماده دوازدهمبا توانند از اين حق استفاده نمايند

.دارد

: مادة پانزدهم

در اعالميه اسالمي حقوق باشد مي» حق تابعيت«كه در ارتباط با 3ماده پانزدهم اعالميه جهاني حقوق بشر

تمام تابعيت اصطالح عدم درج اعالميه اسالمي با وجود نمود كه توجهاما بايد ،بشر بديل و نظيري ندارد

-اعالميه خللي وارد نمي نموده است و از اين جهت بر لحاظدر خود بطور كامل حقوق مترتب بر آن را

هدف از قرار دادن حق تابعيت براي افراد حق برخورداري از اقامتگـاه يـا حمايـت قـانوني زيرا اگر . آيد

اين آن در مواد اعالميه اسالمي حقوق بشر بويژه ماده دوازدهم و نوزدهم ،كشور متبوع و امثال ذلك باشد

، اسالم با اصل نهاد حقوقي تابعيت مخالفتي نـدارد و شايان ذكر است هر چند اندهحقوق شناسايي گرديد

امـا 4هرچند در ماده هشتم پيش نويس اعالميه اسالمي حقوق بشر اين حق به رسميت شناخته شده بـود

اين ماده كه حتي در اجالس كارشناسي تهران نيز بدون هيچ بحث و نظري مورد تأييد قرار گرفته بود، در

و كه از سوي يكي از علماي مصـري بيـان شـد ي بودعلت آن مطلب و قاهره حذف گرديدنهايي اجالس

آن تابعيت به مفهوم رايج و امروزين آن در اسالم وجود ندارد و و مورد موافقت سايرين نيز قرار گرفت،

از لحاظ اصولي . است قائل گرديده وقينگرد و برايشان حقاسالم به انسانها صرف نظر از تابعيت آنها مي

توان چنين استنباط كرد كه تابعيت خود يك حق نيست بلكه عاملي است كه موجب برخـورداري نيز مي

5.شوداز يك سري حقوق مي

ر موردي كه تعقيب واقعا د -ب. هر كس حق دارد در برابر تعقيب، پناهگاهي جستجو كند و در كشورهاي ديگر پناه اختيار كند -الف 1

.ز اين حق استفاده نمودعمومي و غير سياسي و رفتارهايي مخالف با اصول و مقاصد ملل متحد باشد، نميتوان ا ممبتني به جر

و بر آن كشور پناه دهنده واجب است كه بـا او در صورت تحت ظلم قرار گرفتن مي تواند به كشور ديگري پناهنده شود... هر انساني 2

.با اين شرط كه علت پناهندگي به خاطر ارتكاب جرم طبق نظر شرع نباشد. مدارا كند، تا اين كه پناهگاهي برايش فراهم شود

.كرد ميا از حق تغيير تابعيت محروو سرانه از تابعيت داحدي را نميتوان خو -ب. هر كس حق دارد، كه داراي تابعيت باشد -الف 3

تـوان از طريـق زور تـابعيتي را از انسـاني هر انساني حق برخورداري از تابعيتي را دارد و نمي: داشتماده هشتم پيش نويس بيان مي 4

.سلب نمود

، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه »بررسي تطبيقي اعالميه جهاني حقوق بشر و اعالميه اسالمي حقوق بشر«اس عراقچي، سيد عب 5

.1370-71آزاد اسالمي واحد تهران، سال تحصيلي

Page 118: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

115

:ماده شانزدهم

باشد كه در سـه بنـد بيـان گرديـده مي »ازدواج و خانواده«پيرامون موضوع جهاني ماده شانزدهم اعالميه

ماده پنجم اعالميـه اسـالمي آمـده 2ماده شانزدهم اعالميه جهاني در بند الف 1ند اولجمله اول از ب. است

دين بـه عنـوان يـك سـبب ،است، با اين تفاوت كه با حذف واژه مذهب در اعالميه اسالمي حقوق بشر

در تلقي رايـج فقهـاي اسـالم ازدواج زن . اعالميه مطرح گرديده استاين ازدواج در در امر محدودكننده

. سلمان با مرد غير مسلمان و ازدواج دائم مرد مسلمان با زن غير مسلمان منع گرديده استم

حقـوق مسـاوي زن و «اعالميه جهاني حقوق بشر كه به 3 16جمله دوم از بند الف ماده همچنين

گـردد، بـه طـور كلـي در چه در طول ايام زندگي زناشويي و چه در هنگام انحالل نكاح مربوط مي »مرد

-بين اين دو اعالميه اختالف مشاهده مـي نيز باشد و از اين بابت عالميه اسالمي حقوق بشر موجود نميا

باشـد، اعالميه جهاني حقوق بشر كه در رابطه با رضايت طرفين در امر ازدواج مي 164بند ب ماده . گردد

باشد ج امري ضروري مياز آن روي كه در حقوق اسالمي رضايتمندي كامل و آزادانه زن و مرد در ازدوا

، اسـت و شرع انور بر آن صحه گذاشته، هر چند اين مسأله در اعالميه اسالمي حقوق بشر درج نگرديـده

ن اعالميـه نـاظر بـر آتفسير كليـه مـواد ،اعالميه اسالمي حقوق بشر 25اما از آن روي كه بر اساس ماده

كه بهتـر -رضايت زن و مرد در امر ازدواجي يعنبنابراين عدم درج اين عبارت ؛باشدشريعت اسالمي مي

به معني به رسميت نشناختن اين حق در اعالميه اسـالمي -آمدبود در اعالميه اسالمي حقوق بشر ميمي

باشد با بند الـف كه در ارتباط با حمايت از خانواده مي 5همچنين بند ج ماده شانزده. باشدحقوق بشر نمي

باشد كه البته در بند اخير بـر تكليـف دولـت و جامعـه در ايـن منطبق مي 7و بند ب همان ماده 6ماده پنج

زمينه

ي كننـد و تشـكيل هر زن و مرد بالغي حق دارند بدون هيچ گونه محدوديت از لحاظ نژاد، مليت، تابعيت يا مذهب با همديگر زناشوي 1

خانواده دهند

بنابراين مردان و زنان حق ازدواج دارنـد و هـيچ قيـد و . باشدخانواده پايه اوليه و زيربناي جامعه است و زناشويي اساس ايجاد آن مي 2

تواند از اين حق آنان جلوگيري كندبندي كه بر پايه نژاد يا رنگ يا قوميت باشد نمي

.داراي حقوق مساوي مي باشند ،نگام انحالل آن، زن و شوهر در كليه امور مربوط به ازدواجر تمام مدت زناشويي و هد 3 ازدواج بايد با رضايت كامل و آزادانه زن و مرد واقع شود 4

مند شودخانواده ركن طبيعي و اساسي اجتماع است و حق دارد از حمايت جامعه و دولت بهره 5

...باشدو زناشويي اساس ايجاد آن ميخانواده پايه ساختار جامعه است 6

. هاي آن را آسان و از خانواده حمايت به عمل آوردجامعه و دولت موظف است موانع را از سر راه ازدواج برداشته و راه 7

Page 119: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

116

1.نيز تأمل گرديده است

:مادة هفدهم

اعالميـه 3پردازد بـر مـاده پـانزدهم مي »حق مالكيت«اعالميه جهاني حقوق در دو بند كه به 2ماده هفدهم

به قيد قيودي كـه در »سلب مالكيت«ت تعبير البته بايد توجه داش. اسالمي حقوق بشر قابليت انطباق دارد

اعالميه اسالمي حقوق بشر آمده از نظر معنايي با عدم خودسرانه بودن سلب مالكيت در اعالميـه جهـاني

» هاي قانوني انجام شـود مالكيت بايد از راه«همچنين تفاوت عدم درج عبارت . باشدحقوق بشر برابر مي

در مـاده پـانزدهم اعالميـه اسـالمي از » مالكيت جمعـي «مچنين تعبير در ماده هفدهم اعالميه جهاني و ه

، زيـرا مندرج استدر هر دو اعالميه محتواي آن عبارات رود و از نظر مفهومي تفاوت ظاهري فراتر نمي

باشد و هم مالكيت جمعي در هاي قانوني در اعالميه جهاني مستتر و مفروض ميهم مفهوم مالكيت از راه

.ه رسميت شناخته شده استشرع اسالم ب

:مادة هجدهم

هـر چنـد در . شودمربوط مي »آزادي فكر و عقيده و مذهب«اعالميه جهاني حقوق بشر به 4ماده هجدهم

مورد آزادي فكر و مذهب و آزادي تعليمات مذهبي و اجراي مراسم ديني ماده خاصي در اعالميه اسالمي

و همچنين بنـد 6هجدهم،بند الف ماده 5اد به بند الف ماده اولتوان با استنحقوق بشر وجود ندارد، اما مي

، حـق هـر ...هـر انسـاني حـق دارد : كنندو مواد ديگر اعالميه كه همواره عنوان مي 7د ماده بيست و دوم

، همين مقدار دريافت نمود كه اعالميه ...، هر كودكي...، همه مخلوقات...، بشر به طور كلي...انساني است

،5، چ )ره(، انتشارات مؤسسـه آموزشـي و پژوهشـي امـام خمينـي فلسفه حقوقمصطفي، دانش پژوه، قدرت اله، خسروشاهي، .: ك.ر 1

.197، ص1380

حدي را نمي توان خودسرانه از حق مالكيت محروم نمودا -ب. دهر كس منفردا يا بطور دسته جمعي حق مالكيت دار -الف 2

هر انساني حق مالك شدن از راههاي شرعي را دارد و مي تواند از حقوق مالكيت به گونه اي كه به خود و يا ديگران و يا جامعه -الف 3

توان مالكيت را از كسي سلب كرد مگر بنابر ضرورت حفظ منافع عمومي و در مقابل پرداخت غرامت برخوردار باشد و نمي ضرر نرساند،

.مصادره اموال و ضبط آنها ممنوع است مگر بر طبق شرع -ب. فوري و عادالنه

تغيير مذهب يـا عقيـده و نيـز متضـمن اين حق متضمن آزادي . هر كس حق دارد كه از آزادي فكر، وجدان و مذهب بهره مند شود 4

توانـد از ايـن حقـوق هر كس مـي . باشد و همچنين شامل تعليمات مذهبي و اجراي مراسم ديني استآزادي اظهار عقيده و ايمان مي

.جتمعا و به طور خصوصي يا عمومي برخوردار شودممنفردا يا

....هاي سياسي يا اعتقاد ديني و وابستگي... گونه تبعيض از لحاظبرابرند، بدون هر... همه مردم در اصل شرافت انساني... 5

خويش در آسودگي زندگي كند... هر انساني حق دارد كه نسبت به جان و دين و 6

جايز نيست... برانگيختن احساسات قومي و مذهبي 7

Page 120: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

117

سميت شناختن حق هر انساني نسبت به مذهب خويش و منع از تعدي و تجاوز به اين حقوق ضمن به ر

و احترام به احساسات مذهبي افراد، مرز آزادي فكر و عقيده و مذهب را تا آنجـا كـه برابـري انسـانها و

شرافت و كرامت ذاتي ايشان در اثر تبعيض ديني، فكري و عقيدتي نقـض نگـردد، بـه رسـميت شـناخته

.ستا

حق تغيير مذهب به رسـميت شـناخته نيز اعالميه جهاني حقوق بشر 1در بخش دوم ماده هجدهم

اعالميه اسالمي حقوق بشر، حق تغيير دين را براي يك مسـلمان 2شده كه در تضاد با اين حق، ماده دهم

عالميـه اسـالمي اي كه در اينجا بايد بيان كرد، ابهـام موجـود در مـاده دهـم ا نكته. شناسدبه رسميت نمي

الذكر معين نكرده اگر فردي بـدون اكـراه و از روي ماده فوق. باشدحقوق بشر در ارتباط با تغيير دين مي

آزادي و اراده و انتخاب آزاد بخواهد دين خود را تغيير دهد، آيا چنين حقي را دارد و ديگر آنكه آيا غيـر

رسد مسأله مربوط به حق انتخاب آزادانه مـذهب ميبه نظر . مسلمانان حق دارند دين خود را تغيير دهند

هاي ميان دو انديشه حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي ترين چالشو تغيير آن براي مسلمانان از مهم

.باشد كه حتي اعالميه اسالمي حقوق بشر نيز از تيررس آن مصون نمانده استمي

:مادة نوزدهم

توان آن را بـه دو پردازد كه ميمي »آزادي عقيده و بيان«بشر به اصل اعالميه جهاني حقوق 3ماده نوزدهم

اي نيز آمد بايد بيان نمود كه مـاده هجدهمدر بخش اول همانگونه كه در بررسي ماده . بخش تقسيم نمود

باشد، اما با نظـر افكنـدن بـر روح مستقيما در باب آزادي عقيده و مذهب در اعالميه اسالمي موجود نمي

در مـورد قسـمت دوم يعنـي . توان اين حقوق را از آن اسـتخراج نمـود حاكم بر اعالميه اسالمي ميكلي

آزادي بيـان بــا اينكــه در اعالميـه جهــاني حــق آزادي بيـان تقريبــا بــدون هـيچ حــد و مــرزي در مــاده

دـ، بن4فـت و دوم در بند الـيسه اسالمي در ماده بـت، اما اعالميـان گرديده اسـيه بيـاعالمآن وزدهم ـن

...باشده و ايمان مياين حق متضمن آزادي تغيير مذهب يا عقيده و همچنين متضمن آزادي اظهار عقيد... 1

اسالم دين فطرت است و بكار گرفتن هرگونه اكراه نسبت به انسان يا بهره برداري از فقر يا جهل انسان جهت تغيير اين دين به ديني 2 .باشدديگر يا به الحاد، جايز نمي

بيم و اضطرابي نداشته باشد و در كسـب عقايد خود نست كه از داشتا هر كس حق آزادي عقيده و بيان دارد و حق مزبور شامل آن 3 .اطالعات و افكار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسايل ممكن و بدون مالحظات مرزي آزاد باشد

...هر شكلي كه مغاير با اصول شرعي نباشد... 4

Page 121: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

118

.آزادي بيان را محدود به قيد و بندهايي نموده و براي آن حدود خاصي را قرار داده است 2بند د و 1ج

:مادة بيستم

ده در اهرچنـد مفـاد ايـن مـ . پردازدمي» حق آزادي اجتماعات«اعالميه جهاني حقوق بشر به 3ماده بيستم

ه و اين اعالميه در اين مورد امر را به سكوت برگزار نموده است، اما بـه اعالميه اسالمي حقوق بشر نيامد

.رسد كه اين حق با موازين اسالمي مخالفتي داشته باشدنظر نمي

:مادة بيست و يكم

معـادل بنـد ب مـاده 4بند الـف . بند تشكيل شده است 3ماده بيست و يكم اعالميه جهاني حقوق بشر از

با ايـن تـذكر كـه مقصـود از تعبيـر اداره كشـور بـه . باشدمي حقوق بشر مياعالميه اسال 5بيست و سوم

بنـد ب . باشـد صورت غير مستقيم كه در اعالميه اسالمي آمده احتماال اداره بوسيله نمايندگان انتخابي مي

-تساوي در شرايط تصدي مشـاغل عمـومي مـي به كهنيز حقوق بشر جهانياعالميه 6ماده بيست و يكم

در اينجا بايـد توجـه . منطوقا در بند ب ماده بيست و سوم اعالميه اسالمي حقوق بشر آمده استپردازد،

هاي عمومي بايد با تسـاوي شـرايط اي به اين مطلب كه تصدي پستداشت كه در اعالميه اسالمي اشاره

اسـالمي حقـوق اعالميـه براي همه باشد، نشده است كه البته اين گونه تساوي نيز با توجه به ساير مـواد

واقعيت آن است كـه در اعالميـه . بشر پذيرفته است، مگر در مواردي كه عامل عدم تساوي مذهب باشد

گـردد هاي انساني محسوب ميهم ارز ساير ويژگي... جهاني حقوق بشر، دين مانند رنگ، جنس، زبان و

بشـر غيـر از مـواردي كـه بـه آيد، در حاليكه در اعالميه اسالمي حقوقو از اسباب تبعيض به شمار نمي

گردد، مذهب عامل بسـيار تأثيرگـذاري اسـت و نـه تنهـا حيثيت ذاتي و كرامت انساني آدميان مربوط مي

چيزي كه منجر به ايجـاد اخـتالل در سوءاستفاده و سوء استعمال آن، تبليغات و حمله به مقدسات و كرامت انبياء با بكارگيري هر ... 1

ها يا مشتت شدن جامعه يا متالشي شدن آن يا زيان يا متالشي شدن اعتقاد شود، ممنوع استارزش

برانگيختن احساسات قومي يا مذهبي و يا هر چيزي كه منجر به برانگيختن هر نوع حس تبعيض نژادي گردد، جايز نيست 2

. امع و جمعيتهاي مسالمت آميز تشكيل دهدهر كس حق دارد آزادانه مج -الف 3

.هيچكس را نميتوان مجبور به شركت در اجتماعي كرد -ب

هر كس حق دارد در اداره امور عمومي كشور خود، خواه مستقيما خواه با وساطت نمايندگاني كه آزادانه انتخاب شده باشند، شـركت 4

جويد

همچنين او مي توانـد پسـتهاي و شور خود به طور مستقيم يا غير مستقيم شركت نمايدهر انساني حق دارد در اداره امور عمومي ك 5

.عمومي را بر طبق احكام شريعت متصدي شود

.هر كس حق دارد با تساوي شرايط، به مشاغل عمومي كشور خود نائل آيد 6

Page 122: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

119

باشـد بلكـه در هاي مادي و معنوي آدمي و اعراض انساني نمـي هم ارز و هم عرض ساير ويژگيمذهب

در اعالميـه 1د آخـر مـاده بيسـت و يكـم همچنين معادل بنـ . گيردطول همه آنها و مقدم بر همه قرار مي

اعالميه اسـالمي حقـوق بشـر آمـده اسـت كـه 2جهاني حقوق بشر تقريبا در بند الف ماده بيست و سوم

در اعالميه جهاني حقـوق بشـر سرچشـمه حكومـت . باشدمربوط به منشأ قدرت سياسي و حكومت مي

اسالمي حقوق بشر امانتي است در دست مـردم تلقي گرديده در حاليكه در اعالميه » اراده مردم«ناشي از

در . كه البته بر اساس متون ديني و نصوص اسالمي اين امانت را خداوند در اختيار مردم قرار داده اسـت

الذكر تضادي مشخص ميان رويكرد اعالميه جهاني و اسالمي اين قسمت نيز مانند قسمت قبلي ماده فوق

-شأ قدرت و حكومت در اعالميه اسالمي و اعالميه جهاني متفاوت مـي البته با اينكه من. گرددمالحظه مي

هـاي بنيـادين حقـوق بشـر، باشد، اما در عمل اسالم نيز به مانند نظام ليبرال دموكراسي برآمـده از ارزش

پذيرد، همان گونه كه در بيشتر كشورهاي امضاء كننده به عنوان ابزار ميرا انتخابات و دموكراسي اكثريتي

اما با اين حال متأسفانه در مورد اخير اعالميه اسـالمي امـر را بـه . ميه اسالمي حقوق بشر رايج استاعال

ولي به هر روي روح حاكم بر اسالم با آنچه در بند سوم ماده بيست و يكـم . سكوت برگزار نموده است

.اعالميه جهاني حقوق بشر آمده، تضاد و تقابلي ندارد

:مادة بيست و دوم

. باشـد مـي » حقوق اجتمـاعي، اقتصـادي و فرهنگـي «در ارتباط با اعالميه جهاني 3ده بيست و دوممفاد ما

حقوق مندرج در ايـن مـاده را آن توان يافت نمود، اما اي تحت اين مفاد البته در اعالميه اسالمي نميماده

أمين اجتماعي، بهداشـت و حق ت«كه پيرامون اعالميه اسالمي 4اي پراكنده مثال در ماده هفدهمبه گونههم

. ابراز گردد كه از روي صداقت و بـه طـور ادواري، صـورت پـذيرد اين اراده بايد به وسيله انتخاباتي. اساس و منشأ قدرت حكومت، ارادة مردم است 1

.انتخابات بايد عمومي و با رعايت مساوات باشد و با رأي مخفي يا طريقي نظير آن انجام گيرد كه آزادي رأي را تأمين نمايد

.شوداساسي انسان از اين راه تضمين ميباشد؛ زيرا كه حقوق واليت امانتي است كه استبداد يا سوءاستفاده از آن شديدا ممنوع مي 2

حق امنيت اجتماعي دارد و مجاز است بوسيله مساعي ملي و همكاري بين المللي حقوق اقتصـادي و ،هر كس به عنوان عضو اجتماع 3

.وردبا رعايت تشكيالت و منابع هر كشور بدست آ ،اجتماعي و فرهنگي خود را كه الزمه مقام و نمو آزادانه ي شخصيت اوست

از مفاسد و بيماري هاي اخالقي به گونه اي كه بتواند در آن خود را از لحاظ معنوي عاريهرانساني حق دارد كه در يك محيط -الف 4

.بسازد، زندگي كند، جامعه و دولت موظفند اين حق را براي او فراهم كنند

اجتماعي را از طريق ايجاد مراكز عمومي مورد نياز بـر حسـب ند كه براي هر انساني تأمين بهداشتي و هستدولت و جامعه موظف -ب

.امكانات موجود، فراهم نمايند

اي كه بتواند از طريق آن مايحتاج خود و خانواده اش را برآورده سـازد و دولت مكلف است حق هر انساني را در زندگي شرافتمندانه -ج

.ازهاي اساسي مي شود تضمين نمايدشامل خوراك و پوشاك و مسكن و آموزش و درمان و ساير ني

Page 123: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

120

» حق كار و حقـوق اقتصـادي «در ارتباط با كه آن 1و همچنين در ماده چهاردهم باشدمي» امنيت شخصي

.يافت نمودتوان تا حدودي مياست

:مادة بيست و سوم

باشـد كـه در مي» حقوق كار و كارگران«اعالميه جهاني حقوق بشر در ارتباط با 2مفاد ماده بيست و سوم

اعالميه اسالمي حقوق بشر تقريبا با همان محتوا اما از برخي وجوه ديگر مورد توجه قـرار 3مده سيزدهما

به هر روي بطور كلي مجموعا دو اعالميه در حمايت كامل و قاطع از حقوق كار و كارگران . گرفته است

عالميه آمده در ديگري كه در يك اوجود دارد هرچند در اين حوزه بعضي فروعات . با هم موافقت دارند

.باشدوضعيت عكس مي نيز نيامده و در برخي فروعات ديگر

:مادة بيست و چهارم

ساعات كـار «و » حق استراحت، فراغت و تفريح«اعالميه جهاني حقوق بشر به 4در ماده بيست و چهارم

كـه بـه اعالميه اسالميسيزده توان آن را با ماده اي كلي ميپرداخته شده كه تقريبا به گونه... و »كارگران

.كشي از كارگر و حق او در استفاده از مرخصي بيان گرديده، تطبيق نمودممنوعيت بهره

.انسان حق دارد بدون احتكار و فريب يا زيان رساندن به خود يا ديگران كسب مشروع كند و ربا شديدا ممنوع است 1

هر كس حق دارد كار كند ، كار خود را آزادانه انتخاب نمايد، شرايط منصفانه و رضايت بخشي براي كار خود خواسـتار باشـد و -الف 2

.در مقابل بيكاري مورد حمايت قرار گيرد

.همه حق دارند بدون هيچ تبعيضي در مقابل كار مساوي اجرت مساوي دريافت كنند -ب

حق ميشود كه زندگي او و خانواده اش را موافق شـئون انسـاني صاحب هر كس كه كار مي كند به مزد منصفانه و رضايت بخشي -ج

.كندبا هر نوع وسايل ديگر حمايت اجتماعي تكميل تامين كند و آنرا در صورت لزوم

.با ديگران اتحاديه تشكيل دهد يا در اتحاديه ها شركت كند ،هر كس حق دارد براي دفاع از منافع خود -د

شايسته و هر انساني آزادي انتخاب كار . كار، حقي است كه بايد دولت و جامعه براي هر كسي كه قادر به انجام آن است، تضمين كند 3

هر كارگري حق دارد از امنيت و سالمت و ديگـر تـأمين . هم مصلحت جامعه بر آورده شود به گونه اي كه هم مصلحت خود و ؛را دارد

به او هاي اجتماعي برخوردار باشد و نبايد او را به كاري كه توانش را ندارد واداشت يا او را به كاري اكراه نمود يا از او بهره كشي كرد يا

دريافت نمايـد و ان رساند؛ و هر كارگري بدون فرق ميان مرد و زن، حق دارد كه مزد عادالنه در مقابل كاري كه ارائه مي كند سريعازي

در عين حال موظف است كه در كار خود اخالص و درستكاري ترفيعات استحقاقي را دارد و نيز حق استفاده از مرخصي ها و پاداشها و

ارگران با كارفرمايان اختالف پيدا كردند دولت موظف است براي حل اين اختالف و از بين بردن ظلم و اعاده حق و داشته باشد و اگر ك

.پايبندي به عدل بدون اين كه به نفع طرفي عدول كند، دخالت نمايد

واري بـا اخـذ حقـوق هر كس حق استراحت و فراغت و تفريح دارد و به خصوص به محدوديت معقول ساعات كار و مرخصي هـاي اد 4

.باشدحق ميصاحب

Page 124: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

121

:مادة بيست و پنجم

رفـاه اقتصـادي و بيمـه و تـأمين «اعالميه جهاني حقوق بشر در ارتبـاط بـا 1بيست و پنجمبند اول ماده

كـه در بند ب و ج ماده هفدهم اعالميه اسالمي حقوق بشر است كه مفاد آن تقريبا »اجتماعي و بهداشتي

تـر در مـورد اي خالصـه بـه گونـه پيشتر و در تطبيق ماده بيست و دوم اعالميه جهاني بدان اشارت رفت

بند دوم ماده بيست و پنجم اعالميـه . تأمين اجتماعي مورد تأييد قرار گرفته و قابليت انطباق بر آن را دارد

به رسميت شـناخته شـده » حقوق مادر و كودك« 2در قسمت اول. شر نيز دو قسمت داردجهاني حقوق ب

اما بديل قسـمت دوم . اعالميه اسالمي حقوق بشر بيان گرديده است 3كه معادل آن در بند الف ماده هفتم

ـ «اعالميه جهاني كه در باب 4از بند دوم ماده بيست و پنج ر عدم تبعيض ميان كودكـان متولـد شـده در اث

هر چند . توان يافتباشد را در اعالميه اسالمي نميمي »ازدواج و بدنيا آمده در اثر رابطه خارج از ازدواج

شود هيچ تبعيضـي را در ظـاهر آغاز مي... كه با عبارت هر كودكي 5اعالميه اسالمي در بند الف ماده هفتم

و پرورش و نگهداري اعمـال نكـرده از بهداشت و تربيت مندي ميان كودكان مشروع و نامشروع در بهره

است، اما واقعيت آن است كه در اسالم حقوق اجتماعي و اقتصادي اين دو دسته از اطفال در بزرگسـالي

به عـدم تبعـيض بـين بطور كلي باشد و مخلص كالم آنكه هر چند هر دو اعالميه با يكديگر متفاوت مي

د، اما اعالميه اسالمي كه بر اساس قرائت رايج از فقـه كودكان متولد از ازدواج و خارج از ازدواج معتقدن

اي از حقوق مانند حق بـر ارث و هايي كه در پارهيقينا با محدوديت، است اسالمي تهيه و تدارك گرديده

اي كه خـود هـيچ گونـه ها در اثر حادثهتصدي امر قضا براي اين گونه كودكان وجود دارد و اين تبعيض

.اند، بر ايشان بار شده، موافقت و رضايت داردع آن نداشتهنقش و سببيتي در وقو

هر كس حق دارد كه سطح زندگاني، سالمت و رفاه خود و خانواده اش را از حيث خوراك و مسكن و مراقبتهـاي پزشـكي و خـدمات 1

كه بـه الزم اجتماعي تامين كند و همچنين حق دارد كه در مواقع بيكاري، بيماري، نقص اعضاء، بيوگي، پيري يا تمام موارد ديگري

.عللي خارج از اراده انسان وسايل امرار معاش از دست رفته باشد، از شرايط آبرومندانه زندگي برخوردار شود

.مند شوندمادران و كودكان حق دارند كه از كمك و مراقبت مخصوصي بهره 2

فوليت و تربيت نمودن و تأمين مادي و هر كودكي از زمان تولد، حقي بر گردن والدين خويش و جامعه و دولت در محافظت دوران ط 3

.هاي ويژه نسبت به آنها مبذول شوددر ضمن، بايد از جنين و مادر نگهداري شود و مراقبت. بهداشتي و ادبي دارد

.كودكان چه بر اثر ازدواج و چه بدون ازدواج به دنيا آمده باشند، حق دارند كه همه از يك نوع حمايت اجتماعي برخوردار باشند 4

هر كودكي از زمان تولد، حقي بر گردن والدين خويش و جامعه و دولت در محفاظت دوران طفوليت و تربيت نمودن و تأمين مادي و 5

بهداشتي و ادبي دارد

Page 125: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

122

:مادة بيست و ششم

پردازد كه معـادل آن در مي »حق بر آموزش و پرورش«اعالميه جهاني به ماده بيست و ششم از 1بند الف

-باشد كه طلب علم را يك امر واجب و فريضـه بيـان مـي ميموجود اعالميه اسالمي 2بند الف ماده نهم

همـان مـاده از اعالميـه مانند بند الـف كه اعالميه جهاني نيز 3مهمچنين بند ب ماده بيست و شش. مايدن

اعالميه اسالمي به طور تقريبي مطابقت دارد، به هـدف و رسـالت آمـوزش و 4با بند ب ماده نهمجهاني

عموميو روح و ديد با اينكه بندهاي پيش گفته تقريبا بر يكديگر در اهداف كلي. پرورش پرداخته است

اعالميه جهاني كـه پيرامـون اولويـت پـدر و 5باشند اما بند ج ماده بيست و ششممواد و اصول منطبق مي

اي و عميق بـا بنـد ب باشند داراي تفاوت ريشهمادر در انتخاب نوع آموزش و پرورش براي كودكان مي

از مادر گرفته و آن را تنها در اختيار پـدران يت در انتخاب نوع ترباعالميه اسالمي كه تقدم را 6ماده هفتم

اي مجمـل نـاظر اين بيان به گونـه . باشدو كساني كه از نظر قانون شرع به منزله پدرانند گذارده است، مي

زيـرا در اعالميـه جهـاني حـق . باشـد بر عدم تطابق قواعد موجود در دو بند اخير از اين دو اعالميه مـي

موزش و پرورش هم براي پدر و هم بـراي مـادر در نظـر گرفتـه شـده، امـا در اولويت در انتخاب نوع آ

كه از نظر شرع به منزله پدرانند اختصاص داده شده تا با توجـه اعالميه اسالمي اين حق به پدر و كساني

امـا در اعالميـه اسـالمي درج گرديـده ،به قيودي كه در اعالميه جهاني از آنهـا خبـري در ميـان نيسـت

آموزش و پرورش الاقل تا حدودي كه مربوط به تعليمات ابتدايي و اساسـي . هر كس حق دارد كه از آموزش و پرورش بهره مند شود 1

آموزش حرفه اي بايد عموميت پيدا كند و آموزش عالي بايـد بـا شـرايط تسـاوي . آموزش ابتدايي اجباري است. بايد رايگان باشداست

.كامل به روي همه باز باشد تا همه بنا به استعداد خود بتوانند از آن بهره گيرند

ر دولت الزم اسـت كـه راههـا و وسـائل آن را فـراهم ، و باست طلب علم يك فريضه است و آموزش يك امر واجب بر جامعه و دولت 2

نموده و متنوع بودن آن را به گونه اي كه مصلحت جامعه را بر آورد، تأمين نمايد و به انسان فرصت دهد كه نسـبت بـه ديـن اسـالم و

.حقايق هستي معرفت حاصل كند و آن را براي خير بشريت بكار گيرد

ود كه شخصيت انساني هر فرد را به حد كمال رشد آن برساند و احترام حقـوق و آزادي هـاي آموزش و پرورش بايد طوري هدايت ش 3

آموزش و پرورش بايد حس تفاهم، گذشت و احترام به عقيده مخالف و دوستي بين تمام ملل و جمعيتهاي نژادي يا .بشر را تقويت كند

.سهيل نمايدمذهبي و همچنين توسعه فعاليتهاي ملل متحد را در راه حفظ صلح ت

حق هر انساني است كه مؤسسات تربيتي و توجيهي مختلف از خانواده و مدرسه و دانشگاه گرفته تا دستگاههاي تبليغاتي و غيره كه 4

كوشش در جهت پرورش ديني و دنيوي انسان مي نمايد، براي تربيت كامل و متوازن او تالش كنند و شخصيتش را پرورش دهنـد بـه

.نش به خدا و احترامش به حقوق و وظايف و حمايت از آن فراهم شوداي كه ايماگونه

.در و مادر در انتخاب نوع آموزش و پرورش فرزندان خود نسبت به ديگران اولويت دارندپ 5

اعات منافع با مر -خواهندپدران و كساني كه از نظر قانون و شرع به منزله پدران هستند، حق انتخاب نوع تربيتي را كه براي خود مي 6

.هاي اخالقي و احكام شرعي دارنددر پرتو ارزش -و آينده آنان

Page 126: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

123

الـذكر در ايـن دو رسد كه دو بند فوقكودك را تعليم و تربيت نمايند، نهايتا به نظر مي ،ان اولويتدارندگ

اعالميه با اينكه در ظاهر تا حدودي شبيه هستند، اما در محتوا با يكديگر اختالف و تضاد كامـل دارنـد و

به تفاوت و تناقض آشكاري نيز تفاوت در منبع و مبناي حقوق بشر عرفي و حقوق بشر اسالمي در اينجا

.انجاميده است

:مادة بيست و هفتم

حـق بـر زنـدگي «پيرامـون كـه آن 1بند الف از .باشدماده بيست و هفتم اعالميه جهاني داراي دو بند مي

شود، اما ديده نمياثري باشد در اعالميه اسالمي حقوق بشر مي »فرهنگي، اجتماعي، هنري و علمي انهآزاد

نيز مفاد اين بند به طور كلي با شريعت اسالم مخالفتي ندارد جا داشت در اعالميه اسالمي از آن روي كه

حق مالكيت فكري و «اعالميه جهاني كه مربوط به 2همين طور بند ب ماده بيست و هفتم. گرديددرج مي

ميـه بـا يكـديگر در اين رابطه نيـز دو اعال . اعالميه اسالمي آمده است 3باشد در ماده شانزدهممي» معنوي

موافقت دارند هرچند قيد مطابقت بااحكام شرع در اعالميه جهـاني موجـود نيسـت و گفـتن نـدارد كـه

اعالميـه 27دانند كه البته در مـتن مـاده اصحاب حقوق بشر عرفي نيز البته اين حق را مقيد به قيودي مي

.گرددمالحظه نمينيز چنين قيودي اسالمي حقوق بشر

:شتممادة بيست و ه

هـاي منـدرج در ايـن اعالميه جهاني حقوق بشر كه به رابطه ميـان حقـوق و آزادي 4مشابه متن اين ماده

شـود، امـا بـه طـور پردازد، در اعالميه اسالمي ديده نميالمللي و اجتماعي مياعالميه و برقراري نظم بين

در مقدمه اعالميه اسالمي حقوق بشر آن تزاحمي ندارد، زيرا مثال مفاد كلي اعالميه اسالمي حقوق بشر با

هاي عمومي در اسـالم جزئـي از ديـن مسـلمين و با ايمان به اينكه حقوق اساسي و آزادي: ... خوانيممي

مراعات آنها عبادت است و كوتاهي از آنها يا تجاوز بر آنها منكر است و هر انساني بطور منفـرد، ... است

و در پيشرفت علمي و فوائد آن سهيم متمتع گرددشركت كند، از فنون و هنرها جامعه هر كس حق دارد آزادانه در زندگي فرهنگي 1

.باشد

.هنري خود برخوردار باشدهر كس حق دارد از حمايت منافع معنوي و مادي آثار علمي، فرهنگي يا 2

هر انساني حق دارد از ثمره دست آوردهاي علمي يا ادبي يا هنري يا تكنولوژيكي خود سود ببرد، و حق دارد از منـافع ادبـي و مـالي 3

.مغاير با احكام شريعت نباشد) اثر(حاصله از آن حمايت نمايد، مشروط بر ا ين كه آن دست آورد

نظمي را بخواهد كه از لحاظ اجتماعي و بين المللي، حقـوق و آزادي هـايي را كـه در ايـن اعالميـه ذكـر هر كس حق دارد برقراري 4

.گرديده است تامين كند و آنها را به مورد اجرا گذارد

Page 127: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

124

مسئوليتاي هماهنگ در تضمين مشترك در قبال آن، به گونهمسئول پاسداري و اجراي آن است و امت

.دارد

:مادة بيست و نهم

پـردازد مي »فرد و جامعه در قبال يكديگر مسئوليت«آن به 1در بند الفكه باشد اين ماده داراي دو بند مي

در اسـالم آدمـي ريمزيرا بنابر نص قرآن كـ توان يافت البته بديلي براي اين بند در اعالميه اسالمي نمي و

او در برابر همه آدميان به مثابه گـواه كـل مسئوليتندارد بلكه مسئوليتتنها در مقابل يك جامعه خاص

متقابل فرد و جامعه بسيار محـدودتر مسئوليتبنابراين رويكرد موجود در اين بند در 2.تاريخ انسان است

در اين قسمت نيـز مطـابقتي ميـان قواعـد اعالميـه جهـاني باشد و بنابراين از نگاه اسالم به اين مقوله مي

. توانست در اعالميه اسالمي مندرج گردد و موافق اسالم نيز باشد، موجـود نيسـت حقوق بشر و آنچه مي

هـا مندي از حقوق و آزاديكه در ارتباط با قيدهاي قانوني در بهره 3همچنين در بند ب ماده بيست و نهم

بـا ايـن امـا .بشر در رابطه با آن وجود ندارد وقدر اعالميه اسالمي حق و مستقلي ماده مشابه كهباشد مي

توان قيودي را در جهـت محـدود نمـودن حقـوق و در اعالميه اسالمي در برخي مواضع و مواد ميحال

ي تر از بيان عام اعالميه جهاناي خاصها بر اساس قوانين شرع و اصول شريعت اسالم البته به گونهآزادي

، 6، بند د مـاده نـوزدهم 5، بند ب و ج ماده هفتم4از جمله در بند الف ماده دوم كه حقوق بشر يافت نمود

اعالميه اسالمي حقـوق بشـر 9و بند ب ماده بيست و سوم 8، بند الف و ب ماده بيست و دوم7ماده بيستم

له اساسي توجه نمود و آن اينكـه نيز بايد به يك مسأاز اعالميه جهاني البته در تطبيق اين ماده . آمده است

.اي وظيفه دارد كه رشد آزاد و كامل شخصيت او را ميسر كندهر كس در مقابل جامعه 1و همانگونه شما را : ترجمه. 143/، بقرهشهداء علي الناس و يكون الرسول عليكم شهيداو كذلك جعلناكم امه وسطا لتكونوا 2

.امت وسط قرار داديم تا گواه و نمونه براي مردمان باشيد و پيامبر هم براي شما گواه و نمونه باشد

له قـانون و منحصـرا بـه منظـور هر كس در اجراي حقوق و استفاده از آزادي هاي خود فقط تابع محدوديت هايي است كه بـه وسـي 3

تامين، شناسايي و مراعات حقوق و آزادي هاي ديگران و براي رعايت صحيح مقتضيات اخالقي و نظم عمومي و رفاه همگاني در شرايط

.يك جامعه دمكراتيك وضع گرديده است

.كشتن هيچ كس بدون مجوز شرعي جايز نيست... 4

...؛ بر طبق احكام شرع...هاي اخالقي و احكام شرعيدر پرتو ارزش -با مراعات منافع آينده آنان... 5

...ها براي دفاع او فراهم باشداي كه همه تضميناز راه محاكمه عادالنه... 6

...مگر با رضايت وي و مشروط به اينكه ... ؛ ...مگر به مقتضاي شرع... 7

...بر طبق ضوابط شريعت اسالمي ...؛ ...به هر شكلي كه مغاير با اصول شرعي نباشد... 8

...بر طبق احكام شريعت... 9

Page 128: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

125

هاي يك جامعه ليبرال غايت قيد و بندهاي موجود در اعالميه جهاني حقوق بشر به منظور مراعات ارزش

باشد در حاليكه در اسالم هدف از حد و مرزهـاي حقـوق و و در جهت ايجاد سعادت و رفاه دنيوي مي

بر ايـن اسـاس هرچنـد . باشددنيا و آخرت ميها كسب رضاي خداوند و تقرب به خداوند و خير آزادي

در ظاهر مشابه هستند، اما از قرار دادن آنهـا در ها و حقوق در هر دو اعالميه آزادي قواعد مربوط به قيود

.متن دو اعالميه در دو نظام حقوق بشر اسالمي و عرفي غايات متفاوتي منظور نظر بوده است

:اممادة سي

هاي مندرج در اعالميه جهت جلـوگيري از تضـييع و روش تفسير حقوق و آزاديكه به قواعد 1اين ماده

هر چند در اعالميه اسالمي حقوق بشر وجود ندارد، اما واقعيت آن است كه اين انديشه با ،پردازدمي آنها

.باشدكند، داراي همنوايي و اشتراك مياصول و اهدافي كه اعالميه اسالمي دنبال مي

اشتراك و افتراق قواعد اعالميـه اسـالمي و اعالميـه وجوه: دوم مبحث

جهاني حقوق بشر

در مقام مقايسه قواعد حقوق بشرعرفي و حقوق بشر اسالمي همانگونه كه در بررسي تطبيقي دو اعالميـه

اسالمي و جهاني مالحظه نموديم وجوه اشتراك و افتراق چندي بدسـت آمـد، امـا بايـد توجـه نمـاييم،

1369مردادمـاه 15مـيالدي برابـر بـا 1990آگوسـت 5سالمي حقوق بشر كه مصـوب هرچند اعالميه ا

توسط كشورهاي اسالمي 2باشدخورشيدي، اجالس وزراي خارجه سازمان كنفرانس اسالمي در قاهره مي

باشـد، تهيه گرديده است، اما چون بر خالف اعالميه جهاني حقوق بشـر كـه داراي ميثـاقين الحـاقي مـي

قانوني در كشورهاي اسالمي را طي نكرده و قواعد آن به صورت بخشي از نظام حقوقي مراحل تصويب

الملل حقوق بشر، هم توان اعتبار هنجارها و قواعد حقوقي آن را در نظام بين، نميدر نيامده اين كشورها

كـه تـوان بيـان نمـود سنگ و هم شأن اعالميه جهاني حقوق بشر به شمار آورد، ولي تا همـين حـد مـي

هـايي بـا اعالميـه كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسالمي با بيانيه فوق كه در برخي از مـواد اخـتالف

جهاني حقوق بشر دارد، به طور ضمني اراده خود را بر عدم پذيرش بي چون و چـراي اعالميـه جهـاني

هيچ يك از مقررات اعالميه حاضر نبايد طوري تفسير شود كه متضمن حقي براي دولت، جمعيت يا فردي باشـد كـه بـه موجـب آن 1

.نمايندبتي بتوانند هر يك از حقوق و آزاديهاي مندرج در اين اعالميه را از بين ببرند يا در راه آن فعالي

.به بعد 445، پيشين، صالمللي حقوق بشرنظام بين مهرپور، حسين، 2

Page 129: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

126

نچه در مبحث بررسي به هر روي با توجه به آ 1.اندهاي مربوط به آن اعالم كردهحقوق بشر و كنوانسيون

هـايي بـين قواعـد حقـوق بشـر تطبيقي به سبب تفاوت در مباني فلسفي و اخالقي بيان نموديم، تفـاوت

باشد كه اهم اين افتراقات صرف نظر از برخي موارد با توجـه بـه اسالمي و حقوق بشر عرفي موجود مي

:ند ازاعالميه اسالمي و اعالميه جهاني حقوق بشر عبارت يعني متن دو سند

و در نتيجـه تفـاوت در 2محوريت عنصر شرع به جاي عنصر قانون در تفسير و تقييد حقوق بنيادين بشر

نگرش به آزادي بيان، آزادي عقيده و آزادي مذهب و همچنين عدم جواز تغيير دين و مذهب در اعالميه

به برابري حقوق زن و و تفاوت در نگرش 3اسالمي حقوق بشر و جواز آن در اعالميه جهاني حقوق بشر

...و 5و افتراق در ضمانت اجرا 4مرد و تساوي ايشان

:شوند كه اهم آنها عبارتند ازهمچنين اشتراكاتي نيز ميان رويكرد اين دو اعالميه ديده مي

، حمايـت از 9، احترام بـه زنـدگي خصوصـي 8، اصل برائت7، نفي بردگي6به رسميت شناختن حق حيات

...و 11ناهندگي، حق پ10مالكيت معنوي

حقـوق قواعـد خالصه اشتراكات و افتراقـات كه در واقع بيان با توجه به آنچه در اين مبحث بيان گرديد

، بايـد بـه بشر عرفي و حقوق بشر اسالمي مستتر در دو اعالميه جهاني و اعالميه اسالمي حقوق بشر بود

اعالميه اسالمي حقوق بشر چـه از نظـر قواعد حقوق بشر اسالمي سواي از مواد اين نكته توجه نمود كه

تر و فراتر از قواعد حقـوق بشـر عرفـي منـدرج در مـواد تر، جامعي و چه از نظر كيفي بسيار گستردهكم

بـه عنـوان اخـتالف بـا هيچگاه نبايـد باشد ولي اين گستردگي و جامعيتاعالميه جهاني حقوق بشر مي

المللـي بررسـي ، مجموعه مقاالت اولين همـايش بـين »حقوق بين الملل بشر و حقوق بشر اسالمي، تطابق يا تعارض« ،پروين، فرهاد 1

.121الملل بشر، پيشين، صمسائل حقوق بين

.اعالميه جهاني حقوق بشر 29ماده 2مي حقوق بشر در تقابل با بند اعالميه اسال 25و 24مواد 2 .اعالميه اسالمي حقوق بشر 10اعالميه جهاني حقوق بشر در تقابل با ماده 18ماده 3

.اعالميه جهاني حقوق بشر 16اعالميه اسالمي حقوق بشر در تقابل با ماده 16ماده 4

.شراعالميه جهاني حقوق ب 22مقدمه و ماده 5 .اعالميه اسالمي 2اعالميه جهاني در موافقت با ماده 3ماده 6

.اعالميه اسالمي 11اعالميه جهاني در موافقت با ماده 4ماده 7 .19اعالميه جهاني حقوق بشر در موافقت با بند هـ ماده 11ماده 1بند 8

.حقوق بشر اعالميه اسالمي 18اعالميه جهاني در موافقت با بند ب ماده 12ماده 9

.اعالميه اسالمي حقوق بشر 16اعالميه جهاني حقوق بشر در موافقت با ماده 27ماده 2بند 10

.اعالميه اسالمي حقوق بشر 12اعالميه جهاني حقوق بشر در موافقت با ماده 14ماده 11

Page 130: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

127

با اعالميـه اسـالمي گذشته از برخي موارد اختالف صريح ي جهانزيرا اعالميه گردد،تلقي جهاني اعالميه

و فقط نسـبت بـه ذكـر آنهـا كنداصوال قواعد برگرفته از متن دين را نفي و انكار نميكه ذكر آنها رفت،

اي زيرا اعالميه جهاني بر اساس يك هدف خاص و به گونه و موضع ال بشرط دارد، سكوت نموده است

الت اوليه بشر را در جهان كنوني و بويژه پـس از جنـگ جهـاني دوم، حـل خالصه تدوين شده كه مشك

هاي مذكور در اعالميه را با حفـظ و حقوق و آزادي بيست و نهم،همچنين اعالميه جهاني در ماده . نمايد

رعايت اصول اخالقي، نظم عمومي، رفاه همگاني و قوانيني كه در هر كشوري با اصول و منطق حقـوقي

شود، محدود ساخته و ايـن چنـين اصـول و قـوانين را بـر مـواد وكراتيك قانوني تصويب ميو فرآيند دم

حـل و بسـياري از در مقام اجـرا بسياري از مشكالت را توانسته سازد كه از اين طريق اعالميه حاكم مي

همچنـين در ايـن راسـتا و در همـاهنگي بـا روح . برطرف سازدنسبت به خويش ها و شبهات را دغدغه

اجتهاد پويا نيز كه در استنباط حقوق اسالمي جايگاهي بس رفيع و قلمرويي بس كم بر اعالميه جهاني حا

المللي و حلال مشكالت و معضالت و عامل تفاهم و تعامل بين تواندمي وسيع دارد، در بسياري از موارد

حقـوق بشـر عرفـي تمان غرب ساختهفگبه گمان برخي از اين روست كه 1.تواند باشدحقوق بشري مي

از آن جهت كه بار معنـايي و عمـق غنـايي ،نمايدبرخورد مي حقوق اسالمي سنتيهنگامي كه با گفتمان

اي از حقـوق گيرد كه گويي مفهوم تـازه حقوق اسالمي بسيار باالست، آن چنان از اصول خود فاصله مي

مود نبايد فراموش نهيچگاه البته 2.گرددمتولد ميدر عالم بشر كه همان گفتمان حقوق بشر اسالمي است

و نه همه آن در اعالميه اسالمي حقوق بشر متبلور و متجلـي ،اين گفتمانقواعد بخشي از كه تاكنون تنها

توانست با حضوري پر رنگ اما بـي رنـگ و بـي طرفانـه و اسـير همان بخشي كه البته مي .گرديده است

هاي فقهي و حقوقي، موسي و فرعون حقوق بشر را بر تهاي كهنه و كهن معرفنگشتن در هزارتوي فهم

.مائده آسماني ضيافت مذهب حقوق انسان به صلح و آشتي بنشاند و خود به تماشاي آنان بنشيند

موسيي با موسيي در جنگ شد چونك بي رنگي اسير رنگ شد موسي و فرعون دارند آشتي چون به بي رنگي رسي كان داشتي

3دان از حكيمنفرت فرعون مي ت اي سليمسهاي باژگونهنعل

ر جهان معاصـر؛ كميسـيون حقـوق بشـر ، حقوق بشر د»اعالميه جهاني حقوق بشر از منظر اسالم« ،هاشم زاده هريسي، هاشم.: ك.ر 1

.61-80اسالمي، پيشين، صص

.423-438، مركز مطالعات حقوق بشر، پيشين، صص»اسالم و حقوق بشر؛ گزارش نشانه شناختي« ،فيرحي، داوود.: ك.ر 2

مثنوي معنوي 3

Page 131: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

128

نتيجه گيري

در اين پژوهش از مباني اخالقي دو نظام حقوق بشر اسالمي و حقوق بشر عرفي، ديني و سكوالر سـخن

به ميان رفت و پس از مطالعه مفاهيم، مباني، مناشي، منابع و اسناد اين دو نظام حقوقي نتايج زير بدسـت

1:آمد

همان آغاز كه نخستين اسـناد آن در دويسـت و انـدي سـال پـيش تـدوين حقوق بشر عرفي از -1

در بينش فردگرايانه، هر . و آب مذهب اثبات گرايي داشته استفرد گرديد، ريشه در خاك مكتب اصالت

هايي كه با ساير آدميان و مبدأ عالم و آفريننده جهان دارد، خود را شخص انساني بدون توجه به وابستگي

اند و از اين روست كه رابطه او با ساير انسانها و حتي خدواند نبايد ذي حق بودن مطلـق او دذي حق مي

.را مخل و مختل گرداند

اي سكوالر و عرفي بنيانگذاري گرديده كه سـابقه آن مباني اخالقي حقوق بشر عرفي بر ستون فلسفه

ي يـا همـان حيـوان نـاطق بـه عنـوان كـه در آن فـرد انسـان اي گردد، انديشهبه تفكر يونان باستان باز مي

شد و فصل مميزه يا عامل تفاوت انسان و حيوان در آن موجودي داراي قوه تشخيص و تمييز تعريف مي

توان اولين جاعالن و واضـعان ايـن نـوع سقراط، ارسطو و افالطون را مي. فلسفه عنصر عقل و خرد بود

.و اخالق به شمار آورد نگرش عقل محور، فردگرا و انسان مدار در عالم حقوق

هاي طبيعي پيشنهاد شـده از سـوي جـان حقوق بشر عرفي در معناي امروزين و مدرن آن همان حق

از نظر او حق حيات به عنوان يك حق طبيعي و بنيادين منبا و اساس ساير حقوق . باشندالك انگليسي مي

پرداختن به مفاهيمي چون عقل و اختيار و ، ايمانوئل كانت آلماني باانگليسي پس از الك. باشدانساني مي

-خردمحورانه، كل ساختار و مبناي اخالقي حقوق بشر را بر اساس فرديت فرد بنـا مـي و انتخاب آزادانه

هاي آنها در قرت هجدهم مبناي افكار و عقايد حقوق بشري، آزادي نيز كه انديشه... ولتر، روسو و . نمد

رانسه و آمريكا قرار گرفت، در باب حقـوق بنيـادين بشـري آرايـي خواهانه و نهضت قانون اساسي در ف

. اومانيستي و فارغ از مذهب داشتند

هـا را مـورد مالحظـه توان اين دادهمي اي نيزباشد كه در يك فضاي مقايسهاي ميالبته چيدمان مطالب در طول تحقيق نيز به گونه 1

.قرار داد

Page 132: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

129

بر اين اساس روشن است كه مباني اخالقي حقوق بشر عرفي از آن روي كـه بـر اسـاس يـك نـوع

توحيدي، جهان بيني خاص، دنيوي و فردگرايانه ايجاد گرديده است، با جهان بيني ديني و مباني اخالقي،

ران و اقترانـي مالحظـه خدامحور و جاودانگي باور حقوق بشر اسالمي سازگاري ندارد و ميان ايشـان قـ

زيرا در اسالم براي انسانها و حتي ساير موجودات جـز در نسـبت بـا خداونـد حقـوقي قابـل . گرددنمي

بودن آدمي تصريحي ندارد، مباني اخالقي حقوق بشر عرفي نه تنها بر بنده خدا . باشدتصوير و تصور نمي

باشـد، در حاليكـه در حقـوق بشـر اسـالمي انسـان بـا بلكه اصوال خالي و عاري از هرگونه عبوديت مي

جستجوي رضاي خالق به عوض رضايت مخلوق، جايگاه و مقام اصـيل انسـاني خـويش را در منظومـه

. يابدهستي به منزله جزئي از يك كل برتر باز مي

گـردد، حقوق بشر سكوالر هويتش تنها در بعد مادي و دنيوي وجودش خالصه مي بشر مفروض در

توان شك نمود، اما اسالمي اگرچه در موجوديت اين جهاني انسان نمي بشري در حاليكه در تفكر حقوق

همچنين. باشدت اوامر و نواهي الهي ميت و عاملياللهي و حامليهويت معنوي ابناء بشر همان مقام خليفه

هاي طبيعي با هـر فـرض مبنـايي نهايتـا در حقوق بشر اسالمي برخالف حقوق بشر عرفي كه در آن حق

باشند، اموري فـرا قـراردادي و قراردادي، جعلي، وضعي و اعتباري و غير قابل اثبات با مباني سكوالر مي

اي پايـه وق بـر مبـاني غير وضعي و منطقا اثبات پذير از طريق مباني الهي و ديني هستند، زيـرا ايـن حقـ

بلكـه معيارهـايي فراتـر از قـوانين . گيرنداند كه صرفا اعتبار خود را از وضع قانونگذار نميگذاري گشته

اجـزاي باشند كـه كليـت و موضوعه و جعليات قراردادي وضعي و تبعي مردمان، پارلمانها و حاكمان مي

هايي ماننـد مالك. گيرندمباني ابدي و ازلي مينظامات حقوقي صحت و سالمت و اعتبارشان را از همين

گيـرد و بـا وضـع قـانون عدالت كه قانون عاقالنه، انساني و حقوق بشري مشروعيت خويش را از او مي

.توان ماهيت معنا و مفهوم آنها را دستخوش تغيير نمودبشري بر خالف آن معيارات نمي

مبناي نظام حقوق بشر اسالمي و حقـوق اصل عام كرامت ذاتي انسان اساس و فلسفه وجودي و -2

اگر هر انساني را محترم و داراي حيثيت بدانيم و نژاد و عقيده و . دهدرا تشكيل مي) سكوالر(بشر عرفي

رنگ و جنس و زبان و دارايي و مذهب و امثال اين گونه وضـعي او ذاتـي را در حقـوق اتات و عرضـي

توانيم استعاليي آن تحويل و تخفيف دهيم، آن گاه است كه مي دخيل ننماييم و وجود انساني را به مفهوم

معظـم حقـوق و و ثابت كه كاخ عظـيم يتغيرمنزلتي ذاتي كه مطلق، ال. ذاتي بشر سخن بگوييم يتاز حيث

Page 133: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

130

در همه شئون و احـوال و اطـوار زنـدگاني آدميـان و در تمـامي ،بنيادين ابناء بشر كه تكريم و تعظيم آن

.امري الزم و ضروري است، بر ستون مستحكم آن استوار گرديده است زمانها و مكانها

بر پايه اصل كرامت انساني، همه موجودات بشري به صرف انسان بودن و فارغ از هرگونـه تمـايز و

اين تفكر انساني مقتضي اين پيام متعاليست كـه . رنداجوهرين برخوردو ، از حيثيت ذاتي و گوهري غايرت

حتي اگر مخالف سياسي، جاسوس، خائن، محكوم به ... هر عقيده، جنس، رنگ، نژاد و هر فرد انساني با

اعدام و مفسد في االرض، محارب، آدمي خوار و دشمن آدميت و بشريت و ملت باشد، بايد با او به مثابه

يك انسان رفتار گردد، چه رسد به آنكه دامن جانش از گرد رذيلت پاك و آب روانش از غبـار كـدورت

بر اين اساس اگر بـرده داري را . پروراندنصافي و بي غش بوده، و سوداي آزار بندگان خدا را نيز در سر

كنـيم و نماييم، شكنجه را عملي شـنيع محسـوب مـي محكوم مي ست،كه توهيني جدي به كرامت انساني

-محتـرم مـي هـاي ايشـان را انگاريم و حق حيات آدميان و حقوق و آزاديتبعيض نژادي را مغبوض مي

بايـد ست كهاز اين رو. ها بر مبناي كرامت انساني براي ما توجيه پذيرندها و ناكردهداريم، همه اين كرده

زيرا احترام به كرامت و حيثيت ذاتـي ،انجامدانكار كرامت انساني به انكار انسانيت انسان مي ،توجه نمود

ه دنبال دارد و در فكر همنوعان بودن و هنگامي كه و انساني آدميان در واقع خير جمعي و فردي آنها را ب

.آورد، احساس ناخوشي كردن، نشان انسانيت استروزگار تن و جان يكي از آنها را بدرد مي

اصل كرامت انساني در صدد است تا انسانها را از هتك حرمت نسبت بـه عـزت نفـس، شـرافت و

باشـد كـه در وافق اخالقي و فـرا فرهنگـي مـي حيثيت همنوعان مصون دارد، مصونيتي كه در عمل يك ت

حقوق بشر اسالمي مبنايي الهي و در حقوق بشر عرفي مبنايي انسان محورانه و اومانيسـتي دارد زيـرا در

تفكر حقوقي سكوالر مغرب زمين انسان داراي مركزيت اصلي و اساسي است و اعتقاد بـه اينكـه انسـان

. گرددلي است فلسفي كه در غرب و به زمان ماقبل سقراط برمياصميزان سنجش تمام امور و اشيا است،

در اينجا بايد به يك نكته اساسي تذكار داد و آن اينكه انسان محوري در بـاب مبنـاي اصـل كرامـت

انساني در حقوق بشر عرفي به خودي خود به هيچ روي ادعاي ضديت با معارف ديني و يا حقوق بشـر

حاصل از نگاه انسـان كند از طريق اصل قرار دادن كرامت انسانيكوشش مي اسالمي را ندارد اما همواره

هـاي بشـري در است به ساماندهي حقوق و آزادي عي و طفيليبمحورانه كه جعلي، وضعي، قراردادي، ت

تواند به مخالفت با اصول و مباني ديني و اسالمي به ويژهاين عالم بپردازد كه البته اين مطلب در عمل مي

بـه هـر روي واقعيـت آن . ها بيانجامددر باب حدود و ثغور سرزمين فراخ اما پرسنگالخ حقوق و آزادي

Page 134: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

131

است كه چه در حوزه مباني اخالقي حقوق بشر عرفي، غيرديني و سـكوالر كـه در آن انسـان فـي نفسـه

كنـد و چـه در حـوزه حقـوق بشـر و تكريم مي سارزش است و كرامت خويش ساخته خويش را تقدي

و انسان به مثابه غايت آفـرينش و ،اسالمي كه در آن خداوند خالق كرامت و مبنا و منبع حيثيت و منزلت

باشد، بحث تكليف يا امر مطلق مي و مأمور بهعالم اكبر و خليفه اهللا و صاحب كرامت و مخلوق خداوند

.بردكرامت انساني در عمل هنوز در دوران شيرخوارگي به سر مي

بر خالف مقام ثبوت كه بسيار فربه در حوزه حقوق بشر اسالمي، ،ر كشورهاي اسالمياز يك سو د

ات اجرايـي اقـدام ،مـوردنظر اسـالم متعـالي بـر اسـاس مفهـوم كرامـت انسـاني و است، در مقام اثبات

چندان رفيـق توفيـق نگرديـده عملي در حوزة حقوق بشرتدوين و تقنين راهكارهاي چشمگيري جهت

يي ديگر در مغرب زمين نيز هر چند در مقام عمل قوانين نسبتا جامعي تهيه و اجرا گرديده، از سواست و

گردد كه كافه علماي حقوق بشر عرفي در مقام نظـر هنـوز بـه اجمـاعي اما با اين حال هنوز مالحظه مي

و بيشتر با توسل اند اساسي و مبنايي منطقي و غير قراردادي براي اصل بنيادين كرامت انساني دست نيافته

هاي عملـي از چالـه تاريـك حقـوق بشـر اومانيسـتي بـه چـاه هولنـاك حقـوق بشـر به حربه ضرورت

.اندگرايانه درافتادهپوزيتيويستي و عمل

اسالمي حقوق بشر و اعالميه جهاني حقوق بشر كه قواعد مندرج در آنها داراي مباني ةدو اعالمي -3

الملـي در حـوزه معرفـت المللي دستاورد با اهميـت جامعـه بـين بينباشند، به عنوان دو سند متفاوتي مي

اي تـدوين و تصـويب گرديـد كـه از يك سو اعالميه جهاني حقوق بشر در هنگامه. باشندحقوق بشر مي

هاي انسـاني يعنـي آزادي و برابـري و بسياري در عالم پس از دو جنگ جهانگير از نخستين حق مردمان

خويش محروم بودند و تـا چنـدي ... اقتصادي و اسي، اجتماعي، فرهنگي،حق حاكميت بر سرنوشت سي

خـوار تـا اي آدميان همچون نازيـان آدمـي پيش از تصويب آن نيز پايه آدمي سوزي و كرامت ستيزي پاره

» نا انسان«از همنوعان خويش از جمله يهوديان را بسياريبدان درجه از شنعت و شقاوت رسيده بود كه

دانسـتند و اينچنـين و فاقد كرامت، حيثيت و منزلت انساني و حقوق بشـري مـي » اي دروغينهانسان«و

بـاري بـا . نمودنـد افروختند و تـدارك مـي ميبرآتش مرگ را براي خشكاندن و سوزاندن ريشه انسانيت

ريخ دارفلسفه و اخالق و فرهنگ مغـرب زمـين از ابتـداي تـا اين اعالميه در واقع ميراث اي،چنين پيشينه

سـال بـه طـول 10كه تدوين آن بـيش از نيز از سويي ديگر اعالميه اسالمي حقوق بشر . باشدتاكنون مي

هـا، و نمـود، داراي ارزشـها، ايـده يادتوان از آن به نماد و سمبل نظام حقوق بشر اسالمي انجاميده و مي

Page 135: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

132

نظام حقوقي با سابقه و غني باشد و مباني فكري و فلسفي آن ريشه در يك مفاهيمي غيرقابل اغماض مي

قرن سابقه و قدمت داشته و در ايـن قـرون متمـادي محـل بحـث و فحـص فقهـا و 14دارد كه بيش از

مشـكل . باشـند با همه اين احوال هر دو اعالميه داراي معضالتي نيـز مـي . مسلمان بوده است حقوقدانان

-اعالميه جهاني حقوق بي گمان چاره اساسي اعالميه جهاني حقوق بشر، جهاني نبودن آن است زيرا يك

هاي حقوقي توجه داشته، مصلحت و رضايت و منفعت فكـري اي ندارد جز آنكه حقيقتا به تمامي مكتب

بـر . و فرهنگي تمامي آدمياني را كه از آنها انتظار دارد قواعد او را مورد عنايت قرار دهنـد، در نظـر آورد

هـاي فرهنگـي ي اخالقـي و فلسـفي خـاص و هنجارهـا و ارزش اين اساس قواعدي كه تنها بر پايه مبان

باشـد يـا يك گروه از انسانها تدوين و تأليف شـده باشـد، يـا جهانشـمول نمـي لمخصوص و مورد اقبا

نهند و منقصتي منفعتي كه آدميان طبق آن بر قواعد حقوقي گردن مي. باشدمنقصت او بيش از منفعتش مي

.اسالمي حقوق بشر از آن ناشي گرديده است كه صدور اسنادي مانند اعالميه

اي ابهامات و اجمـاالت بـه ويـژه در بـاب اعالميه اسالمي مانند بديل خويش اعالميه جهاني از پاره

دار حقـوق برد و بـا اينكـه داعيـه زن و مرد و همچنين عدم جهانشمولي رنج مي يمذهب، آزادي و برابر

رود و قواعد آن حتي براي تمامي مسـلمانان نيـز م ادعا فراتر نميتمامي آدميان است، اما اين مدعا از مقا

باشد، زيرا بيشتر تلقي رايج و حكومتي و رسمي از مباني اخالقي، فكـري، فلسـفي و متبوع و مطبوع نمي

اد خويش بيان نموده اسـت و بسـيارند وهاي بنيادين بشري را در اصول و متئوريك حقوق بشر و ارزش

بـين مسلماني كه به محتواي قواعد آن اعالميه چنـدان دل خـوش نداشـته و خـوش ان و حقوقدانعالمان

و ) سكوالر(به هر روي با تمام اختالفات در مباني و منابع حق در دو نظام، حقوق بشر عرفي . باشندنمي

-حقوق بشر اسالمي بر اساس آنچه در دو اعالميه اسالمي و جهاني از حقوق و قواعد بشري مندرج مـي

اي كه باشند به گونهشد، اين دو نظام در عمل داراي قواعد حقوقي نسبتا يكسان و تا حدودي مشابه ميبا

درصـد 70توان به راحتي تـا ها را ميبا تطبيق و تطابق حقوق و قواعد اين دو اعالميه ميزان اين شباهت

-ها و تحليـل كه بيشتر بحث از آن روي -ينمتفكربرآورد نمود، اشتراكاتي كه شوربختانه از سوي غالب

-هاي ايشان در باب اين حقوق معطوف به تمايزات و تشابهات مبنايي و نظري و نه اجرايي و عملي مي

ت مفترقات و كثرت مشتركات حقوق و قلو ت در تبيين عل. همواره مورد غفلت قرار گرفته است -باشد

كـه قواعـد مطلـب رسد توجه به اين نظر ميو اسالمي نيز به ) سكوالر(قواعد دو نظام حقوق بشر عرفي

هاي باشد و از آن روي كه آدميان تقريبا همگي داراي حاجتمنديحقوقي هر دوي اين نظامات انسانها مي

Page 136: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

133

الحاجات و مبدأ هستي و ايمان يـا بـي ايمـاني بـه ذات و باور يا ناباوري به قاضي هستندطبيعي مشابهي

اعتبار احكام و قواعد حقوقي مدخليتي در موجوديت طبيعي ايـن اقدس او به عنوان منشأ جعل، وضع و

را تعليل و توجيه نمود مسألهتوان به راحتي اين مي ،ن انساني نداردحاجات و احتياجات عيني و معي.

اي ظريف اما با اهميت و تأثيرگذار بر مقوله حقوق بشر صـادقانه در پايان اين پژوهش بايد به مسأله

انـديش، متحجـر، رياكـار، هاي جـزم بود كه هر چند همواره در تاريخ اديان گروهي انسانو معترف مقر

اند كه با استفاده ابزاري وجود داشته... خرافه پرست و تماميت خواه مانند ارباب كليسا در مغرب زمين و

يان بـي گنـاه و از پيام انبياء عظام و با كوبيدن بر طبل خشونت و نواختن ناقوس مرگ و ستاندن جان آدم

تمـام است كه آنواقعيت اند، اماهاي فراوان روا داشتهسلب آزادي از بندگان خدا، بر جامعه بشري ستم

و تذكار كرامت انسـاني، برابـري، آزادي و در يـك بشريجد و جهد پيامبران الهي براي تذكر به فطرت

به هر روي . االت انساني بوده استجمله بسط حقوق بنيادين بشر با هدف تقرب به خداوند و كسب كم

تدوين كنندگان اعالميه جهاني حقوق اقبال اي آدميان سبب عدم انديشه سوزي و خردستيزي پاره هرچند

در دوره معاصـر گرديـد، هيچگـاه مباني عرفي در تهيه اين اعالميه استقبال ايشان ازبشر به مباني ديني و

كاخ رفيع، محتشم و پر نقش و نگار حقوق بنيادين بشر بر بنايه نبايد اين حقيقت آشكار را از ياد برد ك

خانه حيات بشريت را از پاي بست روحاني، هاي الهي و به جاي مصلحتمصالح جعلي و عرفي، مبناي

.ديگر حاجتي به نقش ايوان نخواهد مانددر اين صورت خواهد نمود و ويران

ر اگر جامد بود رو ذكر كنر اگر جامد بود رو ذكر كنر اگر جامد بود رو ذكر كنر اگر جامد بود رو ذكر كنفكفكفكفك گفتيم باقي فكر كنگفتيم باقي فكر كنگفتيم باقي فكر كنگفتيم باقي فكر كن اينقدراينقدراينقدراينقدر

ذكر كردن فكر را واال كندذكر كردن فكر را واال كندذكر كردن فكر را واال كندذكر كردن فكر را واال كند چاال كندچاال كندچاال كندچاال كندفكر را فكر را فكر را فكر را كن تاكن تاكن تاكن تاذكر ذكر ذكر ذكر

1111فكر كن و اهللا اعلم بالصوابفكر كن و اهللا اعلم بالصوابفكر كن و اهللا اعلم بالصوابفكر كن و اهللا اعلم بالصواب ذكر آرد فكر را در اهتزازذكر آرد فكر را در اهتزازذكر آرد فكر را در اهتزازذكر آرد فكر را در اهتزاز

مثنوي معنوي 1

Page 137: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

134

منابع

فارسي -الف

هاكتاب - 1

قرآن كريم �

.1380البالغه، ترجمه دكتر علي شيرواني، نسيم حيات، قم، نهج �

.1385يفه سجاديه، ترجمه عباس عزيزي، محدث، قم، صح �

.1974كتاب مقدس، بيروت، �

.2، چ1345، آسيا، تهران، حقوق بشر و سير تكامل آن در تاريخ غربمهدي، ابوسعيدي، -

.2، چ1374، نشر مركز، تهران، مدرنيته و انديشه انتقاديبابك، احمدي، -

.1370قر پرهام، آگاه، تهران، ، ترجمه باحقوق طبيعي و تاريخلئو، ،اشتراوس -

، دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه حقوق بشر و مفاهيم مساوات، انصاف و عدالتمحمد، آشوري، -

.1383تهران، تهران،

.ج2 ،1373، ترجمه احمد تدين، آران، تهران، هاي نظام سياسينظريهتي، . بلوم، ويليام -

.1363رجمه احمد آرام، شركت سهامي انتشار، تهران، ، تهاها و ابطالحدس ،پوپر، كارل ريموند -

،ترجمه محمد جعفر پوينده، نشر ني، تهـران اعالميه جهاني حقوق بشر و تاريخچه آن، ،جانسون، گلن -

1377.

.1338، گنج دانش، تهران، فلسفه فرهنگ اسالمي: تاريخ معتزله جعفري لنگرودي، محمدجعفر، -

.11، چ1382، گنج دانش، تهران، علم حقوقمقدمه جعفري لنگرودي، محمدجعفر، -

المللـي، تهـران، ، دفتر خدمات حقوقي بـين تحقيق در دو نظام جهاني حقوق بشر ،محمدتقي ،جعفري -

1370.

.1384، اسراء، قم، حق و تكليف در اسالم جوادي آملي، عبداهللا، -

.6، چ1389، اسراء، قم، فلسفه حقوق بشر جوادي آملي، عبداهللا، -

.1366، مركز نشر فرهنگي رجاء، تهران، كرامت در قرآن، عبداهللا، جوادي آملي -

، مبـاني حقـوق بشـر از ديـدگاه اسـالم و ديگـر مكاتـب حقيقت، سيدصادق، و ميرموسوي، سـيدعلي؛ -

.1381پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسالمي، تهران،

.1374تهران، ، ترجمه سعيد زيباكالم، انتشارات علمي فرهنگي،چيستي علم، .ف.چالمرز، آلن -

Page 138: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

135

انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام فلسفه حقوق،قدرت اله، ،خسروشاهي ؛دانش پژوه، مصطفي -

.1380، 5، چ )ره(خميني

.1364دفتر انتشارات اسالمي، قم، درآمدي بر حقوق اسالمي، ؛دفتر همكاري حوزه و دانشگاه -

تهـران، طـرح نـو، ،ه حق و فلسفه ارزشمقاالتي در فلسفه حقوق، فلسف: حق و مصلحت ،راسخ، محمد -

1381.

.1376، كتاب پرواز، تهران، 6، چ2ج، ج2، ترجمه نجف دريابندري، تاريخ فلسفه غرب ،راسل، برتراند -

.1390، ميزان، تهران، الملليحقوق كيفري بين ،رضوي فرد، بهزاد -

اي حمايت از حقـوق منطقه نهادها و سازوكارهاي؛ وريا، پعسكري ؛وكيل، امير ساعد ؛زماني، سيدقاسم - .1386هاي حقوقي شهر دانش، تهران، ، مؤسسه مطالعات و پژوهشبشر

ترجمـه احمـد تـدين، انتشـارات علمـي و فرهنگـي، تهـران، ليبراليسم و منتقدان آن، ،ساندل، مايكل -

1374.

.1376، صراط، تهران، مدارا و مديريت ،سروش، عبدالكريم -

، كرسـي حقـوق بشـر صـلح و دموكراسـي بشر در جهان معاصـر حقوق سيدفاطمي، سيد محمدقاري، -

.1ج، ج 2، 1385دانشگاه شهيد بهشتي، تهران،

، گفتگو با جمعي از اساتيد حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه علـوم و حق، حكم و تكليف ،سيف اهللا ،صرامي -

.1385فرهنگ اسالمي، قم،

.1382بوستان كتاب، قم، ،منابع قانونگذاري در حكومت اسالمي، سيف اهللا ،صرامي -

.1267چاپ بمبئي، اخالق ناصري، ،طوسي، خواجه نصيرالدين -

.2ج، ج 3، ترجمه علي رامين، اميركبير، تهران، خداوندان انديشه سياسي. فاستر، مايكل ب -

.1387، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسالمي، تهران، حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ،قربان نيا، ناصر -

، ترجمـه اسـماعيل سـعادت و منـوچهر بزرگمهـر، از ولف تا كانـت : تاريخ فلسفه ،ن، فردريككاپلتسو -

.1372انتشارات علمي فرهنگي و سروش، تهران،

.1377شركت سهامي انتشار، تهران، فلسفه حقوق، ،ناصر ،كاتوزيان -

.1389، شركت سهامي انتشار، تهران، مقدمه علم حقوق كاتوزيان، ناصر، -

.4، چ1388، كوير، تهران، حق الناس ،كديور، محسن -

.1372، ترجمه ضياءالدين دهشيري، اميركبير، تهران، بحران دنياي متجدد ،گنون، رنه -

.1365، ترجمه مجيد كاردان، مركز نشر، تهران، سيطره كميت و عالئم آخر زمان ،گنون، رنه -

.1373تهران، ، ترجمه عبدالكريم سروش، صراط،تبيين در علوم اجتماعي ،ليتل، دانيل -

.1378، سخن، تهران، فلسفه، دين، قانون، مصطفي ،محقق داماد -

Page 139: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

136

.4ج، ج4، 1383، مركز نشر علوم اسالمي، تهران، بخش جزايي: قواعد فقه ،محقق داماد، مصطفي -

.1379، دفتر تبليغات اسالمي، تهران، تبيين و نقد فلسفه اخالق كانت ،محمد ،محمد رضايي -

.1374علمي ايران، فرهنگ علوم سياسي، مركز، تهران، مركز اطالعات و مدارك -

.1377، اسراء، قم، حقوق و سياست در قرآن مصباح يزدي، محمدتقي، -

.3ج، ج3، 1380، اسراء، قم، معارف قرآن مصباح يزدي، محمدتقي، -

، قـم، )ره(، مؤسسه آموزشـي و پژوهشـي امـام خمينـي نظريه حقوقي اسالممصباح يزدي، محمدتقي، -

.1ج، ج2، 1380

، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام نگاهي گذرا به حقوق بشر از ديدگاه اسالم مصباح يزدي، محمدتقي، -

.1388، قم، )ره(خميني

.6-22، صص9، چ1379، صدرا، تهران، كتاب پيرامون انقالب اسالمي مطهري، مرتضي، -

.4، چ1367، صدرا، تهران، كتاب پيرامون جمهوري اسالمي مطهري، مرتضي، -

.8، چ1375، صدرا، تهران، نظام حقوق زن در اسالم ،مرتضي ،طهريم -

.1368، صدرا، تهران، نظري بر نظام اقتصادي اسالم، مرتضي ،مطهري -

.1381، كارنامه، تهران، از حقوق طبيعي تا حقوق بشر: در هواي حق و عدالت ،موحد، محمدعلي -

، تهـران، اطالعـات، مهوري اسـالمي ايـران المللي و مواضع جحقوق بشر در اسناد بين ،مهرپور، حسين -

1374.

.1377، اطالعات، تهران، نظام بين المللي حقوق بشر ،مهرپور، حسين -

، ترجمه سيامك كـرم زاده و كتـايون حسـين الملل مخاصمات مسلحانهفرهنگ حقوق بينوري، پيتر، -

.1385زاده، نشر سرسم، تهران،

.1383، مجد، الملليينحقوق بشر، صلح و امنيت بوكيل، اميرساعد، -

.1390، جنگل، تهران، مباني نظري و ساختار دولت حقوقي ،ويژه، محمدرضا -

.1379، ترجمه موسي اكرمي، تهران، طرح نو، درآمدي بر تحليل فلسفي ،هاسپرس، جان -

هامقاله -2

مجموعـه مقـاالت اولـين ، »مباني و مفاهيم بنيادين حقوق بشر در شـرق و غـرب « ،امين، سيد حسن -

.1381، )ره(الملل بشر، دانشگاه عالمه طباطباييالمللي حقوق بينهمايش بين

، مجله دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه »اصل برائت و آثار آن در امور كيفري«آشوري، محمد، -

.1372، مهرماه 29تهران، شماره

Page 140: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

137

ـ « ،جاويد، محمدجواد - ، مجموعـه »ر مكتـب شـيعه درآمدي بر مباني قانون طبيعي در اسالم با تأكيد ب

12-15مفهـوم حيـات انسـان و مباحـث كـاربردي، تهـران، : مقاالت همـايش گفتگـوي علـم و ديـن

.1384ارديبهشت ماه

مفهوم شناسي حق و تكليف انسـاني در عصـر جديـد و قـديم « ؛انوري، محمدعلي ؛جاويد، محمدجواد -، 2، شـماره 40شـگاه تهـران، دوره ، فصلنامه حقوق، مجله دانشكده حقوق و علـوم سياسـي دان »غربي

.1389تابستان

هـدايت يوسـفي، مركـز مطالعـات : ، متـرجم »هاي بشرتقويت حقوق بشر با مسئوليت« ،چنگ، گريس -

المللي حقوق بشر، دانشـگاه مجموعه مقاالت دومين همايش بين: حقوق بشر، مباني نظري حقوق بشر

.1384مفيد، قم،

.1341، 4، سالنامه مكتب تشيع، شماره »الميه حقوق بشراسالم و اع« ،حائري يزدي، مهدي -

هـا و دغدغـه : ، كميسيون حقوق بشر اسالمي، حقوق بشر در جهان معاصر»نظريه حق« ،راسخ، محمد -

.1388هاي فقها و حقوقدانان، ايراني، آيين احمد، تهران، ديدگاه

حقوق بشر، مباني نظـري حقـوق مركز مطالعات ، »مباني عرفاني كرامت ذاتي انسان« ،سيدرضا ،فياض -

.1384المللي حقوق بشر، دانشگاه مفيد قم، دومين همايش بينمجموعه مقاالت بشر،

مباني نظري ، مركز مطالعات حقوق بشر، »اسالم و حقوق بشر؛ گزارش نشانه شناختي«فيرحي، داوود، -

.1384يد قم، المللي حقوق بشر، دانشگاه مفحقوق بشر، مجموعه مقاالت دومين همايش بين

، 29، نامه مفيد، سال هشتم، شماره »نظريات اخالقي در آيينه حقوق« قاري سيدفاطمي، سيد محمد، -

.1381بهار

، تابستان 2، مجله حقوق اساسي، سال دوم، شماره »قانون اساسي اتحاديه اروپايي« ،كدخدايي، عباس -

1383.

رجمـه و پيشـگفتار محمـد راسـخ، مجلـه ، ت»درآمـدي تـاريخي : مفهوم حـق «، .پي. گلدينگ، مارتين -

.1378، 25-26تحقيقات حقوقي، شماره

مبـاني نظـري مركز مطالعات حقوق بشر، ، »دين و حقوق بشر در انديشه هاكينگ« ،لنگهاوزن، محمد -

.1384المللي حقوق بشر، دانشگاه مفيد قم، مجموعه مقاالت دومين همايش بينحقوق بشر،

، كميسـيون حقـوق بشـر اسـالمي، »مباني نظري حقوق بشـر در اسـالم « ،محقق داماد، سيد مصطفي -

هاي فقهـا و حقوقـدانان ايرانـي، آيـين احمـد، تهـران، ها و ديدگاهدغدغه: حقوق بشر در جهان معاصر

1388.

، مجموعه مقاالت اولين همايش بين المللي حقوق »آزادي وجدان و مذهب« ،محمدي گرگاني، محمد -

.1381اه عالمه طباطبايي، الملل بشر، دانشگبين

Page 141: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

138

، سـال 4و 3، مجله نقد و نظـر، ش »فرهنگ سياسي مشاركتي و مبناي ديني« ،ميرموسوي، سيد علي -

.1375دوم، پاييز و زمستان

هـاي آن بـا ها، رويكردها و سازگاريهاي ژنتيك انساني، دغدغهالمللي دادهاعالميه بين« ،رحيم ،نوبهار - .83، بهمن و اسفند 46فيد، سال دهم، شماره ، نامه م»هاي اسالميديدگاه

، ترجمه محمد راسخ، پيشگفتار مترجم، نامه مفيد، سال ششـم، شـماره »فلسفه حق«والدرون، جرمي -

.1379، بهار 23

، ترجمه محمد راسخ، حـق و مصـلحت، طـرح نـو، تهـران، »سهم هوفلد): 2(مفهوم حق«ولمن، كارل، -

1381.

، كميسيون حقوق بشر اسالمي، »الميه جهاني حقوق بشر از منظر اسالماع« ،هاشم زاده هريسي، هاشم -

هاي فقهـا و حقوقـدانان ايرانـي، آيـين احمـد، تهـران، ها و ديدگاهدغدغه: حقوق بشر در جهان معاصر

1388.

هانامهپايان -3

نامـه ن، پايـا »المللـي حقـوق بشـر هاي بـين بررسي تحول جايگاه فرد در كنوانسيون«دريجاني، يداهللا، -

.1378الملل دانشگاه تهران، كارشناسي ارشد رشته حقوق بين

، پايـان نامـه كارشناسـي ارشـد حقـوق جـزا و جـرم »اقامه حدود در عصر غيبت«رضوي فرد، بهزاد، -

.1377، )ع(شناسي، دانشگاه امام صادق

، »فه معاصـر بررسي كرامت نفس انسان در اسالم و مقايسه آن بـا ديـدگاه فالسـ «عالي نژاد، جمشيد، -

.1381نامه كارشناسي ارشد رشته تاريخ و فلسفه تعليم و تربيت، دانشگاه شيراز، پايان

، »بررسي تطبيقي اعالميه جهاني حقوق بشـر و اعالميـه اسـالمي حقـوق بشـر « ،عراقچي، سيد عباس -

.1371، مركز واحد تهران ،، دانشگاه آزاد اسالميرشته علوم سياسي پايان نامه كارشناسي ارشد

گفتگوها - 4

محقق داماد، سيدمصطفي، مدرس حوزه و دانشگاه و عضو هيأت علمي دانشگاه شهيد بهشتي، مدرسه -

.، چاپ نشده1390عالي شهيد مطهري، تهران، آبان ماه

.، چاپ نشده1390ملكيان، مصطفي، مدرس حوزه و دانشگاه، مؤسسه پرسش، تهران، آبان ماه -

Page 142: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

139

عربي -ب

، دارالصـعب و دارالتعـارف، بيــروت، مـن اليحضـره الفقيــه علــي، ، محمـدبن ابـن بابويـه، شــيخ صـدوق -

.ق.هـ1401

.1982، مؤسسه الرساله، بيروت، الحق و مدي سلطه الدوله في تقييده ،الدريني، فتحي -

.ق.هـ1409، دارالهجره، بيروت، العينالفراهيدي، عبدالرحمن الخليل، -

.ق.هـ1391داراالحياء التراث العربي، بيروت، ،تفسير قرطبياحمد انصاري، القرطبي، محمدبن -

.هـق 1405دارالفكر، بيروت، ، صحيح بخاريامام بخاري، -

.ق.، هـ1374، مصطفوي، قم، حاشيه فوائداالصول ،محمدكاظم ،آخوند خراساني -

، با شرح و تعليق محمدتقي آل بحرالعلوم، مكتبه الصادق، تهران: بلغه الفقيهآل بحرالعلوم، سيد محمد، -

.ق.هـ 1403

.ق.هـ 1408، دارالفكر، بيروت، السننعيسي، ترمذي، محمدبن -

، با تحقيق عبدالرحيم الرباني شـيرازي، الشيعه الي التحصيل الشريعهوسايلحسن، حر عاملي، محمدبن -

.ق.هـ1405بيروت، داراالحياء التراث العربي،

1412م سيد محمد سرور، نشر داوري، قم ، تقريرات درس اصول به قلمصباح االصول ،خويي، ابوالقاسم -

.ق.هـ

.ق.هـ 1412، دارالهادي، بيروت، مصباح الفقاهه ابوالقاسم،خويي، -

.1973، مكتبه مصر، قاهره، كانت و فلسفه النقديه ،ذكريا، ابراهيم -

.ق.هـ 1412، دارالعلم، بيروت، المفردات في غريب القرآنراغب اصفهاني، حسين بن محمد، -

.ق.هـ1418، دارالكتاب العربي، بيروت، اشباه و النظائربكر، الرحمن بن ابيسيوطي، عبد -

.ق.هـ1408، دارالمعرفه، بيروت، مجمع البيان في التفسيرالقرآنطبرسي، فضل بن حسن، -

.ق.هـ1383، داراالحياءالتراث العربي، بيروت، تبيان في تفسير القرآنحسن، طوسي، محمدبن -

.1372، بصيرتي، قم، حاشيه بر مكاسبغروي اصفهاني، محمدحسين، -

.ق.هـ1401دارالصعب و دارالتعارف، بيروت، ، اصول الكافي ،كليني، محمد بن يعقوب -

.ق.هـ 1401، دار صعب و دار التعارف، بيروت، فروع كافي ،كليني، محمد بن يعقوب -

. ق.هـ1403، مؤسسه الوفاء، بيروت، بحاراالنوارمجلسي، محمدباقر، -

. ق.هـ1402مؤسسه العالميه للمطبوعات، بيروت، ، االختصاص بن محمد،محمد مفيد، -

Page 143: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

140

C. English

1- Books

- Aquinas, T. The Varios Types of Law, Summa Theological, Translated by

J. G. Dawson (ed), Qouted in Lioyds International to Jurisprudence,

Sweet and Maxwell, London, 1994.

- Conde, H. Victor: A Handbook of international Human Rights

Terminology, Univerdity of Nebraska Press, Lincoln, 1999.

- Fali, S. Nariman: The University of Human Rights, The Review of

International Commission of Jurists, 1993.

- Feldman, D.: Civil Liberties and Human Rights in England and Wales,

Clarendon Press, Oxford, 1993.

- Finnis, J.: Natural Law and Natural Rights, Clarendon Press, Oxford,

1980.

- Freeman, M. D. A,: Lioyds Introduction to Jurisprudence, Sweet and

Maxwell, London, 1994.

- Gewirth, Alan, Human Rights, Essays on Juristification and applications,

University of Chicago Press, 1982.

- Hill, Thomas. E: Dignity as Practical Reason in Kant's Moral Theory, New

York, Cornell University Press, 1992.

- Jones, P.: Rights, The Macmillan Press, London, 1996.

- Kant, I.: Fundamental Principle of the Methaphysics of Ethics, transl. by

Thomas Kingsmill Abbott, 10th ed., London, Longman, 1969.

- Kant, I.: Grounding for the Metaphysics of Morals. Translated by

Ellington J., Third ed, Hackle Publishing Company, U.S.A. 1993.

- Kant, I: The Methaphysics of Morals, Edited by: Mary Gregor, Cambridge

University Prss, 1999.

- Lavren, Paul Gordon,: The Evolution of International Human Rights,

University of Pennsylvania, Press 2nd ed. 2003, P.234-235.

- Lioyds, Dennis: Introduction to Jurisprudence with Collected Texts,

London, Stevens and Sons, 1965.

- Mac Intyre, Alasdair: After Virtue, University of Notre Dome Press,

1981.

- Malby, S.: Human Dignity and Human reproductive cloning, Health and

Human Rights, Canada, No. 6. 2002.

Page 144: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

141

- Malpas, Jeff and Lickiss, Norelle: Perspectives on Human Dignity; A

Conversation, University of Tasmania, Australia, 2007.

- Mill, J.S: on Liberty and other Essays, edited with an introduction by

John Gray, Oxford University Press, 1991.

- Rawls, J: The Law of People, Harvard University Press, 1999.

- Scruton, Roger: A Short History on Modern Philosophy from Descartes to

Wittgenstein, 2nd edition, London and New York, Routledge, 1995.

- Shorter Oxford English Dictionary, Oxford University Press, London,

2002.

- Waldron, J: Introduction, Theories of Rights, Oxford University Press,

1995.

- Weeramantry, E.G: Justice without Frontries, Furthering Human Rights,

oup, 2001.

- Wise, B.R.: Outlines of Jurisprudence, London, 1984.

2- Articles

- Acton, H. B.: "Kant's Philosophy", in W.D. Hodson, New Studies in Ethics,

Vol. 1, London, Macmillan Press, 1977.

- Acton, H.B.: "Kant's Moal Philosophy", London, Mac Milan, 1980.

- Beetham: "What Future for Economic and Social Rights?", 43 Political

Studies 41, 1995.

- Beyleveld, Deryck: Roger Browns Word: "Human Rights and Human

Genetics", the Modern Law review. Vol. 61, No. 5, 1998.

- Bix, B: "Natural Law Theory" Blackwell Publisher, 1999.

- Dunn, J: "Justice and the Interpretation of Loke's Political Theory", 1968,

XV 11, Political Studies.

- Freeman, Michael: "Philosophical Foundations of Human Rights",

Human Rights Quarterly, 16, 1994.

- Frey, R: "Act Utilitarianism" and "Rule Consequentialism" (ed), Ethical

Theory, Laffollette, H. 2000.

- Hart, H.L.A., "Bentham on Legal Rights", Oxford Essays in

Jurisprudence, oup. 1973.

- Hill, Thomas. E: "Kantianism", ed. Ethical Theory, Lafollette H. 2000.

- Mosler, H: "The International Society as a Legal Community", Recueil

des Cours, Collected of the Hauge Academy of International Law, Vol.

140, 1974.

Page 145: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

142

- O 'Nell, O: "Kanian Ethics". In. P. Singer. A Companion to Ethics, Black

Well Publisher, Oxford, 1993.

- Shestack, J. Jerome, "The Philospphical Fundamental of Human Rights",

in Janusz Symonidesl. ed. Human Rights: Concepts and Standards,

England, UNESCO 2000.

- Singer, Peter: "Kant's Ethics of Duy", ed. Ethics, Oxford University Press,

1993.

- Waldron, J: "A Right to Do Wrong", Ethics, Vol. 92, 1981.

- Waldron, J: "The Philosophy of Right", Edited by G. H. Parkinson, In

Routledge Encyclopedia of Philosophy, 1995.

Page 146: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

143

فهرست تفصيلي مطالب

1 ................................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

2 ................................................. ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

9 ........................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مسأله انيب

10 ...................................................... ................................ ................................ ................................ :تحقيق يها سئوال

10 ............................................................ ................................ ................................ ................................ :ياصل سئوال

10 ............................................................ ................................ ................................ ................................ :يفرع سئوال

10 ...................................................... ................................ ................................ ................................ :قيتحق يها فرضيه

10 ................................. ................................ ................................ ................................ ................................ :مربوط سوابق

11 ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ :قيتحق اهداف

11 ........................................................ ................................ ................................ ................................ قيتحق يسازمانده

12 .............................................. ................................ ................................ قيتحق ياختصاص واژگان و ميمفاه فيتعر

مباني اخالقي حقوق بشر عرفي: بخش اول

14 ............................................... ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

15 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ميمفاه: اول فصل

15 .......................................... ................................ ................................ ................................ حق يمعنا: اول مبحث

16 ...................................................................................... داشتن حق و بودن حق كيتفك �

16 .......................................... ................................ ................................ ................................ حق مفهوم: دوم مبحث

17 .................................... ................................ ................................ ادعا اي مطالبه ليشما در حق: اول گفتار

18 .................................. ................................ ................................ يآزاد اي ازيامت ليشما در حق: دوم گفتار

19 ................................................. ................................ ................................ قدرت ليشما در حق: سوم گفتار

19 ......................................... ................................ ................................ تيمصون ليشما در حق: چهارم گفتار

20 ........................................................... ................................ ................................ حق تيماه ليتحل: سوم مبحث

20 .................................................... ................................ ................................ محور نشيگز يتئور: اول گفتار

Page 147: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

144

22 .......................... ................................ ................................ ................................ سودمحور يتئور: دوم گفتار

24 ............................................................ ................................ ................................ ................................ يمبان: دوم فصل

24 ..................................... ................................ ................................ ................................ يانسان كرامت: اول مبحث

24 ................................ ................................ ................................ ................................ كرامت يمعنا: اول گفتار

25 ..................................... ................................ ................................ كانت دگاهيد از انسان يمعنا: دوم گفتار

26 .................................. ................................ ................................ كانت دگاهيد از يانسان كرامت: سوم گفتار

28 ......................................................................... يعرف بشر حقوق اسناد در يانسان كرامت �

30 ...................................................... ................................ ................................ محور علم ييگرا عقل: دوم مبحث

30 ..................................... ................................ ................................ محور علم ييگرا عقل فيتعر: اول گفتار

30 ............................................................. ................................ محور علم يگرا عقل اتيخصوص: دوم گفتار

30 ............................................. ................................ ................................ گراروش شناسي تجربه: اول بند

31 .............................................. ................................ عالم امور ييغا علت و يباور فرجام ينف: دوم بند

31 ........................................................... ................................ منفعت و يابزار تيعقالن اصالت: سوم بند

31 ...................................... ................................ ................................ محور علم ييگرا عقل جينتا: سوم گفتار

32 ........................................... ................................ ................................ ................................ ييفردگرا: سوم مبحث

32 ....................................... ................................ ................................ آن منشأ و ييفردگرا فيتعر: اول گفتار

33 ............................................................. ................................ ................................ ييفردگرا جينتا: دوم گفتار

33 .................................................... ................................ ................................ يعيطب حقوق هينظر: چهارم مبحث

34 ................................................. ................................ آن منشاء و يعيطب حقوق هينظر فيتعر: اول گفتار

35 .................................. ................................ يعيطب حقوق هينظر در يبشر نياديبن يهاحق: دوم گفتار

35 .................................... ................................ ................................ ................................ اتيح حق: اول بند

35 ............................................ ................................ ................................ ................................ يآزاد: دوم بند

35 .......................................... ................................ ................................ ................................ يبرابر: سوم بند

35 .................................... ................................ ................................ ................................ تيمالك: چهارم بند

35 ..................................... ................................ ................................ يعيطب حقوق هينظر ليتحل: سوم گفتار

36 ............................................................ ريفراگ و جهانشمول ،يازل خوانش با يعيطب حقوق: اول بند

37 ................... ................................ ................................ ينيد اخالق خوانش با يعيطب حقوق: دوم بند

Page 148: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

145

38 ............................................................... ................................ ................................ يازل نيقوان -1

38 .......................... ................................ ................................ ................................ يعيطب نيقوان -2

38 ...................................................... ................................ ................................ يخدواند نيقوان -3

38 ........................................ ................................ ................................ يبشر اي موضوعه نيقوان -4

39 ....................................... ................................ يعرف اي ينيد ريغ خوانش با يعيطب حقوق: ومس بند

40 ......................... ................................ ................................ براليل خوانش با يعيطب حقوق: چهارم بند

40 ...................................... ................................ ياساس ياخالق يهنجارها و يعيطب حقوق: پنجم بند

41 ................................ ................................ يعرف بشر حقوق بر يعيطب حقوق هينظر ريتأث: چهارم گفتار

42 .................. ................................ ................................ يعرف بشر حقوق در ييقراردادگرا هينظر: پنجم مبحث

42 ............................................... ................................ يعرف بشر حقوق در ييقراردادگرا تيماه: اول گفتار

43 .................................................... ................................ ................................ يكانت ييقراردادگرا: اول بند

44 ............................................... ................................ بشر حقوق بر يكانت يقراردادمدار ريتأث: دوم بند

45 ...................................................... ................................ ................................ يرالز ييقراردادگرا: دوم گفتار

45 ............................................................... ................................ ................................ سودانگار هينظر: ششم مبحث

47 .............................................................. ................................ يعرف بشر حقوق اسناد و منابع ،يمناش: سوم فصل

47 ..................................................... ................................ يعرف بشر حقوق در حق منابع و يمناش: اول مبحث

47 ................... ................................ ................................ ................................ يقراردادمحور هيظرن: اول گفتار

48 ............................................................... ................................ ................................ يمدار تينيع: دوم گفتار

48 .................................................... ................................ ................................ يعرف بشر حقوق اسناد: دوم مبحث

48 ......................... ................................ ................................ ................................ نيثاقيم و هياعالم: اول گفتار

50 ............................................................ ................................ بشر يهاتيمسئول يجهان هياعالم: دوم گفتار

مباني اخالقي حقوق بشر اسالمي: بخش دوم

53 ............................................... ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

55 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ميمفاه: اول فصل

55 .......................................... ................................ ................................ ................................ حق يمعنا: اول مبحث

55 ..................................... ................................ ................................ ................................ حق فيتعر: اول گفتار

Page 149: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

146

57 .............................................. ................................ ................................ ................................ حكم: اول بند

57 ........................................... ................................ ................................ ................................ فيتكل: دوم بند

58 ............................................. ................................ ................................ ................................ ملك: سوم بند

58 .......................... ................................ ينيد متون پرتو در حق واژه استعمال يشناس روش: دوم گفتار

59 ................................... ................................ )ع(سجاد امام حقوق رساله در حق واژه از مراد: سوم گفتار

61 ............................................................ ................................ ................................ حق تيماه ليتحل: دوم مبحث

61 ................................. ................................ ................................ ................................ يمدار فيتكل: اول گفتار

62 .............................................................. ................................ ................................ يمدار تيعبود: دوم گفتار

62 .................................... ................................ ................................ ................................ يمدار حق: سوم گفتار

62 ............................................................... ................................ ياسالم بشر حقوق در حق فلسفه: سوم مبحث

64 ............................................................ ................................ ................................ ................................ يمبان: دوم فصل

64 .................................................... ................................ ................................ اسالم در يانسان كرامت: اول مبحث

64 ................................. ................................ ................................ ................................ كرامت يمعنا: اول گفتار

65 .................................. ................................ ................................ ................................ انسان يمعنا: دوم گفتار

66 .................. ................................ ................................ ................................ يانسان كرامت يمعنا: سوم گفتار

68 ................... ................................ ................................ ................................ اسالم در يعيطب حقوق: دوم مبحث

71 ............................................................... ................................ ياسالم بشر حقوق موضوعه اصول: سوم ثمبح

71 ........................................ ................................ ................................ ................................ يخداباور: اول گفتار

72 ............................................................ ................................ ................................ يباور يجاودانگ: دوم گفتار

73 ..................................... ................................ ................................ نشيآفر نظام بودن هدفمند: سوم گفتار

74 ............................................... ................................ ................................ فيتكل و حق مالزمه: چهارم گفتار

75 ........................................................... ................................ ................................ يآزاد و ارياخت: پنجم گفتار

76 ..................................................... ................................ ................................ يعقل قبح و حسن: ششم گفتار

77 ...................................................... ................................ ................................ انيبالب عقاب قبح: هفتم گفتار

78 ......................................... ................................ ................................ ................................ عدالت: هشتم گفتار

82 ........................................................... ................................ ياسالم بشر حقوق اسناد و منابع مناشئ،: سوم فصل

82 .................. ................................ ................................ ياسالم بشر حقوق در حق منابع و يمناش: اول مبحث

Page 150: پایان نامه مبانی_اخاقی_حقوق_بشر_اسلامی_و_

147

83 ........................................................ ................................ آن اثبات و ياسالم بشر حقوق منشأ: اول گفتار

84 ............................................ ................................ ................................ ياسالم بشر حقوق منابع: دوم گفتار

85 ................................................ ................................ ................................ ياسالم بشر حقوق اسناد: دوم مبحث

هاي بنيادين و قواعد حقوقيبررسي حق: بخش سوم

87 ............................................... ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

89 ....................................... يعرف بشر حقوق و ياسالم بشر حقوق نظام در نياديبن يحقها يبررس: اول فصل

89 .................................................... ................................ ................................ ................................ اتيح: اول مبحث

93 ................... ................................ ................................ ................................ ................................ يآزاد: دوم مبحث

96 .................................................... ................................ ................................ تفكر و شهياند يآزاد: اول گفتار

98 ................................................. ................................ ................................ مذهب و دهيعق يآزاد: دوم گفتار

101 .................................. ................................ ................................ ................................ انيب يآزاد: سوم گفتار

102 .............................................. ................................ ................................ ................................ يبرابر: سوم بحثم

105 ........................................ ................................ ................................ ................................ تيمالك: چهارم مبحث

107 ................................. بشر حقوق ياسالم هياعالم و بشر حقوق يجهان هياعالم يقيتطب يبررس: دوم فصل

107 ......................................... ياسالم هياعالم با يجهان هياعالم مواد ياجمال قيتطب و سهيمقا: اول مبحث

125 ..................... بشر حقوق يجهان هياعالم و ياسالم هياعالم قواعد افتراق و اشتراك وجوه: دوم مبحث

128 ................................. ................................ ................................ ................................ ................................ يريگ جهينت