Page

112

نامه » خانه پانزدهم » ایران سال

ۀ پانزدهم،شماررر زمستان ۱سال ،۱۳۷۵

) ایران در ‌هنگاری خاطر )2ویژه

همکاری با

اشرف احمد

: ها مقاله

اشرف • ایران: احمد در نگاری خاطره سابقه

عالیخانی • ناقدان: علینقی و علم های یادداشت

سهیم • ایران: هایده یهودیان خاطرات

جوادی • ها: حسن آذری خاطرات

یارشاطر • معاصر: احسان فارسی های دانشنامه به نگاهی

: کتاب بررسی و نقد

انتخاب • اسلم: نادر جهان در دموکراسی ی

• : مسلمان جوامع در زنان مهدوی شیرین

•: میلنی عراق محسن و ایران متحد، ملل سازمان

• . پاتر حاشیه: لرنسگ از اسلم

رضوی • امین فلسفی: مهدی تشییع

موسوی • کاظمی نقد: احمد یک به پاسخی

رفتگان • :یاد

تفضلی احمد

دانشپژوه تقی محمد

علوی بزرگ

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

)       ایران  در نگاری خاطره )2ویژه      ایران  در نگاری خاطره سابقه

  اشرف  احمد

                            نويسنده  به نيست، ادبي بيان ازصور يک هيچ پايبند اش گسترده معناي در که نگاري،  خاطره                              ها  ديده روايت براي اوست دسترس در که ابزاري و ازهرشيوه تا دهد رامي مجال اين  خاطره

 .                           بدين  جويد سود خويش درونِي حالت و خلقيات و روحيات وشرح زندگي داستان وبيان ها  وشنيده                                خاطره  که يافت تاريخ بايگاني در را نوشتاري و ادبي صور از شکلي توان مي دشواري به  سبب                       .         لبلي  در بايد را گوناگون ادوار در ايراني خاطرات رو همين از باشد نيامده آن قالِب در  نگاري

                            ي  روزنامه و شاهان درگاه نگاران وقايع آثار در ساساني، و هخامنشي پادشاهان هاي نوشته  سنگ .                         َکرد  جو و ُجست فارسي ادب پهناور ي گنجينه در و ديوان، اهل خاطرات

                            سابقه  نيز و باستان درايران نگاري خاطره سابقه به داشت خواهيم کوتاه نگاهي مقاله اين  در.                 نوزدهم  قرن اوايل تا ميانه هاي سده از نگاري خاطره

1            قديم.  ايران در نگاري خاطره سابقه

                                رونق  آشوري و کلداني هاي ّدن تم در آنگاه و آمد پديد مصر باستاني ّدن تم در ابتدا نگاري،  خاطره.                 شد  تازه اي مرحله وارد هخامنشي عصر در و  1گرفت             که  بودند باور اين َبر عتيق عهد  مصريان

                            ماندن  برجاي يعني آدمي، فرد جهانِي اين وجود ي ادامه به وابسته آخرت در جاودان  زندگِي                     .             زيستگاهي  عنوان به را خود معابد و مقابر رو اين از اوست ي شده موميايي جسد و او  خاطرات

               .               از  معابد و مقابر هاي مانده ياد اما آراستند مي درگذشتگان هاي يادمانده و تصاوير به  جاوداني،                                    جز  و رفت نمي فراتر شد، مي تکرار هرمورد در که مجاز، هاي لذت و مستحب و واجب اعمال  ذکر

.                       گذاشت  نمي يادگار به او نفس حديث از چيزي درگذشته نسِب و  2َحَسب

   .                       عمده  تحول است مانده برجاي آشوري معابد هاي درکتيبه نگاري خاطره بزرِگ ي مجموعه  دومين                              تعارفات  از تاريخي، بناهاي نگاري کتيبه در درباري، منشيان که بود آن آوردند پديد آشوريان که  اي

                                آنان  آثار و اعمال نگاري وقايع به آن بجاي و کاستند پادشاهان سوي از بنا اهداي درباره  متداول                            هخامنشي.  عهد در که شد شاهانه نگاري خاطره و درباري نگاري وقايع سرآغاز ابداع اين  پرداختند

                          در  روم، امپراطور ُاگوستوس، خاطرات با و يافت تداوم يوناني شاهزادگان درميان و ساساني  و.     گرفت  شهرت غرب  3تاريخ

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                           خاطرات  دارد، اهميت نيز ايران تاريخ نظر از که باستان، درعهد نگاري خاطره ِي مجموعه  سومين         .                     عهد  کتاب درچند آنکه با اند شده روايت يهود قوم مقدس هاي درکتاب که ايست گونه  افسانه

                              هاي  کتاب اما است، شده هخامنشي و ماد پادشاهان دوران وقايع از برخي به هايي اشاره  عتيق  ِنحيما  و  ِعزرا                               که  اند شده تدوين اي گونه به تاريخي نظرمحتواي از هم و وشکل سبک نظر از  هم

 .                 هستند  بررسي قابل و اهميت با نگاري خاطره تاريخ در

    ِنحيما  و  ِعزرا                 سال  از را يهود تاريخ که اند عهدعتيق مقدس  538دوکتاب   سال   432تا از   پيش                         .     و  ِبل با اسارت از يهود قوم آزادي براي بزرگ کوروش بافرمان دوران اين دهند مي شرح  ميلد

                              از  که هخامنشي، دوم داريوش پادشاهي سال نهمين تا و شود مي آغاز اورشليم به آنان  بازگشت 432سال    سال   403تا    .                 واقعه  ِعزرا کتاب يابد مي ادامه است، کرده شاهنشاهي ميلد از  پيش

 1500بازگشت )                  به  موسوم هخامنشي اول اردشير شاهنشاهي درعهد را موعود ارض  خانواريهودبه    ازسال  که  464درازدست   سال   423تا  .       (         که  ِعزرا، کند مي روايت ، کرد مي حکومت ازميلد  پيش

                              امور  سرپرست عنوان به است، بوده مذهبي سنن و آداب پايبند و اعتقاد درست منشيان و َکَهنه  از                            سرپرستي  به شاه فرمان به سرانجام و يابد مي واليي مقام اول اردشير دردربار  1500يهوديان

       .                       تا  داشت فرمان ِعزرا شود مي برگزيده اند بوده موعود ارض به بازگشت عازم که يهودي  خانوار .                             دهد  سامان يهودا قانون براساس را جامعه و کند پابرجا موعود ارض در را موسي  کتابآئين

 ِنحيما                         موعود  ارض به او، سلطنت سال بيستمين در اول اردشير ساقي ِنحيما، بازگشت  داستان                            المقدس.  بيت بزرگ معبد مرمت به و کند مي بازسازي را اورشليم ويران حصارهاي نحيما  است

.                     رسد  مي پايان به دوم داريوش پادشاهي درعهد که کاري پردازد،  4مي

هاي   کتاب     ِنحيما  و  ِعزرا            .       و  ازانحصارشاهان را نگاري خاطره اينکه يکي دارند اهميت نظر چند  از            ­        .     کنند،  مي وارد نگاري درخاطره را عبادي سياسي انگيزه اينکه، ديگر آورند مي بيرون  فرمانروايان

   .                             ديگر  سه است ساساني عهد اوايل در مؤبد کرتير کتيبه ايران تاريخ در آن نمونه تنها که  کاري   .                           از  اّما کنند مي روايت را هخامنشي امپراطوري نخستين قرن در ايران تاريخ از هايي گوشه  اينکه،

                            ظهور  با داستان برجسته هاي شخصيت سوي از تاريخي روايدادهاي روايت آثار اين در بالتر،  همه                       .      "   خودرا" نفس حديث و گويند مي سخن که ِنحيماهستند و ِعزرا اين شود مي آغاز نويسنده  من

                                    آسمان  و ابرها ماوراي در نيرويي يا و گمنام اي نويسنده و اي گوينده نه و سرايند مي خواننده  براي                   .           بودند: « موعود ارض وراي در که را اسرائيل بزرگان من شدم توانمند خداوند دستگيري به من  ها

                  » :      «.               و  دادم عاريه به را خود رداي و عبا من اينکه يا و شوند المقدس بيت روانه من با تا آوردم  گرد           . . .                   دست  و درآمدم زانو به من برنشستم شگفتي به و را ريشم موهاي و رابرکندم سرم  موهاي

«.                             نشستم  نياز و راز به خود خداي با من و گشودم خداوند سوي به را  5هايم

                        اند  يادگارنهاده به ساساني و هخامنشي پادشاهان را سياسي نگاري خاطره ي مجموعه  چهارمين.                   اند  گرفته پيشي خويش رومي و يوناني همتايان از راه ودراين

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  هخامنشي  دوران

)  ميش   Georg Mischگورگ                 کبيرانقلبي) داريوش که است باور براين نگاري، نامدارخاطره مورخ ، .               است  آورده پديد قديم عهد نگاري خاطره در  6بزرگ         خاطرات  بودکه آن دايوش بزرگ  دستآورد

                                حديث  گاه جلوه قديم، درعهد متداول نگاري وقايع از گذشته که، کرد تدوين اي گونه به را  خود»                             .     من  که کند مي آغاز زمان متداول عبارت اين با را بيستونش ي کتيبه داريوش باشد هم او  نفس

       «                       خود  تبار آنگاه و بسيار، هاي سرزمين شاه فارس، در شاه شاهان، شاِه بزرگ ِه شا شاه،  داريوش             .                       عناوين  و القاب و صفات بجاي اما شمرد مي بر اند، بوده فرمانروايان از جملگي که پشت، نه تا  را

                              و  گزيند مي بر را نگاري ساده روال بانيپال، آشور جمله از آشور، پادشاهان ي خودستايانه  گوناگون.                               او  روحيات و حالت شرح يا و اوست زمان در تاريخي رويدادهاِي شرح يا گويد مي  7آنچه واقع،   در

 "   "           :         که  گوياني دروغ است، تارانده راکه پادشاهي غاصبان اوست اعمال شرح کتيبه عمده  بخش.      " تابند" برنمي را  8راستي  "     "         " "      و  است درستي و راستي برابر در کتيبه دراين دروغ مفهوم آنکه  با

                                نيز  را امکان اين اما اند دوخته پادشاهي تخت و برتاج طمع چشم که است نادرستاني به  معطوف                                که  زرتشتي آئين در آن تر گسترده معناي محدود مفهوم اين از گذشته که گرفت ناديده توان  نمي

 .                                 چنانکه  باشد خاطره راوي نظر منظور نيز دارد تباهي و تاريکي و عدالتي بي و نظمي بي بر  دللت                        و  وتوانمندان اجتماعي طبقات روابط باره در گفتن سخن هنگام داريوش ديد ديگرخواهيم  درجاي

.             گردد  بازمي اجتماعي ازنظم معني اين به  9بينوايان                 از  دفعات به و تأکيد با کتيبه اين در  داريوش   .                               آنکه  با گويد مي سخن خويش دست به آنان انقياد و سرکوب و معاندان فتنه و شورش و  طغيان

                                  راوي  قدرت به معطوف اراده از حکايت خود بطن در اما شوند مي تکرار وار کليشه ها عبارت  اين                                   . و  اعمال مفهوم و معنا بلکه دهد مي شرح را وقايع تنها نه ها گفته اين در داريوش دارند  خاطره

                          اهورامزدا،که  با اش دوسويه ورابطه قدرت مشروعيت و پادشاهي اقتدار با رابطه در را  رفتارش    »       .                 اي  وديعه سلطنت گويد مي وي شمرد برمي خويش اتباع با و اوست، سلطنت اقتدار  منشاء

   «.           آنگاه  است داشته ارزاني برمن اهورامزدا که  23است             گشوده  مزدا اهورا ياري به که را  کشور          نيز  و برد مي نام  7است                         شورش  به سر و برپاخاسته او اقتدار ضد بر که آنان ميان از  کشور

.                                   است  آورده انقياد در خويش قدرِت سرپنجه به و اهورامزدا ياري به را آنها همه او و اند  برداشته                                  گويد  مي و نامد خودمي زمان تا پيشين پادشاهان همه سرآمد را خود و پردازد مي خويش به  سپس

.                                     ندادند  انجام کار او دوران در سال يک اندازه به شان پادشاهي هاي سال تمام در آنان از يک هيچ

:                     گويد  مي آنان از انتظارتش و خود اتباع تکاليف باره در داريوش

23                                بودند،  من گذار خراج بودند، من اتباع آمدند من فرمان زير به اهورامزدا ياري به که  کشوري                   .             پاداش  نيک بودند من وفادار که را آنان کشورها دراين ودرروز شب در بودند، من فرمان به  گوش

           .                     اين  که بود اهورمزدا ياري به رساندم مي اعمالشان سزاي به بودند بدکار که را وآنان دادم  مي.                                 داشتم  انتظار آنان از و گفتم مي آنان به که چنان گذاردند، مي احترام من قانون به  10کشورها

        » :                   که  نيست من مطلوب اين گويد مي درستي و راستي و پادشاهي عدالت معناي در  داريوش                            با  نادرستي به ناتوانان که نيست من مطلوب نيز و کنند رفتار نادرستي به برناتوانايان  زورمندان

 «.   کنند  عمل توانمندان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              و  گويد مي نفس حديث وي که آنجاست نگاري خاطره نظر از داريوش کتيبه بخش ترين  مهم           .       » :           خشم  بر که را آنچه من نيستم مزاج عصبي من راند مي سخن خويش وخوي خلق  ازخصوصيات                                مي  مسلط ًل کام خويش نفساني محّرکات بر و کنم مي مهار ام انديشه نيروي به افزايد مي  من

:               گويد.»  مي سخن خود بدني نيروي از آنگاه شوم

     .                      .     پاهايم  و دستانم دهم مي تميز خوبي به آن جز از را شورشي درنبردگاه هستم خوبي جنگنده  من                                 .   من  و ام پياده و سواره خوب کماندار يک من ام، ورزيده و چابک سوارکار يک من اند ديده  آموزش                       .             و  است کرده اهداء من به اهورمزدا را ها مهارت اين همه ام پياده و سواره خوب گذار نيزه  يک                 .                     به  همه ام داده انجام من که را هرچه ام داشته را آنها بردن کار به توانائي اهورمزدا ياري به  من

.                     است  کرده ارزاني من به اهورامزدا که بوده ها مهارت اين 11ياري

  ساساني  دوران

    ­                 دردست  ارزنده مذهبي سياسي نگاري خاطره يک و سياسي نگاري دوخاطره ساساني  ازدوره               :             درکعبه  ّول ا شاپور از ساساني، پادشاهان هاي کتيبه اند يادگارمانده به ها نوشته درسنگ که  است

                                و  رستم نقش و زرتشت درکعبه کرتيِرموبد هاي کتيبه و پيکولي در ازنرسه و رستم نقش و  زرتشت                               . هاي  گوشه کردن روشن نظر از هم و ايران سياسي تاريخ نظر از هم خاطرات اين رجب  نقش

.                             دارند  زياد اهميت ميلدي سوم قرن دوم نيمه در روم امپراطوري دوران در اروپا تاريخ  تاريک          سال  از که ساساني، اول  241شاپور   سال   271تا         بابکان  اردشير فرزند کرد، پادشاهي  ميلدي

.     بود  ساساني سلسله  12مؤسس               بررسي  مورد اخير قرن درنيم زرتشت درکعبه شاپور  کتيبه)«     »        .       شاپور  اعمال نامه در ُتوِزف، نامي،ُرس دانشمند ازجمله، است قرارگرفته دوران آن مورخان

Res gestae divi Saporis)               اگوستوس)  معروف خاطرات نوع از را او  نخستين) Augustusخاطرات                            در  شاخص و درخشان هاي برگ از که است، دانسته ميلدي نخستين قرن دراوايل روم  امپراطور

)      .       اسپرنگلنيگ  مارتين اما است غرب نگاري خاطره  Sprenglingتاريخ     ّول) شاپورا کتيبه که ، )          واژه  کاربرد کرده، بررسي را  gestaeوکرتيرموبد               مي)  و داند مي ناروا شاپور خاطرات درمورد  را

                            هاي  خودستائي وحاوي گونه داستان که شود مي اطلق نگاري ازخاطره نوعي به واژه اين  گويد         .                   ًل  کام شاپور خاطرات آنکه حال نيست اعتماد قابل چندان تاريخي اسناد نظر از و است  شاهان

.                       کنند  مي تاييد را آن مطالب ديگر تاريخي مدارک اسنادو چنانکه اعتماداست،  13قابل

                                  بيشتر  و کند مي آغاز نياکانش و خود معرفي با را خاطره کهن رسم از پيروي به نيز،  شاپور             .             تاريخي  واقعيت انعکاس و دقيق فهرست اين شمرد برمي را امپراطوريش هاي استان و  کشورها

                            و.  پردازد مي روم اميراطوري قلمرو به خويش بزرگ هاي لشکرکشي شرح به سپس او  است           .                         بزرگ  جنگ سه ميان اين در دهد مي شرح است آورده دست به نبرد صحنه در که را هايي  پيروزي

                     .           و  روميان هاي پردازي دروغ هارا جنگ اين آغاز بهانه شاپور است آمده تفصيل به روميان با  وي                 .             مي  بزرگي پيروزي به سوم جنگ در که هموست شمرد مي ايران امپراطوري قلمرو به آنها  تجاوز

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

)    والرين  و  Valerianرسد      .                 که)  است زمان دراين آورد مي ايران به اسارت به را روم  اميراطور                                تا  ارمنستان از را زرتشتي هاي آتشکده تا دهد مي فرمان او به شاپور موبد، کرتيِر کتيبه  براساس                   .             ها  سرزمين اين که است بوده باور براين شاپور گويي سازند برپا سوريه و انطاکيه و صغير  آسياي

.           اند  پيوسته او امپراطوري به هميشه براي

                              موبد  کرتير اعمال افکارو با احتمالي به که دارد اختصاص مذهبي امور به شاپور خاطرات کمتر  نيمه         .                 که  است آمده خاطره دراين دارد بستگي امپراطوري سراسر در زرتشتي آئين گسترش انديشه  و

                                و  کند مي برقرار موقوفات برايشان و نوازد مي را موبدان کند، مي برپا بسيار هاي آتشکده  شاپور                   .           يکي  آتشکده، پنج که است رفته اشاره اين به نيز بخشد مي فزوني را اهورائي فرشتگان  پرستش

   .                                     بخش  در سازد مي برپا پسرش سه نام به ديگر سه و اش ملکه و دختر نام به يکي خود، نام  به   :                         خاندان  اعضاي کند مي مقرر را ممتاز چهارگروه براي روزانه نيايش شاپور کتيبه اين از  بزرگي

.                     خودش  دربار اعضاي و اردشير پدرش، بازماندگان بابک، بزرگش، نياي بازماندگان  14سلطنت،

                              و  سياسي امور به آنها هردوي که چرا است شاپوراول نوشته سنگ مکّمل درواقع موبد ِر کرتي  کتيبه                                    سياست  مباني ديگري و رسد مي آئين و دين به و کند مي آغاز سياست از يکي پردازند؛ مي  ديني

 .                             کرتير  دهد مي شرح زمين ايران سراسر در دولتي و رسمي دين استقرار در را ساساني  حکومت                      نفوذ  ساساني امپراطوري تأسيس قرن درنخستين داشت، وپيکارجو توانا بسيار شخصيتي که  موبد،

                        تأثيري  زرتشتي آئين مذهبي نهادهاي کردن دار ريشه و بنيادگزاري در يافت، قدرت  و                      اديان  پيروان ديني، انحصارطلبي با و، کرد امپراطوري رسمي رادين زرتشتي کيش  بسيارگذاشت،

               .               کردن  روشن براي وي کتيبه رو، همين از ساخت منکوب و سرکوب را مانويان خصوص به  ديگر،                        دگرانديشان  نابودي و ساساني دولت در مذهب و سياست شدن توأمان چگونگي تاريک  زواياي

.       دارد  تاريخي و خاص اهميتي

                 «     »      آغاز  کردم چنان و چنين شاهنشاه و فرشتگان درخدمت کرتير من و عبارت با کرتير  خاطرات                                 . کرتير  رجب، درنقش و رستم نقش در زرتشت کعبه در او از مانده جا به خاطرات طبق شود  مي

)            ساساني  سلسله مؤسس بابکان، اردشير عهد  224­241در        ( و  پيوسته موبدان رده به  ميلدي                 .             دوران  در خصوص به و شاپور جانشينان درزمان او است رسيده مهمي مقام به اول شاپور  درعهد

)    دوم  بهرام  276­293پادشاهي      ­                 و)­  قدرت ذروه به شده او دست آلت که ناتواني و جوان  شاه                                دولت  و دين ميدان تاز يکه و يافته دست مذهبي مراتب سلسله در و حکومت دستگاه در  استقلل

                                   . آنان  دوران در هرمز، و اول شاپور نوازش همه با و خويش قدرت و اعتبار همه با کرتير است  شده                                در  ماني زيرا سازد، امپراطوري مذهب يگانه را خود مذهب تا بود نياورده بدست را قدرت اين  هنوز

     .                           دوران  از تنها بود حکومت دستگاه حمايت يا و نوازش مورد آنان جانشينان و پادشاه دو اين  عهد                                  بر  را خود اعتماد مورد شاه درباري، هاي توطئه سلسله يک در شرکت با کرتير، که است دوم  بهرام

                              مي  زرتشتي روحانيت دستگاه قدرت مباني تحکيم و خود آئين ترويج به استقلل به و گزيند  مي                                  از  را امپراطوري و بندد مي کمر ديگر اديان کردن محدود و مانويان و ماني نابودي به و  پردازد

                              خاندان  فراگير چتر زير در گوناگون اقوام و ها فرهنگ و اديان همزيستي که آن اصيل  ويژگي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                     .       دستگاه  و روحانيت دستگاه و دم دوم، بهرام زمان در کرتير کند مي محروم است  پادشاهي  "   "     .             اهتمام  تمام داوران داور درمقام اما گيرد مي دردست عمل بااستقلل را امپراطوري  دادگستري

                              به  ومحکوم شده خوانده داوري ديگربه اديان پيروان آنها در که است هايي دادگاه کردن برپا  او .       شوند  مي ومرگ زجروشکنجه تحمل

.                .             نظر  اهل نه و است عمل اهل وي است محدود بسيار کرتير درخاطرات وکلمي اخلقي  مباحث     .                             دستورهاي  از يکي است استوار منکر از نهي و معروف به امر بر او کارهاي و ها فرمان  اساس

                            بازپس  و شاپور سپاهيان دست به شده گشوده درکشورهاي اموال غارت منع به ناظر او  اخلقي                 .           درعهد  شايع اخلقي اصول نظر از کرتير دستور اين آنهاست صاحبان به شده غارت اموال  دادن

                            براي  وي انديشي مصلحت از ناشي را آن بايد اّما بسياردارد اهميت ومدرنيته تجدد ازدوران  پيش .                         زيرا  دانست امپراطوري در شده گشوده هاي سرزمين در زرتشتي رسمي آئين ترويج و  تأسيس                                وجه  شديدترين به ايران سرزمين در کند مي منع ديگر هاي سرزمين در که را اعمالي همان  وي

                          ديني  حکومت دستگاه مخالفان و دگرانديشان نابودي و غارت قتل، شکنجه، آزار، دهد؛ مي  فرمانزرتشتي.

                            آتشکده  کردن برپا براي بزرگ هاي هايه سرمايه اختصاص از است حاکي چنين هم کرتير  خاطرات                              برپايي  و روحانيت دستگاه و دم رونق و زرتشتي نهادهاي و موسسات از مالي حمايت و  ها.                       امپراطوري  هاي استان در ديني مناسک و مراسم درست ترتيب و فراوان  15موقوفات

       .                     اين  دردوران که چرا دارد پيوند ديگر خاطره دو به پيکولي در ساساني پادشاه نرسه  خاطرات                          نرسه  هاي وجنگ برسرجانشيني خانگي هاي دشمني سبب وبه کند مي افول کرتير ستاره  پادشاه

           .                 پادشاهي  که درآنست مطلب اين اهميت آورد ازکرتيرنمي نامي وي تخت، و تاج آوردن دست  براي                            ساساني  تاريخ صفحات از کرتير نام نيز رو همين از و کند استقرارپيدامي نرسه دراعقاب  ساساني                            ساساني  امپراطوري براي رسمي دين درتاسيس او اقدامات تأثير که آن بي البته شود، مي  زدوده

.     برود  ميان از 16درعمل

2                      نوزدهم.  قرن اوايل تا چهاردهم قرن از ايراني خاطرات به نگاهي

"   "    ( )                  نويسنده  من فعال حضور اتوبيوگرافي نفس حديث خصوص به و نگاري خاطره ويژگي ترين  مهم                                  به  يا و آنها عيني شاهد عنوان به يا رويدادها، اصلي عامل عنوان به خواه است، خاطرات صحنه  در

"                       .     اول  آن راوي که است داستاني روايت نگاري خاطره رو همين از ديگران خاطرات راوي  عنوان                           .  " که  دهد مي نشان نثر، و نظم از پارسي، ادب عظيم مجموعه به نگاهي باشد مفرد  شخص

     .                       خاطره  نوع حتي است نداشته رونق و رواج دوران دراين مفرد شخص اول با سرايي  داستان " "                              آغاز  من واژه با و مانده محفوظ ها نوشته سنگ در که نيز، ساساني و هخامنشي شاهان  نگاري

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                  در  که است داده درباري نگاري وقايع به را خود جاي و مانده متروک اسلمي دوران در شود،  مي "     "                              را  مفرد شخص سوم و کند مي پنهان وقايع و حوادث پشت پِس در را خود نگار وقايع ًل معمو  آنها

                     .             خاطرات  از نگاري تک يا مفرد اثر چند همه، اين با برد مي کار به خود مشاهدات روايت  براي                                  مي  روايت مفرد شخص اول با را داستان و گويد مي سخن ازخود آن در خاطره صاحب که  فردي،

                                    که  مانده يادگار به دست اين از کوتاهي هاي نوشته يا و تاريخي آثار هاي ازفصل تعدادي نيز و  کند،             .               شمار  بي آثار از بسياري برآن، افزون است بررسي قابل دوران اين نگاري خاطره تاريخ  در

                            يا  و مشاهدات خاطرات، شرح به آنها شاعردر که است هايي قطعه حاوي گوي پارسي  شاعران.                         دارد  جداگانه بحث و تحقيق به نياز خود که است پرداخته خود هاي شنيده

                              بخش  دو در را نوزدهم قرن اوايل تا چهاردهم قرن از ايراني خاطرات هاي نمونه قسمت،  دراين.                            :   پراکنده  آثار و ها نگاري تک در نگاري خاطره دّوم، و نگاري وقايع يکم، کنيم مي بررسي

 . نگاري  وقايع

                            تاريخ  متداول و مشخص نوع آنها، وقوع ترتيب به تاريخي رويدادهاي سالنه ثبت يا نگاري،  وقايع                                نيز  و آسيايي هاي تمدن و اسلمي کشورهاي و ايران ميانه هاي سده در نگاري خاطره و  نگاري                       .     شود  مي ثبت اي شيوه به اهميت ُپر رويدادهاي نگاري، وقايع در است بوده اروپايي  درکشورهاي

                                  را  خود گزارش تا کوشد مي و گيرد قرارمي صحنه پشت در کامل بطور ًا تقريب نويسنده آن در  که                   .             ندرت  به رويدادها در نگار وقايع حضور رو، همين از بنگارد غيرشخصي اي گونه به امکان حد  در

                              راوي  که نگاري، تاريخ به نگاري خاطره ديگر انواع از بيش نگاري وقايع درنتيجه و است  محسوس.        "     شود" مي نزديک است، مفرد شخص سوم آن

                              تاريخ  و محلي و عمومي نگاري، تاريخ قالب در پنجم و چهارم ازقرن فارسي درادب نگاري  وقايع                     .     حکومت  به ديني ازحکومت تحول سير اسلمي دولت که دوران، دراين شد آغاز ها  سلسله

                        بودند،  مذهبي مورخان که محدثان، ازدست نيز نگاري تاريخ بود، سرگذاشته پشت را  سلطنتي               .                   نيز  تاريخ ديني و الهي مفهوم تحول بااين گرديد درباري زنان قلم و دبيران وظايف از و شد  بيرون

           .                   تاريخ  ًا غالب عمومي هاي تاريخ در داد وزيران و اميران و شاهان اعمال نگاري وقايع خودرابه  جاي                              وقايع  که بود ها بخش درهمين و رسيد مي نويسنده تازمان و شد آغازمي آدم ازهبوط  پيشينيان

 .                       پرداخت  مي بوده آن ناظر و شاهد خود که وقايعي شرح به نگار

                                    مي  آغاز پنجم قرن در نظير بي و برجسته اثر سه با مشخص طور به فارسي ادب در نگاري  وقايع     :                   کتاب  يکم، کند نمي پيدا تداوم ممتاز کيفيت همان با متاسفانه اما خوارزم شود  اخبار دانشمند   از

            سال  از پس که بيروني ابوريجان  408بزرگ     دوم،  است؛ شده  نوشته بيهقي   تاريخ  تاريخيا  مسعودي                       نيمه  در بيهقي، کاتب حسين محمدبن ابوالفضل ايراني، نگار تاريخ ترين برجسته  اثر

      سوم،  و پنجم؛  قرن خسرو  ناصر  سفرنامه     هاي  سال  437در  442تا        و  شاعران از يکي  اثر         .               اين  خصوصيات ترين مهم از مروزي قبادياني خسرو ناصر ايراني، بزرگ فيلسوفان و  نثرنويسان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                  کند  مي تبديل فردي سرگذشت و نگاري خاطره به و ممتاز متداول نگاري وقايع از را آنها که  آثار، .                         ويژگي  اند کرده تصوير که است رويدادهايي در آنها برجسته نويسندگان سرشناس و فعال  حضور                                  و  اجتماعي امور روايت خصوص به و رويدادها ثبت در امانت و نظر دقت اثر سه هر اين  ديگر

 .     است  آنها در فرهنگي

                            دقت  با را رويدادها هم اخبارخوارزم در است، ايراني نظير کم دانشمندان از که بيروني،  ابوريحان           .                   مأمون  بوالعباس خوارزمشاه درباره جمله از پرداز مي خلقيات و روحيات شرح به هم و نگارد  مي

 :         گويد  مي بود اميرمأمونيان بازپسين که

                                        و  بود ستوده اخلق را وي که چنان و مثبت سخت درکارها و کاري و شميم و فاضل بود مردي او  و     . . .                              . ابوريحانم  که من کنم نمي محابا و ميل که گردد مقرر تا گويم مي آن از اين و ناستوده  هم

.                           رفت  دشنام هيچ وي زبان بر که نشنودم کردم، خدمت سال هفت را او  17وصي

                                    رواج  و رونق نوزدهم قرن از هم و دارند تاريخي سابقه ايران در هم که را، ها سفرنامه آنکه  با                                آثار  نخستين از خسرو ناصر سفرنامه که آن سبب به ايم، واگذاشته ديگري نامه ويژه به اند،  گرفته

                              اين  در آنرا آنست والمقام نويسنده نفس حديث نوعي هم و است فارسي ادب در نگاري  خاطره                           .     نويسنده  مِن که آنست در نيز اثر اين اهميت کرديم اشاره که طور همان کنيم مي معرفي  بخش

 :                         آغازد  مي گونه بدين را کتاب که چنان دارد فعال حضور جا همه در

               :  . . .          متصرفان  جمله از و بودم دبيرپيشه مردي من که خسرو ناصر حميدالدين ابومعين گويد  چنين                              نموده  مباشرت شغل درآن مدتي و بودم مشغول ديواني کارهاي به و سلطاني اعمال و اموال  در

.         بودم  يافته شهرتي اقران ميان  18در

                          طبيعي  واوضاع ها ديه و ازشهرها خودرا هاي وشنيدني ها ديدني ارزشمند اثر دراين  ناصرخسرو                                و  نگاشته دقت نهايت با اجتماعي تأسيسات و وبزرگان شعرا و دانشمندان احوال و ها آدم و  مناطق

  » :                           اين  و گويد مي آنها دردرستي و است گذاشته يادگار به سودمندي اجتماعي و تاريخي هاي  آگاهي                 .             خلفي  اگردرآنجا شنيدم ها روايت به که بعضي و دادم شرح راستي به بودم ديده آنچه  سرگذشت

«.                 نکنند  نکوهش و مؤاخذت و ندانند ضعيف اين از ناصرخسرو 19باشدخوانندگان  و سفرنامه .                           است  بررسي و تامل قابل و ارزشمند نيز روحاني نفس نظرحديث از او اشعار ديوان

                    مانده  جا به پنجم قرن از که بديل بي اثر  سومين بيهقي   "تاريخ         من  حضور لحاظ از هم که  است               («                     مطالب" (« صحت و دقت نظر از هم و ابوالفضلم که بود من ديدار و چشم به همه اين و  نويسنده

   .                           ديگري  نکته دارد بسيار ارزش فرهنگي و اجتماعي و سياسي سودمند هاي آگاهي لحاظ از هم  و                                  نقل  روزانه خاطرات سبک به را خود زمان وقايع بيهقي که آنست افزايد مي اثر اين اهميت بر  که

:              .               گويد  مي خود کار روش درباره بيهقي است کرده پيشگامي هم بابت اين از و کرده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                   :                     ببايد  کتابي از يا و شنيد بايد کسي از يا نشناسند ديگر سه را آن که گويند، قسم دو را گذشته  اخبار                                      درست  خبر آن که دهد گواهي خرد نيز و باشد گو راست و ثقه بايد گوينده که آنست شرط و  خواند

                                      معاينه.  از يا نويسم چه آن تا ام بکرده قدر اين التزام ام، گرفته پيش را تاريخ اين که ومن  است.             ثقه  مردي از درست، اسماع از يا  20منست،

  اجتماعي  خاطرات  از بيهقي   تاريخ                   شراب  آداب نيز و نوروز و مهرگان سده، هاي جشن  شرح :            .       گويد  مي سده جشن باب در است غزنوي مسعود امير خواري

                                  و  نديمان و بنشست بودند، زده شراعي که آب، جوي لب برآن امير شب نخست آمد، فراز سده  و                                  بديده  آتش آن فروغ فرسنگ ده قريب که شنودم ازآن پس و زدند هيزم به آتش و بيامدند  مطربان

.                       گرفتند  دويدن زده آتش اندود برف وددگان بگذاشتند را اندود نفط وکبوتران  21بودند

   .      . . .   . . .    » :         درصفه  نخست نشست مهرگان به امير شنبه روز گويد مي مهرگان جشن درباره  بيهقي                                        بر  کران در را آن که بود، نشده راست خانه مجلس و تاج و زرين تخت هنوز و پيشگاه در نو،  سراي

«.     کردند  مي راست  22قلعت

                (       )      عاملن  و دبيران نگاري تاريخ روال همان به ، هشتم و هفتم قرن مغولن درعهد نگاري  تاريخ   .     آن  آغازگر گرفت تمام رواجي  درباري، جهانگشاي   تاريخ           حدود  در که بود جويني عطاملک  از

 658سنه                آن  از پس و يافت پايان آن التواريخ تدوين  جامع         وزير  الله فضل الدين رشيد  اثر            سنه  در که الجايتو و غازان  710دانشمند     سپس  و شده  تاليف وصاف   تاريخ     فضل  بن عبدالله  از

        سنه  درحدود که شيرازي .728الله     است  گرديده مدون

                    حدود  و داشت ديواني شامخ مقام مغول دولت در جويني  15عطاملک     امير  مخصوص دبير  سال            و  هلکوخان دبير سپس و آقا  24ارغون                       خود  رو همين از و بود عرب عراق و بغداد حاکم نيز  سال

          در  مندرج رويدادهاي غالب در ًا  شخص جهانگشا   تاريخ             و  بوده وقايع عيني شاهد و ناظر و  حاضر         .                       نيز  الله فضل الدين رشيد دارد خاص اهميت دوران آن سياسي تاريخ به اشراف جهت از او  کتاب

    به  نزديک  20که                         پرارزش  کتاب بوده اولجايتو و خان غازان اقتدار با و تدبير با وزير  جامع سال التواريخ                           از  که اطلعاتي براساس يا و کرده تدوين خويش محسوسات و مشاهدات پايه بر  رايا

                                        يهود  و عرب و ترک و هندي و چيني و مغول و ايراني از مختلف اديان اهل مورخين و حکما و  علماء                                  ايشان  علماي توسط که آنان کتب از يا و بودند آمده گرد مغول پادشاهان دربار در که نصاري،  و

                   .       خان  غازان درعهد استيفاء ديوان ازعّمال که نيز، الحضره ّاف وص است کرده ترجمه و  نقلبوده   واولجايتو وصاف   تاريخ                       دوکتاب  پايه به اثراو آنکه با و کرده تأليف خود براساسمشاهدات  را

 .           است  سودمند اطلعات حاوي تاريخي رسداماازلحاظ ديگرنمي

                                تيموريان  عهد در بود، شده فترت دچار مغول عهد اواخر در که درباري، نگاري وقايع و نگاري  تاريخ                       .         داشت  نگاري وقايع به اميرتيمور که اي علقه سبب به خصوص به گرفت رونق دوباره نهم قرن  در

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                        احوال  و او اقوال و افعال تا داشت مي التزام در را دبيران و دانش و فضل اهل از جمعي همواره  و                     »                باز  بوده واقع در چنانچه قضيه هر که بود چنان وحکم نمايند باز را دولت ارکان و ملت و  ملک

               «.               دوران  اين عمده هاي نگاري وقايع از نقصان و زيادتي به درآن تصرفي بي شود  ظفرنامهنموده    و  شامي الدين  ظفرنامه نظام    .                 تاريخ  شاهرخ درعهد برد نام توان مي را يزدي علي الدين  شرف

        ­                      و  تيمور امير ملزمان از ابرو حافظ عبدالله الدين ازشهاب اثر چند تاليف با دوران اين  نگاري               .      ­           رويدادعاي  و زمانه اوضاع از که ابرو، حافظ يافت تازه مقامي حضر در و سفر در شاهرخ،  سپس

                            تاحد  را خود هاي کتاب بوده، قضايا وشاهدعيني داشته اول دست هاي آگاهي دوران آن  روزانه                    پردازي  افسانه وکمتربه کرده ومعتبرتأليف ازافرادموثق روايت ويا مشاهدات اساس بر  امکان

           .                   از  عبارتند او معتبر آثار است کرده ميل راستي به ًا خودغالب منقولت در و زده  مجملدست .                 شاهرخ  تاريخ و التواريخ جامع ذيل شاهي، ظفرنامه ذيل التواريخ،

                                دوباره  درباري نگاري وقايع گرفت مي بر در را هجري يازدهم و دهم هاي قرن که صفوي  درعهد                                شاه  و اول عباس شاه طهماسب، شاه اسماعيل، شاه دوران وقايع از عمده اثر چند و گرفت  رونق

        جمله  از شده تأليف ثاني  عباس     اسماعيل  شاه آراي  عالم       کتاب  و ناشناس، مؤلفي  احسن از التواريخ                           علماء  مشاهير و طهماسب شاه و اسماعيل شاه پادشاهي وقايع شرح در روملو حسن  از

            کتاب  و ايشان، وزراي و صدور  و     عباسي  آراي عالم  تاريخ     درسال  ترکمان بيک اسکندر  تأليف1025     .                     کتاب  عمده امتياز است صفوي اول عباس شاه پادشاهي دوران نگاري وقايع مهمترين  که

                                    بسياري  در دخيل هم مواردي در و ناظر و عيني شاهد خود منشي بيک اسکندر که است آن در  اخير                                  شرح  و اخبار نقل در تا است کوشيده مي و بوده عباس شاه سلطنت دوران حوادث و رويدادها  از

 .                               کند  رعايت باشد نبوده عباس شاه طبع مخالف که جا آن تا را امانت و دقت حوادث

      نفس  حديث و نگاري خاطره

                            ازقرن  يکي که است دست در فردي نگاري خاطره از مفصل نگاري تک دو فارسي  و 16درادب    قرن  از : 18ديگري   يادگارمانده  الوقايع به  بدايع         و  واصفي، محمود العابدين زين  تذکره اثر

 احوال                           اما  سودمندند، نکات حاوي اجتماعي و فرهنگي تاريخ نظر از آنها هردوي که حزين،  شيخاحوال  . تذکره           است  تري ارزش با اثر حزين

الوقايع  . بدايع                           واصفي  او زمانه اوضاع شرح هم و است آن نگارنده حال شرح حاوي هم  واصفي                                  و  درآمد هرات ادباي سلک در درجواني بود آمده بار و شده زاده قلم اهل اي خانواده در  که             .                 شاهد  واصفي که بود دوران همين در شد جغتايي امراي کاتب و نوائي شير علي امير  مصاحب

                          شاه  دست به شهر تصرف سرانجام و شيباني محمدخان ازبک امير دست به هرات  تصرف                            در  درگذشتش، از پيش و رفت ميانه آسياي به گاه آن و شد صفوي  بدايع سالگي، 70اسماعيل

 الوقايع                      .       درقرن  را هرات سياسي و ادبي زندگي واصفي خاطرات، کتاب اين در کشيد تحرير به  را                 .             حمله  با را کتاب باريتعالي، حمد از پس وي، کند مي ترسيم خواننده براي شانزدهم و  پانزدهم

            » :               سرخي  نمودار و قزلباشان خونريزي عکس از کند مي آغاز هرات بر قزلباش ريز خون  سپاهيان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  »:            «.                     از  روزي گويد مي هوا و حال دراين داشت زار لله رنگ فلک زاِر بنفشه شام نماز هر ايشان  تاج                                  هرجانب  به روي و کردم مي سير آمده بيرون ازخانه تحملي بي نهايت و طاقتي بي کمال از  روزها

             ­      . . .               و  ديد پريشان و مضطرب را فقير افتاد ملقات اتفاق الصفا اخوان ياران از يکي با تا آوردم  مي                       . . .   .         نمايم  عملي و کنم کاري که ام آمده بيرون خانه از امروز گفتم پرسيد من احوال از اي  شمه

                                  علي  رسول اصحاب سّب و کرام صحابه لعن که ندارم آن ياراي ديگر و باشد من هلک مستلزم  که «. شنوم   23السلم

    حزين  محمدعلي شيخ  تذکره               هندي.  سبک تواناي بازماندگان آخرين از حزين، محمدعلي  شيخ    درسال  شعرفارسي،  1103م/1692در             درسال  و شده زاده اصفهان در ق  1193م/1779ه در  ق  ه

                         . از  يکي در بسيار تاريخي حوادث شاهد خود طولني زندگي دوران در حزين درگذشت  َبنارس               :           افغان  سوي از اصفهان محاصره صفويه، افول دوران است بوده ايران تاريخ دوران ترين  بحراني

       .                           سفرهاي  از پس حزين هند به او لشکرکشي و او کشورگشايي و نادرشاه ظهور و آن سقوط و  ها                                      در  که بود آنجا در هم و گزيد اقامت هند در سرانجام هند و حجاز و عراق و درايران  53بسيار

  درسال (  1154م/1742سالگي        .          ( اطلعات  حاوي که کتاب اين کرد تأليف را خود خاطرات ق  ه                              اجتماعي  و سياسي اوضاع از گوناگون اطلعات نيز و دوران آن در ايران آشفته اوضاع از  سودمند

              درسال  بار نخستين براي است، کشور اقتصادي  1830و   )      نسخه  دو براساس انگليسي زبان  به           ( درسال  آن فارسي ومتن منتشرشده آن ّطي  زيرعنوان 1831خ     حزين  شيخ احوال  که تاريخ

  است  نوشته  خود            .         ازماهيت  کوتاهي شرح رابا خود خاطرات حزين است رسيده طبع به  درلندن :                 نظيراست  کم نظيرنباشد اگربي که کند آغازمي نگاري خاطره واهميت

                        که  وازاينست عبرتست تحصيل آفرينش درکارگاه سرمايه گزين و ثمره بهين را انسان  چون                          پرداخته  نيک و هربد تحريراحوال و تواريخ کتب تدوين به شناسان قدروقت و ازدانشمندان  گروهي                              طبقات  به نسبث اخباررا و َير ِس تصفح بالجمله و اند برده پايان به کار درآن ازروزگارخودرا  برخي

                            به  کرده تلف آشفتگي به عمر سواگشته اين وچون شماراست بي فوايد مراتبهم اختلف علي  انام                      ازفايده  خالي نگرندگان رابراي گذشته ايام سرگذشت نمود خود احوال ملحظه حقيقت  چشم

                                اما  افتد اشتباه و تخليط ها برسبب بنا را ناقل باشدکه بسا ديگران احوال درنقل و نديد  عبرتي                   .         دراين  که خود واقعات و ازحالت شمه ذکر به خواست نيست آن مجال خويش احوال  درشرح

.             واختصارنمايد  ايجاز رعايت درآن و پردازد بخاطرمانده  24عچاله

       .                     ترتيب  به کتاب مطالب است نگاري وقايع در متداول شيوه همان به حزين نگاري خاطره  سبک       .                           ناظر  و شاهد حزين است شده تدوين بوده آنها وقوع شاهد نويسنده که زماني يا و آنها وقوع  تاريخ

                                  رويدادهاي  راه اين از و پرداخته خود هاي شنيده شرح به مواردي در اما بوده وقايع اين از  بسياري           .           در  را خود خاطرات وي است آورده خود خاطرات در را  48عمده         سرآغاز  در و کرده تدوين  بخش

               .           تشکيل  متمايز بخش چهار از حزين خاطرات محتواي است آورده را مطالب کامل فهرست  هريک   .                        . سفرنامه  دوم، است مربوط او شخص به که نگارنده نفس وحديث حال شرح يکم، شود  مي

                                  هند  و فارس خليج و حجاز و عراق و ايران گوناگون مناطق در او بسيار سفرهاي شامل که  حزين

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                  از.  شرحي و هاسفرکرده آن به که شهرهايي ادباي و فضل و علما با او ديدارهاي شرح سوم،  است .                  . بحراني  دوره درآن کشور سياسي آشفته اوضاع شرح چهارم، بلد علماي

                              حال  شرح دارد اهميت کتاب مطالب ديگر از بيشتر نگاري خاطره نظر از چه آن ميان  دراين             .                 عنوان  زير کتاب فصل نخستين در حزين دارد کم نظير فارسي ادب در که است کتاب  نويسنده

                                   "   فصل" در و پردازد مي اند بوده خود زمان فضلي و علماء از که خود نياکان شرح به راقم  اجداد                                        به  کودکي دوران از که اي علقه و خود ولدت از سوم فصل در و آورد مي را پدرش حال شرح  دوم

                                شيوه  نظر از که گويد مي سخن استادانش و خود مقدماتي تحصيلت از و داشته شاعري و  شعر                          علميه  مدارس مقدمات حدود در درسي، هاي کتاب و درسي مواد و علماء فرزندان  تحصيلت

                           .       ديگر  فصل چند در و مربوط حزين نفس حديث و حال شرح به آنچه نيست فايده از خالي  قديم،                              روي  و شورانگيز صنمي زيبا به او شيدايي و عاشقي و عشق سانحه شامل است پراکنده  کتاب

            » :                       وارادت  و حوادث از ايام درآن و اوست اشعار از ديوان چهار تدوين و شاعري و شعر به او  آوردن         .                       را  دماغ کاخ نشينان زاويه ساخت شيفته را دل که بود شمايلي زيبا شيوه و حسني جذبه  غريبه             .                     خاک  و افتادگان دل که آن طرفه برخاست آشوبي و فتنه قرار بي دل از و درافتاد شوري  طرفه         »         «.               چون  آزار آن اثناي در گويد مي يازدهم درفصل بود بيرون چون و چند از سرکوي آن  نشينان   .      .                 اشعاري  پس نوشتند مي ديگران نداشتم برنوشتن قدرت و گفتم بسياري شعر بودم مانده  معطل

                                    و  مثنوي و قصايد بر مشتمل شد مرتب ديوان آورده فراهم بود آمده جمع اوان آن تا بدايت از  که «.                             است  خاکسار اين ديوان اول آن و بيت هزار هشت هفت ًا تخمين و رباعيات و  25غزليات

                            متعدد  هاي فصل موضوع حجاز عراق و هند و ايران وکنار گوشه به بسيارحزين سفرهاي  شرح                                 . کرمان  و مازندران و گيلن و اصفهان و فارس از ايران وليات و ايالت غالب به حزين است  کتاب

                              يمن  و حجاز و عتبات و آذربايجان و کردستان و کرمانشاهان همدان، و کردستان و خراسان  و                                آورده  خود خاطرات در را سفرها اين شرح و کرده سفر هند معتبر شهرهاي و بندرعباس و  مسقط

                                  درباره  دارد شرحي جمله از و است پرداخته کرده ديدن که ولياتي و ايالت شرح به مواردي در  و                                آن  از پس شده ويران شهر توصيف و افغان ايلغار از پيش اصفهان درباره شرحي و گيلن  دارالمرز

سانحه.

                            شعراي  و ادبا فضل، باعلما، او آشنايي و ديدار گوناگون سفرهاي در حزين تاملت و  ازمشاهدات                         .     کسان  اين باره در کوتاه شرحي با همراه ًا غالب که ديدارها اين شرح است ايران گوناگون  شهرهاي

.                         کند  مي تصوير دوران درآن را کشور علمي و فرهنگي هواي و حال است

                          و  ها افغان دست به آن سقوط و اصفهان محاصره از کشور سياسي آشفته  تصويراوضاع                            اشغال  و روسيه لشگريان دست به مازندران و گيلن اشغال تا گرفته آن به مربوط  رويدادهاي

                              و  داخلي باشورشيان او هاي جنگ و نادر ظهور و عثماني عساکر دست به کردستان و  آذربايجان                              اين  درضمن نيز هند در او گشايي کشور و او سلطنت سرانجام و بيگانه سپاهيان راندن  بيرون

.                         است  شده ترسيم جزئيات برخي شرح با حزين هاي شنيده براساس يا و سفرها

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                  "   "          نبوده،  متداول فارسي درادب و نگاري وقايع در که ، نويسنده من بر تأکيد و نگارش نظرسبک  از   "       "                          يا  و مفرد شخص سوم ضمير با يا ًا خودغالب از فروتني و جناح خفض با و برگزيده ميانه راه  حزين

 .            " "          است  برده کار به کمتر را من ضمير و يادکرده فقير عنوان به

                              سابقه  متداول نگاري تاريخ و فارسي ادب کنار و درگوشه حزين عناصرخاطرات و اجزاء که آن  با                                      سابقه  بي واحد کتاب يک در آنها تدوين و جا يک در مضامين و موارد اين همه آوردن گرد اما  دارد

 .                       است  حزين ابتکار اين مديون ايران نگاري خاطره تاريخ بابت ازاين و است

                                هاي  حال حسب و خاطرات اند پرداخته خاطرات شرح به حزين تفصيل به که کتاب دو اين  جز                                    قرن  از هردو را،که آنها از نمونه دو که است دست در ادبا و علما و مورخان از  يادگار 17پراکنده

   :           از  فصلي کنيم مي بررسي اختصار به اند  مانده مفيدي   جامع           شرح  رساله و بافقي مفيد محمد  از                         .       اوضاع  شرح يکي که ايم برگزيده جهت اين از را نمونه دو اين کاشاني فيض ملمحسن از  صدر

                   .           و  اّماره برنفس تند انتقاد آنها هردوي مشترک وجه اما است روحاني اوضاع شرح ديگري و  ديواني                                        به  دنيا از آنها سلوک و سير و عمائم اهل و ديواني عمال ماِل و جاه حّب و پرستي دنيا و  لّوامه

 . است  عقبي

                              و  ضعفا حامي و دنيوي جيفه به اعتنا بي و حقيقي وعرفاء ازحکماء کاشاني، فيض محسن  ملمحمد .                               وي  داشتند قرار ريائي متشّرعين غارت و قتل معرض در دوران آن در که بود، مذهبي هاي  اقليت

صدر   شرح   در   58را             » :           علم  حال حقيقت از اي شّمه بيان در است کرده تدوين دومقاله در  سالگي«.                 »   « دارابتلء  اين خود پريشاني احوال از بعضي شرح در و علماء  26و     علماء  نخست درمقاله  فيض

               »                 ظاهر  علم که آنان اند، طايفه سه علماء گويد مي و دهد مي قرار انتقادي بررسي رامورد  ديني       «.                                 علم  که آنان اّما باطن علم هم و دارند ظاهر علم هم که آنان و دانند باطن علم که آنان و  دارند     «.                           »    علم  که آنان بفروشند دنيا به را دين بلکه باشند، خالي دنيا محبت از که باشد کم و دارند  ظاهر

«.                         »      نکند  تجاوز خودش حوالي از آن روشنائي که اند ستاره مانند ايشان و بس و دارند  باطن                »                  را  عالمي که است آفتاب مثل ايشان مثل که باطن علم هم و دارند ظاهر علم هم آنانکه  سرانجام

 [     ] .                   درصددرهبري  که گاه اّماآن خليقند رهبري و راهنمايي سزاوار که ايشانند و داشت تواند  روشني                                    به  ايشان نزد و کشند مي ها اذيت ايشان از و گردند مي ظاهر اهل طعن محل برآيند، پيشوايي  و

                                    و  دهد مي رو عزتي و جاه نزدعامه را ايشان هنگام اين در چراکه گردند، مي مرسوم زندقه و  کفر«.                             باشد  ديگري با است ايشان معشوق که دنيا ديدکه توانند اندنمي دنيا امناي که دنيا  در27علماي

                    »            بيشتر  علم اهل در نقيض و ضد چرا گويد کسي اگر پرسد مي فيض محسن ملمحمد سخن  ادامه:                 که  گوئيم جواب است؟ صناعات و ِحَرف ساير اهل از

                     . . .               و  روحاني امراض از را خود ذات که بايد علم طالب است روح غذاي علم که آن جهت ًبه  اول                                    و  جهالت اوان در ًا اکثر قوم اين و شود علم تحصيل متعّرض آن از بعد و کند تنقيه نفساني  هواجس

                              تنقيه  بي شيطاني، اخلق و نفساني امراض انواع به اشد ميب مبتل ايشان نفوس که سريرت  خبث

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

   . . . .                         بيشتر  ًا ثاني شوند مي ازعلم است عبارت که روح غذاي تناول به مشغول نفس، وتهذيب  ِسّر                                اين  اصطلحات علم بر اقتصار بلکه عاريند، علم فضيلت از کنند مي دانش و علم دعوي که  آناني

.                         اند  علماء وجهال عوام نزد و حّمالند المر نفس در و اند نموده  28قوم

                            ظاهر  علماي با مجادله که خويش احوال از بعضي شرح به دوم مقاله در فيض  ملمحمدمحسن     .    "     "     "   "        تحصيلت  ابتدا وي است آورده مفرد شخص سوم با را نويسنده من فروتني به و پرداخته  است

                                    و  دهد مي شرح ديني علوم و عرفان و حکمت بزرگان تلمذ در عتبات و اصفهان و درکاشان را  خود                  »              مي  اقامت رحل بود دهر يگانه باطن علم درقبول که قم در شيرازي صدرالدين نزد تلمذ به  آنگاه

 «   »                        ايشان»  ِهَرت ُمضا شرف به و شود مي مشغول مجاهده و رياضت به سال هشت و  افکند                                      و  تدريس به کاشان در گاه آن و رود مي شيراز به ايشان همراه نيز سال دو و گردد مي  سرافراز    "                                  در  بودن تکليف و خواند مي درگاه به را او صفي شاه که آن تا پردازد، مي جماعت و جمعه  ترويج

 :     اّما"  کند، مي خدمت

                                  و  دين مصلحت بود، خام هنوز بنده و بودند ظاهر علماي از جمعي ايشان حواشي و حوالي در  چون                                    و  آزادگي آن و باخامي نبود ميسر جماعت آن با دين ترويج چه ديد، نمي آن در را خود  دنياي

         .          .         مقرون  اجابت به که بحمدالله نمود استعفا خدمت از بنابراين رفت مي دست از دنيا  آسودگي 29گرديد.

             «                 »      درگاه  به که آن تا گذراند مي احوال رفاه و بال فراق به و بينوائي نواي با مدتي فيض  ملمحسن :                            که  زند مي نهيب او به َلکي َم نفس و شود مي احضار ثاني عباس شاه

                                  وفور  و عظمت کمال وجود با که اي افتاده دولتي درخت سايه معرض در چون که آنست تو  وظيفه                 "     "    فرموده  منوط دين استمرار به را ُملک قواعد استقرار توامان والدين الُملک مقتضاي به  حشمت

                       [     ]      که  اينجاست از و ساخته العنان شريک دولت اعمال اتساق به را امت و دين ملت امور اطراد  و                              شمشير  و رمح وساطت و تير و ُگرز سفارت بي دولت دعواي استيصال و مملکت احوال  استقامت

                                بارگاه  اين باريافتگان از که اکنون که بايد نيست متصور آن بر مزيدي که است منتظم وجهي  به                   . . .            مستقيم  صراط رهبري و قويم دين ترويج از اي دقيقه آورده جناب بدان توجه روي شده،  اعلي

. نگذاري   30فرو

      »                          با  َلکي َم اخلق مکارم جمع را او و رود مي شاه درگاه به بسيار کشاکش از پس  ملمحمدمحسن                                 «   اما  کند مي اجابت دولت پايتخت در جماعت و جمعه اقامه به را او تکليف يابد مي ِلکي َم قدر  پايه

   .                               دستگاه  فيض آورد مي روي گيري گوشه به باز مدتي از پس و تابد برنمي را عوام علماي  تفتين .           دهد  مي شرح گونه بدين را روحانيت

                          درسرهاي  وفساد علو اراده که آسا ِلم عا ازجاهلن وقومي پيکر آدمي ازغولن اي طايفه  بنابراين   . . .                           اطفاء  در گرديده منسلخ حقدين و حق دين از ايشان اماره نفوس و بود گرفته جاي  ايشان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                       . . .         دم  و کردند مي اجتهاد دعوي که عمايم ارباب از جمعي و کوشيدند مي توانستند مي تا  نورالله                              فرود  تالف صفاي صفه و جمعيت دارالشفاي درگاه به رياست ّحب سر زدند مي شرعيه علوم  از                                 . . . رمقي  ايشان در نظري دين از و بودند دور غايت به انسانيت افق از که گروهي و آوردند  نمي

.                               نمودند  مي حرام و مکروه و ننگ و عار عوام نزد را جماعت و جمعه بود  31نمانده

              »            وادي  سرگشته کثيرالختلل احوال از اي شمه شرح زيرعنوان خودرا کتاب از فصلي مفيد  محمد            اياب  افادت کتاب مؤلف مفيد محمد مفيدي ناکامي  32.»جامع       داده  اختصاص خود خاطرات  به

.                                 است.  ّوامه ل و اّماره نفس با َلکي َم نفس معارضه بر نفس حديث اساس نيز رساله اين در  است                          از  نورالهي که آنست در فيض محسن ملمحمد نفس باحديث مفيدي نفس حديث تفاوت  اما

                                کرامت. . .  فيض وجود در نيتي اخلص و دل در علم طلب درد و درسر کمال تحصيل شور  نوجواني               .                       مي  روبرو ريايي عالمان با هرسو از اما خواند مي علم طلب به توشه اين با را او و فرمايد  مي

               .                   اسير  ابتدا از بافقي مستوفي که آن حال گريزد مي عزلت گوشه به آنان وجود شرارت از و  گردد                                      والي  مقامات به و کشد مي شعله او وجود در مال و جاه ّحب و شود مي ّّوامه ل و اّماره  نفس

                                    نفس  نهيب به دهد مي دست از را فرزندش که هنگامي دراز ساليان از پس و شود مي نايل  ديواني                              مي  شرح خوبي به را ديواني دستگاه فساد خويش نفس حديث دربازنگري و بندد مي دل  َملکي                                  مي  انسان ازلي سرنوشت و الهي ّيت مش اسير را خود بيابد خود براي مفّري که آن براي و  دهد         .                           به  خود ارتقاء از ابتدا کند مي مسئوليت رفع خود گذشته اعمال از اختيار و تفويض ّد ر با و  داند

            » :             بسته  برميان اجتهاد و سعي کمر بنابرآن گويد مي سخن يزد دارالعباده موقوفات استيفاي  منصب                                        مرغ  دينار و درم دانه به و نهاد آغاز ّدد تر دولت ارکان و امرا منزل به و ساخت خود شعار را  ابرام

                            تصرف  قبضه به را يزد دارالعباده موقوفات استيفاي منصب آورده فريب دام در را همگي  دل                                    را.»  او و شود مي نازل براو است، َلکي َم نفس همان که مشفق، دوستان از يکي که آن تا  آورد

:     که  دهد مي نصيحت

                                      و  شوم است عملي نمودي تصور جاه و دولت را آن و کردي ها سعي آن طلب در که منصب  اين                             .   افراشته  اقتدار علم و نموده اقدام منصب اين در اين از پيش که جمعي چه مذموم است  مهمي

                              بستر  بر خاطر فراغت به شبي و نگذرانيده شادکامي و عشرت در حال رفاه به روزي  بودند                             . شديد  محّصلن شنود و گفت در شفق غروب هنگام تا فلق ظهور زمان از بلکه نغنودند  استراحت               .               اثر  تو در من نصيحت دانم مي اما خوردند مي جگر خون کثيرالبرام خواران وظيفه يا  النتقام

                                      ترا  راي و کشيده ات ديده پيش بر غفلت پرده جاه تمناي و مال حرص و نفس شره و کرد  نخواهد                                        و  حد بي مهم اين خطر و غايت بي کار اين ضرر که داني مي که آن با و است گردانيده  ضعيف

.             کردي  ها سعي آن طلب در است  33نهايت

             »                      به  نمودم اختيار من که مهم اين که گويد مي پاسخ خويش عمل توجيه در بافقي مستوفي گاه  آن                                  تواند  حال آن در که است يافتن توفيق آن فايده بلکه نيست، جاه و مال حب و منفعت  جهت

                                  آخرت  توشه و دنيا منفعت آن از و ساختن فقرا و عجزه کار و نواختن لطف به را  دوستان                       »         را.»  خود خيالي منفعت و وهمي فايده تصور به عزيز يار اين گويد مي مشفق دوست اما  انباشتن

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

«.                   جهلست  دليل شدن دخيل موقوفات مهم به و انداختن مهلکه  34در

                              پيدا  ارتقاء يزد الوزاره نايب منصب به که است اّماره نفس و ملکي نفس ميان درکشاکش  بافقي                                          از  پس و آورد مي سفر به روي و کند مي حالي به حالي را او جوانش پسر مرگ حادثه اّما کند  مي

                                  که  است همانجا ودر شود مي جا آن مقيم و رود مي هند به عتبات و حجاز  سفر مفيدي   راجامع . نگارد  مي

  نتيجه  و خلصه

                              خاطره  با آنها مقايسه و اسلمي دوران در و قديم ايران در نگاري خاطره تاريخي سابقه  بررسي   .                             اينکه  يکي است سودمند و آموزنده جهت چند از هريک معاصر هاي تمدن و ها فرهنگ در  نگاري

                              پادشاهان  که دهد مي نشان و کند مي نمايان را باستان ايران در نگاري خاطره آوردهاي  دست                                  ترتيب  اين به و گفتند سخن نيز خود از و نکردند اکتفا تاريخي عمده وقايع شرح به تنها  هخامنشي

                                اين  از و آوردند پديد سياسي نگاري خاطره ويژه به و نگاري خاطره تکامل سير در بزرگ  تحولي               .               پادشاهان  از مانده بجا خاطرات که اين ديگر گرفتند پيشي ها آسوري و ها مصري از  بابت

       .                       چنين  هم بررسي اين است تر ارزنده و تر جامع نيز آنان يوناني همتاهاي خاطرات از  هخامنشي                              سرگرفته  از ها نوشته برسنگ شاهان نگاري خاطره سنت ساساني عهد اوايل در که دهد مي  نشان

     .                               که  آن با نهادند يادگار به ميلدي سوم قرن در را خود خاطرات َنرسه و اول شاپور که چنان  شد                        فردي  خصوصيات به عنايتي بي سبب به هخامنشي، خاطرات با مقايسه در ساساني،  خاطرات

                          مي  پرمايه چنان هم نگاري وقايع محتواي اما شود، مي اي ملحظه قابل نگاردچارکاستي  خاطره                       .       را  اول شاپور خاطرات غربي پژوهان ازخاطره برخي نيز سبب همين به يابد مي گسترش و  ماند

                      دانسته  روم، امپراطور نخستين اگوستوس، ازخاطرات تر ارزشمند تاريخي نگاري وقايع نظر  از       .                       روشن  ديگر، سخن به شود مي شمرده تاريخ زرين برگ غربي نگاري خاطره تاريخ در که  اند،

       "     "                      و  نفس حديث و نگار خاطره مِن بر تأکيد با تاريخي رويدادهاي شرح دوران اين آثار در که  است.                     شده  آميخته است، اتوبيوگرافي و نگاري خاطره اساس که او، سرگذشت بيان

               "   "            يابد،  مي حضور رخصت و خودنمايي فرصت کمتر نويسنده من که آن با نيز، اسلمي دوران  در                              اعترافات  و روحاني نفس حديث و سفرنامه و درباري نگاري وقايع جمله از نگاري خاطره انواع  اما

                                  پيش  دوران در غربي آثار همانند که مانده يادگار به و آمده پديد پارسي ادب در پراکنده خاطرات  و                         .     و  شده نگاشته نيز نگاري درخاطره فردي نگاري تک چند دوران اين در است روشنگري عصر  از

                                  و  يافته اختصاص نگاري خاطره به ادبي و تاريخي آثار از هايي فصل يا و کوچک هاي رساله  همچنين                            کرده  خويش خاطرات توصيف ويژه را خود اشعار ديوان از هايي بخش گوي پارسي شاعر  صدها

                              و.  نفس حديث شکوفائي دوران که است اخير قرن دو روشنگري عصر عمده آوردهاي دست با  اند                              بخشد  تأثيرمي نيز ايران در نگاري خاطره شيوه بر خود نوبه به و شود آغازمي درغرب  اتوبيوگرافي

    »                              در  ايراني خاطرات مقاله موضوع خود کندکه مي تبديل ادبي مشخص نوع يک به را آن تدريج به  و .              « است  نامه ويژه اين بعدي بخش در معاصر دوران

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

:     مآخذ  و ها يادداشت

1:  . .                       به.  ک ن خاورميانه هاي تمدن در نگاري خاطره آغاز درباره کلسيک اثر براي

Georg Misch, The History of Autobiography in Antiquity, London,1950, Volume I, PP. 19­58.

2     :  .  . صص.  همان، به ک .33­20ن

3     :  .  .  صص.  همان، به ک .40­33ن

4                                آنها.  نويسندگان تخيل ساخته و افسانه ًل کام را نحيما و عزرا هاي کتاب ادبي ناقدان از  برخي :  .  .   به  ک ن اند، دانسته

I. W. Batten, A Critical Commentary on the Works of Ezra and Nehemiah, Edinbnrgh, 1913; Ch. Torrey, Ezra Studies, Chicago, 1910.:  .  .         .                     به  ک ن نمونه عنوان به بينند مي نزديک تاريخي رويدادهاي با آنرا محتواي دوره اين مورخان اما

K. Schmitt, "Artaxerxes," Encyclopaedia Iranica, Vol .II, 1948. PP.655­56.

5 :  .  . به.  ک  Mischن   صص  همان، ،44­43.

6    ص.  .41همان،

7    صص.  .42­41همان،

8 :  .  .           به.  ک ن داريوش کتيبه انگليسي ترجمه براي

Roland Kent, Old persian Grammar, Texts, Lexicon, American Oriental Society, New Haven,1953.

9 :  .  .             به.  ک ن زرتشتي آئين در دروغ معاني براي

Jean Kellens, "Druj," Encyclopaedia Iranica, Vol VII,1966, PP. 562­63.

10        ص.  همان، داريوش، . 119کتيبه

11    ص.  .140همان،

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

12 :  .  .                             به.  ک ن آنها، تاريخي اهميت بررسي و کرتير و اول شاپور هاي کتيبه انگليسي ترجمه براي

Martin Springling, Third Century Iran Sapor and Kartir, The Oriental Institute, University of Chicago, Chicago, 1953.

13    ص.  . 3همان،

14    صص.  .20­14همان،

15    صص.  .53­49همان،

16:  .  .               به.  ک ن پيکولي، در نرسه کتيبه دقيق بررسي براي

Helmut Humbach and Prods Skjaervo, The Sassanian Inscription of Paikuli, Wiesbaden, 1983.

17                          مشهد.  فياض، اکبر علي تصحيح بيهقي، تاريخ بيهقي، حسين محمدبن از نقل  1350به ص  ،907. 

18                        سهامي.  شرکت تهران پور، وزين نادر کوشش به ناصرخسرو، سفرنامه قبادياني، خسرو  ناصر    جيبي،  هاي  1350کتاب ص  ،1.

19    ص.  .135همان،

20      صص.  همان، .906­904بيهقي،

21    ص.  .572همان،

22    ص.  .697همان،

23                  ج.  بلدروف، الکساندر تصحيح الوقايع، بدايع واصفي، محمود الدين  1زين   فرهنگ  بنياد  تهران، 1349ايران،  صص  ،5­4.

24                        لندن،.  است، نوشته خود که حزين شيخ احوال لهيجي،تاريخ حزين محمدعلي ص 1831شيخ ،

3.

25    صص.  .66­60همان،

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

26 :                             ده.  است شده چاپ مجموعه اين در رساله اين صدر، شرح کاشاني، فيض محسن محّمد ّل  م                  اصفهان،  جعفريان، رسول اهتمام به کاشاني، فيض بزرگ محقق  1371رساله صص  ،73­47.

27    صص.  .57­55همان،

28    ص.  .57همان،

29    ص.  .64همان،

30    صص.  .67­66همان،

31    صص.  .69­68همان،

32                          کتاب.  تهران، سوم، جلد افشار، ايرج کوشش به مفيدي، جامع بافقي، مستوفي مفيد  محمد  اسدي،   1340فروشي صص  ،816­743.

33    ص.  .747همان،

34    ص.  .749همان،

      ناقدان  و علم های یادداشت

  عاليخاني  علينقي

                              ي  اندازه به اثري کمتر شايد شده، منتشر ايران انقلب از پس که هايي کتاب  يادداشتدرميان  علم   هاي                  .         در  علم اسدالله بالي مقام از گذشته نيز، آن ّلت ع باشد بوده انگيز بحث و  چشمگير

         .                       زندگي  در مهّمي نقش وي است بوده شاه محرم و دوست عنوان به او خاّص موقع پيشين،  نظام                         .       ي  واسطه هم و پرداخت مي شاه خانوادگي و شخصي امور به هم داشت شاه رسمي و  خصوصي

                            هاي  قدرت سياسي نمايندگان و نفتي هاي شرکت ايران، کشوري هاي سازمان با او تماس  اصلي                                       . خلق  و ّيت شخص سو يک از که داد مي امکان او به شاه با علم شخصي ي رابطه و مقام بود  بزرگ

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                    مسائل  باره در شاه ديد و برداشت با ديگر سوي از و بشناسد، ديگران از بهتر را شاه خوي  و .                               درنتيجه  شود آشنا نزديک از شاه ي تنه يک حکومت در گيري تصميم فرايند چنين هم و  گوناگون

  علم،  هاي  يادداشت                               و  نقل آن در دانست مي و ديد روزمي هر که را چه آن اش نويسنده  که .                 است  ايران تاريخ در همتا بي سندي کرد، مي ضبط

                                  احتياط،  روي از اند بوده او مشورت طرف و نزديک مقتدري پادشاه به ايران اخير تاريخ در که  آنان           .                       از  برخي که اي نوشته تنها اند نگذاشته برجا خود از اي روزانه يادداشت ديگري، دليل هر به  ويا

    همانند  را آن  ناقدان   علم  هاي  يادداشت   اند،   دانسته   الّسلطنه  اعتماد خاطرات  روزنامه                              شاه.  شخص با که است کسي ديد از قاجار دوران ايران ي درباره اعتمادالسلطنه سخن ولي  است                            و  است بوده شاه ناصرالدين حکومت و دربار رويدادهاي شاهد کمي با و نداشت نزديک  دوستي

                                اي  دوره در علم، که درحالي دارد، شباهت پانزده لوئي دربار و سيمون سن هاي يادداشت به  بيشتر                                نظام  اصلي هاي مهره از يکي عنوان به خود ايران، اجتماعي و سياسي تاريخ از جوش و  ُپرجنب

               .             از  اخير ي سده سياسي ازمردان تن چند است داشته نزديک بسيار آشنايي رويدادها با  شاهنشاهي                            شان  نگارندگان برکناري از پس ها مدت آثار گونه اين ولي اند يادگارگذارده به جالبي  خودخاطرات

                                مسائل  به کمتر و بوده آنان خدمات شرح معطوف بيشتر ناخواه خواه و درآمده تحرير ي رشته  به                           .     کشور  ّول ا شخص رتوش بي ي چهره است نتوانسته آنها از يک هيچ وانگهي است پرداخته تر ّلي  ک

                              برداشت  همچنين و ديگر کشورهاي با ايران ي پرده پشت اقتصادي و سياسي روابط يا ترسيم،  را .                     کند  نقل ّثق مو صورت اين به را ايران اجتماعي رويدادهاي از شاه

                            در  علم ديد از شاه خصوصي و اجتماعي سياسي، زندگي ي روزانه گزارش علم هاي  يادداشت       .                       ي  دهه در بود يافته جهاني ّتي شخصي و رسيده قدرت اوج به شاه که است ايران 1970زماني ، 

                              اقيانوس  در را ايران نفوذ تا کوشيد مي شاه و بود شده فارس خليج ي کشورمنطقه  نيرومندترين                   .           در  اي سابقه بي مالي امکانات نفت، بهاي رفتن بال دهد گسترش آن پيرامون کشورهاي و  هند                                را  بزرگ ّدن تم هاي دروازه به رسيدن شعار تا داد فرصتي بار نخستين براي و گذاشت او  اختيار

 .                         کند  برابري ّدعاي ا صباحي چند براي جهان بزرگ کشورهاي سران با و کشد پيش

        هاي  سال علم هاي  1347يادداشت  1968­1977 (1356تا  )        سال)  جز گيرد برمي در  1350را علم   که         .(               هاي  دفترچه نگارش از پس است ننوشته يادداشتي شاهنشاهي، هاي جشن گرفتاري ّلت ع  به

                                      ي  وسيله به يا و ًا شخص يا نتيجه در و ندارد نگاه تهران در را هايش نوشته ديد بهتر علم  نخستين،                                ژنو  هاي بانک از يکي به تدريج به را آنها عظيمي، صادق آقاي اعتمادش، مورد دوستان از  يکي

    تابستان.  در  1987سپرد                         را  ها يادداشت انتشار و ويرايش که خواستند من از فرزندانش و علم  بانو                             .   پرويز  آقاي ياري با که بود ها دستنويس رونوشت ي تهيه راه دراين گام نخستين گيرم عهده  به

  )           .          (     )  منظور  به ها يادداشت کردن ماشين سپس شد انجام روز چند در علم ي خواهرزاده علم  خزيمه                              خوش)  خّط خواندن با که گودرزنيا، سعيد آقاي ام ديرينه دوست نظر زير فتوکپي، روي از  ويرايش

                                    مي  ياري نويس ماشين به ها مثل و شعرها و روزها تاريخ تصحيح چنين هم و علم ي شکسته  ولي .       گرفت  صورت چندماه درعرض کرد،

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                  هاي  صفحه در تفصيل به را ها يادداشت ويرايش  9روش  (10و        يکم  جلد ي  1347ديباچه  )1348و                                       شده  يادآور زير شرح به را ها يادداشت از بخشي يا جمله يا کلمه چند حذف ويژه به و داده  توضيح

ام:

                                     روز؛­  يادداشت نگارش ساعت يا و بارندگي و هوا ي درباره گو و گفت مانند تکراري هاي نکته

                                        علم­  و شاه ي رحمانه بي و تند هاي داوري يا و برند مي سر به درايران که کسان برخي  نام          هستند؛  علم بازماندگان دوست که کساني درباره

                                   به­  ًا صرف و ندارد ايران جريانات به ربطي هيچ که جهان خبرهاي ي درباره ها يادداشت از  بخشي        است؛  شده نقل روز خبر عنوان

                                   به­  آن نقل که مورد چند در مگر کند، نمي تاريخ درک به کمکي که خصوصي بسيار  مسائل .                       بياندازد  علم و شاه شخصي زندگي به نگاهي نيم دهد مي امکان خواننده

   .                             موازات  به نيست جمله چند يا يک از بيش گاه هيچ جهان، خبرهاي استثناي به شده، حذف  مطالب                                اميد  و شدم انگليسي به آن از هايي بخش ي ترجمه کار به دست علم، هاي يادداشت  ويرايش

.                               شوند  منتشر ديگر يک مقارن بيش و کم انگليسي، ي ترجمه همراه به ها يادداشت جلداول  داشتم     .                           تني  ميان، دراين افتاد تأخير به ها ماه و شد فني هاي دشواري دچار کتاب فارسي چاپ  متأّسفانه

                        معجون  و شدند فارسي به ازانگليسي کتاب برگرداندن کار به دست سودجويانه درايران  چند      نام  به را غريبي  تجارتي     شاه  با من  گفتگوي        .     انتشاراتي  ي مؤّسسه بعد چندي آوردند بازار  به

              ّول  ا جلد قبلي، ي اجازه با سرا،  کتاب علم  هاي  يادداشت           در  مختصري اصلحات و ّک ح با  را.   کرد  منتشر ايران

 نقد     علم  هاي : يادداشت       است  يافته انجام دوصورت به

                      اند؛­  نخوانده يا خوانده را آن که کساني سوي از گفتاري نقد الف

  :                       راه ­  از اثر اين مختلف هاي چاپ ي پايه بر نوشتاري نقد ب

      ويراستار؛­  به نامه

            ايران؛­  از بيرون فارسي درمطبوعات مقاله

        و­  ايران؛ مطبوعات در مقاله

 .         زبان­  انگليسي مطبوعات در مقاله

         که  کساني ازسوي گفتاري  نقد   علم  هاي  يادداشت           ولي  باشد، آور تعّجب شايد اند، نخوانده  را                 .               ًا  صرف ها يادداشت که شد يادآور من به بانويي است رايج ما فرهنگ در نقدها گونه اين  متأّسفانه     .                                 پرسيدم  او از ندارد ارزشي و است آنان شام و ناهار و علم و شاه ي روزانه زندگي نقل از  عبارت

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

           .                       نخوانده  را کتاب هنوز داد، پاسخ است رسيده نتيجه اين به ها يادداشت از بخشي چه خواندن با  که .                             شخص  کند داوري ها يادداشت ي باره در نتواند ندارد دليلي روشنفکرانه محفل يک در ولي  است

                                چنين  است؟ نوشته را ها يادداشت اين خود علم ًا واقع آيا که پرسيد من از مناسبتي به  ديگري                              بي  که معمولي، فارسي درکاربرد ولي رود، مي شمار به زننده ها زبان از بسياري در  پرسشي

 .                           شود  مي معصومانه سؤالي به تعبير او سخن است، آن خصائص از کلم درمعناي ّتي دق

 :                         کرد  تقسيم دسته دو به توان مي را علم هاي يادداشت نقد هاي گونه

    صوري؛­  نقدهاي

.   ماهوي­  نقدهاي

صوري   نقدهاي

                                 اصالت  در کنايه و گوشه با برخي فارسي، يکم جلد و انگليسي ي ترجمه انتشار آغاز همان  از                           .     ولي  نيست ساختگي ها يادداشت که شد گفته و تعديل نظر اين بعد کمي کردند ترديد ها  يادداشت

                         .       داده  انجام علم شخص را کاري دست اين که شدند ّدعي م چند تني است شده کاري دست  درآن       .                       چرا  که نوشتند گروهي گرفتند سراغ ها يادداشت ويراستار در را هنري چنين ديگري گروه و  است           .                   اين  وارونه، به ديگري، ي ّده ايرادع است نشده منتشر اصلي صورت همان به ها يادداشت ي  همه           .                       شده  يادآور يکم جلد ي ّدمه درمق است نشده حذف ها يادداشت هاي نوشته از اي پاره چرا که  بود

                    درسال  و نيست موجود علم هاي يادداشت دفترچه نخستين که  1350بودم   يادداشتي  علم  نيز                                   . به  ولي دارم اختيار در را ها يادداشت که کردند تعبير گونه اين به را امر اين برخي است  ننوشته

                     .           نيز  ّلع مط اشخاص از تن چند ّکاکان، ش گروه اين از گذشته کنم مي خودداري آنها انتشار از  دليلي.                               اند  کرده ترديد است آمده ها يادداشت در که رويدادهايي از اي پاره صّحت و ّقت د در

        کتاب  ّول ا درجلد طلوعي محمود  آقاي   پهلوي  عصر  بازيگران       (   به ( مربوط فصل در ، ايران  چاپ        »      عنوان  به چه آن که نويسد مي  علم   علم  هاي  يادداشت       شده. . .  رتوش متن شده،  منتشر

      »             «.       را  ها يادداشت اصل که شود يادآورمي نويسنده همين اگرچه است علم اصلي هاي  يادداشت»                   «           باب  را آن ها، يادداشت ويراستاراين که است عقيده براين علم، روحيه به آگاهي با ولي  نديده،                              ساخته  بوده، چه آن جز ّيتي شخص ازعلم ديگر، مطالب افزودن و مطالب بعضي باحذف و کرده  روز

     . . .                          که. ..  داشته وجود ديگري بسيار مطالب ها يادداشت اصل در که رسد مي نظر به چنين  است     «.                     ي  دامنه نويسنده است کرده حذف را آنها علم، براي کاذبي ّيت شخص ايجاد براي  ويراستار

                                    که  ام نوشته يکم جلد ي ديباچه در که اين ي پايه بر و داده گسترش را خود پردازي  داستان          »                  علم  نشده منتشر هاي يادداشت در نويسد، مي است، شده گم ها يادداشت ي دفترچه  نخستين

                        وقايع  اسرار و خميني الله آيت با او مبارزه جريان درباره مطالبي ًا  15قطع     علم  که است،  خرداد                                مصلحت  اش خانواده يا خود لحاظ از را مطالب اين انتشار و کرده مخفي را آن انقلب  درجريان

       «.   ي  نويسنده داوري است نداده  تشخيص پهلوي  عصر  بازيگران     »      ي  روحيه به آگاهي ي پايه  بر

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

             «     »                   اي»  نتيجه چنين به و شده آگاه علم ي روحيه از راهي چه از وي که نيست روشن ولي است  علم                                 . را  او ًا احيان که اين يا آورده، گرد ّثقي مو ومدارک اسناد اش درباره بوده، دوست او با است  رسيده

                                يادداشت  علم که اين بر است دليلي چه علم ي روحيه به آگاهي وانگهي است؟ کرده کاوي  روان       " "              ي  درباره مطالبي ًا قطع آن در که داشته اي نشده منتشر  15هاي . 1342خرداد    بايد  باشد  نوشته

          آذر  از علم که شوم  1356يادآور                 و  نداشت حرکت توان و بود بستري اروپا  10در   از  پيش  ماه "   "                     . يادداشت  انقلب جريان در توانسته مرگ، رغم به علم، گونه چه نيست معلوم درگذشت  انقلب

.     کند  مخفي را ها

       ي  مجله زمينه،  کهکشاندرهمين   )    ي  شماره ايران  23چاپ سال  ،1371  »    و)  علم عنوان  زير                       «     ها،  آن در دستکاري دستکم يا ها، يادداشت بودن جعلي اثبات براي واقعي؟، يا مجعول  خاطراتش،         .                  .     با  نويسنده سو يک از است نقيض و ّد ض سراسر مفّصل، ي مقاله اين است کرده فراوان  تلشي

                                  و  کند مال لجن را شاهنشاهي نظام کوشد مي تهران در شده دستکاري و غلط ي ترجمه به  استناد   .                           ي  نويسنده است علم و شاه کردن بزرگ ها يادداشت نگارش از غرض دهد ديگرنشان سوي  از

     »     .                       علمي  اسدالله امير چون چرا؟ داند نمي ها يادداشت نوشتن به قادر را علم آغاز همان از  مقاله                                      با  محاورات و ها ديالگ آن ها، صحنه شرح کوتاه، جملت آن خلل از و شناسيم مي کتاب اين در  که

                                  دارد،  باز ديکتاتوري از را شاه دارد قصد متديک و منطقي هاي بحث و ها جواب و سؤال  شاه،                 .      . . .      است،  فيلسوف يک است، سياسي عالم يک َلم َع اين نيست شناسد، مي ايران ّلت م که َلمي  َع

                     .«       ي  آينده به نسبت علم نگراني از مقاله ي نويسنده سپس است ورزيده شناس جامعه  يک   .                   » :   کسي  يعني است تزريقي نگراني يک نويسنده، اين نظر به نگراني، اين است درشگرف  سلطنت                                  نمايش  به را علم نگري آينده و پيشگويي قدرت دارد ميل داشته، اختيار در را علم هاي يادداشت  که

                  درسال.  نوشته، را ها يادداشت اين که قلمي نکند  1365بگذارد  1370يا      را  چيزها اين  داشته                        درسال  نه است نموده اضافه ها يادداشت اصل به يا کرده مي  1352يادداشت  نويسنده.» 1355يا 

                                 "   "      شاه  که اين از و نهد مي فراتر را پا جا يک در و کند مي اشاره مفروض علم به پيوسته مقاله  ي              «                   نيز « شاه براي که گيرد مي نتيجه ، سواد بي دهاتي سرباز يک بود؟ که من پدر مگر  گفته،

                     .       سلسله  يک انتشار ها يادداشت چاپ از هدف که پايه برهمين است شده ساخته جعلي ّيتي  شخص                            مقاله  ي نويسنده اوست، دولت و دربار و شاه نمودن بزرگ راستاي در ّيت اهم بي ّطلعات  ا

                              باشد،  نوشته هم هايي يادداشت راستي به علم اگر دهد نشان تا آورد دست به سرنخي  کوشيده                       .       که  است اين دارد مي عرضه ّدعا م اين اثبات براي که مدرکي است کرده دستکاري درآن  ويراستار

 6دريادداشت   1347اسفند            ...»        فوت  تا رفتم سعودي عربستان سفارت به که است نوشته  علم        »      «. . .                علم  آقاي مقصود و مراد که درحالي ، بگويم تسليت را کشور آن سابق پادشاه خالد  ملک

                   «.           نام  سعود، ملک جاي به علم است ممکن گونه چه است عبدالعزيز بن سعود ملک ًا دقيق  مفروض                                  جاي  ديگر سان اين به باشد؟ آورده مرد، هشتاد ي دهه ودر رسيد سلطنت به بعدها راکه خالد  ملک

  » :                        .   ذهن  در است شرح اين به مقاله، ي نويسنده ديد از تناقض، اين توجيه ماند نمي  ترديدي                              پرداخته  و ساخته را علم آقاي از موجود هاي يادداشت که ويراستاري يا ها يادداشت اصلي  نويسنده                                      مرگ  شاهد و کند، مي زندگي هشتاد ي دهه در چون است، داده بدان را لزم هاي برگ و شاخ  و

                            ملک  جاي به و دهد مي روي کوچکي اشتباه است، بوده عربستان سابق پادشاه خالد  سلطان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              خالدي  آوردکه مي خاطر به ناخودآگاه طور به واقعي غير علم اين زيرا نويسد، مي خالد  سعود،     . . .                      نويسندگان  يا نويسنده است مرده و کرده سلطنت ّدتي م و بوده عربستان پادشاه که  بوده

                              حمايت  ّق ح که خود احترام مورد و محبوب خان اميراسدالله از دارند سعي که ها يادداشت  واقعي . . .         . . .                  يک  المللک نظام خواجه يک بيکن، فرانسيس يک دارد، شان همه برگردن پروردگي دست  و

«.                           کنند  وامي را خود مشت جا اين در بسازند، الممالک مستوفي يک ّداقل ح يا اميرکبير

                                     علمي  آن را ها يادداشت ِم َل َع ترديدي، هيچ بي و داوري پيش با آغاز همان از مقاله اين ي  نويسنده                   .           کدام  چيست؟ ايران ّلت م از منظور نيست روشن جا دراين داند نمي شناسد، مي ايران ّلت م  که

                                    به  توانسته نويسنده راهي چه از و شناسد، مي گونه چه و شناسد، مي را علم ايران ّلت م از  گروه    "                                روحيه  با آشنايي همانند بافي ّلي ک همان با نيز جا اين در برد؟ پي علم ي درباره گروه آن  داوري

                     .       داستان"  قهرمان درآن که است پليسي رمان يک يادآور نويسنده برداشت شويم مي رو روبه  علم                                  پسندي  محکمه ي برگه دنبال به تنها و است گذشته چه پرده پس در داند مي خدادادش حّس  با

                         .           رنگ  داستان آن، ي پايه بر و است برگه اين خالد ملک ماجراي کند باز را خاطيان مشت تا  است                                    اند،  برده دست آن در يا نوشته را ها يادداشت هشتاد ي دردهه که آنان و گيرد مي شناختي  روان

             .               يادداشت  درست متن است کافي درپاسخ دهند مي لو را خود و شده اشتباه  6دچار  1347اسفند                        . . . » :     سعود  ملک فوت يادبود دفتر و رفتم سعودي عربستان سفارت به امروز کنم نقل را  علم

                                  مي  سر به آتن در و بود شده عزل فعلي، پادشاه فيصل، برادرش وسيله به که را سابق  پادشاه) « . . .          .   بود  احمقي الخمر دائم مرد کردم امضاء  برد، علم،  هاي  يادداشت     صص  يکم، ­133جلد

134                                    متن).  ي عجولنه ي ترجمه در اگر و نيست درميان خالد ملک نام رو هيچ به که بينيم  مي                            بهتر  اند شده اشتباه ديگردچار هاي بخش بسياري مانند نيز جا دراين مترجمان فارسي به  انگليسي                                  که  کساني ي درباره نيز سطري چند نيست، بهره بي طنز هنر از که گير، خرده ي نويسنده  است

.                     بنويسد  آورند، مي در روز اين به را تاريخي مّهم سند يک

ي    درمجله   شناسي   ايران   )  ّوم،  س سال واشنگتن  1370چاپ صص  ،805­815    ازمتن) درنقد ،                       » :       در  خاطرات اين از امروز چه آن از پيش که معتقدند ويراستار است آمده ها يادداشت  انگليسي

     .                         باب  دراين چرا؟ کرد ّقي تل گمشده را آنها بايد که است بوده هم ديگر دفترهائي است،  دست    )     «.       پنجم،  سال ّله مج همين اند نداده بيشتر توضيح  1372ويراستار صص  ،451­453      ّوم)  د جلد نقد  در

 فارسي    علم  هاي  يادداشت       » : ّوم  د درجلد ديگر مهّم موضوع نويسد  مي   علم  هاي  آن يادداشت          سال  هاي يادداشت از که  1350است            . . .       خاطرات  علم که رسد مي نظر به نيست خبري آن  در

                                از  پيش هاي يادداشت سرنوشت به بايست نيز آنها ولي است بوده نوشته نيز را سال  1347اين           .   سال  از پيش خاطرات درمورد باشند شده  1347دچار         يادداشت  اين اند نوشته محترم ويراستار ، 

           .                             که  زد حدس توان مي پس کند نمي اشاره آن بردن بين از به نيز علم و نشده سپرده بانک به  ها         «.                         سال  ي باره در شده پنهان تهران در او ديگر اسناد و ها کتاب درميان ها يادداشت چه 1347اين ، 

             "   "                  ام،  نوشته ًا صرف و ام نکرده اشاره ديگر دفترهاي به انگليسي، ي ترجمه در چه و فارسي متن  در                                  نوشته« آن از پيش نيز ديگري جلد که آيد برمي ها يادداشت موجود جلد نخستين نوشته فحواي  از

) «               است  نشده سپرده بانک به متأّسفانه که بوده  شده علم  هاي  يادداشت     ص  يکم، جلد  علم). 7،

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                  پاييز  اوايل يا تابستان در را خود هاي يادداشت  1347نگارش               به  اوان درهمان که روز يک و کرد  آغاز             .                 که  بود ديگري چنددفتر همانند دفترکه اين خواند برايم را آن از اي چندصفحه بودم، رفته  ديدارش       .                       که  دارم يقين ًا تقريب داشت را آغازين ماه شش پنج وقايع نگارش گنجايش است، دست در  اکنون

        سال  هاي نيمه از  1347پيش                     و  دوست دکترباهري آقاي را نکته اين و است نداشته يادداشتي  علم                         .           خواندن  کار به دست علم تاريخ اين از پيش سال يک از ولي کنند مي تأييد نيز علم نزديک  همکار

                        ويژه  به و باشند راهنما او براي توانستند مي که شد هايي خاطرات کتاب  روزنامه اعتمادالسلطنه      .                         سال  ي درباره ديدم او دست در را کتاب اين بارها و پسنديد مي بسيار  1350را

                              هاي  يادداشت از دريکي نکته اين به و است نداشته يادداشتي علم که نيست ترديدي گونه  هيچ        سال  از پس ي  1352روزانه            .       مي  واشنگتن در را مقاله اين متأسفانه کرده اشاره صراحت  به

         .                 از  پس نکته اين اميدوارم ندارم دسترسي هستند، درلندن که ها يادداشت فتوکپي وبه  نويسم .               شود  روشن همه براي ها يادداشت ي بقيه انتشار

                »                  بعد  ها سال را خود هاي يادداشت علم آقاي آيا که آمده پيش سؤال اين پژوهشگران از يکي  براي «     »      ) «       سکوت،  شکست پيرامون سروش، منوچهر دکتر اند؟ کرده دستکاري نوشتن آورد از  ،ره

  ي   31شماره     پاييز  هشتم، سال ،1371  صص  ،305­304            به).  است پرسشمربوط اين ي  ريشه    )          تاريخ  به سميعي مهدي آقاي از شاه  14دعوت  1351مهرماه          و)  ّيت اقل حزب يک تشکيل  براي

                   .         يعني  بعد، روز که اند کرده نقل سميعي آقاي زمينه دراين علم با ايشان  15مشورت به   مهرماه،                   .                 حزب  در خود شخصي ي تجربه به اشاره با علم اند گذارده امر جريان در را او و رفته  ديدارعلم

             .                   علم  هاي يادداشت در بحث مورد درتاريخ نپذيرد را دعوت اين که کند مي توصيه ايشان به  مردم،                                  يادداشت  در تاريخ، اين از پس دوماه از بيش ولي است نشده نوشته ديدار اين ي درباره  29چيزي

.1351آذر                              است  گفتوگوکرده ّيت اقل حزب ي درباره سميعي مهدي آقاي با روز آن بامداد که  آمده                          به  سميعي آقاي زمينه اين در که اي نامه ي پايه بر سروش دکتر  آقاي   آورد   ره   مي  اند بوده  نوشته

                            در: « داد رخ چه آن که اند داشته مرقوم خود ي درنامه سميعي جناب  15نويسد  1351مهر  روز  يک ،  .                                 اگر  علم آقاي توّسط شده ذکر تاريخ از قبل روز چهار و هفتاد يعني بود، شاهنشاه دستور از  پس                              سال  آخرين فرانسه جنوب در که هنگامي علم آقاي که اي شايعه باشد، درست سميعي آقاي  نظر                            و  نظريات با مخالفت در مطالبي و کرده دستکاري خود درخاطرات گذرانده، مي را خود  عمر

                                    خواب  از قبل هرشب که علم آقاي گونه چه ّل ا و شود مي تأييد کرده، اضافه آن به شاه  سياست            روز  نوشته، مي را روز همان .» 29وقايع                     آمد  من نزد سميعي زود صبح امروز که نويسد مي آذر

           .                 در  دليلي هر به علم نيست کننده قانع رو هيچ به سروش آقاي گيري  15نتيجه     به  اي اشاره  مهرماه                          ي  شماره درهمان سميعي آقاي که گونه همان ولي کند نمي سميعي آقاي آورد ديدار  صص (ره

306­308               "   "          سالي)  کم دست بنابراين و است بوده ايشان قديم دوستان از علم اند، کرده  اشاره                 .               آقاي  علم، يادداشت ي پايه بر صورت، اين در اند داشته را ديگر يک ديدار فرصت بار  چندين

      در  ديگري ملقات  29سميعي                             را  جريان ّلي ک ي خلصه علم بار اين و اند داشته او با سال همان  آذر                             .   را  سال آن جريان نيز سميعي آقاي که است ميّسر شرطي به فرض اين نفي است کرده  نقل

       .                         ي  همه مگر وانگهي اند نديده را علم آقاي ًا ابد مزبور درتاريخ شود يقين تا باشند کرده  يادداشت

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                    براي  و کند خود يادداشت در نظر تجديد به وادار را بيمار علم که دارد ّيت اهم اندازه چه داستان  اين                                      اين  محتواي تغيير از پس تا بياورد او نزد و کند پيدا را يادداشت تا بفرستد ژنو به را کارکسي  اين

 .               فرستد  پس ژنو به را پرونده خصوص به يادداشِت

                          آن  شرح تاريخ و مردم حزب ّلي دبيرک به ناصرعامري شادروان انتخاب ماجراي مورد، ازاين  گذشته در  علم  هاي  يادداشت  .                     اين  توضيح است آورده ميان به را اي تازه پرسش سروش آقاي براي ، 

        در  سميعي مهدي آقاي  29که  1351اسفند                  شاه  عرض به حزب تشکيل براي را خود تلش  شکست»               «        »       . شايد  دهند، مي پاسخ درنگ بي سميعي آقاي کنيم؟ چه ما پس پرسند، مي شاه رساند  مي

                            بازسازي  و اصلح مردم حزب که باشد اعليحضرت اّولي ي انديشه همان به برگشت حل  راه                  « »          شاه.»  به و برند رامي عامري ناصر نام ايشان ، باکي؟ پرسند، مي شاه که هنگامي  شود               .               ّله  مج به خود ي نامه در سميعي آقاي است اعتمادي قابل شخص وي که دهند مي  ره اطمينان

 آورد                         » :   حزب  ّلي دبيرک به ًا رسم عامري ناصر بالخره تا گذشت قدر چه ندارم خاطر به افزايند  مي                           .   همان  عامري ناصر اعليحضرت، نظر از که است اين مهم و حّساس ي نکته شد برگزيده  مردم

    نو  سال  1352شب            .             داد  رخ تأخيري اگر کنم مي تصّور بود شده معين مردم حزب ّلي دبيرک  براي                                    حزب  ّيت مدير به دايره برون از فردي من، باوِر به بار، ّلين او براي بود شده مقّرر که بود اين  براي

                    »           «.   به  علم آقاي برد دست باز باشد، صحيح امر اين اگر که اند نوشته سروش آقاي يابد دست  مردم                     .           تيرماه  ّول ا در را موضوع علم آقاي که اين چه کند مي ثابت را خودش هاي  نوشته، 1352يادداشت

                  به  مربوط واقعه سميعي، جناب ي گفته به که  29درصورتي  1351اسفند        چهار  و يکصد يعني  است،     » :            .«               علم  آقاي آيا افزايند مي تمام ظرافت با سپس اند نوشته علم آقاي که روزي از قبل  روز

                                    جناب  دست در کار اين جواب نه؟ يا اند کرده دستکاري نوشتن از بعد ها سال را خود هاي  يادداشت                              مشاهده  معرض در کتابخانه يک در را علم آقاي هاي يادداشت اصل که است عاليخاني نقي  علي

                                به  ّل ا و فرمايند قانع را ّاک شک پژوهشگران ديگري بخش رضايت طريق به يا و دهند قرار  همگان   «.                       گيري  نتيجه شد خواهد وارد جبران غيرقابل صدمه علم آقاي پرارزش بسيار هاي يادداشت  اعتبار           .                     خاطر  به گويند مي سميعي آقاي است آور تعّجب راستي به سميعي آقاي ي نامه از سروش  آقاي                            تصميم  نو سال شب همان از اعليحضرت ولي شد، مردم حزب دبيرکّل تاريخي درچه عامري  ندارند

               .                 مسائل  گونه دراين ًل معمو که شاه کنيم فرض بودند گرفته مقام اين به او انتصاب براي را  خود               .                   بي  را امر اين که دارد دليلي آيا باشد گرفته را خود تصميم راستي به مورد دراين نبود،  عجول

                              شاه  تصميمات از علم خبري بي از فراواني موردهاي ها يادداشت در برساند؟ علم آگاهي به  درنگ   .                 "   "            هنگامي  علم کند مي توجيه را شاه رفتار نحوي به ، عقيم الملک يادآوري با علم و شود مي  ديده

                                دبيرکّل  عامري و درآورده اجرا ي مرحله به خودرا تصميم شاه که گردد مي آگاه امر جريان  از                           .     مي  کند دستکاري آنها از بخشي يا خود هاي يادداشت در علم بود اگرقرار شود مي مردم  حزب

.  "   "                        نباشد  ّاک شک پژوهشگران ترديد براي جايي ديگر تا شدند مي تر رفته شسته ها يادداشت  بايست                              را  علم هاي يادداشت در دستکاري به مربوط شايعات که سروش آقاي سخن روي کنم مي  گمان

                           .     ايشان  زنند، مي طعنه سرانه وسبک پروا بي که کساني ي وارونه به ولي، است بامن اند،  شنيده           .                 چندين  که کنم عرض بايد درپاسخ يابند اطمينان ها يادداشت نخوردگي دست از ًا صرف خواهند  مي

                       .         نويس  دست ي همه که است گودرزني سعيد آقاي اينان از يکي اند ديده را ها يادداشت  تن

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

           .                     ترجمه  ازچاپ پيش گذشته اين از اند کرده ديکته نويس ماشين به و خوانده را علم هاي  يادداشت        شرکت  کتاب، ناشر انگليسي،  I. B. Taurisي               که  برگزينيم ّتفاق ا به را دوتن کرد درخواست ازمن ، 

         .                         بانو  به را کار اين کنند تأييد را ترجمه درستي و تطبيق علم نويس دست با را انگليسي  متن                                    و  دادند انجام را کار اين تر تمام هرچه دّقت با دو اين و واگذاشتيم آگاه منوچهر آقاي و ّناعنايت  آ

 .             کردند  تأييد علم دستنويس با را ترجمه تطابق

  ماهوي  نقدهاي

                          اظهار  ها، يادداشت محتواي اهميت و ارزش و ّدماتي مق هاي فصل ويرايش، روش ي  درباره.                         شود  مي بررسي زير در ترتيب به که است شده متضادي و گوناگون نظرهاي

   روشويرايش 

                    ي  ّله درمج متيني جلل دکتر آقاي از مورد دراين نقد ترين  دقيق شناسي   ايران  )1371پاييز ( .                             قصد.  اند کرده اشاره هرکتاب پايان در اعلم فهرست نبودن به ديگر ي چندنويسنده و ايشان  است

                                  و  نکرده درستي کار دارم اذعان اکنون ولي بياورم ّلد مج واپسين در را فهرست اين که بود اين  من   .                  .         اين  از کنم جبران آينده جلدهاي در را کمبود اين اميدوارم ام کرده مشکل دچار را  خوانندگان

                              روز  چند گاه ها يادداشت ميان چرا که است آمده پيش سؤال اين دکترمتيني آقاي براي  گذشته،         .                         علم  که شوم يادآور بايد باشد شده ذکر بعدي يادداشت در امر اين ّلت ع که آن بي است،  فاصله

                   .               ام  کرده حذف من نيز را ها يادداشت از برخي است ننوشته را ها يادداشت در وقفه دليل  هميشه                                خستگي  و کتاب هاي صفحه افزايش باعث ًا صرف آن نقل و نيست آن در مطلبي گونه هيچ  چون

 :                            .   آورم  مي اينجا در را ها يادداشت گونه اين از يکي نمونه عنوان به شود مي خواننده

 10/3/52پنجشنبه                          .   که  شدند فرستاده فضا به هوستون فضانوردي طرف از که فضانوردي نفر سه بودم رامسر  در

  فضائي   Skylabلبراتوار                  .     بکشندکه  آن بدنه روي روکشي شدند موفق بسيار زحمت با کنند تعمير  را                       .               به  را نفر يک ما که اين مثل است، عجيبي خبر ًا واقع دهد آزار و ّيت اذ را آن کمتر خورشيد  تشعشع

       .          .               لبراتوار  اين هم بعد کند مي چه علم ًا واقع تعميرکند را ما قراضه اتومبيل که بفرستيم گاراژ  يک Skylabفضائي                        را  الرضي تحت ومعادن اتازوني و برزيل محصول وضع کمپيوتر با خواهد  مي

.          .       ارزد  تعميرمي به هرصورت به نمايد تعيين جهان مختلف درنقاط

                               يادآور  را اي شده حذف يادداشت هر تاريخ متيني، استاد جاي به تذکار مراعات با آينده،  درجلدهاي . شد  خواهم

               .                   تعداد  و عرض و طول که اين ًل مث نيستم موافق متيني دکتر آقاي ايرادهاي از برخي با اّما  و                            صورت  همان به است، گذاشته تعّجب علمت علم هرجا که اين يا بنويسم، را هرصفحه  سطرهاي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                      کرده  اشاره آنها به علم و موجود ها يادداشت ي پرونده در که را هايي روزنامه ي بريده يا کنم،  نقل             .     ّول  ا جلد در که گونه همان بياورم کتاب درمتن  است،   علم  هاي  يادداشت   بخش  ام، شده  يادآور

                                مي  زيردستش که کاغذي هر بر علم پس آن از ولي است آمده دفترچه درسه ها يادداشت  نخستين                              تا  بغلي هاي دفترچه متفاوت هاي اندازه به هايي ازبرگ است، نوشته مي را روزانه يادداشت  آمده،

                     .               يادداشت  يک فلن تا فلن سطر از بگويم ًل مث که اين اروپا و ايران هاي هتل بزرگ قطع هاي  برگ      قطع  به کاغذي  axbدر           قطع  به کاغذي در سپس  cxdو             مي  اي بهره چه خواننده است، شده  نوشته

                              اين  ّتش عل ام، کرده حذف را علم هاي يادداشت شمار بي تعّجب هاي اگرعلمت چنين هم  گيرد؟                            يادداشت  هرچه خواندن از را خواننده فقط و ندارند معنايي کوچکترين ها علمت اين که  است

                             .     در  را آن باشد، بوده لزم ذکرموردي اگر نيز، ها روزنامه ي بريده ي درباره کنند مي بيزار  است                           .   چه  روزنامه درآن بداند خواهد مي که است پژوهشگري ما ي خواننده اگر حال ام آورده  پانويس

                   .             نکته  چنين ي باره در نظر اختلف کنم مي گمان کند مراجعه عمومي ي کتابخانه به اند،  نوشته       .                         متن  ويرايش به ايشان باشد ها يادداشت از من و متيني دکتر آقاي متفاوت برداشت از ناشي  هايي

                                      به  اي نويسنده يا شاعر از ّطي خ اي نسخه که هنگامي دانند مي خوبي به و اند گرفته خو ادبي  هاي           .                 کاغذ،  قطع بايست مي صورتي درچنين کنند ويرايش را آن بايد گونه چه رسد، مي  دستشان

                                گذاشته  نويسنده که را علمتي هر و داد گزارش ًا دقيق را غيره و صفحه هر سطرهاي ي  شماره                         .         رو  روبه شاعر فلن دستنويس کهن ي نسخه با نه جا دراين ولي کرد نقل صورت همان به  است،

     .(       )                  سعدي  نه علم ايراني هم شايد و فرنگي نويسندگان از برخي گذاري علمت با نه و  هستيم                                  تواند  نمي و نداشته زمينه اين در ادعايي گونه هيچ و امروز، نوپرداز شاعران از نه و است  وحافظ

                   .          . محتواي  به بلکه نيست، ظاهرآن شکل اوبه ي نوشته ارزش است ديگري چيز او پيام باشد  داشته .                           درويرايش  ايران تاريخ دردناِک پايان در و حّساس هاي دوره از يکي از استثنائي است  گزارشي

                                  بوده  دقيقي ي بيننده و گزارشگر که را علم پيام خود توان ّد ح در ام کوشيده علم هاي  يادداشت             .                 گيري  اندازه جاي به دليل همين به بياورم بيشتر هرچه سادگي و روشني با خوانندگان براي  است،

                              رويدادها  از بسياري توضيح سپس و تحقيق صرف را فراواني وقت ها، يادداشت برگ پهناي و  درازا                         .   دست  و آگاهان با گفتوگو جلسه چندين ي نتيجه سطرپانويس چند همان گاهي ام کرده  درپانويس

 .                      .       آن  ندارد آن محتواي به ربطي گونه هيچ علم هاي يادداشت شکل است بوده دوران آن  اندرکاران .           اوست  ي نوشته معناي دارد، ارزش چه

    ّدماتي  مق هاي فصل

                                    نوشته  علم و شاه ي باره در ها يادداشت يکم جلد درآغاز که هايي بخش ي درباره فصل عنوان  گويا                   (         )    سپاس  با آيد، فراهم چاپ تجديد براي فرصتي اگر و جا همان متيني، دکتر آقاي نباشد درست  ام،                   .                 نظرهاي  فصل دو اين مناسبت ي باره در اّما و يافت خواهم ديگري عنوان ها آن براي تذکار، اين  از

   (   )                 .     درنکوهش  و يکم فصل علم درستايش ًا صرف را آنها متيني دکتر آقاي است شده ابراز  متفاوتي                             .    (   که ( دولتي مقام به توّجه با که اند گرفته خرده برمن نيز ديگر تن چند است خوانده دّوم فصل  شاه

                                      او  از بايست نمي هستم، او مديون را خود اداري پيشرفت که جا آن از و کرد، اعطا من به  شاه                         .   چه  باآن داشت، شاهنشاهي دردربار اي برجسته مقام خود که آشنايانم از يکي کردم مي  انتقاد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              مي  پارانويا نسبت شاه به نبايد درست، هم هرچند که، داشت اعتقاد ولي بود موافق ام  نوشته                              ّدماتي.  مق هاي فصل گو، و گفت در وچه نامه با چه خوانندگان، از چشمگيري شمار دربرابر،  دادم

 .     اند  دانسته سودمند را

(       )                          ها  يادداشت ي نويسنده علم با هم را خوانندگان که بوده اين ّدماتي مق هاي فصل نگارش از  هدف        )                    در  شده نقل رويدادهاي چهارچوب شاهنشاهي دربار فضاي و شاه حکومت ي شيوه با هم  و

 .    ( کنم  آشنا ها يادداشت

                                  تحميل  برآنان را خود ديد نيست نيازي و شناسند مي را دوران آن خود خوانندگان که اند گفته  برخي                                      هرحال.  به و باشم غرض بي و بين واقع توانستم، مي که جا آن تا ام، کوشيده که بگويم بايد  کنم               .                 نيستند،  موافق من تحليل و تجزيه با اگرکساني ندارم کس هيچ بر را خود ي عقيده تحميل  آهنگ

)                                  و  همگان آگاهي به خود پژوهش يا اطلعات با و شوند يادآور را آن اشتباهات يا کمبودها است  بهتر                     .  (   عامل  و شاهنشاهي نظام در حکومت روش ام خودخواسته ي درنوشته بيافزايند من جمله  از

         .                       ميان  اين در اگر حال دارم بيان شد، نظام آن فروپاشي و مردم ناخورسندي موجب که را  هايي             (             )    هرچند  را، آن بايد بود، پارانويا دچار تاريخ ديگر سالران يکه از بسياري مانند مملکت اّول  شخص                     .           و  اند شده آواره ايراني تن هزار صدها اکنون اگر سرانجام، آورد زبان به باشد، ناگوار که  هم

                                    به  جايي، در بايد است، افتاده روز اين به باشد، تايوان و کره ي پايه هم توانست مي که  کشوري                               .         يا  و بافي ّلي ک جاي به و دهيم توضيح و بررسيم بايد را امر اين ّلت ع باشد رفته راهه بي اي،  گونه

 .                 بپردازيم  خود گرفتاري هاي ريشه به تبليغاتي، يا احساساتي شعارهاي

                                  موردهايي  ي همه يابه و شناسند نمي را دوران آن من نسل خوانندگان ّتي ح که است اين من  باور             .                 که  من اندرکار دست دوستان از يکي اند نداشته آشنايي ام، کرده اشاره ّدماتي مق هاي درفصل  که

                              دوم  فصل تاخواندن که کرد اذعان داشت، آشنايي نزديک از زمان آن هاي ازجريان بسياري به  خود                  ي  دهه در شده گرفته اقتصادي هاي تصميم از ّدماتي، .1350مق       است  نداشته درستي آگاهي ، 

                                    دنيا  به پا هنوز يا و بودند کودک هنگام آن در يا کنوني، ايرانيان سّوم دو که نکنيم فراموش  وانگهي                             . به  باشرايطي گذشته تاريخ از روايتي آمده ها يادداشت در چه آن ّيت، اکثر اين براي بودند  نگذاشته

               .             بافتار  با نخست بايست مي اينان نتيجه در است امروز برايران حاکم شرايط از متفاوت ّلي  ک.                                 شوند  آشنا کند، مي ياري ها يادداشت دريافتن به که وگو، گفت مورد ي دوره اجتماعي و  سياسي

                            خرده  دوران آن از نبايد است بوده مقامي صاحب شاهنشاهي درنظام اگرکسي شود گفته که  اين           .            .   اين  وگوست گفت مورد چه آن نيست درميان گيري خرده مسئله ًل اصو است مبحث  بگيردخلط

                                    بي  امکانات رغم به چرا و شد مي اداره نحوي چه به کشور بودو گونه چه دوران آن که  است                       .               مي  باره دراين که را چه آن بايست مي من باور به شد پاشيده هم از انساني، و مالي ي  سابقه

.                                 دارند  وظيفه زمينه دراين ديگران از بيش اند، بوده اندرکار دست خود که آنان و کنيم نقل  دانيم                                در  سروتهي بي نظرات دهد مي فرصت ناآگاهان به بسا چه و نيست حل راه ميدان گذاردن  خالي

                 .               زير  زونيس ماروين کتاب از توان مي نمونه براي نباشد سنجش ياراي نيز را کسي و آورند  پيش Majestic Failureعنوان                   [   هاي ] گيري نتيجه و غلط ّطلعات ا از انباشته بردکه نام شاهانه  شکست

 .                        . ندارد  ايرانيان ما کوتاهي مگر ي توجيه هيچ هايي ُطرفه چنين نگارش است نادرست

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  ها  يادداشت  محتواي.                                 اند  سنجيده شخصي نظر هرگونه از دور و جامع صورتي به و بينانه واقع را ها يادداشت  چندتني

                                انقلب  از پس ي تجربه يا و سياسي هاي گرايش شغلي، ي سابقه تأثير تحت ناقدان بيشتر  ولي                           .     زبان  انگليسي و فارسي مطبوعات در هم و ايران در هم ها يادداشت نقد اند گرفته قرار  خود

                   .         نام  به لندن چاپ زبان عربي هاي ّيه ازنشر يکي در است گرفته صورت ايران از ّله بيرون  المج   1991نوامبر(                           باره)  اين در مطلبي نيز خاورميانه ديگر مطبوعات در شايد و است آمده نقدي  نيز

                   .               درستي  آشنايي نقد معناي به گويا که نيز تني چند ندارم آگاهي آن از من که باشد شده  نوشته                                که  اند کرده ها ويراستاريادداشت از گيري خرده و جويي عيب صرف را خود توان ي همه  ندارند

 .       نيست  پاسخ و بحث درخور

    ي  ّله مج  در جامعه  و  علم                    (   متن ( فارسي ي ترجمه ي پايه بر زاد پزشگ ايرج آقاي آمريکا  چاپ                      »    درستي  به توان نمي آنها، کامل انتشارمتن تا علم، خاطرات ارزش درباره که معتقدند  انگليسي

                         . . . متن  ناشر ّعاي اد خلف به کنوني، صورت به خاطرات، گزيده اين هرحال به کرد  قضاوت                      »          تاريخ  از بخشي درباره اسناد ترين مهم و ترين ارزنده از يکي را آن بازارگرمي، براي که،  فارسي

           .«              « ايشان  نظر به همه، اين با ندارد چنداني تاريخي ارزش است، کرده معّرفي ايران  معاصر   . . .                              هنگام« آن نيست فايده از خالي باشد، که غرضي و منظور هر به خاطرات، نوع اين  انتشار

                     [   ]    مهره . . .  از يکي سليقه به برگزيده، قطعات نه و ّيتش، تمام در علم يادداشتهاي اصلي متن  که        [   ]                            تدوين  به تواند مي ، شود منتشر ها، کردن پيش و پس و تعديل و جرح در ذينفع و رژيم اصلي  هاي                 .                 ّلت  م آينده هاي نسل و ما شناسنامه ايران تاريخ کند کمک خود، ّد ح در دوران، اين در ايران  تاريخ

                     . سلطنت  وقايع کنيم، حساب پانصدسال دوهزارو را ايران عمرتاريخ اگر است  ساله 37ايران                                  و  است گذاشته اثر آن در و بوده آميخته ما ّلت م عمر از هفتادم يک حدود با پهلوي،  محّمدرضاشاه

                                يا  و گذاشت ننوشته را فاصله اين توان نمي کنوني، حاکمان حاصل بي و نامعقول تلش رغم  به                     «.           ها  يادداشت در شده نقل رويداد چند ي درباره سپس نويسنده اندود سياه رنگ با را آن  يکسره

     .     يادداشت  در کند مي نظر  4اظهار  1353اسفند       (         سفر ( به اشاره با انگليسي متن فارسي ي  ترجمه                        )        هاي  اختلف و العرب شّط درمورد عراق و ايران توافق به منجر که الجزيره به شاه الوقوع  قريب

              »              (   وزير  از مرکب ّطلعي م هيئت الجزيره در بايد که رساند مي عرض به علم ، شد ديگر  مرزي    (               )          کشور  وزير ، ايران نفت ّلي م شرکت المللي بين امور مدير فلح دکتر مرکزي، بانک رئيس  اقتصاد،   .            .            (   کردم( عرض دارند فايده چه خرها اين فرمودند باشند همراه کارشناس ّده ع يک و اوپک  مسئول

         .«          .           يادداشت  در چنين هم باشند بگو خوب، بسيار فرمودند باشند است لزم باشند، هرچه و  29خر 1353مهرماه      (                         که ( است آمده ، شده ذکر آبان اّول اشتباه به فارسي ي ترجمه در آن تاريخ  که

                                    چون« نکنند، دعوت کيسينجر شام براي را ديگر وزير آن که بود کرده تقاضا من از وزرا از  يکي                              پائين  بنشينم، است بالتر پروتکل در من از که وزير اين زيردست اگر کيسينجر، پيش من  مقام .            .               فرمودند،  خنديديم کردم، عرض وقتي خيلي خيلي هستم او با مذاکره مأمور من چون آمد،  خواهد  »                     «.         قرار  اگر که نويسند مي خود آشناي طنز با زاد پزشگ آقاي کنند مي فکر گنجشک مثل  اينها

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 . . .                              رژيم  دولتمردان به را آن خصوص به کنم، توصيه جماعتي به را کتاب اين خواندن بنده  باشد                                    پي  پيش از بيش شاه چشم در خود منزلت و حرمت و عّزت درجه به تا کنم، مي توصيه  گذشته

برند.» 

    ي  ّله درمج دکترناصرطهماسبي  آقاي وجامعه   علم  105شماره ( مهرماه  ،1371    که)  اين  بايادآوري  ) «                       ص« است، کرده مبارزه آريامهري باخودکامگي عمري و بوده سلطنتي رژيم مخالف  )14همواره

    علم  هاي  يادداشت                       سال « واپسين ويژه به ايران، معاصر تاريخ از بخشي با آشنائي نظر از  را         .    «               ي  مقاله پايان در نويسنده داند مي بررسي و مطالعه شايسته و باارزش پهلوي، خاندان  هاي

  )        شماره  نشريه همين در که  107ديگري بهمن  ،1371  »            و)  گفت درآينده دهد مي وعده است  نوشته     «                       تا  کند بررسي را خارجي سفراي و رجال با علم آقاي اقتصادي مذاکرات و سياسي  گوهاي

                          عمل« چگونه و انديشيده چگونه ديروز خودکامه حکومتگران که بدانند ما زده مصيبت  هموطنان                       . . .     .   کنفرانس  خصوص به و بزرگ هاي قدرت توطئه آيا که اين درباره وقت آن اند کرده  مي                                 " حکومت" تباهي و فساد و تدبيري بي و اختناق يا انداخت، سياه روز اين به را ما  گوادلوپ

  ) .           ص» کرد قضاوت بهتر توان مي ، ) 71آريامهري

  نويسنده   هردو جامعه  و  علم                       به  منفي ديدي با آغاز در و اند بوده شاهنشاهي نظام مخالفان  از  علم  هاي  يادداشت                           باشد  نظرشان پشتيبان که ها يادداشت از اي پاره نقل به بيشتر و نگرند  مي

   .                            . يادداشت  ازسويي خورد مي چشم به آنان ارزيابي در تناقض اي گونه همه، اين با ولي پردازند  مي                                    و  ايران زمامداران فکر طرز و معاصر تاريخ درک براي سندي ديگر سوي از و افتاده پا پيش را  ها

 .           دانند  مي شاهنشاهي نظام فروپاشي هاي ريشه

          مهرماه  ي درمقاله طهماسبي دکتر  . .1371آقاي      »            علم  هاي يادداشت که نويسد مي جا دريک  خود                                  تمامي.  به وعالم ّقل مست و هوشمند و بزرگ را شاه که است منتشرشده و نوشته منظور اين  به

  ) «   ص  دهد جلوه  19علوم         »          است) ممکن علم روزانه هاي يادداشت داردکه ديگرگمان درجاي و ، )«.                                 ص  باشد نفر دو اين کشيدن لجن به براي اي وسيله حتي يا و کننده سرگرم اي عده  )24براي

.                                 شدم  جويا شود، مي ديده طهماسبي دکتر آقاي هاي مقاله در ويژه به که را تناقض اين ّلت  ع                                از  پس و است بوده ها يادداشت فارسي ي ترجمه همان ايشان داوري ي پايه که گفتند  درپاسخ

 "       "                        به  مجعول و برده دست سندي براساس اندازه چه تا که اند برده پي فارسي، اصلي متن  خواندن .   اند  پرداخته قضاوت

انداز مجلةي   چشم )    زمستان  پاريس  )1371چاپ     علم  هاي  يادداشت     دست « و معتبر سند  را«                                 بود  رهبرش و مبتکر خود که رژيمي و شاه رفتارهاي و ها روش و ّيت شخص مطالعه براي ّلي  او

                         " "        »    حراست  و حفظ جز ذکري و فکر که کند مي معّرفي ما به رهبري عنوان به را شاه که داند  مي                   . . .               سلوک  و رفتار طرز از علم گزارش حال، اين با ندارد آن ترّقي و پيشرفت و مملکت اداره  و

                                    رويه  از و فهميد مي را ّتش مديري همان فقط سياست از شاه که کند مي تقويت را تصّور اين  شاه                                  جوهر  که آنها، با عاطفي و فکري وبستان بده توانايي و مردم با پيوند و ارتباط يعني ّکه، س  ديگر

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 «.               بود  غافل ّلي ک به دهد، مي تشکيل را رهبري

 ارزيابي انداز   چشم                         آشنايي  آن و گذارد مي دست ها يادداشت هاي نکته ترين اساسي از  بريکي                                            هم  هيچ بي و تنه يک بود مايل که است نقشي و ايران ي باره در شاه ديد با اّول دست و پرده  بي" "                           .       مزدور  تنها نه که شويم مي رو به رو شاهي با ها يادداشت در کند بازي ايران درتاريخ  اورد،

                              دارد  آرزو شودو مي سرشاخ خود دوران بزرگ هاي قدرت با بلکه نيست، ديگر کشورهاي و  آمريکا                     .                 يکتاي  ي کننده تعيين را خود که بود اين کاراو عيب کند خود ي منطقه يک ي شماره قدرت را  ايران

                          آمادگي  و دانست مي کشور اجتماعي و اقتصادي سياسي، هاي ّدم تق و ايران ّلت م  سرنوشت               .               مي  بند پاي قانون حکومت به شاه اگر نداشت سياسي گيري تصميم فرايند در را مردم  مشارکت

                                سرستيز  او ازمخالفان بسياري بسا چه آورند، زبان به آزادانه خودرا نظر مردم داد مي اجازه و  بود     .                       مخالفان  از يکي شدند مي نظام درهمان همکاري ي آماده و داشتند نمي بر شاهنشاهي  بانظام

                                  از  يکي در اکنون و گريخت ايران از خود جان رهاندن براي انقلب از پس دوسال يکي که  پيشين                              خواندن  از پس که شد يادآور من به اي نامه ّطي است، تدريس سرگرم اروپا هاي  دانشگاه

                                    پايان  در و دارد تفاوت ها يادداشت شاه با او پنداري شاِه اندازه چه تا که است دريافته ها  يادداشت     "     "                        را  خود و نبريم نکرده گز پس اين از که است درسي ما براي ها يادداشت اين که  نوشت

 .         نياندازيم  ناآشنا نظامي آغوش در کورکورانه

  ي  ّله آورد درمج  ره  29شماره ( بهار  ،1371.  .                     ن) ر نام زير من، ارجمند همکاران و دوستان از يکي ،                   »            محمد  دربار وزير علم، اسدالله امير آنچه من، و شاه عنوان تحت مشروح اي مقاله در  بوستن،

«      »       «             علم  هاي يادداشت چشمگير هاي نکته است، نگاشته خود خاطرات کتاب در پهلوي،  رضاشاه      »                 .        (   ّين( محقق براي کتاب اين که گيرد مي نتيجه مقاله پايان در وي است کرده نقل را انگليسي  متن

                                    نشان  نه و است وقايع تمام کننده حکايت نه وجه هيچ به ولي بود خواهد مفيدي بسيار کتاب ،  تاريخ.                            .   بار  اندوه و تلخ است تصويري گيرد، مي ايران اوضاع از خواننده که تصويري حقايق تمام  دهنده

     . . .                          از  آن رجال گرفته عهده به خود را کارها همه آن، اتوکرات شاه که است کشوري  تصوير                                    خدمتگذار  و اند بوده لياقت بي و عرضه بي و کاره بي همه ارتش امراي و وزراء تا وزير  نخست

)     . . .                 . . .       آقاي  او و گفته نمي و ديده نمي را معايب کسي است نداشته وجود درمملکت  صديقي                                    شنوا)  گوش ولي گفته مي شاه به و ديده مي را ها نارسايي اين تمام که بوده کسي يگانه  علم                » :        .« درهمين  مملکت، همين در که است اين حقيقت اّما افزايد مي سپس نويسنده نداشته  وجود                              امانت  و صداقت نهايت با دراز ساليان که بودند هم ّيت ن پاک پرست ميهن هزاران بازار،  آشفته

                                 . با  زده، دريا به دل که اند بوده بيشماري رادمردان ًا ضمن و ساختند ها جاده و سدها کردند  خدمت         .                     نويس  خاطره که بود حق شدند خارج وازگردونه گرفتند خرده امور جريان بر خود، زبان و  قلم

  ) «                         ص  نوشت نمي حقيقت جز چيزي و نوشت، مي را حقيقت همه نوشت، رامي ). 83ماحقيقت

                                    مي  ايران اوضاع از باري اندوه و تلخ تصوير علم که اين ي باره در مقاله ي نويسنده گيري  نتيجه                              همخوان  است آمده علم هاي يادداشت در چه آن با است صديق خدمتگزاران وجود منکر و  دهد

                                از.  بسياري از و کند مي اشاره شاه رهبري به ايران هاي پيشرفت به پيوسته ها يادداشت  نيست

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

               .             کشور  پرشتاب پيشرفت خودگوياي زمان آن وقايع شرح برد مي نام نيکي به دوران آن  مسئولن .                                 وليکن  دانست نظير کم پيشرفت همين در بايد نيز را ها گرفتاري از بسياري ي ريشه ّتي ح و  است

                                خود  گمان خلف به اند، يادآورشده ناقدان از تن چند که گونه همان علم، که کرد فراموش  بايد                              از  و نقل را رويدادها از برخي و نوشته اي روزانه هاي يادداشت ًا صرف و ننگاشته  تاريخ

   .                          .   کار  اين نيست جايي به انتظار بنويسد را حقيقت ي همه او که اين توّقع است کرده  ديدخودداوري                                  روزانه،  يادداشت جز چيزي که کسي از رسد چه آيد، برمي سختي به نيز نگاران تاريخ ي عهده  از

                 .               بافتار  از بيرون نبايد ها يادداشت ي درباره داوري است نداشته بساط در سند، چند همراه به  گاهي                                   . خود  ديد از را روزانه جريان شاه، محرم و دوست بالتر، آن از و وزيردربار عنوان به علم باشد  آن

                                   .   منصور  از پس که هويدا با ويژه به بودند، او رقيب که پايگاني بلند با او ي ميانه کند مي  نقل                         .       بدش  نباشند، همدل ديگر يک با او پيرامونيان که اين از نيز شاه نداشت تعريفي شد، او  جانشين

                                        دست  به را شاه خواب رگ برد مي گمان آنان از هريک که کرد مي رفتار اي گونه به و آمد  نمي)         . سالر  ّکه ي نظام گرفتاري است  Autocraticآورده        .     دارند،)  باليي مقام که آنان است درهمين  نيز

                                    از  که است روشن و کنند نزديک قدرت مرکز به را خود است، شدني که جا آن تا کوشند  مي                         .       يک  ي سايه تعبيري به قوم سران نيز دموکراتيک هاي رژيم در تازه ندارند خوشي دل خود  رقيبان

                     .         اروپاي  کشورهاي يا آمريکا سياسي رهبران کنوني ي رحمانه بي جدال زنند مي تير با را  ديگر                         .     گرفته  خو آزاد انتقاد و دموکراسي به که کشورها، دراين نيز کس هيچ ّدعاست م اين شاهد  باختري

 .        "       "              کند  نمي کشورشان از بار اندوه و تلخ تصويري تعبيربه هارا درگيري گونه اين شرح اند،

  پاييز   1371درشماره ّله  آورد مج  «ره             خود،  ي نوشته در زاده پيروزمجتهد آقاي هاي ،  يادداشت «علم               .  .        « (   معلوم( پرسد، ومي داند نمي درست را بوستن ن ر آقاي گيري نتيجه ، برنقدها  نقدي

            نويسان  نقد برخي اي انگيزه چه  نيست   علم  هاي  يادداشت             قالب  در را او که کند مي تشويق  را                        وبرخلف  نوشت هارامي حقيقت ي همه بايستي مي که ببينند کاري درست سراپا  فرشته

   . . .                         " چه" آن ريخت مي کاغذ روي به را خود شخصي اسرار همه کننده، حکومت فرشتگان  ديگر                                    خود  بيوگرافي از کتابي نه و آورد مي در نگارش به را خود خاطرات نه علم که اين است ّلم  مس

«.                            .   کرد  مي يادداشت روز هر را شاه زمامداري و زندگي در روزمّره رويدادهاي وي کرد مي  تهيه   225ص(     »                  اگر)  است محض خطاي که نويسد مي مجتهدزاده آقاي مقاله اين پايان  يادداشت در

  علم   هاي                         ديده  ديدعلم، از شاه رضا محمد عصر رجال زندگينامه يا وي خود زندگينامه عنوان  به                          شاه.  ازسوي امورکشور اداره باچگونگي دررابطه و آن تاريخي ُبعد در بايد را علم يادداشت  شود

  ) «.     ص  داد قرار توّجه  «231مورد                       جلد)  که شود مي يادآور خود ي مقاله از ديگري بخش در  نويسنده  کتاب  ّول  ا علم  هاي  يادداشت                       را  پيشرفت و آباداني براي هيجان و شور و تلش از ُپر ايراني ، 

                   ( ) . . .               را  کشور ّهم م هاي تصميم شاه که اين از علم ولي بار اندوه و تلخ تصويري نه کند، مي  تصوير                                    آينده  از و برده رنج کرد، نمي را ظاهر حفظ ّتي ح و گرفت مي دولتي مسئولن نظر به اعتنا  بي

  ) «.     ص  کرد مي نگراني » 226ابراز        »        مذکوردر)  ّيت پاکن پرست ميهن هزاران رقم زاده مجتهد  آقاي            » :                .  .   اين  با تن هزاران اي جامعه اگر افزايد مي و دادند مي گزاف را بوستن ن ر آقاي  مقاله

                            مي  خدمت صفات اين با تن هزاران ًا واقع اگر و است جاودانه دوامش باشد، داشته  مشخّصات .                      .           در  است بد و خوب مردم از ّکل متش اي جامعه هر ّته الب کرد نمي سقوط ايراني ي جامعه  کردند،

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

   .      " "   " "                شود  مي هستند اعتباري مسائلي بد و خوب که چرا بافت، ها فلسفه توان مي زمينه  اين" "               .             هزاران  رقم پذيرفتن جا اين در کار مشکل تراشيد فداکار قهرماني آدم بدترين از و  نشست                     " "              مقام.  و پرستي نفع از دور و صداقت کمال در تن هزاران که شود پذيرفته اگر همه، اين با  است

                            خدمت  ايراني ي جامعه به درکارها، ّيت مسئول احساس از برخورداري با و تفاوتي بي و  پرستي                                از  چيز همه و شد شروع نقطه بالترين از جامعه ريختن فرو که شود پذيرفته بايد ًا لزوم  کردند،

        و  ريخت فرو بال  بالي   علم  هاي  يادداشت               شيوه  که نيست اين جز نمايي تمام ي آينه  نيز                                    مي  نابود و آمده رويدادها تندباد گرفتار زود يا دير و بوده ريختني فرو و پايدار نا اي شيوه  حکومت،

  ) «. . .               ص  بود هراسان سخت سرنوشت اين از او و )227شد،

                                 خود  ميهن به پاکدلنه شاهنشاهي نظام در که کساني شمار تعيين به را بال بحث باشد قرار  اگر                   .  .             بيشتر  که شوم آور ياد است کافي و موافقم بوستن ن ر با نيز من نماييم، محدود کردند،  خدمت

             .                   که  نيست دراين گو و گفت ولي گرفتاراند نيز معاش اقل ّد ح تأمين براي امروز زمان آن  بلندپايگان       .                           ديده  که گونه همان ساختند چه و کردند چه اينان و بود چه فداکار و دلسوز هاي تکنوکرات  شمار

   .                             ي  مسئله برآيد توانست نمي و برنيامد کاري گروه اين دست از انقلب، توفان با رويارويي در  شد،                          خواست  ميان که بود استواري سياسي نهادهاي نبودن پيشين، نظام فروپاشي ي ريشه و  اساسي

                                از  اجتماعي و سياسي بادهاي تند برابر در بتواند و سازد برپا پيوندي دولت سياست و مردم  هاي                         .     همچون  مردم با دولت رفتار که اين به بارها خود هاي دريادداشت علم کند نگهداري موجود  نظام

                       .         در  باروري گوي و گفت سرآغاز تواند مي مهم ي نکته اين کند مي اشاره است، برمغلوب  غالبي         .  .                       در  زاده مجتهد و بوستن ن ر آقايان تنها ولي باشد انقلب و مردم ناخورسندي هاي ريشه ي  زمينه

         .       ي  ّله درمج بهنود مسعود آقاي اند کرده شرکت بحث  آدينه اين )    آبان  ايران  زيرعنوان) 1371چاپ         «         ي« ترجمه ي پايه بر گيرند، نمي عبرت هرگز  ديکتاتورها   علم  هاي  يادداشت     به  را مسئله همين ، 

                    » :       برحکومت  مرگ ديکتاتوري، بر مرگ جز پرسيد خود از توان مي نويسد مي و کشيده  ميان                                  را  تن يک رأي بر مبتني حکومتي استقرار که داخلي و اي منطقه ويژه شرايط آن بر مرگ  مطلقه،

           . . .              حکومت  مفاسد انقلب روزهاي در اگر است؟ پسنديده شعاري هيچ کند، مي پذير  امکان                              است، . . .  آمده حاصل انقلب از که ّلي تأم و آگاهي آن موهبت از امروز بود، نشده مکشوف  فردي

                                هيچ  براي بلکه پسندند، نمي برخود که نه را سرنوشتي چنان ايران مردم که پنداشت توان مي  ديگر            »         .«           تصميم  يکي که اي پرجذبه لحظه آن که افزايد مي نويسنده کنند نمي آرزو نيز دشمني و  رقيب

                                    باز  افتادگي عقب و گناه ازخطاو را اي جامعه و گويد پاسخ دروني يا بيروني ندايي به تا گيرد،  مي                                ّيت  مأمور دريافت بدون که کند مي کشف را رسالت اين درخود يکي که درخشش ُپر روز آن  دارد،

                   (           به ( ّيت وضع آن کند، سعادتمند و دهد نجات را مردمي مردم رأي و واقعي انتخاب ازطريق  مشّخص                                    از  را اي جامعه او حرکت گوئيا که يابد مي خود دعاگوي و ّداح م را کساني يکي که دلنشيني  ظاهر

.      ( )           . . .   " "     " گيرد " مي پا ديکتاتوري مطلقه حکومت که جاست آن رسانده خوب ّيت وضع به بد  نقطه                     .         آزادي  و مردم و جامعه خيرخواه و مصلح ديکتاتور اگر ّتا ح است تباهي و فساد ديکتاتوري  درنفس                                  ارزاق  فروشگاه ها مليون و نيروگاه ها ده و سد صدها و اتوبان کيلومتر هزاران و باشد آنها  بخش

                                        خود  جامعه مصالح سر بر آن و اين با زدن چانه وقف را خود روز و شب و باشد آورده فراهم  ارزان «. باشد  کرده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  يکم   جلد علم  هاي  يادداشت                   ارشاد  وزارت ولي شد منتشر ايران در اجباري، دستکاري کمي با ،                        .           را  انگليسي متن از ترجمه ّدد مج چاپ ي اجازه که ام شنيده کرد جلوگيري آن دّوم جلد انتشار  از

                           .     اين  در شاه ي چهره که است اين سانسور دليل که دارند گمان بسياري اند نداده ديگر  نيز.                               دارد  فراوان تفاوت کند، تلقين مردم به کوشيده ايران کنوني نظام تبليغات چه آن با ها  يادداشت

                                ي  مسئله ي درباره بحثي برانگيختن در ها يادداشت نقش به نکته، براين افزون بايد من نظر  به   .                         ي  نمونه شود توّجه نيز سياسي گيري تصميم فرايند در مردم مشارکت عدم يا مشارکت  اساسي

                                ايران  امروز حال وصف اندازه همان به و آمده دربال که است بهنود مسعود آقاي نقد همين  آن         .           در  همانندي ي نکته پيشين نظام هاي کاستي شرح که هوائي است  (کيهان   ايران   بهمن 19چاپ

1373     «         »         .     تفسيري،)  هيچ بي درباريان روايت به انقلب عنوان زير روزنامه اين شود مي  ديده            يکم  جلد ي ديباچه از بخشي ًا  صرف علم  هاي  يادداشت                 شرح  اين به پايان در که کند مي نقل  را

                 (     )    کنوني: « مسئولن و مردم براي عبرتي درس تواند مي انقلب هاي ريشه درباره انديشيدن  است                                  در  مردم شرکت از و بپرهيزند خودکامگان از نکنند، يا بکنند را کارهايي چه که باشد ايران آينده  و

.«                           نستيزند  آنان هاي باخواسته و نکنند رفتار نابالغ کساني همچون آنان با و نهراسند کارها

                   از  جالب نقد چند آمريکا و انگلستان زبان انگليسي  درمطبوعات   علم  هاي .يادداشت است   شده                          در  انقلب، هنگام و پنجاه ي دهه در ايران در انگلستان سفير پارسونز، آنتوني  مرحوم ادبي   تايمز

]The Times Literary Supplement] (9   1991نوامبر    » :           سان)  اين به نوشت چنين خود نقد پايان  در    "   "               :         و  من ؛ شکوهمندش انزواي ّلت ع به خلدون، ابن اصطلح به شاه، بوديم اشتباه در ما ي  همه

                                  مردم  چهگونه و بود خبري بي در شاه اندازه تاچه نشديم متوّجه که اين سبب به ديگر، هاي  ديپلمات       . . .                     به  که علم، همچنين سازند واژگون را قدرتمندي نظامي رژيم چنان آن توانند مي اسلحه  بي

             .                     سه  که شده يادآور بارها که او داشت اعتقاد او سياست درستي و شاه به فراستش، ي همه  رغم                          ساختن  غربي که درنيافت است، سلطنتي نظام و شيعه، مذهب ايراني، فرهنگ کشور، بقاي  رکن

                             [     که[ هنگامي و اندازد مي خطر به را نخستين رکن دو پهلوي، خاندان رهبري به ايراني ي  جامعه                                را  ّوم س رکن خود رکن، دو اين از دفاع براي مردم نشود، برآورده بهتر زندگي از مردم  انتظارات .«                            .   اگر  پرداختند سنگيني بهاي کار اين بابت و زدند ايران عادي مردم را آخر حرف کنند مي  ويران

                 "     "        او  نظر کنيم، مردم اقتصادي وضع به تعبير را بهتر زندگي انتظار ي درباره پارسونز ي  اشاره                          ّفه  مر ًا نسبت متوّسط ي طبقه پيدايش و ايران اقتصادي پيشرفت که چرا نيست، درست  چندان

   .              ­           مي­ ولي است دوران آن ناپذير انکار دستاوردهاي از ايران تاريخ در بار نخستين براي  شهرنشين           .                 بود  دراين شاه حکومت اساسي تعارض نيست ّدي ما زندگي تنها بهتر، زندگي شرط که گفت  توان

                                  نظر  از ولي کند، غرب همانند اجتماعي و اقتصادي نظر از را ايران خواست مي دل ته از  که                   .       بسازند  غربي وبيش کم اي جامعه که ازاين ايران مردم بازگرداند عقب به صدسال  سياسي،

                   .                 سواد،  با را مردم سو يک از توان نمي ولي کردند مي استقبال آن از بسا چه و نداشتند  هراسي                                    که  مردمي به ديگر ازسوي و کرد تأمين همگان براي را مرّفهي پيش از بيش زندگي و آزاد، را  زنان

         .             انگليسي  متن نقد ترين جامع نداد سياسي آزادي اند، کرده چشمگيري پيشرفت  يادداشت چنينعلم،   هاي           در  بّخاش شائول آقاي ي  The New York Review of Books (8مقاله  )1993آوريل 

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              شده.  نقل رويدادهاي از گيري نتيجه و ها يادداشت گوناگون هاي جنبه ايشان مفّصل ي مقاله  است                   .             خواني  دوباره براي خوبي راهنماي تواند مي ي نوشته اين است کرده تحليل و تجزيه دّقت به  را

    علم  هاي  يادداشت           »        ّيت.  موفق با مصادف ها يادداشت نخستين هرچند بّخاش، آقاي نظر به  باشد .                                 اين  خورد مي چشم به بدبيني اي گونه آن ژرفاي در است، ايران المللي بين و اقتصادي بزرگ  هاي

                            راهه  بي به کارها است ممکن هميشه معتقدند که است ايرانيان تاريخي ي حافظه بازتاب  خود         .                         اين  علم بدبيني ي ريشه باشد خارجي هاي قدرت با ايران کار و سر که هنگامي ويژه به  افتند،                         ( )    هاي  گرفتاري مبادا که است تشويش در او و باشد زودگذر تواند مي سياسي قدرت که  است

         ­                 شوند ­ انباشته هم روي بر ها قيمت افزايش شهري، زندگي روزافزون سختي برق، کمبود  کوچک  » :                  .«                 کسي  آيا پرسد مي خود ي مقاله پايان در بخاش آقاي سازند رو به رو اي سانحه با را دولت  و «                           و  کند؟ جلوگيري فرجامين ي فاجعه از تا دهد نشان بيشتري هّمت توانست مي علم  درمقام

                      »          ّدي  ج کند، مي بيان ها يادداشت در علم که را احساساتي اگر گويد، مي پاسخ در خود  سپس .                               ولي  کرد مي خطر کمي و داد مي نشان خود از بيشتري شهامت بايست مي گمان بي  بگيريم،

                                  تشکيل  را آن از اي پاره او خود که بود رژيمي مالي و سياسي منافع چالش رفتاري چنين  معناي                                   . دگرگونه  را تاريخ جريان تا بکوشد شاه برابر در ايستادگي با که بود اين کار اين ي لزمه داد  مي

.«         نبود.  کاري چنين مرد علم کند

* * *  علم  هاي  يادداشت                       و  شاه حکومت ي درباره جالبي هاي بحث ي سرچشمه رفته هم  روي

 .                           بسياري،  است شده ايران پيشين نظام فروپاشي و انقلب هاي ريشه چنين هم و او  دستاوردهاي                                زد  ايران اقتصادي پيکر بر عراق، با بيهوده جنگ و انقلب که شديدي ي ضربه از درستي،  به

                       .   نظام  فروپاشي از پس را منطقه ژئوپليتيک شرايط تغيير بايست مي براين خورند مي  افسوس                         .     ميانه  خاور ي منطقه در ايران بود، برجا نظام اين که هنگامي تا افزود شوروي در  کمونيستي

­                                 که  ترکيه روي توانست مي نه و داشت خوبي ي ميانه عربي کشورهاي با نه بود، افتاده تک  سخت         .    ­               در  مستقل کشورهاي پيدايش با کند حساب اي خاورميانه تا شمارد مي اروپايي بيشتر را  خود                                عميقي  فرهنگي و تاريخي پيوند که هايي سرزمين با ايران و شد عوض صحنه ميانه آسياي و  قفقاز

               .                 بهره  مانع اسلمي، جمهوري رفتار و معتقدات ولي است شده نزديک يا و مرز هم دارند، ما  با                       .         تغيير  با را خود سياسي نظر از توانست مي پيشين نظام اگر است تازه هاي فرصت از  برداري                                گسترش  براي اي سابقه بي امکانات بماند، برجا چنان هم و دهد تطبيق ايراني جامعه کّمي و  کيفي

                                  تبديل  براي که هم شاه شايد و داشت مي اختيار در منطقه اين در ايران اقتصادي و سياسي  نفوذ                                    به  بهتر قفقاز و ترکستان راه از بود، هند اقيانوس در نفوذ بسط دنبال به اي منطقه قدرت به  ايران

   .     که  بدنيست رسيد مي خود  آرزوي     علم  هاي .يادداشت             گيرد  قرار توّجه مورد نيز ديدگاه اين از

 * * *

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  ایران  یهودیان خاطرات

سهيم   هايده

                                  نخستين  به يافته، ادامه امروز به تا هايي نشيب و فراز با که ايراني، اقوام با يهود قوم  پيوندهاي                   .           ارض  از يهودخارج جامعه ترين کهن ايران يهوديان جامعه درواقع، گردد مي باز ميلد از بيش  هزاره

                        متون، .  مجموعه در را هزارساله سه پيوندهاي اين سرگذشت از هايي بخش شرح  موعوداست                                فرهنگ  از اغلب که يافت توان مي ادبي هاي منظومه و تاريخي هاي کتاب و اسناد و  خاطرات

.     اند  پذيرفته تأثير ايراني

                                  دوره  دو به متعلق ناميد گونه خاطره هاي نوشته کلمه، وسيع معناي در بايد، را آنچه ميان، اين  از         .       در  استکه حکاياتي مجموعه نخست است تاريخي متمايز و  تورات مشّخص   يهود،  ّدس مق کتاب ، 

.                                   شوند  مي شمرده باستان عهد در نگاري خاطره اي گونه نگاران تاريخ نظر از آنان از برخي و  آمده                            عهد  ايرانيان با آنان روابط و ايران درفلت زندگي از يهوديان خاطرات درواقع ها داستان  اين

         .                               دوران  تا پس آن از آيد شمار به دوران آن نگاري تاريخ مآخذ و منابع از بايد يقين به و است  باستان .                         ّوم،  د است نمانده برجاي ايران يهوديان از عمدهاي خاطرات سده، پانزده به نزديک يعني  صفوي،

                              دراين  زير اثر شش ميان ازآن که تاکنون صفوي دوران از ايران يهوديان خاطرات از اي  مجموعه:             اند  گرفته قرار تحليل و بررسي مورد  نوشته انوسي   کتاب   کتاب  کاشان و از سرگذشت ، 

 :             ما  جامعه تاريخ از هايي گوشه صفوي،  دوران         اف  نصراله اله فرج آقا هاي  يادداشت"  ليوي"             ِيروَشلمي،  ِقل ِيَحز نويس دست و قاجار، دوران از ،        نگاري  روزنامه قرن نيم  خاطرات

       [ ]  و  همداني مشفق ربيع قلم  به       غربت  هاي پسکوچه کوچه  در         دوران  از سرشار، هما قلم  به.       آن  از پس و پهلوي

* * *

                          ّناّسر  شلم توسط ماد سرزمين شهرهاي به يهوديان از گروهي کوچاندن با اسلم از قبل  دورانآشور   1پادشاه    .                       روشن  برما امروز شد گسترده تدريج به و گرديد آغاز ايرانيان با قوم اين  ارتباط

     .                       اين  مسلم قدر شدند پذيرفته چگونه و پيوستند ايراني اقوام به چگونه ًا دقيق يهوديان که  نيست                                      تجارت  و آمد و رفت به سرزمين اين کنار و درگوشه آزادي و راحتي به کار آغاز همان از که  است

   .                             پادشاهي  در رسيدند بال مقامات به و يافتند راه خود زمان دربارهاي به زودي به و شدند  مشغول                              فلت  ساکن اقوام با يهوديان ارتباط اّما شد منتقل پارس به ماد از قدرت مرکز هخامنشي  کورش                          مربوط  هاي وداستان ترگرديد عميق کورش، مذهبي آزادي سياست با بلکه، نگسست تنها نه  ايران

 .     ­           شد  يهودي مذهبي تاريخي هاي کتاب وارد ايراني يهوديان به

 تورات                           به  بسيار هاي اشاره حاوي است، يهوديان مذهبي و تاريخي متون از اي مجموعه که ، 

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

         .             کتب  از کتاب چهارده است آنها زمان رويدادهاي و باستان ايران  توراتشاهنشاهان   به  ًا مستقيم  يا                        کتاب  مانند اند، پرداخته داده روي ايران در که اي واقعه يا  استرداستان   دختري  حال درشرح ، 

      خشايارشاه  همسري به که  2يهودي                     يهوديان  عام قتل از ِدخاي ُمر خود عموي کمک به و آيد  درمي                        دوکتاب  مثل اند کرده نقل ايراني شخصيتي از روايتي يا کند، مي  مکابيونجلوگيري     نام  آنها در  که

 .                             است  شده خوانده آرامش و صلح دوران يهوديان براي او دوران و آمده اشکاني پادشاه ارشاک

                        کتاب  جمله از گيرند مي قرار خاطره رده در کتاب هفت ميان اين  طوبيت از    ( از ( درآن که  طوبيا                                    هائي  گوشه نيز و کردند مي زندگي ماد در زمان آن از قبل که يهودياني و ماد به يهوديان  مهاجرت

     .         کتاب  در شود مي صحبت آنان زندگي نبي از  ِارمياء         دشمنان  برعليه خداوند حربه ماد  دولت     .   کتاب  در شده خوانده  ِعزرااسرائيل               اورشليم،  در بزرگ معبد يا المقدس، بيت بازسازي  داستان

                              به  انجاميد، طول به اردشير تازمان سرانجام که اول، داريوش و بزرگ کورش کمک و دستور  به     .   کتاب  در است آمده نبي تفصيل  ِاَشعياء               دنياست،  ملل همه باره در هائي پيشگوئي حاوي که ، 

   .                     کتاب  است شده سروده او از خداوند پشتيباني و کورش مدح در نبي قطعاتي  دانيال به   مربوط .                             کتاب  است پادشاه اين مورد در وي هاي بيني پيش و داريوش دربار در او خدمت  َنَحميا دوران

      اردشير  محرم و ساقي .3سرگذشت                       شده  ذکر پادشاه اين دربار جزئيات از بسياري آن در و  است  کتاب  نبي در  زکرياي                       ايران  فتح نيز و رفته سخن داريوش فرمان به معبد بازسازي ادامه  از

                         .       درآنها  ولي هستند آرامي يا عبري هاي زبان به همه ها کتاب اين است شده روايت اسکندر  توسط .                       خورد  مي چشم به بسياري ايراني هاي نام نيز و اصطلحات و کلمات

                                  ايران  تاريخ از هائي گوشه ضبط به باز دير از يهودي مکتوب تواريخ که است آشکار ترتيب، اين  به                               . حاوي  اند، نشده نوشته ايران تاريخ کردن روشن قصد به اينکه با کتب اين از هريک اند  پرداخته

           .                 سمتي  يا کتب، اين نويسندگان غالب است ايران گذشته تاريخ يا ايرانيان زندگي از بسيار  جزئيات                                    و  دربار از جالبي جزئيات رو اين از و اند بوده ارتباط در ديواني مقامات با يا داشته دربار  در

 .                 کنند  مي بازگو را اشکاني و هخامنشي و ماد درباريان

                              دربار  و سياست در مذهبيون نفوذ با و شد دولت رسمي آئين زردشت مذهب ساساني دوره  در                              آزارها  و شد حکمفرما ايران بر شدت به مذهبي ناشکيبائي و رفت ميان از پيشين مذهبي  آزادي

                 .             دوران  در ايراني يهوديان از سندي و کتاب تاکنون رسيد اوج به مذهبي هاي اقليت به  نسبت                           .       باور  اين به توان مي نگاري تاريخ در يهوديان سابقه به توجه با ولي است نيامده دست به  ساساني                                  هاي  مذهب تغيير ًل احتما و کشتارها و آزارها اين طي در دوره اين يهودي کتب از بسياري که  رسيد

.       اند  رفته بين از اجباري

* * *

          صفويه  دوره تا اعراب حمله از

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

     .                       زودي  به ولي بودند برخوردار نسبي آرامش از مذهبي هاي اقليت اسلم ظهور اوليه هاي  درسال                                  به  مسلمانان برغير فشار کنند، مي حمايت را کتاب اهل اسلم قوانين که آن با و شد دگرگون  وضع

.             يافت  شدت تحقيرآميز گاه و مختلف هاي  4صورت             و  درعلوم ايراني يهوديان پيشينه به توجه  با                                و  اعراب حمله در ايراني، ديگر آثار درکنار آنها، آثار از بسياري که رود مي احتمال نويسي،  تاريخ

.                   باشد  شده نابود برايران آنان تسلط اوِل هاي سال هاي کشمکش

                                به  جهان مختلف درنقاط ايراني يهودي آثار از اي پراکنده اسناد تنها مغول حمله تا اعراب حمله  از                                    زبان  و تاريخي اسناد ترين مهم از هستند، آنها ترين قديمي که نامه، يک و کتيبه سه که آمده  دست

)               .       يهودي  فارسي آنها به ًا اصطلح آثارکه اين شوند مي محسوب ايراني  )Judeo­Persianشناسي         .                         اثر  اولين آن، از پس اند شده نوشته عبري خط به ولي فارسي زبان به همگي شود، مي  گفته

                                درسال  و مغول قاآن قوبيلي حکومت دوره در که تورات از است اي ترجمه دوره اين از  مکتوب1280 .       است.  گرفته انجام ميلدي م

                            همين  به و گرفتند پيش را مذهبي آزادي سياست خود، روايي فرمان درابتداي خصوص به  مغولن،             .           سعدالدوله،  مغول، خان ارغون حکومت دوره در يافتند شکوفائي فرصت مذهبي هاي اقليت  جهت

                        از  و شد منصوب صدارت به بود، ابهر اهالي از يهودي پزشکي  1289که  1291تا    مالي.  امور زمام  م.         داشت  دست در را مغول  5امپراطوري             درسال  خان، غازان دوران در بعد  1298کمي يا  يهودي ، 

                              هاي  شخصيت مهمترين از يکي که همداني، الله فضل رشيدالدين نام به همدان از اي زاده  يهودي                     .         آن  معروفترين که است مانده جا به آثاري او از رسيد صدارت به شد، ايران التواريخ تاريخ  جامع

                                مانده.  بجا يهودي فارسي به بسياري هاي منظومه نيز و تفسيرها و ها ترجمه دوره اين از  استاست.

* * *

                          مذهب  تغيير بر مبني اسمعيل شاه تصميم با صفوي، سلسله درآغاز افشاريه و صفويه  دوران   .                         بودن  نجس شد مذهبي بزرگ تحولت دچار ايران عشري، اثني شيعه به ّني س از ايران  رسمِي

                              گرفت،  ريشه مردم اذهان در مذهب تغيير اين با که است باورهايي ترين مهم از يکي  غيرمسلمانان       .                             و  آزارها ابتدا در هستند عقيده همين به نيز سنت اهل و داند نمي نجس را کتاب اهل قرآن  هرچند                              از  پس مذهبيون، اول، عباس شاه سلطنت دوران از تدريج، به و بود ّيان سن متوجه مذهبي  تعصبات

                        و  شدند زردشتيان و يهوديان خصوص به غيرمسلمانان متوجه ّيان، سن کردن شيعي از  فراغت .             کرد  پيدا شدت آنها به نسبت مذهبي ناشکيبائي

 .                           به  کرد محدود را مسلمان روحانيون نفوذ داد، مي نشان علقه گوناگون مذاهب به که  نادرشاه  او  .توراتدستور           شد  خوانده وي براي و  6ترجمه               نام  که دليلي با همراه شاه نادر شخص  قدرت

.                 داشت  همراه به ها اقليت براي نسبي آسايش شد برده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 5416درسال   (   )  معادل  يهودي تقويم /1067خلقت  . ق   1656ه           يهودي  فارسي آثار ترين مهم از يکي  م  نام  َانوسي به  7کتاب              .             آثار  از يکي بايد را منظوم متن اين شد نوشته کاشي لطف بن بابائي  اثر

             .               اطلعات  کتاب، اين نويسنده لطف بابائي از دانست ايران اجتماعي تاريخ و ايران يهود تاريخ  مهم   .                          .     کتاب،  اين است وي نوه فرهاد بن بابائي از او باره در ما اطلعات بيشتر نيست دست در  زيادي

                              وجود  دنيا هاي درکتابخانه ازآن خطي چهارنسخه تنها و نرسيده چاپ به هنوز آن، اهميت رغم  علي.                     نيست.  دست در درستي اطلع خصوصي هاي درمجموعه موجود هاي ازنسخه  8دارد رغم   علي

                          که  تحقيقاتي و مانده ناشناخته معاصرايراني محققين براي مختلف دليل به کتاب اين آن،  ارزش           .                 پژوهشي  ترين کامل و ترين ارزنده است بوده خارجي محققان توسط همه شده آن درباره  تاکنون

.                     است  مورين ِوراباش دکتر کتاب شده انجام کتاب اين روي بر  9که

انوسي   کتاب                           خط  به ولي فارسي زبان به محزوف هزج بحر در است منظوم تاريخي مثنوي  يک                                    در  ولي شود آغازمي کتاب نوشتن دليل و پيغمبر مدح خدا، نام با ايراني هاي کتاب سبک به و  عبري

                 .           سه  دوره در که است آزارهائي شرح کتاب داستان است نشده رعايت تاريخي نظم کتاب  متن)                  دوم  عباس وشاه صفي شاه اّول، عباس شاه صفوي،  1666الي 1588پادشاه   يهوديان)  به نسبت  م

رفته. 

                              سيمان  پسران با الدين غياث نام به شخصي دعواي با اول عباس شاه دوران در کتاب  ماجراي                       .       به  متهم را يهوديان شاه، خرافي عقايد از اطلع با طوب، سيمان شود مي آغاز نامي  طوب

                         .   خود  آدمخوار هاي سگ جلوي را يهوديان جامعه سران از برخي خشمگين شاِه کند مي  جادوگري               .                  . اي  بهانه ناچيزي رويداد هر پس اين از آورند مي اسلم ترس از يهوديان از اي عده اندازد  مي

 .       گردد  مي يهوديان آزار براي

                              کند  مي تعيين يهوديان براي متفاوتي کله لري ابوالحسن نام به شخصي ماجراها اين با زمان هم

10                                  نيز  ديگري آميز تحقير هاي محدوديت و کند اجباري را آن پوشيدن طريق هر به کوشد مي  و                       .       سرانجام  ولي شود مي روبرو يهوديان بامقاومت جا همه در کله پوشيدن کند مي وضع آنان  براي

                         .     جاي  به دهد مي اجازه يهوديان به وقت حاکم که است درشيراز تنها است ابوالحسن با  پيروزي                 .             ظاهر  به صفي شاه زمان تا السلم جديد يهوديان بدوزند سينه بر اي دهنده تمايز وصله  کله

                           .     مقّرب  که داود نام به يهودي يک صفي، شاه تاجگذاري هاي جشن در اّما مانند مي باقي  مسلمان                       .           دهد  مي اجازه يهوديان به و پذيرد مي را او درخواست شاه کند مي را يهوديان شفاعت است  شاه                   .           مي  اوج دوباره مذهبي هاي ناشکيبائي دوم عباس شاه دردوره گردند باز خود اصلي مذهب به  که

   .                             برخي  در شوند مي مبتل اجباري مذهِب تغيير بليه به يهوديان بارديگر که پايد نمي ديري و  گيرد                              البته  مسلمانان تازه اين و شود مي داده انعام عنوان به مبلغي شده مسلمان يهوديان به  ازشهرها

 .         گردند  مي معاف جزيه پرداخت از

                            مسلمان  که باشند مطمئن متشّرعين تا هستند نظر زير همواره يهوديان نيز شدن مسلمان از  پس                   .   اعتمادالدوله  با ازمعامله جديدالسلمي خوانساري که هنگامي نمونه؛ عنوان به اند مانده  باقي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

          رود،  مي طفره شنبه روز در  11صدراعظم               ظاهر  در فقط يهوديان شود مي متوجه اعتمادالدوله  و     .                       مختلف  درشهرهاي اما آورند اسلم دوباره کند مي وادار آنهارا آزار و بافشار اند شده  مسلمان

                              ّکام  ح پافشاري و قدرت و ميل به منوط احکام اين اجراي ًا ظاهر و نيست يکسان فشار  اعمال                            نيز  و فيض ملمحسن و عاملي بهاءالدين مثل روشنفکر روحانيون از بعضي دخالت و صفوي  دولت

                     .       مي  انوس و مسلمان خفا در سال هفت ايران يهوديان درنهايت است يهوديان مقاومت به  بسته .                   بازگردند  خود مذهب به که يابند مي اجازه سرانجام ولي مانند

  در  آمده انوسي ماجراهاي  کتاب               شهرهاي  در يهوديان مسائل درباره ازآن بزرگ بخشي که ،                                 به  آن، ِر معاص ايرانِي منابع از يک هيچ در است، صفوي دولت و يهوديان بين کشمکش و  مختلف

نامه استثناي  .عباس           اند  نشده ذکر قزويني، وحيد  12محمدطاهر   سياحان  هاي سفرنامه  ولي                              هاي  يادداشت نيز و شاردن، و دلواله پيترو مانند بودند، سفرکرده ايران به زمان دراين که  خارجي

)         کارمليت  کشيشان جمله از مذهبي،  Carmelitesميسيونرهاي       ماجراهاي) شاهد دراصفهان که ، در  انوسي مذکور .کتاب                     اند  کرده تأييد را کتاب اين وقايع از بسياري اند، بوده

                          مذهبي  هاي اقليت به نسبت شيعه مذهبي مقامات دررفتار ها دگرگوني و رويدادها برشرح  افزون          ميلدي،  هفدهم قرن اّول نيمه انوسي در  کتاب           هاي  شخصيت از بعضي زندگي از  جزئياتي

  )         :             سپاه  رئيس آغاسي قوللر ورديخان، الله جمله از بردارد، در نيز نامبرده دربارشاهان  معروف                              شاه) عمه بگم، زينب شاه، نزديک همدم و شناس ستاره يزدي محمد الدين ياجلل ملجلل ،  غلمان

                              شاه  درباريان ازمهمترين يکي بختياري خليل خان صفوي، دربار نفوذ با هاي زن از و اول  عباس.                         عباس  شاه دربار شخصيت مهمترين محمدبيگ، و ميرشکارباشي دوم، خان وردي الله دوم،  عباس

انوسي   کتاب                         مقامات  بعضي وظايف تشريح آن و دانست مفيدي مأخذ بايد نيز ديگري درزمينه  را       ( )   :         اختيارات  تمامي گاه که صدراعظم اعتمادالدوله جمله از است صفوي دردوره  ومشاغل

                                در  و بوده مهم هاي ازسمت که پناه، دين يا صدر داشت؛ بردوش را مملکت اداره هاي  ومسئوليت                            شد؛  مي محسوب دوم صدرنفر از بعد که بيگي ديوان کرد؛ اساسي تغييرات دوران اين  طول

 .                   داشت  وجود نيز وقت يهوديان درجامعه که سمتي ونيزکدخدا، محلي وزراي

                            دراز  لطمات و نهايت بي دوره دراين يهوديان بر وارد اقتصادي و معنوي اجتماعي، رواني،  صدمات                                  از  قبل دوران شکوفائي به هرگز دوران اين از پس ايران يهود جامعه که بود حدي به آن  مدت

                            طرز  به وقايع اين از پس ايران يهوديان جمعيت و بازنگشت صفويه دوره اوايل يا  صفويه                            از  بودند نشين يهودي دوره ازاين پيش که ايران ازشهرهاي بسياري و کرد پيدا تقليل  چشمگيري

.             شدند  خالي يهوديان از هميشه براي پس اين

                                به  سياسي رجال دست از مملکت امور سليمان، شاه سلطنت شروع با و دوم، عباس شاه از  پس                            و  گرديد تجربه بي مردان هاي دسيسه دستخوش مملکت و افتاد مجتهدان و حرم خواجگان  دست                            به  را خود آزادي ناچار بسياري عده سرانجام و گرفت اوج دوباره مذهبي ناشکيبائي مرورزمان  به

.       فرارکردند  و خريدند گزاف  13بهائي                 شديد  مالي ضعف دليل از يکي مذهبي آزادي يا جان  خريد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 . شد  يهوديان

          قرن  اوائل در صفوي دولت  18ضعف         سال  در که شد  1722باعث     طايفه  رئيس افغان،  محمود                                داد  شکست گناباد در در را ايران سپاه بودند، آمده ستوه به قندهار گرجي حاکم ازستم که  غلزائي،

   .                               بعد  دوسال نهاد او سر بر تاج حسين سلطان شاه آن متعاقب و گرفت را اصفهان بعد اندکي  و                 .           را  افاغنه قليخان طهماسب کمک با ميرزا طهماسب سرانجام افتاد ها عثماني دست به نيز  همدان

        در  ولي راند ايران  1736از                       به  افشار نادرشاه نام به قلي طهماسب و شد خلع سلطنت از  خود                               . خود،  مذهب به بازگشت از پس يهوديان، که اين از قبل و احوال و اوضاع دراين نشست  تخت

   .                         اين  داستان آمد فرود برآنها ديگري ضربه بيابند خود جوامع معنوي و مادي بازسازي براي  فرصتي        نام  به ديگري کتاب در  ماجرا   کاشان  سرگذشت  کتاب             آن  توان مي که فرهاد، بن بابائي نوشته ، 

  دنباله  انوسي را  کتاب            .         بخش  هشت فقط کتاب بخش هجده از است شده داده شرح  دانست،                       .         از  کند، مي معرفي لطف بن بابائي نوه را خود که نويسنده است کاشان وقايع به مربوط ًا  صرف

         .                 درکتابخانه  دونسخه تنها کتاب ازاين رسد مي نظر به آگاه بسيار نيز سايرشهرها يهوديان  اوضاع.     است  موجود دنيا . 14هاي                     متن  هستند ّلد مج يک در انوسي کتاب هاي نسخه همراه اينها  هردوي

     .                 ­     هزج  دربحر کتاب است فارسي زبان به و عبري خط به فارسي يهودي ديگرمتون مانند  کتاب     .                 انوسي  نثردوکتاب مقايسه است بسيارضعيف قافيه و نظرعروض از و شده نوشته  محزوف

                          نشان  صفوي دوران در را ايران يهوديان اجتماعي و فرهنگي سطح شديد نزول کاشان  وسرگذشت . دهد  مي

                                    همراه  متن ترجمه و فارسي و عبري خط دو به اصلي متن مقدمه، شامل که نيز، کتاب اين باره  در.                     داده  انجام اي ارزنده تحقيق مورين دکتر است، مفصل هاي پانوشت  15با       به  کتاب ّول ا فصل  سه

                                  و  تهديد به مربوط رويدادهاي شرح با و است ابراهيم حضرت و موسي حضرت مدح در و خدا  نام                              حمله  و صفويه دوران دراواخر آنان هاي خانه غارت و شدن مسلمان به آنان اجبار يهوديان،  آزار                           .     طهماسب  هم و افغان اشرف هم شيراز در که نويسد مي مؤلف نمونه، براي شود مي آغاز  افاغنه

           .                       مجتهد  ابوالقاسم، مير از نيز يهوديان کنند مي تنگ مردم به را عرصه و رانند مي ظلم يهوديان  به               .                   ولي  بخشد مي مير به را يهوديان خان کند شفاعت شاه نزد آنان از که خواهند مي کاشان،  مشهور

                 .             و  شوند مي مسلمان ماه هفت ّدت م براي يهوديان کند مي جريمه پرداخت به مجبور هارا  آن .                               کند  مي پيدا ادامه همچنان آزارها اّما خرند مي باز را خود مذهب مبلغي پرداخت با سرانجام

  در  مندرج کاشان  کتابوقايع  سرگذشت  :               داستان  نخست کرد تقسيم دسته چند به توان مي  را                                خان  قلي طهماسب و صفويان با آنها هاي درگيري و ايران به افاغنه حمله شرح شامل تاريخي  هاي

)                                  مثل  جامعه مختلف طبقات با برده نام افراد و ها گروه از هريک سياست دوم ها؛ عثماني نيز  و                  (           ايران  يهوديان جامعه بر آنها سوء رفتار نتايج سوم ؛ عادي مردم و ها اقليت مجتهدان،  شاهزادگان،

. زمان  آن

    در  که  اطلعاتي کاشان  سرگذشت  کتاب           صفويه  دولت مالي سياست درمورد خصوص به ، 

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

       .                     کتاب،  اين مطالب برخي کند مي نيزکمک دوره اين اقتصاد بررسي به وجوددارد، يهوديان به  نسبت           .                 نيز  تصويري کتاب اين بر افزون است نيامده ديگر مآخذ در افغان، محمود شدن مسموم  مانند

                              با  را آنها از هريک روابط و ترسيم خان قلي طهماسب و افغان اشرف مانند رهبراني  ازخصوصيات.         کند  مي تشريح دقت به مردم

                            سال  در که است شديدي مذهبي ناشکيبائي جو نمايانگر کتاب دراين شده توصيف وقايع از  برخي       .                       مدام  آزارهاي و فشار بود حکمفرما ايران به افاغنه حمله از قبل و صفويه سلسله آخر  هاي

                                و  انجاميده ها آن ميان در شديدي فرهنگي و رواني مالي، ضعف به دهه، چند طي در  بريهوديان             .               بهبود  نيز ازيهوديان مجتهدان از بعضي حمايت بود کرده تحمل قابل غير آنها براي را  زندگي

                              چنان  هم ايران شهرهاي از بسياري در يهوديان براي زندگي و نکرد ايجاد آنها شرايط در  چشمگيري. ماند   16نابسامان

       .                       افغان  اشرف و محمود هاست افغان حمله دوران در ايران اوضاع بدي بر دال موجود مآخذ  همه.             رساندند  قتل به را صفوي شاهزادگان از  17بسياري             و  نسبي آسايش باعث خود اين است  ممکن

           .                 و  ها افغان بودن سني ًل احتما باشد شده زمان دراين مذهبي هاي اقليت به فشار  تقليل               .                 خود  صادره احکام از يکي در افغان اشرف نبود اثر بي امر دراين نيز شيعه ايرانيان با  اختلفاتشان

.                     کند  مي ذکر شيعيان از قبل را ديگر هاي اقليت و  18يهوديان           فرهاد  بابائي مثبت نظر ترتيب اين  به                          چندان  آمده، نيز سرگذشت درکتاب که طور همان آنان، کشتارهاي رغم علي افاغنه، به  نسبت

 . َامينا،  نيست  19عجيب                     مدح  در يهودي فارسي به اي قطعه نيز فرهاد بابائي همدوره کاشي  شاعر                         .   يهوديان  نظر نقطه ًا صرف فرهاد بن بابائي مساعد نظر قوي احتمال به ولي است سروده  اشرف                                دراين  شهرها ديگر يهوديان نظر نه و بودند، گرفته قرار او تفقد و اعتماد مورد که است،  کاشان

دوره. 

            با  کتاب اين وقايع بين آشکاري انوسي تفاوت  کتاب      .   مسلمان  لطف بابائي درزمان دارد  وجود                              در  شد مي اعمال مذهبي و دولتي قدرتمندان سوي از که بود آزارهائي نتيجه در يهوديان  شدن

                          هاي  دراثرنابساماني بودکه ترسي خاطر به يهوديان آوردن اسلم فرهاد بابائي دوران در که  حالي.                                   بود  شکسته هم در را آنها مقاومت و کرده لنه مردم دل در مکرر هاي ستيزي يهودي و  20زمانه

قاجار  دوره

   .                           نزولي  سير است ايران يهوديان تاريخ اعصار ترين تاريک از يکي صفويه، دوره از پس قاجار،  دوره     .                             حق  يهوديان از رسيد خود نقطه ترين پائين به دوره اين در شد شروع صفويه دوران فجايع با  که

   .                           درميان  فقر گرديد وضع آنها عليه سختي قوانين و شد هاگرفته حرفه بيشتر به اشتغال و  مالکيت       .                         توانستند  مي که آنها شد پذيرفته الهي مشيت و خشم عنوان به روزگار سخت شرايط و عادي  آنان

                                    روز  به روز مختلف دليل به ايران يهوديان جمعيت و رفتند ايران از کنند تقبل را سفر خرج و  رنج

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

. يافت   21تقليل

      قرن  دوم نيمه  19در                 سال  قحطي از پس خصوص به ايران يهوديان .1871وضع     شد  اسفناک  بسيار 1873درسال                        با  يهوديان جهاني اتحاديه و اروپا يهوديان نمايندگان اروپا به شاه ناصرالدين درسفر ، 

.                         کند  رسيدگي ايران يهوديان وضع به که خواستند او از و کردند ملقات  22وي     سفر  اين طي  در  ايسرائليت  آليانس  23نمايندگان                         مدرسه  تأسيس اجازه آنها به تا خواستند او از و ديدند را شاه  نيز

                       .       سال  تا يعني سال بيست از بيش کار اين انجام اما بدهد ايران يهوديان براي  1898اي طول   به                          براي.  زيرا است ايران يهود جامعه درتاريخ عطفي نقطه ايران در آليانس مدارس بازشدن  انجاميد

           .               تحصيلت  به تنها نه مدرسه گردانندگان کردند پيدا دلسوز ًا واقع مدافعاني ايران يهوديان بار  اولين             .               آليانس  مسئولين خدمات ترين بزرگ از يکي پرداختند نيز جامعه بهبود به بلکه خود، آموزان  دانش

                 .         تهران،  در آليانس مدرسه مدير اولين کاِزس ژوزف موسيو بود يهوديان وصله بردن بين  از        الله  ريحان سيد و دولت  24مأمورين                 فلزي  نشان وصله جاي به دهند اجازه که کرد راضي  را

.                   شود  نصب آموزان دانش سينه به بود، آليانس آرم که  25کوچکي،         کم  کم وصله ترتيب اين  به                       .         و  شد تر چشمگير بعد هاي سال در آليانس مسئولن اقدامات ثمره رفت بين از و شد  فراموش

 .                         کردند  باز ايران اجتماع به ديگران ورود براي را راه مدرسه اين آموزان دانش

        دوره  اين باره در عمده  خاطره      :           فرجاله  آقا هاي يادداشت ما جامعه تاريخ از هائي  گوشه" "  ليوي  اف  نصراله     در  که  1987است      .           اف  نصراله اله فرج رسيده چاپ به خصوصي طور  به

 1873درسال              درسال  و شد متولد مشهد در  1951ميلدي            .   و  گز دره ساکن سال چهل وي کرد  فوت       .             سال  در او بود شهر آن اجتماع برجسته افراد از ًا  1929ظاهر         اين  و کرد مهاجرت اورشليم  به

          سال  حدود در را ها  1930يادداشت      .             مفصلي  شرح حاوي کتاب درآورد تحرير رشته به شهر آن  در                                را  جا آن يهود جامعه که خراسان نقاط ساير و مشهد در وحشتناک هاي ستيزي يهودي از  است               .             نوشته  واقعه اين معاصر مشهدي يهوديان از تاکنون کرد پايداري و تحمل سمبل ايران يهود  درتاريخ

.         است  نيامده دست به ديگري تاريخي

          هاي  درسال اف نصراله نوشته  1740­41به               خزائن  مرکز را کلت هندوستان، فتح از پس نادرشاه،  م               .                         به  ها آن از شماري بعد چندي اّما کوچاند جا آن به قزوين از را يهودي خانواده چهل و داد قرار  خود

                     .       سکني  پست محلت در را يهوديان مذهبي تعصبات سبب به درمشهد کردند کوچ سبزوار و  مشهد                                براي.  کار و کسب دليل همين به و دانستند مي حرام را يهوديان با معاشرت شهر اهالي  دادند

                         .   مذهب  سني بيشتر آن ساکنان که هرات، به سرانجام يهوديان از اي عده بود مشکل  يهوديان             .                     با  مشهد يهوديان اف نصرالله گفته به کردند آغاز را تري آسوده زندگي جا آن در و رفتند  هستند،

     .                     مارس  درماه بودند خبر بي آنها مذهبي مراسم از و نداشتند چنداني معاشرت  1839غيريهوديان   1255محرم(        .                 که)  کنند مي توصيه حکماء رسد مي دستشزخمي به مشهد يهوديان از  نادرنامي

.                       بگذارد  سگ گرم شکم در را خود بازوي و دريده را سگي  26شکم         سگ  گذرد، مي محل ازآن  زني     [ ]                          را  کار اين حسين امام قتل استهزاء و تقليد قصد به يهوديان که کند وتصورمي بيند رامي  کشته         .              "     "   . قتل  فتواي نيز جمعه امام دهد مي راگزارش وقع وما رود مي رضوي جمعه امام نزد اند  کرده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

     .     روز  در دهد رامي يهوديان  (27وغارت  11مارس              مي)  يهوديان هاي خانه به اوباش هاي دسته  محرم               .             ماجرا  اين در يهوديان از تن شش سيو کنند مي راخراب هايشان وخانه راغارت اموالشان  ريزند،

.   شوند  مي  27کشته                           مسجدي  آن جاي به و کنند مي خراب نيز را يهوديان کنيساي واقعه ازاين  پس.      "   "     شود  مي معروف جديدها حسينيه به که سازند  28مي         مشهد  يهوديان رويدادها، اين دنبال  به

                 .             را  يهودي قوانين تمام درخانه ولي مسلمانند درملعام همه گيرند مي پيش در را اي دوگانه  زندگي       " "                 .       ولي  هستند يهودي ًا عموم جديدها که برند مي پي تدريج به مشهد مردم کنند مي رعايت شدت  به

 .                       کنند  مي رها خود حال به را آنها اغلب اند گفته شهادت چون

                                به  نويسد مي و کند مي اشاره درکلت مذهبي هاي ناشکيبائي به نويسنده کتاب از ديگري بخش  در.                           برسانند  يهوديان به آزاري توانند نمي شهر مردم توشخان، يلنگ وقت، مقتدر حاکم حمايت  سبب

                                  کلت  به مشهد از مجتهد عنوان به که نامي، ابراهيم شيخ و يهودي يک بين اختلف در حتي  وي                                      از  بود دزديده فرد اين از مالي که را شيخ و دهده مي يهودي شخص به را حق بود، شده  فرستاده

 .     کند  مي بيرون شهر

                                الهي  غضب که کنند مي شکايت محل اهالي و شود مي خشکسالي کلت در حاکم همين زمان  در.                                 کند  مسلمان را يهوديان که خواهند مي او از و شده نازل برآنها يهوديان خواري شراب خاطر  29به

     .                         باران  که هنگامي بباراند باران خداوند تا بخوانند باران دعاي که کند مي پيشنهاد مسلمانان به  حاکم                                        در  گويد مي و دهد مي مهلت آنها به روز سه و کند مي را پيشنهاد همين يهوديان به حاکم بارد،  نمي

       .                       مشغول  دعا به يهوديان است کرده غضب آنها خاطر به خداوند شود مي معلوم صورت اين  غير     .                               را  شاکيان حاکم بارد مي فرو شديدي باران سال سه از پس سوم، روز در قضا از و شوند  مي

.                                     گيرند  نمي قرار آزار مورد يهوديان بود زنده او که تازماني او حکم به و دهد مي قرار مؤاخذه  مورد                                    کلت  يهوديان و کنند ترک را کلت کم کم که کند مي توصيه يهوديان به مرگ از قبل توشخان  يلنگ

                                        از  هميشه براي کلت و کنند مي مهاجرت هرات و کابل و سمرقند و بخارا و مشهد به پس آن از  نيز.     شود  مي خالي يهوديان

         .                       به  يهوديان از اي عده است هرات يهوديان به مربوط کتاب هاي قسمت ترين مهم از ديگر  يکي                 .                   از  گاه گه ها افغان که جا آن از کنند مي مهاجرت هرات به ازمشهد مذهبي آزادي و آسايش  خاطر

                      سال  در کنند، مي تصرف را جا آن و حمله هرات به  1856کابل       برمي  مقابله به شاه  ناصرالدين           .           السلطنه،  حسام به شکايت هرات شيعيان فرستد مي هرات به لشگري و  30خيزد قشون   رئيس

                                افغان  سپاه براي سرب و باروت و اسب ميخ و نعل تهيه کارشان يهوديان که برند مي  ايران، .                     در.  شوند مي محکوم هستند، اجناس اين فروش خرده فقط که يهوديان،  9هاست  1857فوريه 

                                          و  برف وجود با بعد، روز چند و کنند مي بازداشت جوان و پير و مرد و زن از را هرات يهوديان  همه                       .             و  روند مي بين از پيمائي راه طي در آنها از بسياري برند مي مشهد به پياده را همگي  يخبندان،

             .                   مي  سکني کاروانسرائي در را عده اين رسند مي مشهد به سال همان مارس ماه اول در  بقيه                 .             بي  و گرسنگي براثر آنها از بسياري مدت دراين مانند مي کاروانسرا دراين دوسال آنها و  دهند

           .                       اسلم  تازه که هم مشهد يهوديان روند مي بين از محل بدي و نظافت و حمام نبودن و  لباسي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 .                     ببرند  پوشاک و خوراک آنها براي آزادي به توانند نمي اند آورده

                                    که  کند مي مطالبه تومان هزار هفتاد بعد و تومان هزار صد ابتدا در آنها آزادي ازاي در مشهد  حاکم                               .       هفت  به را مبلغ اين ميرند مي آنها از زيادي عده که آن از پس بالخره است همه وسع از  خارج

.                                     شد  خواهند هلک هم بقيه نشود تهيه مبلغ اين اگر که کند مي تهديد و دهد مي تقليل تومان  31هزار                              وپس  کنند مي تهيه را مبلغ اين سرانجام خود مالي مشکلت رغم علي مشهد السلم جديد  يهوديان

.                   گردانند  مي باز هرات رابه آنها هراتي ن يهوديا آزادکردن از

                                    مي  ساکن جا درآن و آيد مي مشهد به هرات از اسحق حسن حاج نام به شخصي ديگري، حادثه  در                              آداب.  و مراسم با و کرده مي زندگي يهوديان درمحله درهرات بوده، مذهب شيعه گرچه وي  شود                       .       ِِپَسح  عيد از قبل داشته، ديرين خصومتي يهوديان با که حسن حاج است داشته کامل آشنائي آنها

32                                      هاي  خانه به عيد اين اول شب طلب از اي عده با دارد قصد که گويد مي خود يهودي همسايه  به                                   " باقي" يهودي و است ساختگي آنها مسلماني که کند ثابت و بيابد فطير نان تا کند سرکشي ها  جديد                   .                   خود  خانه در حسن حاج عيد، اين از قبل شب گرفت خواهد را آنها قتل حکم ًا شخص وي و اند  مانده

                             .       عدم  خاطر به ولي شود مي شديدي درد دل دچار وي شب هاي نيمه در کند مي پا به  مهماني                   .               را  عيد و کرده تلقي معجزه را واقعه اين يهوديان کند مي فوت بعد ساعت چند پزشک به  دسترسي

 .           گيرند  مي جشن بايد که طور همان

             .                   به  نسبت مسلمان رفتارعلماي در تضاد يکي کند مي توجه جلب خصوص به نکته چند کتاب اين  در                             . به  ديگر وازطرف دهد مي را يهوديان عام قتل دستور جمعه امام طرف يک از هااست  اقليت

                            او  با تا رود مي مشهد، يهودي مذهبي هاي ازشخصيت طوب، ملسيمان زندگي محل نزديک  مدرسه                               .   يهوديان  که اين جاي به که است اي گونه به ستيزي يهودي ديگر اي دوره در بپردازد مباحثه  به

 .      " "                    به  کند مي تباني جديدها برضد عوام با بجنوردي تقي محمد حاج شوند پذيرفته شده  مسلمان   .                         است  آشکار کند نمي خاموش را ستيزي يهودي آتش نيز يهوديان آوردن اسلم حتي ديگر  عبارت

                            مرکزي  وحکومت محلي وحکام بوده ومذهبيون علما بازيچه يهوديان مال و جان دوران اين در  که .                 اند  نبوده مظالم اين از جلوگيري به مايل يا قادر

         .                           بسياري  و تواريخ ها، نام کاهد نمي آن تاريخي اهميت و ارزش از کتاب اين در باور، و افسانه  وجود                                  اند  شده ذکر معتبر تواريخ در که وقايعي و تاريخي هاي شخصيت با کتاب اين در آمده وقايع  از

                             .   که  هرات، جنگ وقايع و کلت به يهوديان کوچاندن مانند واقعه چند اين، بر افزون کنند مي  تطبيق       .                     مذکور  وقايع مهمترين ولي اند شده ضبط جزئيات در و بادقت دارند، اهميت منطقه تاريخ  در

                        مجازات  منطقه، يک در مذهبي اقليت يک افراد تمام اجباري کردن مسلمان داستان  درکتاب                                قرن  نيم حدود در حتي که است زمان آن در ايران ناشکيباي جو و ستيزي يهودي هرات،  يهوديان

.             داشته  ادامه شدت همان به ًا تقريب نيز بعد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

          آن  از پس و پهلوي دوران

                                به  بود، شده آغاز شاه ناصرالدين سلطنت دوم نيمه در بيش و کم که اي خواهانه ترقي  اقدامات         .                         که  هائي نابسامان از پس ماند باقي تاريکي در چنان هم ايران و رسيد ثمر به کمتر مختلف  دليل                                آمده  بوجود قاجار آخر پادشاه سه عنصري سست نيز و اول جهاني جنگ و مشروطه انقلب اثر  در

             .                   براي  وي تلش آمدهاي پي جمله از افتاد پهلوي شاه رضا دست به امور زمام انجام سر  بود،.                           بود  مذهبيون قدرت و نفوذ شديد محدوديت مرکزي، درحکومت امور تمرکز و قدرت به  دستيابي

   .                       شدن  بسته شد مذهبي هاي اقليت وضع بهبود عوامل ترين ازمهم يکي مجتهدان قدرت  کاهش                          مذهبي  و قومي هاي اقليت شد باعث نيز آموزشي سيستم کردن يکنواخت و خارجي  مدارس

   .                               البته  اين کنند نشر حشرو آنها با و تحصيل ايرانيان ديگر با و يکديگر درکنار مساوي طور به  بتوانند           .                         ها  سياست اين نتيجه در ًا اّم رفت بين از کلي به دوره اين در مذهبي تعصبات که نيست معني  بدان

                              به  تدريج به توانستند ها اقليت و يافت کاهش تاحدي جامعه در مذهبي ناشکيبائي ها دگرگوني  و .               يابند  دست اقتصادي و اداري و فرهنگي بالي مقامات

 1978درسال             .           قدرت  به و انقلب اين مذهبي جنبه کرد دگرگون را بارديگروضع اسلمي  انقلب .                         بسياري  کرد زنده بسياري براي را دور چندان نه هاي گذشته خاطرات روحاني رهبران  رسيدن

             .                 چهارم  يک حدود به ايران يهوديان جمعيت کردند راترک ايران و يافتند متزلزل و نامطمئن را  آينده.     يافت  تقليل بود  33آنچه                 ­ فارسي  به عبري از نوشتاري خط پهلوي دوران هاي نوشته  درخاطره

                          فارسي  خط آزادانه که يافتند اجازه يهوديان آليانس مدارس بازشدن با زيرا است، شده  تبديل                              مورد.  موضوعات و رفته بين از کم کم نيز مسلمانان و يهوديان هاي نوشته بين تفاوت  بياموزند

             .             ِيروَشلمي،  ِقل ِيَحز از نويسي دست دوره ازاين است گرفته خود به عمومي جنبه بيشتر  بحث       . سال  در وي مانده . 1340برجاي                   اين  جاست آن ساکن اکنون هم و کرده مهاجرت اسرائيل  به

                    درحدود  و شده نوشته دار خط اي دفترچه در نويس  140دست    .   کاشان  اهل نويسنده است  صفحه                         .       خود  تحصيلت ميزان به و برد نمي نام فرزندي از ولي است متأهل است بزرگي خانواده از  و

.                             است  فارسي ادبيات با وي آشنائي نشان نوشته متن در پراکنده اشعار ولي کند نمي اشارهاي

          آذر  تاريخ نويس، دست ابتداي  1364در                 دست  تاريخ اين که نيست مشخص اما خورد، مي  بچشم             .                   رعايت  کلي طور به رويدادها تاريخي توالي رفته بين از که قبلي نويس دست يا است حاضر  نويس         .                     داستان  از بسياري تاريخ نويسنده است آمده نيز گذشته از داستاني گاه صفحات بين در ولي  شده                                  خاطره  شده توصيف داستان که فهميد بتوان مشکل گاه و کند نمي ذکر دهد مي شرح که را  هائي             .                 چشم  به متن سراسر در نويسي حاشيه است شنيده ديگري از نويسنده که داستاني يا است  اي

.                                . است  فارسي خط و زبان به و اي محاوره گاه و ساده زبان به کتاب، نثر خورد مي

                 .                 اي  ساده نقشه نويسنده آن بخش اولين ابتداي در کرد تقسيم بخش چند به توان مي را نوشته  اين                                از  صورتي بعدي صفحات در و کرده رسم آن اصلي هاي خيابان و کاشان يهوديان محله  401از

                              مي  محسوب خانوار اين جزو که هائي خانواده تعداد آنها، زندگي محل ذکر با کاشان يهودي  خانواده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                نيزدرباره  کوتاهي شرح آنها از بعضي اسامِي کنار در و آورده کردند، مي زندگي آنها با يا  شدند                       .     و  کاشان يهوديان بعضي گذشته از است هائي داستان شامل بعدي بخش است داده آنها  خانواده

                         . در  اند شهرداشته اين يهوديان با کاشان مسلمانان که رفتاري شرح قسمت درهمين آن  اطراف     .                  :       به  محل آخوند گذرد مي اي زاده امام نزديکي از يهودي پيرمردي است آمده داستان چند  طي

                   .               را  او و برند مي قصابي به را پيرمرد مردم کند مي اعتراض مقدس مکان درآن يهودي يک  بودن                                      نجات  را او و رسد مي سر شخصي انجام سر تا کنند مي آويزان اي قناره به ها ساعت لشه  مانند                             . از  يکي دستور رغم علي که کند مي اشاره نانوائي داستان به نويسنده ديگر، ازسوي دهد  مي

                                    برده  مي آنها براي خود و کرده مي دستچين خوب نان بدهد، بد و خمير نان يهوديان به که  مجتهدان                        يهوديان.  به درديگرشهرها، همتايانشان چون کاشان، فروشان ميوه و سبزي نويسنده گفته به  است

                                  فروشندگان  از بعضي بهانه همين به و بزنند دست ها آن سبزيجات يا ها ميوه به دادند نمي  اجازه     .                       يروشلمي  نوشته به نداشتند شکايتي حق آنها و فروختند مي يهوديان به را خود نامرغوب  کالي

                          ازيک  خاص فتواي به نيزاحتياج يهودي يک کارخانه ساخت ماشين روغن خريد براي حتي  مسلمانان. داشتند  مجتهد

                        هائي  داستان ضمن است، کاشان معروف يهودي حکماي به مربوط که قسمتي در  يروشلمي،     .                     صبا،  خان فتحعلي کند مي نقل کسان برخي تعصبات و ها دوروئي از هم  34شرحي رجال   از

.                        .       برند  مي او بالين به را کاشان معروف حکماي از هارون حکيم شود مي گرمازدگي دچار  کاشان                                      مي  بهبود وي حال و خوراند مي مريض به و کند مي آماده هندوانه آب با داروئي خود دست با  وي

                                خورده،.  يهودي دست به آشاميدنِي چون که گويد مي خان فتحعلي به بوده اطاق در که آخوندي  يابد .                      .           درچنين  کند مي بيرون اطاق از را وي ّيير تغ با خان فتحعلي بکشد آب را خود دهان است  بهتر

                          اعتراض  سبب به بوده، محمودمعروف نور به که محبوب، و حاذق پزشکي نهوراي، حکيم  محيطي                              مي  تبديل محمود پور به را نامش شود، خوانده اسم اين به تواند نمي غيرمسلمان که  مجتهدان

کند. 

                            سال  درحدود اراک و کاشان يهوديان بعضي شدن بهائي از است شرحي کتاب از ديگري  قسمت1312                          آنها.  مذهبي رهبران و يهوديان آگاهي عدم بهائي مبلغين موفقيت علت نويسنده عقيده  به

   ( )         . گلپايگاني  ابوالفضل ميرزا مل مباحثه داستان نويسنده است  35بوده   ملاسرائيل  مليحزقلبن  با                                  جمعيت  و ماند مي در مليحزقل سئوالت به پاسخ از ابوالفضل مل گويد مي و آورد مي را  نمرودي

 .     شود  مي متفرق شنونده

                            سال  درحدود نويسنده وظيفه نظام خدمت دوران از شرحي کتاب مهم هاي بخش از  1318ديگر                              فرستاده.  ها خانه به ها پاسبان ابتدا در جوانان براي سربازي خدمت شدن اجباري اعلم با  است                 .             جزئيات  از خود خدمت دوران از جامعي شرح يروشلمي ببرند خدمت به را جوانان تا شوند  مي

 .                               وي  کند مي ارائه را سربازخانه در شبانه حاجت قضاي نحوه حتي و خوراک تا گرفته سربازي  لباس                            هاي  راه ولي است شاکي سربازخانه در خواري رشوه و فساد رواج و ها وگروهبان  ازسربازي

                           .       از  بوده، مشغول کار به ارتش بارکشي اداره در خدمت دوران در که او بيند مي بسته را  شکايت

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

     .                         درخلل  نيز و نويسد مي تفصيل به يکديگر با روابطشان و آنها خصوصيات آن، افسران اداره،  اين.                           کند  مي رامعرفي دستگاه اين افرادفاسد چنين هم و امين و درستکار افراد هايش  داستان

                          و  جالب شرح نيز قسمت سرگروهبان توسط آن فروختن و سربازها جيره دزدي از  يروشلمي.       دهد  مي دست به جامعي

                                مي  خود حال شرح به نويسنده است، آن طولني هاي بخش از يکي که کتاب، بخش آخرين  در                              مسلمان.  معلمان از يکي از نويسد، مي غيرسنتي يهودي دبستان يک به ورود از ابتدا در  پردازد

                                  را  خود و کند مي تعريف همه از بيش بوده، معمم که نراقي، الدين ضياء شيخ نام به  مدرسه،                         .       در  و بوده مشغول تجارت به رشت در برادرش که نويسد مي همچنين داند مي او تعليمات  مديون

                                باز  کاشان به منطقه آن در امنيت عدم و اوضاع نابساماني خاطر به خان کوچک ميرزا قيام  زمان                                 . مي  آسايش روي ديگر بار مردم که است جنگلي سران اعدام از پس فقط او گفته به گردد  مي

   .                                   که.  وي پردازد مي تجارت به رودبار در و رود مي شمال به نيز پدرش که است زمان همين در  بينند                              مداواي  به منطقه درآن پزشک نبودن در و آشناست سنتي باطب کمي شده، بزرگ طبيبي خانه  در

 .                         کند  مي نيزخاموش را تعصبات بعضي آتش گاه وسيله اين به پردازدو مي بيماران

 1305درسال                          از  بار اولين براي يروشلمي خوانده، مي درس درآن که اي مدرسه شدن بابسته ،                                   مي  گيلن شهرهاي ساير و بندرپهلوي و رشت به تهران راه از پدر همراه و شود مي خارج  کاشان

                                    و.  آمده شيريني به و جزئيات با گذراند مي بروي شهرها اين از هريک که اثري و وي مشاهدات  رود   .                           از  وي است شده تشريح داشته وجود ايران مختلف شهرهاي بين زمان اين در که هائي  تفاوت

   .                                     رودبار  در رود مي است برادر و پدر کسب محل که رودبار به جا آن از و قزوين و کرج به  تهران                       .           بسيار  آن از و يابد مي شهرها ديگر از متفاوت را رشت شود مي متعجب مردم زبان از  نويسنده

                                    زن  و بردارند در مرتب و خوب بسيار هاي لباس مردم همه رشت در نويسد مي و کند مي  تعريف       " "                     .           آن  و رود مي نمره حمام يک به بار اولين براي شهر اين در وي آيند مي خيابان به نقاب بدون  ها

                       .           ايران،  مختلف شهرهاي در تجارت ازنحوه نيز اي شمه بخش همين در يابد مي زيبا و تميز بسيار  را   .                       گفته  به است شده گفته غيره و درکاشان بافي فرش تجارتي، اجناس نرخ ابريشم،  تجارت

                          هاي  حسادت گاه وجودداشته، مسلمان و يهودي بازرگانان بين که متقابلي احترام وجود با  نويسنده .               است  شده مي يهوديان به نسبت تبعيضاتي باعث شغلي

           .                 از  است شرحي نوشته اين نخست، دارد اهميت نظر دو از ويژه به يروشلمي يحزقل  دستنويس        اواخرقرن  در کاشان يهود  19جامعه                       از  که اطلعاتي به توجه با و بيستم قرن اول نيمه و  ميلدي

انوسي دو  کتاب کاشان و   سرگذشت                 جامعه  تحول چگونگي به توان تنهامي نه است، دست  در     .                           شايد  و دومين برد پي جامعه اين برابر در کاشان مسلمانان شکيبائي نشيب و فراز به بلکه  يهود

                                  او  نوشته که است جزئياتي ضبط در آن نويسنده العاده فوق هنر نوشته اين باره در نکته ترين  مهم                                کلي  طور به ايران و اخص طور به درکاشان زندگي درباره بزرگ و کوچک اطلعات از اي  راگنجينه

                           . مداواي  از کاملي شرح کتاب ماجراهاي از يکي توصيف هنگام نويسنده نمونه، عنوان به کند  مي                                      بازار،  يک شرح در ديگر جاي در يا و دهد مي دست به نياز مورد داروي تهيه جزئيات با بيمار  يک

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                    شده  مي گرفته نظر در فروش براي که را نفعي مقدار و کال گذاري قيمت نحوه و آن اجناس  بهاي                       .   ترسيم  رضاشاه دوران در سربازخانه و سربازگيري از که تصويري است همچنين دهد مي  شرح

 . کند  مي

 کتاب      نگاري  روزنامه قرن نيم  خاطرات          [ ]   دوران  درباره ديگر اثري همداني مشفق ربيع قلم به ، . است   36پهلوي     سال  در  1291نويسنده             در  ابتدا خودرا تحصيلت شده، متولد همدان در  شمسي

                            در  نيز مدتي و رسانده پايان به شهر همان پهلوي دبيرستان سپس و همدان آليانس  مدرسه             .           خدمت  به عالي دانشسراي در تحصيل ضمن است بوده فرانسه زبان دبير دارالفنون  دبيرستان   .                       مدتي  مشفق است شده موفق چندکتاب ترجمه به حال عين در و درآمده امورخارجه  وزارت

                            هاي  روزنامه با همکاري با را نگاري روزنامه و دارد عهده به را پارس خبرگزاري  و مهر رياست مهرگان  کيهانو            روزنامه  سردبيري به و کند مي  کيهان آغاز         ترک  از پس شودو مي  برگزيده

      انتشارمجله  به دست .کاويان آن،                    . انجامد  مي ايتاليا به تبعيدش به مصدق از او پشتيباني زند  مي                                    ولي  گردد، مي مختلف مشاغل مصدر مدتي و گردد مي باز ايران به تبعيد در زندگي ها سال از  پس

 .                         شود  مي آمريکا متحده ايالت مقيم و کند مي ترک را ايران ديگر بار

                                در  خدمت تا ابتدا از را وي زندگي و دارد اختصاص نويسنده بيوگرافي به کتاب اول بخش  ده      روزنامه  سردبيري و پارس  (کيهان خبرگزاري              .     بجز  ششم و بيست تا دهم هاي بخش کند مي  دنبال

                     (       بخش  و دارد اختصاص او زندگي دوران سياسي وقايع تفسير به شانزدهم و دوازدهم هاي  بخش                                  شاهد  نويسنده که وقايعي به ترتيب به نهم و بيست الي هفتم و بيست و شانزدهم و دوازدهم  هاي

           .                         ها  سال تجربه کتاب نثر در اند داشته مثبت اثر او زندگي در که عواملي نيز و است بوده  آنها .             است  آشکار خوبي به خبرنگاري و نگاري روزنامه

                              تجربه  نخستين به مربوط نويسنده خاطره اولين آن، هاي زيبائي و همدان به راجع مختصري از  پس               .                   با  دوستانه رابطه رغم علي نويسد مي وي اوست بر آن اثر و وي درکودکي ستيزي يهودي از  وي

    محل،  اهل و  37همسايگان                     بقالي  به ماست خريد براي بار اولين براي سالگي پنج در که  هنگامي                                  متوجه  کند مي خودداري او ماست کاسه به زدن دست از فروشنده که بيند مي و رود مي  سرگذر       .                           راه  در نيز بعدها دارد وجود مذهب قالب در و نام به که شود مي اي غيرعادلنه اجتماعي  نظام

               .                   ديگر  وضع دبستان در که بيند مي ولي شود مي روبرو تعصبات اين از ديگري هاي گونه با  مدرسه                                آنها  با و کنند مي تحصيل يهوديان پاي به پا آليانس مدرسه در بسياري مسلماِن کودکان و  است

. دارند  دوستي

                            آليانس  مدرسه و يهوديان جهاني اتحاديه ايجاد تاريخ درباره است اي شمه حاوي کتاب بعدي  بخش                              در  او هاي موفقيت و نويسنده شخصيت تحول در آن معلمان و بسيارمؤثرمديران نفش و همدان  در

                          مدرسه،.  مدير مسيوکهن، موردتوجه تحصيل به وي علقه چطور که دهد مي شرح مشفق  زندگي       .                     دانش  آنکه براي مسيوکهن کند مي بيشترتشويق هرچه مطالعه به اورا وي و گيرد مي  قرار

                            مدارس  با را آليانس مدرسه برنامه که گيرد مي تصميم بروند، دانشگاه به بتوانند مدرسه  آموزان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                            به  مدرسه دراين را فارسي زبان آموزش همدان دبيران بهترين استخدام با و سازد هماهنگ  دولتي.     ديگربرساند  هاي دبيرستان سطح

                          ومسلمانان  يهوديان بين که است ژرفي شکاف از کاستن براي تلش آليانس تاريخي خدمات  از                           . افسران  و همدان ادارات سران و پيچيد همدان در زودي به آليانس مدرسه آوازه داشت  وجود

.                           فرستادند  مدرسه اين به تحصيل براي را خود فرزندان بازاريان و بازرگانان حتي و  لشکرغرب               .                 نه  آن برنامه زيرا آموزشي لحاظ از يکي بود متمايز ديگر مدارس از لحاظ دو از همدان  آليانس                                براي  نيک پيک و تئآتر و آموزنده هاي سخنراني و ورزش شامل بلکه بود معمولي دروس شامل  تنها

                           .       زماني  در و بودند مشغول تحصيل به پسران با نيز دختران که اين ديگر شد مي نيز آموزان  دانش                              عملي  پسران و دختران بودن نزديک بلکه داشت، کيميا حکم همدان در دخترانه مدارس تنها نه  که

                                هاي  کلس در وگاه، هم به نزديک مدرسه اين پسر و دختر آموزان دانش شد، مي شمرده  ناپسند.           کردند  مي تحصيل هم کنار در بالتر،

                            ِلم  عا معلم فروزان صالح يکي کند، يادمي اختصار به نيز مدرسه اين ايراني معلم ازدو  نويسنده     .                           تحصيل  از پس بود مدرسه اين التحصيلن فارغ اولين از خود که راسخ موسي ديگر و ديني  علوم

 .                               از  شود مي التحصيل فارغ دبيرستان اين از و رود مي همدان پهلوي دبيرستان به مؤلف آليانس  در                          همراه  به اروپا، سفر راه در قاجار، شاه احمد بازديد درهمدان مشفق تحصيل دوران  خاطرات

                             .         هيکل  و کوتاه باقد که تضادي و او بلند قد و شاه رضا نافذ قيافه است شهر اين از سپه،  سردار       .                   دانش  شدن آماده شرح است نشدني فراموش و جالب نويسنده براي داشته شاه احمد  فربه

                              تلش  از آميز طنز نمائي روز، يک عرض در همه براي متحدالشکل لباس کردن آماده و  آموزان .                      . در  است انگيز خاطره نويسنده براي روز آن ومراسم شکوه حال، درعين امراست  مسئولن                            آخر  روزهاي و همدان در قزويني عارف اقامت از چند خاطراتي نويسنده کتاب از ديگري  بخش

                                اين  اخلقي خصوصيات و زندگي و وزيري قمرالملوک با ملقاتش به و کند مي بازگو را او  زندگي .     پردازد  مي هنرمند زن

     (       )              يهوديان  اسبق وکيل حييم موسيو به معروف َحييم شموئيل حال شرح به کتاب بخش  سومين                       .   روزگارخود  پيشرو مردان از يکي است، بوده نويسنده اقوام از که حييم، دارد اختصاص  درمجلس

                                      ذاتي  باکي بي و تهور با و داشت اجتماعي کارهاي و يهوديان وضع بهبود به که خاصي توجه با و  بود.                                 کند  فراهم ايران يهوديان براي بهتري شرايط آن، از بعد چه و خود وکالت دوران در چه  توانست،

                            چشمگير  بسيار حييم موسيو هاي فعاليت بودند نشده پذيرفته اجتماع در هنوز يهوديان که زماني  در       .                         حييم  زودي به اما خودشد زمان روشنفکران و جوانان قهرمانان از يکي وي دليل همين به و  بود

                 .           وارده  اتهامات کتاب، نويسنده جمله از برخي اعتقاد به شد قدرت کسب براي هائي رقابت  درگير                              دکتر  هواداران طرف از گرديد، اعدامش به منجر که رضاشاه، عليه قصد سوء توطئه يعني او،  به

 .           است  بوده وي، انتخاباتي رقيب نهوراي، لقمان

                              به  شروع جنگ وزارت سپس و ايران روزنامه در مترجم عنوان به التحصيلي، فارغ از پس  مشفق

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              هم  و درآمد پارس خبرگزاري استخدام به وظيفه نظام خدمت دوران پايان در سپس و کرد  کار           .                   شرح  وي کتاب نهم بخش در پرداخت ليسانس دوره اخذ تا عالي دانشسراي در تحصيل به  زمان

            روزنامه  آمدن وجود به چگونگي مورد در  کيهان مفصلي         نويسنده  که زاده، مصباح دکتر شخصيت ،                                 عنوان  به وي خود نقش و روزنامه اين نويسندگان بعضي کند، مي فراوان علقه اظهار او به  نسبت

                         .   ازجمله  روز وقايع شرح به کتاب هاي بخش لبلي در نويسنده براين، افزون آورد مي  سردبير .                               در  پردازد مي شاه به قصد سوء و ايران، در امريکا نفوذ وري، پيشه شکست و آذربايجان  واقعه

      مجله  انتشار چگونگي  کاويانشرح                       موفق  هاي نشريه ميان در را خود جاي کار ابتداي از که  نيز،                                سپهبد  با خود هاي ملقات و مطبوعات کار در سانسور اداره دخالت نحوه به بود، کرده باز  ايراني         .                     در  کتاب، چهاردهم بخش در کند مي اشاره نفت شدن ملي ماجراي و دکترمصدق، و آرا  رزم

                        وفادار  هواداران از خوديکي که اين با همداني مشفق مصدق، دکتر اخلقي خصوصيات  توصيف                                مي  ترسيم نيز را وي شخصيت منفي هاي جنبه و پرهيزد مي طرفه يک قضاوت از است  مصدق

کند. 

                                و  شاه سقوط تا مصدق سقوط از پس ايران تاريخ از است مختصر شرح کتاب، بعدي هاي  بخش .                                 در  عراق و ايران جنگ و ايران مسائل در امريکا نقش و گيري گروگان مانند انقلب از پس  حوادث

   .                               لبلي  در پردازد مي خاطراتش و خود زندگي از هائي گوشه به جا به جا نويسنده ها بخش  اين                            هاي  شخصيت از برخي سيماي ترسيم به طرفانه وبي ّلي ک درخطوطي نيز، ها بخش اين  سطور

                        دست  روحاني مهندس انصاري، هوشنگ علم، اسدالله اقبال، منوچهر دکتر جمله از ايران،  سياسي. زند  مي

                            پس  ماجراهاي از بسياري توانسته مي ًل محتم اش نگاري روزنامه خاطرحرفه به نويسنده که اين  با                                رجال  و تاريخي هاي شخصيت از بسياري درباره و کند بازگو بوده آنها شاهدعيني خود که را  پرده

                    روزنامه  گرداندن نحوه نيز و کرده، ملقات آنها با که ايران،  کيهان سياسي   تري  جامع اطلعات ،                                 به  اجمالي نظر به موارد اين از بسياري در و کرده اجتناب کار ازاين دهد قرار خواننده  دراختيار

                           .     مسائل  مورد در اي ناگفته و تازه شرح صفحات اين در ديگر، سخن به است کرده بسنده  مسائل                              مي  انتظار ايران بزرگ روزنامه دو از يکي سردبير و پارس خبرگزاري رئيس از که روز،  سياسي

                             .       مفيد  اطلعات يا و ارزش از خالي کتاب که نيست معني آن به اين اما شود مي ديده کمتر  روداست.

        در  مقاله اين بررسي اثرمورد  آخرين     غربت  هاي پسکوچه .38کوچه     سرشاراست  هما  نوشته                              رشته  در آمريکا در و رسانده پايان به تهران در را خود دانشگاهي و ابتدايي تحصيلت  سرشار

     .           بامجله  تهران در است گرفته ليسانس فوق درجه ارتباطات  مديريت روز   زن روزنامه   کيهان و                                در  برنامه مجري و نويسنده کننده، تهيه سمت با مدتي براي نيز اسلمي انقلب تا و داشته  همکاري

                              خود  مطبوعاتي کارهاي به نيز آمريکا در و بوده کار به مشغول ايران ملي تلويزيون راديو  سازمان .   است  داده ادامه

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                          وقايع  از نويسنده مشاهدات و تجربيات درباره پراکنده هاي يادداشت از است اي مجموعه  کتاب،               .             چشم.  به متن در گاه گه خارجي لغات است دلنشين باطنزي همراه و ساده نثرکتاب  پيرامونش         .                   کتاب  در بحث مورد مطالب است مرزي برون ايرانيان زبان خصوصيات از يکي که خورد،  مي

             .               روز  مسائل شاه؛ مظفرالدين سفرنامه درباره شرحي کنند نمي دنبال را خاصي روال و اند  متنوع                              و  ايران جنگ سالگرد هشتمين و امريکا زنان ملي سازمان جلسه از گزارشي مانند ايران، و  امريکا

                              است؛  رواني افسردگي دچار آنجا مسائل خاطر به و آمده ايران از که دوستي با گفتگو  عراق؛                          خصوص  به مرزي برون ايرانيان به مربوط مسائل ها؛ سفرنامه نويسنده؛ حرفه ازکارو هايي  گوشه                              مطرح  هاي زمينه از اش خانواده و نويسنده خود باره در نکاتي سرانجام و امريکا؛ مقيم  ايرانيان

 .       اند  کتاب اين در شده

                      "   کتاب" هاي بخش ترين ازطولني ويکي آمده ازمقدمه جزئي صورت به ،که نفس حديث  دربخش                        خواستگاري  خانواد، مالي هاي گرفتاري خود، کودکي از را خاطراتي صراحت با نويسنده  است،

                                  در  که او به نزديک افراد از خاطراتش از هائي گوشه نيز و دانشگاه در تحصيل اش، آينده  همسر      "       "   .           از  يکي که ، هايم بچگي يادکوچه به درقطعه است آورده اند، داشته بسياري تأثير  شخصيتش                            تصوير  زيبايي به را تهران ومحلت ها کوچه وسنتي کوچک اجتماع است، کتاب جالب هاي  قسمت

     .                          . نام  به بخشي کند مي خود سابق همکلسان از هم يادي روز مسائل لبلي در نويسنده کند  مي     .                      "   اين" در سرشار است جنگ به اعتراض در ايرانيان از گروهي غذاي اعتصاب درباره بازيافته  وطن

       ­             ­            در  ناشناخته، وطن به ندارند بيش اي خاطره ايران از که را ايراني نوجوانان يافته باز علقه  قطعه .   بيند  مي فرزندانش

                                  در  که کند مي پيدا بيشتري توجه آن به مربوط مسائل و خود مذهب به نويسنده کتاب، جلددوم  در«              »             .       بار  آخرين براي و ديگر بار يک عنوان تحت است اي مقاله يکي است منعکس مفصل مقاله  دو       "  "    "   "                     ها  سازمان نام در يهودي از قبل يراني ا صفت بايد که او اعتراض و مهر فرهنگ دکتر به پاسخ  در

                       .         سال  از است اي شکوائيه صورت به مقاله اين در سرشار جواِب شود آورده يهوديان هاي انجمن  و                                    ايران  از درخارج مسلمان ايرانيان بين در و ايران در يهودي يک عنوان به وي که تعصب و تبعيض  ها

                           .   ايجاد  جز فعلي شرايط در مطالب گونه اين کردن عنوان که است معتقد وي است شده  متحمل                              به  نسبت شديد تعصبات و تبعيضات که درزماني چرا پرسد مي و ندارد سودي ايرانيان بين  نفاق

 .                       نکرد  اعتراضي ديگري کس نه و مهر دکتر نه شد مي اعمال يهوديان

                         «       »  و  گذشت مي ايران در يهوديان بر چه آن از است اي آئينه غريب، خويش وطن در دوم،  مقاله                   .       روزنامه  در آخرخدمتش روزهاي از مقاله اين در نويسنده گذرد مي هنوز هم  مي کيهانشايد

                                برخي.  کاهش يا رفتن بين از باعث ايران در غيرمذهبي جو انقلب از قبل تا که درحالي  نويسد   .                           که  نويسنده کنند رها را خود تعصبات توسن کساني تا داد اجازه اسلمي انقلب بود، شده  تعّصبات

            روزنامه  دفتر در راحتي به ها  کيهانمدت                 شود  مي متوجه بوده مشغول کار به مترجم عنوان  به                                      به  پاسخ در و دهند نمي او به ترجمه براي رسد مي خميني الله آيت باره در پاريس از که  اخباري

                                  نمي  يهودي زن به را خميني الله آيت مربوط خبرهاي که گويند مي او به پرده بي هايش  پرسش

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                         «.       مي « دل درد نگاري روزنامه دوست با مورد اين در نويسنده که هنگامي شه مي نجس چون  دهند                                    آن  از است بهتر و ندارند ايران در جائي يهوديان که گويد مي او به همدردي جاي به دوست  کند

                               . از  را ديگرمردم و ها اقليت بين حرمت سرشارديوار که است احوال و اوضاع اين در بروند  کشور .                         گيرد  مي وطن ترک به تصميم بار اولين براي و بيند مي رفته بين

             .                 مسائل  مشغول دل بيشتر ابتدا در وي است نمايان هاي نوشته سري اين در نويسنده فکري  تحول                                    و  کند مي پيدا تر باز ديدي تدريج به ولي است ايرانيان مسائل و ايران به هاي وابستگي و  شخصي

                              و  انتخابات، اجتماعي، هاي برنامه و روز مسائل که جائي تا پردازد مي تر عمومي مسائلي  به.                     دهند  مي اختصاص خود به را بيشتري صفحات کاليفرنيا مقيم ايرانيان جامعه

  گيري  نتيجه

.                               دانست  سزا به اهميتي بايدداراي نظر دو از را ايران يهوديان خاطرات و يهودي تاريخي هاي  کتاب                                  سير  دهنده نشان و ايران يهوديان تاريخ هاي نشيب و فراز از هاي آئين آثار، اين که آن  نخست

                           .         ماد  سرزمين به ايراني غير قومي عنوان به ابتدا در يهوديان که آن با اند ايران در آنان جامعه  تحول .                               آنها  شدند جامعه آن از جزئي و کردند باز سرزمين اين مردم درکنار خودرا جاي زودي به  آمدند،

                            ايراني  قديمي هاي گويش از بسياري که زماني امروز، و پذيرفتند را خود جديد کشور  زبان             .                   باورهاي  و ها سنت از برخي حتي کردند حفظ را ها زبان آن ايران يهوديان است، شده  فراموش

                       .         جامعه  اعتلي و اوج که اند واقعيت اين مؤيد منابع اين دّوم، است شده يهود مذهب وارد  ايراني   .                       همين  از است بوده کشور در ستيزي يهودي کاهش و مذهبي وجودآزادي هنگام هميشه  يهودايران

                          مصدر  وقت دربارهاي در يهوديان مغول، و اشکاني هخامنشي، ماد، هاي دوره در که  روست                           .   ارتشي  يا سياسي درباري، مقامات به يهوديان که آن با نيز، پهلوي دوران در شدند عالي  مقامات                      و  علمي اقتصادي، اجتماعي، بالي مقامات به توانستند کوتاهي مدت ظرف ولي  نرسيدند،

                           . بهبود  در سهمي هميشه يهوديان است، بوده باز راهي که زماني ديگر عبارت به برسند  دانشگاهي             .   کتب  در را آن هاي نمونه اند داشته  توراتجامعه         مشفق  يروشلمي، اف، نصرالله خاطرات  و

.       بينيم  مي سرشار و همداني

                              در  آن رهبران و حاکم مذهب که است بوده زماني با مصادف هميشه يهوديان نشيب مقابل،  در               .             چنان  به زردشتي رهبران که ساساني، دوران در اند رسيده حکومتي يا سياسي اقتدر به  ايران                                کند،  نقش خود نام به اي کتبيه دهد مي اجازه خود به کرتير مانند موبدي يافتندکه دست  قدرتي

   .                           همين  به شدند کشته ها ازآن بسياري و شدند روبرو مذهبي هاي ناشکيبائي با ديگر مذاهب  پيروان                                  قرار  بسيار آزارهاي تحت يهوديان نيز آن از بعد و صفويه دوران يا و اسلم صدر در نيز  ترتيب

  اگر.  نامه گرفتند  عباس                     اشاره  حتي که ايست ايراني مأخذ تنها که را، قزويني طاهر  محمد                            عده  تنها که بينيم مي کنيم، فرض موثقي منبع است، کرده صفويه دوران فجايع به  مختصري

            از  بيش صفوي دوره در شده مسلمان  (100000يهوديان  20000نفر       ( حالي  در است، بوده  خانواده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              به  نسبت ايران يهوديان جمعيت سريع رشد وجود با پهلوي، دوران اواخر در بعد، سال سيصد  که                به  زحمت به ايران يهوديان جمعيت کل قاجار،  100000دوران         ترتيب،  همين به رسيد، مي  نفر

                            يک  حدود به ايران يهوديان جمعيت ديگر بار ايران، اسلمي انقلب از پس کوتاهي مدت  ظرف.     يابد  مي کاهش چهارم

                                علي  آن، از تر مهم و، فرهنگي نزديکي رغم علي ديرينه، مذهبي تعصبات سبب به ديگر، طرف  از                              ملت  از جزئي عنوان به ايران يهوديان هنوز امروز مشترک، تاريخ سال هزار سه به نزديک  رغم

                                در  شود دانسته فارسي ادبيات از بخشي بايد که آنان ادبيات و فرهنگ و اند نشده پذيرفته  ايران                 .         و  مآخذ اين با آشنائي براي غيريهودي ايراني محققان است مانده ناشناخته ًل کام آنها  وطن

                              از  استفاده با هاست سال اروپائي پژوهندگان که حالي در اند نداده نشان تمايلي آنها از  استفاده                              اي  ارزنده هاي پژوهش ايراني شناسي زبان و تاريخ هاي درزمينه خصوص به اند، توانسته منابع  اين                               . به  اخير، هاي دهه از تاپيش ايران، يهوديان تاريخي کتب و ادبي هاي نوشته که شايداين دهند  انجام

                              آثار  گونه اين به ايراني پژوهشگران عنايتي بي ديگر دليل بوده عبري خط به ولي فارسي  زبان                                  تحقيقات.  در را آنها اهميت و نقش خود سهم به يهوديان خاطرات باره در نوشته اين که باشد  است

.     کند  نمايان ايراني تاريخي

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

ها  :پانوشت

1.               ششم.  آيه هفدهم، باب پادشاهان، دوم کتاب تورات،

2                              بحث.  است بوده شاه خشايار همان تورات ُوُرش َاَخش آيا که اين و استر تاريخي شخصيت  درمورد                         . اتفاق  اشکاني، دوران شايد ديرتر، درزماني وقايع اين که است براين عقيده امروزه شده  بسيار

:  .  .  . به  ک ن اند افتاده

Shaul Shaked, "Two Judeo­Iranian Contributions: 1. Iranian Functions in the Book of Esther", Irano­Judaica .Studies Relating to Jewish Contacts with Persian Culture Throughout the Ages, ed. Shaul Shaked, 1982, pp. 292­303.

3.                                 باشد.  اول اردشير همان وي که رود مي گمان و آمده َتحشَستا َار تورات در پادشاه اين نام

4                              خطاب.  عمرابن خليقه زمان در غيرمسلمانان ساير و يهوديان بر نشانه يا لباس تحميل رسم ًل  مث)13  ./24الي  . ق   (644الي 634ه             الحکيم)  خليفه دوران در و شد رايج  386م ./412الي  ق.   الي 996ه

1021.                 رسيد)  خود اوج به آميز تحقير و سخت باقوانين م

5 :  .  . به.  ک ن

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

J. A. Boyle, "Dynastic and Political History of the I­1Khans," The Cambridge History of Iran 5, The Saljuq and Mongol Periods, ed, J. A. Boyle, Cambridge: Cambridge University Press,1968, pp. 369­372.

6                            فرهنگي.  سازمان آنجلس، لس دوم، چاپ دومجلد، در جلد سه ايران، يهود تاريخ ِلوي،  حبيب  ­ کاليفرنيا،  يهودي  1984ايرانيان   تهران،  اول، چاپ ،1960          صص  پنجم، کتاب سوم، جلد ،478­471.

7.                               باشد.  داده تغييرمذهب اجبار به که کسي معني به عبري است اي کلمه هنوز، بروزن َانوس،

8                                  ديده.  ايران در خصوصي مجموعه يک در انقلب از قبل را کتاب اين از نسخه يک فقط  نگارندهاست.

9:  .  . به.  ک ن

Vera Basch Moreen, Iranian Jewry's Hour of Peril and Heroism: A Study of Babai ibn Lutf's Chronicle (1617­1662), American Academy of Jewish Research, Texts and Studies,Volume VI, New York and Jerusalem: The American Academy for Jewish Research, 1987.

10                                گاه.  فقط الحکيم خليفه دوران از پس مسلمانان غير بر نشانه يا لباس تحميل به مربوط  قوانين                             .       ابتداي  در لاقل و مغول، استيلي از پس قوانين اين داريم اطلع جاکه آن تا شد مي اجرا گاه  به

 .                       نشد  تحميل ايراني هاي اقليت به آنها، مذهبي شکيبائي خاطر به آنان، حکومت

11.                           اند.  شده منع روز دراين ازکارکردن و دانند مي مقدس را شنبه روز يهوديان

12     .           اراک،.  دهقان، ا اهتمام به نامه، عباس  1329محمدطاهرقزويني، صص  ،219­218 .

13 :  .  . به.  ک ن

A Chronicle of the Carmelites in Persia, Vol. 1, London, Eyre & Spottiswoode, 1939, p. 408.

14                                    ديده.  تهران در لطف بن بابائي کتاب با همراه مجلد يک در را کتاب اين از نسخه يک  نگارندهاست.

15:  .  . به.  ک ن

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

Vera B. Moreen, ed., Iranian Jewry During the Afghan Invasion: the Kitab­i Sar Guzasht­i Kashan of Baba'i b. Farhad, Freiburger Islamstudien, Vol. XIV, Stuttgart, Franz Steiner Verlag, 1990.

16    ج.  همان،  3ِلوي، ص  ،464.

17 :  .  . به.  ک ن

L. Lockhart, The Fall of the Safavi Dynasty Under the Afghan Occupation of Persia, Cambridge, Cambridge University Press, 1958, pp. 10­113.

18    صص.  .299­298همان،

19                              آن.  از اي نسخه که نوشته اشرف درمدح بندي ترجيع َامينا به متخلص کاشاني ميشائل  بنيامين.             است  اورشليم در صبي بن مؤسسه مجموعه در

20 :  .  . به.  ک .Moreen, Sargozasht, p. 17ن

21         :  .  .                 کتاب.  سوم، جلد همان، ِلوي، به ک ن دوره دراين ايران يهوديان تاريخ مفصل شرح  براي  صص،  .817­506ششم،

22 .     ص.  همان، .77ِلوي،

23 .Alliance Israelite Universelle   1860درسال            سولومون  انگليسي، فيوري مونته موِزز همت  به                نيز  و فرانسه، پارلمان نماينده کِرميو، آدولف فرانسوي،  17مونک     فرانسوي  روشنفکران از  تن

     .                   مدارس  ايجاد آليانس شد تأسيس سراسرجهان آنهادر حقوق از ودفاع يهوديان آزادي تأمين  براي                              درسال  مراکش تطوان در آن مدرسه اولين و قرارداد خود کارهاي لوحه سر را يهوديان  1862براي

               . سال  در ايران در آليانس مدرسه اولين شد .1898افتتاح     شد  تأسيس درتهران

24                                تهران.  يهوديان حد بي آزار باعث وقت دولت ازضعف استفاده با که بود آخوندي الله ريحان  سيد         :  .  .  .             ج  همان، ، ِلوي به ک ن کرد باب را وصله ديگر بار و  3شد صص  ،782­773.

25    ص.  .781همان،

26                            را.  آن تاريخ و کند مي نقل تفاوت کمي با را ماجرا اين  1838لوي    :   ص  همان، لوي، داند  مي589.

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

27                                بالئي.  بسيار درصد رقم اين کردند، مهاجرت آنجا به اصل در که يهودياني تعداد به توجه  بااست. 

28.                             شد.  مي اطلق مشهد شده مسلمان تازه يهوديان به که است نامي جديدالسلم يا جديد

29                                آن.  شرح ها کارمليت تاريخچه در که افتاده اتفاق نيز سليمان شاه دوره در ماجرا اين  مشابه :  .  .  .  به  ک ن است  Chronicle, vol, 1, p.408آمده               مي  نظر به ولي نيست معلوم ماجرا اين  تاريخ

.         باشد  نادرشاه دوران به مربوط رسد

30                            قشون.  سردار جنگ دراين و شد خراسان والي بار چندين السلطنه حسام ميرزا مراد  سلطان:                        : شاه  ناصرالدين پادشاهي دوره در ايران تاريخ سال چهل اعتمادالسلطنه خان محسن بود  ايران

                    اساطير،  انتشارات تهران، افشار، ايرج کوشش به والثار، المآثر اول  1363جلد ص  ،69.

31                  از.  وقت حاکم مطالبه مورد مبلغ تقليل دارد  7,000به 70,000امکان       شدن  کم دليل به  تومان                 .             داشته  زندانيان عده با مستقيم رابطه رقم اين اگر باشد آنها مرگ علت به شدگان بازداشت  عده

        که  است معني بدين .90باشد،               رسيدند%  هلکت به دوسال اين در بازداشتي يهوديان

32    )    انگليسي.  در پسح  Passoverعيد               حضرت)  دست به فرعون اسارت از يهوديان آزادي  يادبود                               . ورآمده  هرچه خوردن از و خورند مي فطير نان جاي به يهوديان عيد اين طول در است  موسي

             .     تاريخ  اين در عيد اين شروع ورزند مي اجتناب  18باشد .1892آوريل  بود 

33              بين.  ايران ان يهودي فعلي جمعيت آمارغيررسمي .26,000و23,000طبق است  نفربرآوردشده

34.                           است.  بوده شاه فتحعلي دوران ازشعراي صبا، به متخلص الشعراء، ملک کاشاني خان فتحعلي

35     :  .  .   .               شرح.  بامداد، مهدي به ک ن بود بهائي معروف ازمبلغين يکي گلپايگاني ابوالفضل  ميرزا        قرن  در ايران رجال  13، 12حال و  ،14    تهران،   1371هجري، ج  ،1  صص  ،55­54      شدن.  بهائي در  وي

.                   داشت  اساسي نقش همدان، و کاشان شهرهاي در خصوص به يهوديان،

36                  آنجلس،.  لس نگاري، روزنامه قرن نيم خاطرات همداني، .1370مشفق

37                          مخصوص.  هاي محله در سکونت به مجبور يهوديان ايران، شهرهاي ساير برخلف همدان،  در.                        .       باشد  بوده شهر اين در آنان زندگي دوران قدمت شايد آن دليل بودند پراکنده درشهر و نبودند

38                        کتاب،.  شرکت آنجلس، لس غربت، هاي کوچه پس کوچه در سرشار، .1372هما

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  ها  آذری خاطرات

جوادي   حسن

      ها  آذري هاي نامه سرگذشت

                                آن  از قسمتي يا و خود خاطرات که است هائي آذربايجاني احوال و زندگي بررسي مقاله اين  هدف                                شرکت  ّطه خ اين دررويدادهاي نحوي به يا و اند داده تخصيص آن معاصر تاريخ و آذربايجان به  را

                             . و  کودکي روزگار که باشند ساعدي حسين غلم مثل کساني است ممکن ميان اين در اند  داشته                              داشته  عميقي بستگي ديار آن قومي خصوصيات و زبان با و گذرانيده آذربايجان در را خود  جواني

                                مقطعي  در سياستمدار يک عنوان به که زاده تقي و اي مراغه ساعد چون دولتمرداني يا و  باشند، .           اند  کرده ايفا نقشي آذربايجان تاريخ از

       :                     سرگذشت  همانند اول نوع است دونوع بر ًل اصو اند نوشته ها آذربايجاني که هايي نامه  سرگذشت                            به  خاصي توجه و است طورکلي به ايران به مربوط وقايع درباره بيشتر ايرانيان ديگر  نامه

       .                     نويسنده  ّوم، د نوع در ندارد آن ويژه مسائل ديگر يا و آذربايجان زباني و قومي  خصوصيات                                باشد  ننوشته آذري به را خود خاطرات هم اگر و گيرد مي نظر در را خصوصيات اين  سرگذشت

 .               دارد  نظر ّد م را سرزمين اين بومي هاي ويژگي

                          بايد  نخست قراردهيم بررسي مورد آنها تاريخي ّدم تق براساس هارا وخاطره ها سرگذشت اين  اگر           .       در  تبريزي، بازرگان جورابچي، محمدتقي حاج بپردازيم مشروطه اثرازدوران چند  حرفيبه

      آمد  درعبارت کان  ازهزاران                 هاي  درسال رشت و تبريز وقايع از را خود  1326خاطرات  1330تا .     است  نوشته قمري  1هجري                     است  بخشي ًا ظاهر و وانجام آغاز بي است اي رساله نوشته  اين

               .               سنه  الثاني جمادي اوايل حوادث ذکر با کتاب تر مشروح و تر مفصل خاطراتي از مانده  برجاي1326                                چليپان  خان رحيم سواران و کردند نصب ها درخانه سر بر سفيد هاي بيرق تبريز اهالي که ، 

                        محرم  وقايع شرح وعده با و شود مي آغاز شدند، شهر داخل  1330لو     مشروطه  فجيع کشتار  و    ثقةالسلم،  جمله ازآن  2خواهان،            .     مي  خاطراتش نوشتن انگيزه باره در نگارنده پذيرد مي  پايان

                                غم: « زيادي از که بود مانده هفته دو که بود آخري بلواي همين تاريخ، اين نوشتن سبب  نويسد   «.                  .           به  چنين بنويسم نشد ممکن ديگر کرد، پيدا امنيت که کارها نوشتم مي را اين خيالت، و  وغصه

                                  اين  نوشتن به تبريز و رشت بين آمد و رفت و تجاري کارهاي درضمن نويسنده که رسد مي  نظر

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                   .     وازخانواده  کند نمي اشاره چندان خودش زندگي به جورابچي گرچه است بوده مشغول  خاطرات                            درنهضت  اش درگيري و کارش و کسب او، شخصيت درباره نکاتي اّما گويد، نمي سخن  اش

.                           است  هويدا خوبي به هايش نوشته خلل از نهضت اين به اش علقمندي و مشروطه

                              از  است نکرده مراجعه کسي يا و کتابي به جزئيات درمورد که اين از خاطرات اين  نويسنده «.         »                وي  نداشت امکان پريشاني حالت دراين کارها اين گويد مي و طلبد مي پوزش  خوانندگانش                                تصويري  و نويسد روزمي به روز و باجزئيات ديده که گونه همان را وقايع ولي نيست نويسنده  گرچه               .               چطور  که دهد مي شرح نمونه عنوان به دهد مي دست به تبريز روزگار آن واحوال  جاندارازفضا

                              کند  تحمل را آنها بيدادگري و خان رحيم سربازان دست به مردم مال چپاول توانست نمي  ستارخان       » :      .                       با  است، ديوانه اين گويند مي همه کند مي استخاره و رود مي علما از نزديکي رو همين از  و

                   «.                   او  به بودند کنار و گوشه در که مجاهدين اّما باشد طرف سوار قدر اين با که خواهد مي نفر  هفده :              .               نويسد  مي بعد روز چند جورابچي حاج شود مي موفق هم عاقبت و شوند مي ملحق

.          .                     شدند  اسلميه به جمع روزها آمد شتربان ي محله به خودش هاي سواره با هم خان  يک 3رحيم                                مجلس  از محله پانزده شدن بابي فتواي و کردند نصب المر صاحب مقام در به آورده، سفيد  بيرق         ! »                  ساير  و تبريز مجتهد حکم ايهاالناس که نمودند پراکنده دهات و اطراف به آمده، بيرون  اسلميه

                             [ ]    حلل  آنها مال و خون اند؛ شده وبابي دين بي تبريز ي محله پانزده اهالي که است اسلميه  علماي           .      «.           چندجا  و اميرخيز در هم ستارخان شدند هرجاجمع از خواهند مي مشروطه که اين جهت  است،

.           [ ]    [ ]             [   کردند[ مي درست بمب آنها ، ند بود قفقازي و گرجي نفر چند و نموده؛ سنگربندي ديگر ي

   [ ]       [ ]                    نمي  تقرير به انداختند، مي تفنگ و توپ چقدر بود؛ طرفين از دعوا الثاني، جمادي ماه اواخر  تا   [ ]                  .             را  عيال و اهل آنها بودند، شده واقع درميانه که هايي خانه بود شده آتش پارچه يک شهر که  آيد[ ]       .                .        [ ]  و  اهل خانه در بودند بسته سنگر ما ي خانه نزديکي در بردند ديگر ي محله به آوردند  بيرون

           .            [ ]      نمي  بود، آنجا تلگرافچي محمد نايب شدند مي جمع اهراب ي محله به کردند، مي واهمه  عيال                     .         بيجارچي  احمد کربليي ي خانه اهراب، به را خانه اهل ماهم بردارد تفنگ کسي آنجا از  گذاشت

.     بوديم  درخانه خودمان برديم،

                              باشد  ما روزگار سياسي خاطرات ترين جالب از يکي شايد که دوره اين ارزنده خاطرات  زندگياز  زاده  تقي  طوفاني      .                     از  پس زاده، تقي است شده نوشته او زندگي آخر هاي سال در که  است

                                آنها  وقوع روز تاريخ ذکر با را حوادث اغلب خود العاده فوق حافظه ياري به دراز ساليان  گذشت                             .   از  و پردازد مي سياسي ذکرحوادث به بيشتر وي خاطرات اين در که افسوس ولي کند مي  ذکر

                            و  بيلي هنينگ، چون نامداري مستشرقان با هايش بحث و ديدار و علمي و فرهنگي  مسائل                   .             انتقاد  رو آن از زاده تقي خاطرات به کسان برخي آورد نمي ميان به سخني ديگران و  مينورسکي

.                 است  گذاشته مسکوت را مسائل از بسياري که اند  4کرده             چنان  مرد اين هاي فعاليت همه، اين  با                                  چه  آن ارزش که است داشته دست چنان ايران اخير معاصر تاريخ جريان در و بوده جالب و  متنوع

 .           دانست  توان نمي اندک نوشته که را

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                            روزگار  باره در اش نخست صفحه شصت حدود زاده تقي عمر خاطرات صفحه چهارصد قريب  از                                  به  اول مجلس وکيل عنوان به برگشتنش و مصر و بيروت قفقاز، به سفرش و تبريز در او  جواني                         . شاه  بامحمدعلي تبريز خواهان مشروطه درگيري شرح که نيز، کتاب هاي بخش ديگر است  تهران

 .                             بردارد  در خواندني نکاتي است، مجلس بمباران از پس اروپا و قفقاز به نويسنده سفر و

                                  علوم  و انگليسي فرانسه، عربي، ّدي ح بي ولع با چگونه که اين و خود تحصيل روزگار از زاده  تقي.                                 است  آورده کتاب در جالبي بسيار شرح بوده مشغول طب تحصيل به هم مدتي و يادگرفته را  نوين

                      انتشارمجله  تربيت، خان محمدعلي دوستش کمک به تبريز، در اي کتابخانه فنون تأسيس  ،گنجينه                                    در  او هاي فعاليت جمله از خارج از دارو کردن وارد و ارمني دکتر يک کمک به اي داروخانه  وايجاد

                       .     روشنفکران  زندگي محيط و احوال و اوضاع خاطرات اين در زاده تقي است بوده زندگي  اوان                                و  مقاومت و تبريز آمريکايي مدرسه معلمين با همچنين و مصر و قفقاز با آنها رابطه و  تبريز

             .                 شاه  علي محمد زاده تقي اعتقاد به کند مي ترسيم را مستبدين و مقدسان خشکه هاي  کارشکني               .                 با  و رسد مي سلطنت به که وقتي است داشته خاصي دشمني تبريز مردم با وليعهدي روزگار  از

                                  نمي  و گيرند مي را قافله جلوي تبريزيان کند مي حرکت تهران سوي به تبريز از اثات و  اسباب     » .                  .         تبريز  اسم بعدها آزارد مي ّدت ش به را شاه محمدعلي رويداد اين ببرند تهران به را آنها  گذارند

                         .         دور  بودند آورده برايش تبريز از کوه بيلن خيار بودکه بد قدر آن شود برده او پيش شد  نمي  ) «.                 ص  خورم نمي بيايد تبريز از که چيزي گفت و  48انداخت         هاي)  سال در زاده  1322­23تقي

                                  اشخاص  با بعدي سفرهاي چنين هم و سفر دراين و کند سفرمي مصر و شامات و قفقاز به  قمري                            مجله  مدير و آذربايجاني مشهور نويسنده زاده قلي محمد باجليل جمله ازآن شود، مي آشنا  جالبي

نصرالدين   مل                " "          تختينسکي،  آقاشاه محمد با نيز و نامد مي شرق مولير را او زاده تقي  که مديرمجله روس   شرق      .                   دعوت  به بعد چندي قفقاز نام به نويسندگان از زاده نعمان فائق عمر و ، 

         .                         مردم  طرف از ميان دراين کند مي اقامت او خانه در روز چند و رود مي داغستان به  طالبوف       .                       به  اطاقي تهران در رود مي تهران رشتبه ازطريق و شود مي انتخاب مجلس نمايندگي به  تبريز

 :                  .         نويسد  مي تهران در اقامتش روزهاي نخستين باره در کند مي اجاره درماه تومان سه

 .                  .             از  بود مجلس کردن پيدا ذوقم و شوق هم من بود شده باز شعبان درهفده ملي شوراي  مجلس             .            .         دادند  نمي سراغ پرسيدم مي هرکس از کردم نمي پيدا را جا آن بودم آمده منظور همين به  تبريز   .                             هاشم  برگشته کرد عليک سلم کسي درگلوبندک رفتم مي که بازار و مسجد رمضان ايام که آن  تا

.    .                         شدم  خوشحال بود تبريز در من همدرس و همسايه درطفوليت که ديدم ًا تصادف را زاده  ربيع       .              .             اين  پرسيدم او از نيست بيش روز چهار سه که گفتم ام آمده تهران به است روز چند  پرسيد

.                  . . .       بهارستان  همين به رفتيم نشسته باهم کرد صدا درشکه برويم بيا گفت کجاست؟  مجلس .          (     )         .           رفتيم  کندند مي را ها کفش ورودي در جلو حياط در مردم تمام بود رفته جا آن به تازه  مجلس

                 .                 خصوصي  جلسه گويا حال که جا آن وقت آن هست جلسه طالر به ورود از قبل که اطاق  همان  ) .        .     ص  نشستيم ها تماشاچي توي بود مجلس است ) 56مجلس

        عنوان  با کسروي احمد من خاطرات  زندگي               سال  در او قتل از پيش اندکي که به 1323،  درتهران

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 .                           دراساس  باشد ما روزگار هاي نامه سرگذشت ترين دقيق و ترين ازجالب يکي شايد رسيد،  چاپ                    يعني  او زندگي آغاز از يکي است قسمت دو شامل  1269کتاب  .       بخش  اين سالگي سي تا  شمسي

                              در  تهران به کسروي وآمدن خياباني ونهضت جهاني اول جنگ سپس و مشروطه آغاز در تبريز  وضع 1297سال     .          «       » .       اين  مقدمه در است کتاب دّوم بخش عنوان عدليه در سال ده گيرد برمي در  را

        )                  » :   آزادانه  هاي راي نتيجه که عدليه از مرا آمدن بيرون داستان بارها ما دشمنان نويسد مي  بخش (                                   دستاويز  شکست آن سر بر کاسه که گردانيدم محکوم را دربار نيز بار يک و دادم مي که بود  مي

           ».                   خواسته  نمي هرگز که کند ادعامي اند داده شگفتي نچسبنده هاي رنگ داستان به و اند  کرده            » . . .                "   بسيار " افتاده، ناخواه و خواه چون ولي افتد ها زبان سر بر نامش و گردد شناخته مردي  است

                                چيزهايي  و بجويند و بپرسند ديگران نباشد نياز که بنويسم خودم را زندگانيم تاريخ بودکه مي جا  به «.           آورند  دست به دروغ و راست از

.              ( )              آمد  دنيا به مذهبي بسيار اي درخانواده هکماوار تبريز نشين فقير ّلت مح از يکي در  کسروي                              جواني  زمان در و نداشت دلخوشي مليان از ولي بود پارسا بسيار و خوانده درس بازرگاني  پدرش

                         . براي  هرفرصتي از ولي کشيد، دست مکتب به رفتن از ناچار به کسروي درگذشت  پسرش                            و  ارمني انگليسي، عربي، هاي زبان ترکي، و فارسي بر علوه که چنان جست بهره  يادگرفتن

                       .         در  را براون ادوارد اشتباهات که بود آموخته خوب چنان را انگليسي گرفت ياد خوبي به را  اسپرانتوطبرستان ترجمه   تاريخ                       چند  نيز و نوشت برآن اي عالمانه نقد و برشمرد ًا دقيق اسفنديار  ابن

                   .       مجله  در نيز عربي به هايش مقاله از برخي کرد ترجمه انگليسي از  العرفانکتاب صيدا   چاپ . گرديد  منتشر

                        آزارهايي  شرح کند، مي ترسيم تبريز طالبيه خوددرمدرسه روزگارطلبگي از کسروي که اي  پرده                            آمريکائي  مدرسه در اش معلمي داستان بود، ديده مشروطه مخالفين و تبريز قشري مليان از  که

                            العاده  فوق تصويري مجموع در تبريز، خوانان کتاب و روشنفکران محيط از او وصف و  مموريال .                               در  دهد مي دست به تبريز دوره اين سياسي و فرهنگي اجتماعي، محيط نظيراز بي شايد و  جالب

                          خواهان  مشروطه و مستبدين هاي جنگ و اکثرحوادث و بود ساله هفده کسروي مشروطه  انقلب       .       که  گفت توان مي ديد خود چشم به  را من   زندگاني           ُپرارزش  کتاب دو بر است متّمم  نوعي

  مشروطيت   وتاريخ     آذربايجان  ساله هيجده . تاريخ

            صفحات  اکثر در کسروي موشکافانه و من طرزفکرمنطقي . زندگاني     استدلل  پيداست خوبي  به                                    بيان  از او ولي آمد نمي خوش مذهبيون مذاق به فلسفي و ديني هاي مباحثه در او علمي و  سنجيده

                                اسفند  در که، شد سبب شهامت و گويي رک همين و نداشت پروايي خود عقايد تشريح به 1324و ،      "   "        شود  کشته بودند اسلم فدائيان از که امامي برادران دست

                                رفتن  و جهاني جنگ از پس و بازگشت تبريز به سپس و رفت قفقاز به کوتاهي مدت  کسروي         .                 سبب  به بعد چندي ولي پيوست ها دموکرات به محمدخياباني شيخ درنهضت تبريز از  عثمانيان

     .                     از  بخش آن داد تشکيل را ديگري دسته و شد جدا او از باخياباني  اختلفاتش من   که زندگاني

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

     "    "       در  کمابيش است، خياباني خيزش کسروي گفته ويابه نهضت،  درباره   ساله  هيجده  تاريخ.آذربايجان     است  آمده نيز

                        سويه  يک تصويري شود مي خياباني شدن کشته باعث که آذربايجان والي هدايت  مخبرالسلطنه  در  خياباني وخطرات ازنهضت  312­319صس(خاطرات               که)  کند مي قلمداد طور اين و کشد  مي

     .                    "    "     مي  کسروي اما کند جدا ايران از را آذربايجان و شود ها بلشويک رنگ هم است خواسته مي  اونويسد:

                                و  بود مي ايران نيکي آرزومند ديگران بسيار همچون خياباني که اينست گفت توانيم مي ما چه  آن                   ( )              نو  از و زند بهم را ادارات که شناخت مي حکومت داري سررشته آوردن بدست را آن راه  يگانه                       .           آرزو  همين به درجنگل خان کوچک ميرزا هنگام همان در که چنان گرداند ديگر را ها قانون و  سازد

                 .                    . با  تنها را کار اين خياباني سوي آن از دانستند نمي راه اين از جز را ايران نيکي آنان کوشيد  مي           .                       راه  يک که ديد خواهيم نيز پذيرفت نمي بازي هم به خود را کسي و خواست مي خود  دست

                                  آورد  دست به را رشته و گردد نيرومند چون که دانست مي چنين و داشت نمي انديشه در  روشني ) .                 آورد  خواهد پديد توده در بخواهد که را نيکي  هر   آذربايجان  ساله هيجده  تاريخ ج  ،2  ص  ،865 (

                              به  ايران دولت و ها انگليس ترساندن محض بلکه نبود ها بلشويک طرفدار خياباني کسروي گفته  به                 .         انگليس  سياسي اداره رئيس ميجرادموند، که اين جالب مطلب کرد مي وانمود آنها از  طرفداري

                                  دهد  مي وعده و کند قيام خياباني عليه که خواهد ازاومي کسروي با گفتوگوئي در و آيد تبريزمي  به»             .                     چون  گويد مي و پذيرد نمي کسروي کرد خواهد کمک او به هم انگليس دولت کار اين در  که

«.                               پردازيم  نبرد به او با خيزش اين در داريم نمي دوست ما برخاسته آذربايجان نام به  6خياباني به   و .               کند  نمي اقدام خياباني عليه هم ًا بعد ترتيب اين

 .           است  اي مراغه محمدساعد کسروي، ازمعاصرين  يکي     مراغه  ساعد محّمد سياسي  خاطرات اي         در  باقرعاقلي کوشش به که ،1373                بدو  از او سياسي خاطرات شامل يافته، نشر  درتهران

)      خارجه  وزارت به  1282ورودش                 دوره)  دومين تا اسلمبول در ايران کنسولگري منشي سمت  به)                مجلس  شانزدهم دردوره آن از استعفاء و وزيري  1328نخست  . برخلف)  من است  زندگاني

                        رسمي،گوئي  و خشک تاحدي و است شخصي و خصوصي جزئيات فاقد ساعد خاطرات  کسروي،                                  است  گذشته مي سياست صحنه در که را چه آن و بيند نمي جزئيات به پرداختن به دليلي  نويسنده

 .   داند  مي مهم

                          سالگي  شانزده در کردو شروع باکو ايرانيان مدرسه در را تحصيلتش تفليس، درشهر زاده  ساعد،                      در  و رفت سوئيس به سپس و پطرزبورغ به تحصيل ادامه . 1282براي     وزارت  شد ايران  عازم

                                    با  که جا آن از و رفت استانبول به رو همين از نداد، نشان خوشي روي او استخدام به  امورخارجه.                           شد  منصوب سفارت گيري منشي سمت به داشت آشنايي عثماني در ايران سفير الدوله  ارفع

         .                   اکتبر  انقلب زمان در کارپرداخت به باکو در سپس و باطوم در ايران درکنسولگري  ،1917بعدها

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

             .                 و  نقدينه داشتند فرار قصد که ايرانياني کرد مي خدمت باکو، در ايران کنسول ِسَمت با  ساعد     .                                   هم  مدتي ساعد داد مي تحويل ها آن به ايران در را امانات او و سپردند مي او به را خود  جواهرات

                در  سال يک از پس و شد آذربايجان .1310والي       بازگشت  تهران به دوباره

                              شوروي  خارجه وزير مولوتف با او ملقات داستان مسکو در سفارت دوران در او جالب خاطرات  از                   .             و  پرده بي مولوتف ملقات اين در ساعد نوشته به است جهاني دّوم جنگ در ايران اشغال  درزمان

 :         گويد  مي او به مقدمه بي

 .                         دولت  کنيم تبديل جمهوري به سلطنتي مشروطه از را ايران رژيم گرفتيم تصميم ما  بالخره               .             را  ايران جمهوري رياست است مايل انگلستان دولت دارد کامل موافقت امر اين با هم  انگلستان

                          فروغي  که الخصوص علي بشويد جمهور رئيس شما داريم ميل ما ولي بپذيرد فروغي  محمدعلي                                  منحصر  کانديداي شما ترتيب اين به و ندارد سمت اين به تمايلي و دهد نمي نشان هم خوشي  روي

. هستيد   7بفرد

                              اين  از چنداني نشان خاطراتش کتاب در بود مشهور گويي بذله و طبعي شوخ به ساعد  گرچه                     .       باره  در او از جالبي داستان خود درخاطرات ابتهاج ابوالحسن اّما خورد نمي چشم به  خصلت

:               کند  مي نقل بود آلماني تبار از که همسرش

         .                       پست  اولين که گفت مي بود خانمش درباره کرد نقل من براي که شيريني هاي لطيفه از  يکي           .                     به  را خبر اين خوشحالي با بود کنسولي نايب رسيدم آن به امورخارجه وزارت در که مهمي ًا  نسبت

       .                        . به  من نگذشت چندي کنسول نايب تو و است کنسول فلني برسرت، خاک گفت او اما دادم  خانم                                و  است مستشار فلني برسرت خاک گفت باز خبر اين شنيدن از پس زنم و رسيدم کنسولي  مقام

                               .   برسرت  خاک گفت باز دادم او به را خبرش و رسيدم که رايزني و مستشاري به کنسولي هنوز  تو                     .             تکرار  سرزنش اين باز شدم که هم سفير و مختار وزير مستشار تو و است مختار وزير فلني  که

                   .                 تو  که مملکتي سر بر خاک گفت خانم بار اين رسيدم وزيري نخست به روزگار گردش از تا شد  مي.   باشي  وزيرش 8نخست

                                حاضر  قرن اول نيمه در آذربايجان تاريخ در مهمي نقش که زاده تقي و کسروي ساعد، معاصرين  از                سال  به که است وري پيشه جعفر سيد  1893داشته،                 در  و شد متولد خلخال محال از يکي زاويه،  در

9   1947ژوئن                              در  بيمارستان در بعد روز دو و گرديد مجروح گنجه راه در اتومبيل سانحه يک  در                       .           دستور  به او ارمني شوفر نيز را اتومبيل سانحه که گويند مي شد کشته روايتي به يا و  گذشت

                       .       سال  در خود خانواده با ايراني کارگر هزاران مثل وري پيشه پدر بود داده ترتيب شوروي  دولت1905              در  و رفت باکو به کار  1920براي            .     و  جنگل سياسي جريانات در وري پيشه برگشت انزلي  به

     .       دهه  در داشت شرکت آن از  1930بعد  .                   از  پس شد تبعيد کاشان به سپس و زنداني تهران در  چندي آژير روزنامه 1320شهريور       .                 به  رفتن از پس شد توده حزب مؤسسين جزء و ساخت متنشر  را

    سال  در  1324تبريز            .               از  پيش روز چند بعد، سال يک انداخت راه به را آذربايجان مختار خود  حکومت

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

21   1325آذر                                به  برگشت اجازه ديگر و رفت جا آن به شد، دعوت باکو به مذاکره براي وري پيشه ،  .   نيافت  را ايران

  زندان  هاي  يادداشت             شهريور  از پس اندکي که وري،  1320پيشه         چاپ  به بار چند شده،  نوشته. است   9رسيده           روزنامه  در خاطرات اين از  دادقسمتي  «       »  بقيه  و کاشان تا زندان از  زيرعنوان

»   «          :     »              سوگواري  و او قاتلين محاکمه مناسبت به زندان در فّرخي مقاله دو جمله آن از و ها  قسمت   « روزنامه  در اراني  آژير دکتر     چنين  هم  ناهيد و            .   ارتباط  و ترتيب بدون ها، نوشته اين اند شده  چاپ

                     .           و  داند، نمي منسجمي تأليف را آن هم وري پيشه خود شدند منتشر کتابي صورت به ًا بعد  خاصي              » :           باشد  هرچه کند فراموش نبايد هم خواننده ولي گويد مي کتاب نواقص از عذرخواهي  ضمن

         «.                       پيشه  نوشته همه اين با کند مي مطالعه را ساله ده زنداني يک فرسوده و خسته دماغ  محصول                 .                 به  کوچک کتاب همين خلل از او استثنائي شخصيت نشيند مي دل به و است روان و ساده  وري

                                    حکومت  اوضاع به ًل کام و گذرد نمي خود عقايد و ها آل ايده از آساني به که مردي پيداست؛  خوبي .       دارد  آگاهي رضاشاه دوران در

                                از  ناماني گم وچه بودند مشهور که آنهايي چه سياسي زندانيان از زيادي عده به راجع وري  پيشه                              به  سياسي مردان از بسياري برخلف و گويد مي سخن داشتند جالبي سرگذشت که ها آن  ميان

                     .             آن  غيرفارسي هاي کتاب همه که اي خانه به رفتن در کند نمي قناعت حوادث خالي و خشگ  شرح :                       نويسد  مي اش ساله شش پسر ديدار در و اند کرده جمع را

           .                 .       کرد  نمي پرگويي هميشه مانند ديگر بود رفته فرو تعجب و حيرت درياي به زد نمي حرف هيچ  او       . . . .                     بچه  از غير نمود نمي اعتراض محبوبش هاي بازي اسباب ريختن و شکستن به  6و   دايه  و  ساله

   .                      .         ننه  گفتم باشم نشسته ميز يک سر بچه با بار آخرين براي خواستم نبود ديگري کس خانه در  پير                                 . اطلع  من به را مادرش غيبت علت آهسته صداي با شد، خم کرد پيدا جرأت کمي بچه آورد  چائي

         .                           به.  کسي که فهميدم بعد زند مي حرف احتياط با طور اين مادرش دستور با که کردم خيال من  داد                          که  بيگانگاني پيش نبايد که بود دريافته طبيعي باهوش خودش نکرده سفارش خصوص دراين  او                                حرف  بلند اند، کرده خراب طور اين را محبوبش هاي بازيچه و برگردد خانه به پدرش اند  نگذاشته

                              نکرده. . .  متأثر بيشتر مرا که اين براي ولي بود، اشک از ُپر بچه چشمان خداحافظي هنگام  بزند                              مي  کرده سفارش رفتن هنگام هميشه که را معموليش جمله نيز و نمود، خودداري گريه از  باشد

                   .      "     و: " غمناک بسيار دوره زندگانيش در که بود کرده احساس نياورد زبان به برگرد زود باباجان  گفت  ) .          .     ص  است رفته دستش از پدرش شده شروع آوري ) 24حزن

.                   است  جالب داستاني هم وري پيشه خارجي هاي کتاب کنترل  10جريان       زبان  از که شهرباني  مامور   .                                 مي  توافق پذيرد مي گويد مي او هرچه و آيد مي کنار وري باپيشه داند مي را الفبايش فقط  روسي

                  اکتبر  انقلب از پس که روسي هاي کتاب که  1917کنند  .         ترتيب  بدين اند خطرناک اند شده  منتشر.      " "                              کنند  مي رد رمان عنوان به هم را آنها که کتاب چند مگر ماند نمي برجاي زيادي مضّره هاي  کتاب

                        نام  به خلخالي، عبدالرحيم ترجمه تولستوي، از است کوچکي جزوه ها کتاب يکديگر درميان  به

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  کنيد   نيکي  .                             وري  پيشه کند مي بررسي دقت به را آن و شود مي مأمور شديد ظن سوء موجب  که.                                   کرد  مي چکار ديگر هاي کتاب با ال و دانست نمي روسي زبان مامور که شکر خدارا گويد مي

  زندان  هاي  يادداشت                             در  که شرحي پاياِن از پيش و گيرد نمي بر در را آذربايجان وقايع وري  پيشه                              از  و شود مي قطع است نوشته يزدي آجودان يعني زندان مامورين از يکي وحالت روحيات  باره

               .             آراء  تنها نه اندک، صفحاتي در خاطرات، اين است نمانده برجاي اثري ًا ظاهر هم يادداشت  بقيه                                نوشته  قصر زندان باره در که را هايي توصيف ترين دقيق از يکي بلکه نويسنده سياسي و  فلسفي

                             .     پيشه  که رسد نظرمي به عمومي باور رغم علي که اين توجه قابل نکات از شود مي شامل  شده                            درچهارچوب  آذربايجان استقلل به معتقد بلکه کند، جدا ايران از ًل کام را آذربايجان نبود مايل  وري

. بود  11ايران

                        درآذربايجان  دموکرات فرقه حکومت سال يک به مربوط متعدد و گوناگون خاطرات ميان  از.     بجاست  نوشته چند  معّرفي           آذربايجان  ّلي م نهضت خاطرات از اي  گوشه     سلم  دکتر قلم  به

                          درسال  که است کوچکي کتاب آذربايجان، دار واستان وري پيشه کشور وزير جاويد،  نشر 1358الله                 .                 از  پس سالگي، هشتاد در را خود خاطرات نويسنده رسد مي نظر به جالب جهت چند از و  يافته

                              طرح  به انقلب از پس نخستين درچندماه بيان آزادي از استفاده با و کرده چاپ اسلمي  انقلب                       .     آمد  ايران به باکو ايرانيان مدرسه در تحصيل از پس که دکترجاويد است پرداخته گوناگوني  مسائل                        شد،  فرستاده تبريز به تشکيلتي کارهاي براي عمواوغلي حيدرخان توسط گيلن انقلب درجريان  و

                              مي  و داند مي ها شخصيت و رهبران بين اتحاد رادرعدم خياباني قيام و جنگل نهضت  شکست                          هاي: «. . .  جناح و داخلي نظرهاي اختلف نتيجه در بازهم وسعتش تمام با توده حزب  نويسد

               .             آمد  پيش شديد اختلف خوشبختانه آذربايجان وقايع در درآمد قبلي وضع به رهبري کادر در  مختلف                              گذشت  با ولي شد مي انجام مشورت بدون و مستبدانه وري پيشه عمليات از بعضي اگرچه  نکرد

                              و  المللي بين سياست نتيجه در سقوط و گرديد مي منتفي موضوع شبستري مرحوم و جانب  اين  ) «.       ص  کرد آمد پيش زمان  37تقاضاي                   نبود)  آمريکا و انگليس هاي دولت حمايت اگر جاويد عقيده  به

                 .           زندان  ماهه هشت دوران در که جاويد دکتر خاطرات کرد نمي حمله آذربايجان به دولتي  قواي                  آذر  يک و بيست از پيش ماه چند شده،  1325نوشته                   چند  آن در را تبريز وضع و گيرد برمي در  را

 .                     دهد  مي شرح خوبي به دولتي قواي آمدن تا فرقه فرار روز

                    گيرد،  برمي در نيز را آذربايجان وقايع توده،که حزب ازاعضاي کي :خاطراتي       دوشنبه  تا انزلي  از        روزگار  شيرين و تلخ هاي  يادمانده   )        استکهلم،  آرش، است روزگار محمد  ).1994نوشته

  درسال   1303نويسنده                       بعدازشهريور  و شود مي متولد انزلي در آذربايجاني مادري و پدر  به 1320از                            شمال  به جنوب از شوروي روسيه براي مهمات و آذوقه حامل که امريکايي، هاي کاميون  رانندگي

 .                  .       وي  پيوندد مي وري پيشه حکومت به داوطلبانه آذربايجان دروقايع شود مي مشغول بودند،  ايران           »                            و  سوادي بي و ناداني اثر در که گويد مي و دهد مي شرح دّقت به را فرقه قواي و  تشکيلت

         «                     پاشد  مي هم از حکومت فرقه رهبران از اي عده نداشتن شخصيت و اراده ًا مخصوص بودن،  ترسو       .                             را  وري پيشه او بود عملي و ّيسر م ًل کام دولتي قواي با مقابله که صورتي در شود نمي مقاومتي  و

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  » :                                 روز  چند گويد مي بود تبريز در که فدائيان از يکي قول از و داند نمي مقصر فرقه شکست  در                                مي  دعوت شوروي به مذاکرات براي را فرقه اول طراز رهبران از نفر چند و وري پيشه  پيش،

                                    عقب.  دستور آن مسئولين و فرقه قواي به رسد، مي مرز َوِر آن به پايش وري پيشه که همين  کنند  ) «.     ص  شود مي داده ) 85نشيني

                                مسايل  از برخي شرح به و کند نمي قناعت سياسي وقايع ذکر به تنها نيز خاطرات اين  نويسنده                       .         دختر  مريم، به او عشق به کتاب از فصلي نمونه، عنوان به پردازد مي هم عاطفي و  شخصي

 .                 دارد  اختصاص است، شده دستگير جاسوسي اتهام به که کردي

                        تا  آن از بعد هاي سال و دوره همين خاطرات که ديگري  1329اثر         گنجعلي  قلم به گيرد دربرمي  را            نام  به است آذربايجاني به و گونلري صباحي  اوتن      .[     از [ که صباحي استاد من گذشته  روزهاي

        در  بود آذربايجان نويسندگان و  1285اديبان             ودر  شد زاده مرند اطراف ازدهات يکي در

1372"                           . در  دارد داستان مجموعه و ادبي نقد قبيل از مختلفي آثار که وي درگذشت  اوتندرتهران گونلريم      .             از"  او سرنوشت پردازد مي خود زندگي حوادث توصيف  1914به     از  شود، مي  آغاز

                                    در  ارس سوي آن در و رود مي قفقاز به کار براي ايراني ديگر کارگر هزاران مثل پدرش که  سالي     .                             گنجه  درشهر صباحي برد مي آنجا به نيز را خود خانواده و کند مي کار بک گده مس  معادن

            در  و کند مي تمام را  1932دبيرستان                     در  استاد عنوان به و گيرد مي ادبيات دکتراي باکو دانشگاه  از                               .       هاي  زندان در سال هشت خود خانواده و پدر با و شود مي گرفتار بعد چندي کند مي تدريس جا  آن

            در  سرانجام و برد سرمي به  1945سيبري  .             ازحکومت  پس گردد مي ايران به بازگشت به  موفق                 .               مختلف  مراحل در و بوده علقمند عکاسي به صباحي شود مي تبعيد و زندان گرفتار باز وري  پيشه

                              عکاسي  مغازه تبريز در سال پانزده مدت و کرده استفاده آن از تهران تبريز، سيبري، در  زندگي                                 . و  گذراند مي لرستان آباد خرم در تبعيد در هم مدتي سپس و حبس در مدتي او است  داشته

در   1329 (1950عاقبت                             خود،)  دوست با هم سال پانزده مدت و آيد مي تهران به و شود مي  آزاد .                   کند  مي کار تجارتي شرکت يک در قراچورلو سهند آذربايجاني  شاعر     من  گذشته هاي  درسال

   .                             صباحي  سبک يابد مي پايان روشن آيندهاي به اميد با خميني آمدن و شاه سلطنت آخر هاي  سال .               است  دلنشين العاده فوق و سليس ساده، نوشتن در

                          سفرنامه  سه نه و هاروارد دانشگاه شفاهي تاريخ مجموعه در ساعدي حسين غلم مصاحبه  نه     .                     چون  همه بااين دانست نامه سرگذشت کلمه اخص معناي به توان مي را نگاهي  مرتضي

                        زادگاه  رويدادهاي برخي وبه گيرند رادربرمي آذربايجاني نويسنده دو اين زندگي از هايي  هردوگوشه)            .       بود  تبريز زاده ساعدي حسين غلم اند درخورمعرفي دارند اشاره  1314آنان   پزشکي)  دانشکده  و

                       .           خودش  گفته به و بود کرده سفر ايران نقاط اغلب به وي رساند پايان به شهر درهمان هم  را           .    «           شماره« درآخرين که ساعدي با مصاحبه شناخت مي را مملکت اين وجب به  چاپ الفباي وجب

      در  ازمرگش پس  1985پاريس                         از  او خاطرات و است اي ارزنده و جالب العاده فوق اثر شده  چاپ                            دربر  را انقلب ازدوران اندکي و درتهران اش ادبي هاي فعاليت مصدق، دوره وري، پيشه  دوران

                              او.  طبعي شوخ نيز و تکلف بي سبک گوياي هاروارد شفاهي تاريخ مجموعه براي او مصاحبه  دارد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                      » :         کردم.  مي کار دموکرات جوانان سازمان توي و من بودم بچه يک گويد مي اش مصاحبه در  است     .          .         اسم  به يکي بودم روزنامه تا سه مسئول بود درآمده مخفي صورت به  فرياد که   اسم  به  يکي

 صعود             اسم . . .  به بود ّومي س روزنامه يک آذربايجان و  جوانان       من  کارشان همه مسئول  که           «        «   »       « »  با.  دموکرات فرقه مخالفت باره در نوشتم مي بنده را تّمت تاي تا الله بسم باي از  بودم

                                پاي  روي که ّلي رهبرم يک کل و ناسيوناليست يک عنوان به اورا آنها که گويد مي مصدق  دکتر                     .     مصدق  عليه روزگار آن در که کرده مي گناه احساس ساعدي نداشتند قبول باشد  خودش

                           .   اي  مقدمه و گردآورده را مصدق هاي نطق گناه، جبران به رو، همين از است داده  شعارهايي                     .         نداشته  ّني س آذربايجان در دموکرات فرقه حکومت دوران در که باآن است نوشته ها آن بر  مفصل

                  دهه  در تبريز روشنفکري محيط و دوران آن رويدادهاي  1330از           و  دهد مي دست به جالب  تصويري.                               گويد  مي سخن آن پيدايش بدو در خلق فدائي هاي چريک سازمان با خود همکاري چگونگي  از

                                  آثارش  نثر در و شود مي دوست تبريز هاي فروشي کتاب از يکي در آشنايي از پس بهرنگي  باصمدويژه   به     کوچولو  سياه  ماهي          .       سربازي،  خدمت دوران از ساعدي خاطرات دهد مي ياري را  او

                            هاي  درگيري تهران، در مطب بازکردن او، با نظرش اختلف و احمد، آل باجلل اش  دوستي                            از  ديگر، نويسنده چند تني با همراه ديدارش، و نويسندگان کانون در فعاليتش ساواک، با  گوناگون

 .                 اوست  مصاحبه جالب بسيار هاي بخش از خميني الله آيت

   .                           در  او شده آغاز آمريکا به مهاجرت از پس است، سراب زاده که نگاهي، مرتضي نويسندگي  کار       :     ايران  از ديدار سه ديار و يار  ياد   آنجلس، (  1996لوس           چنين)  را وطن باره در نوشتن  سفرنامه

:   کند  مي توصيف

                            کمتر  يا ناشناخته هاي سرزمين به را سفرشان گزارش نويسان سفرنامه که بوده اين بر  رسم .                            .   اّما  نمايد مي غريب زادبوم و زادگاه از نوشتن و گفتن سخن حساب اين با بنويسند شده  شناخته

                                  کشور  دو کرديم ترکش انقلب هنگام به ما بيشتر که ايراني و امروز ايران که داشت خاطر به  بايد" "     .    "   "             .       زير  که چيزهايي است شده رو زيرو کلمه دقيق معناي به ايران جامعه اند متفاوت جامعه دو  و

               .    " "   " "           " ما " که ايراني آن با ايران اين وانگهي، اند رفته زير بودند رو که چيزهايي و اند آمده رو  بودند  ) .                             ص  ندارد شباهتي اندک کنيم مي زندگي آن با و ايم پرداخته و ساخته خود ذهن ) 3در

                              مشاهداتش،  با را خود جواني و کودکي ايام خاطرات سراب، و تبريز تهران، به سفر هنگام  نگاهي،     .                                     از  هايش وصف دهد مي شرح هم پاي به پا را حال و گذشته و آميزد مي در روان، و لطيف نثري  به

»         .                     تبريز  عنوان با فصلي در است جاندار و گيرا ايران اجتماعي و سياسي محيط و مردم  روحيات :    «   نويسد  مي نيست ريز تب

                                ظن  سوء از پر نگاهي با پاسداري تا کنيم مي توقف راه پليس ايستگاه در تبريز هاي  نزديکي               :      . . .         و  ام داشته دوستش ها سال که شهري تبريز اينک و بدهد حرکت اجازه وسپس کند  براندازمان

         .                       جلو  و ترمينال محوطه از شوند مي زنده نو از برايم دانشجويي خاطرات آن ديدن از هم  هنوز             .          .       چندبار  ترافيک برسيم، شهر مرکز به تا دارم خاطره صدها هرکدام از گذريم مي دانشگاه و  زندان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                         .   ضد  شرق، ضد غرب، ضد اسرائيل، ضد آمريکا، ضد معمول طبق ديواري شعارهاي خورد مي  گره     .  . . .                        خط،  خوش گاهي است حجابي بد ضد و ويدئو ضد ها، ليبرال ضد رشدي، سلمان ضد  منافق،         .                       و  پيمان پرو ها مغازه انگليسي به گاهي حتي و فارسي به گاهي ترکي، به گاهي بدخط،  گاهي

 .                                 اسامي  چادري زن توکي و تک با است مذکر جنس با البته غلبه و هستند ها خيابان پخش  مردم                     .           جاي  به و اند کرده خراب را شيروخورشيد قديمي و تئاترزيبا است شده بيشتر هم ها مغازه  ترکي

.         ­              « »    جمعه  شکن دشمن نماز سياسي عبادي آيين براي اند ساخته بزرگي مصلي ارک اطراف در  آن             .                   مي  پياده ماشين از بزرگ مصلي مقابل نيست کار در هم اي جمعه نماز نيست، جمعه که  امروز

                                    آنجاست،  در آسيا هتل که سابق شهناز راه چهار سوي به و اندازم مي دوش به را ساکم و  شوم       " "     .          " "   . مغازه  و شده تعطيل موزيکال فروشي صفحه است باقي خود جاي سر تواضع آجيلي روم  مي           .                       قيمت  به صفر تا چند فقط رسند مي نظر به پيمان و پرو همچنان الکتريکي اجناس و پوشاک  هاي

  ) !  .       صص  همين است شده اضافه اجناس )64­63هاي

                            اند،  متفاوت تاحدي شخصي و سياسي باخاطرات که نيز، منظوم خاطرات به بايد نوشته، اين  در                           . محمدحسين  آذربايجان بزرگ شاعر زيباي سروده دو زمينه، اين در ها نمونه بهترين از کرد  اشاره

           "     " ."   "   "     " : شهريار  نو سبک اشعار از يکي مادرم وام اي سلم حيدربابايه و مادرم واي اي است  شهريار     .                               قطعه،  اين در کند مي تصوير مؤثري نحو به را مادر مرگ از حاصل تأثرات شاعر آن در که  است                              فرزند  مراقب مادرانه احساسات و عواطف همه با نيز خود مرگ از پس حتي گويي شاعر  مادر

                              مادر  سپاري خاک مراسم در يادبودها و يادها همراه به گذشته رويدادهاي آن در و است  خويش .   آميزند  مي درهم

    »                         "   است" اثري بلکه ترک، ادبيات پايه بلند اشعار از و شهريار شاهکارهاي از تنها نه سلم  حيدربابايه«                   باشد  داشته بلندي جايگاه جهان عمومي ادبيات در تواند مي  12که           سه  لاقل منظومه اين که آن  با

                                منظومه  در که هايي کاري ريزه و کلم رّقت وزن، زيبائي است، شده ترجمه فارسي شعر به  بار .             شود  نمي ديده آنها در دارد وجود اصلي

             "   "                کامل  روايت سپس و شده گر جلوه دل هذيان در اول او کودکي خاطرات شهريار خود گفته  به               .    " "            به  آمدن از پس وي شاعر، گفته به گرديد نقش حيدربابا منظومه در آذربايجاني زبان به آن  شده

    سال  در  1320تهران،     »                    دهات  محلي لهجه با بيماري، سبب به شهر اين در اقامت طول براثر و ،            .    «               مراقبتش  براي مادر که وقتي ولي شود مي بيگانه ًا تقريب آن تعبيرات و لطائف با خاّصه  آذربايجان

«                                »  کودکي  دوران دلکش هاي قصه ها، گذشته هاي بازگويي و مادر آميز سحر نفوذ تاثير به آيد  مي                       .         زبان  به و بود فارسي به تحصيلتش شهريار اينکه توجه جالب نکته گيرند مي جان او ذهن  در

                       .       و  لطافت بدين شاهکاري آفريدن و آذري شعر به پرداختن جهت، بدين بود نديده تعليم خود  مادري                   .       سازگار  آن ِنتيک فو خصوصيات و آذري عروض با فارسي عروض است آور حيرت ًا واقع  ظرافت                              عاميانه  و شفاهي اشعار اعظم قسمت و هاست هجا شماره بر آذري شعر طبيعي وزن و  نيست   "   "           .             شاعران  يا ها عاشق قديم بسيار هاي زمان از است شده نهاده هجاها پايه بر آذربايجان  مردم

     "     " .          "   "          از  عبارت نيز سلم بابايه حيدر اند نوشته سبک براين را ها باياتي خاصه و خود اشعار گرد  دوره

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

76                               .   باهم  آخري مصراع دو و اولي تاي سه که مصراع پنج از عبارتست آن قطعه هر است  قطعه . اند  قافيه

                         " است" شهريار کودکي ايام خاطرات گهواره که آذربايجان خشکناب ده نزديک است کوهي  حيدربابا                                    داند  مي مردم اعمال کننده ضبط و تاريخ حوادث بر دايمي ناظري عنوان به را آن خودش گفته به  و

) «                                 مقدمه، « برساند آفاق گوش به و کرده منعکس ها آسمان در را شاعر هاي ناله تواند مي نيز  و 3ص                   .             ريخته)  آنها در را خود شيرين و تلخ خاطرات شاعر ندارد خاصي توالي و نظم منظومه  اين

 «         »                      را  دروغين تمدن نداي به دلدادگي و ظواهر به شدن فريفته زندگي، فلسفه حال عين در و  است.           کند  مي بيان ها آن قالب در

 :                 نويسد  مي چنين مظومه اين باره در پور آرين يحيي

                              پاک  هاي انديشه از تابناکي گوهر و برده دست آذربايجاني زبان گنجينه به جاويد اثر دراين  شاعر             .             ّياض  ف و پرشکوه طبيعت شعر، اين در است آورده ارمغان به خود هموطنان براي  انساني

                              هاي  آب از بديعي بسيار مناظر و تابلوها و شود مي توصيف خود، هاي زيبائي باهمه  آذربايجان،                                  شاداب  هاي چمن بهاري، هاي گل نخستين و بهار کشيده، فلک به سر و اندود برف هاي کوه  روان،                                    غروب  و فجر طلوع گوسفند، و گاو هاي رمه برکت، پر مزارع ميوه، هاي باغ و جاليزها سبز، سر  و

                 .             ها،  متلک تعارفات، امثال، ها، ترانه ها، افسانه به شود مي گسترده خواننده چشم پيش در  آفتاب                                  داد  ، پوشاک و خوراک کشاورزي، هنر مذهبي، و تاريخي عقايد و سنن عزا، و سور و جشن  مراسم             .                   و  جوانمردي ، هّمت و راستي شاعر رود مي اشاره آذربايجاني روستايي زندگي و خانه و ستد  و

                     .           مي  غرب ّدن تم زاييده که افزوني روز جنايات و فساد از ستايد مي را ّفت ع و پاکدامني ّيت،  حم.                                 ريزد  مي حسرت اشک رفته دست از جواني و گمشده سعادت ياد به و کند مي ناله  13داند،

                     " "      از  دوقطعه نمونه عنوان به نيستند، آن اصل زيبايي دهنده نشان حيدربابا هاي ترجمه که  هرچند :           کنيم  مي نقل را فرسي بهمن ترجمه

              افتاد  کج تو کوي از من، راه حيدربابا

            پانداد  َدنم اوم شد، دير و گذشت عمرم

            داد  پر کي تو خوشگل چطوري، نفهميدم

                  هاست  شدن خم و ها خم راه، سر بر که غافل

                    هاست  شدن گم و رفت کژ جدايي، هم و مرگ هم

            پونه  بوي و مَزه ، چشمه تو حيدربابا

        هندوونه  و خيار چشيدن، سرجاليز

              خونه  ِر د ور، پيله از سقز، و سفيد نبات

              ميده  مّزه و س زنده دهن، تو النَشم

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

        ميده  لرزه قلبمو رفته، روزاي  14ياد

               "   سال " در اول بار براي که ، سلم حيدربابايه  1332منظومه             حاوي  آن، دوم بخش و شد  49چاپ    درسال  ديگر، .1345قطعه                   گذاشت  عمده تاثيري آذربايجان در آذري معاصر شعر بر  نشريافت،

                                  منظوم  خاطره چند شدند، نوشته آن تقليد به مختلف هاي شيوه و ها سبک به که اشعاري بر  علوه                     .             است  ماکوئي حامد معاصر شاعر از اي سروده آنها از يکي اند يافته انتشار اخير هاي سال در  نيز

    عنوان  تحت  که لر   خاطره             سال  در مصراعي چهار قطعات صورت به  1370که   انتشار  تبريز  در .                       گيرد  مي بر در را شاعر جواني و کودکي ايام خاطرات و يافته

گيري  نتيجه

                              نوع  اين ًل او که گفت بايد ها آذربايجاني و آذربايجان به مربوط خاطرات عمده خصوصيات بيان  در                                صورت  به و ندارد زيادي سابقه نيز ايران در نويسي خاطره که طور همان ندارند زيادي قدمت  آثار

                 .               توان  مي را آذربايجان به مربوط خاطرات ثاني، در است شده مطرح حاضر قرن در ادبي نوع  يک       :         قبيل  از خاطراتي اول کرد تقسيم عمده نوع سه  به     زاده  تقي طوفاني  زندگاني، زندگاني

 من   و   کسروي   اي  مراغه ساعد  خاطرات             برخي.  با ارتباطشان استثناي به خاطرات، گونه  اين                              نقاط  ساير در که هايي نامه سرگذشت يا خاطرات ساير با اي عمده فرق آذربايجان، تاريخ  وقايع

                           .        يا  و اند شده نوشته آذري ترکي به يا که هستند هايي سرگذشت دوم ندارند اند شده نوشته  ايران                              خاطرات  مانند شوند مي مربوط محلي خصوصيات و زبان با اول نوع خاطرات از بيشتر نحوي  به

                 .         پيشه  زمان از دوم نوع خاطرات گفت توان مي ساعدي غلمحسين مصاحبه يا صباحي  گنجعلي                   .           در  آذربايجان سياسي و اجتماعي تحولت به ًا عمدت خاطرات اين شده مرسوم حدي تا بعد به  وري

                     .   انقلب  از پس آذربايجاني زبان به خاطرات نوشتن به گرايش گرچه پردازند معاصرمي  دوران                              قرن  اواخر از مرز سومي آن در زبان اين به خاطرات نوشتن شده، مرسوم ايران در  اسلمي

                                به  آذربايجان جمهوري در تاکنون آن از بسياري ارزنده و جالب هاي نمونه و بود شده شروع  نوزدهم                             .   که  است شده اشاره نمونه يک به فقط اخير نوع خاطرات از مقاله اين در است رسيده  چاپ               .             فارسي  در که است منظوم خاطرات سوم، نوع شد مي مربوط ايران آذربايجان وقايع به ًا  مستقيم

                                  در  جستجو و گذشته به است شاعر سفر داستان ًا عموم و دارد وجود آن از جالبي هاي نمونه  نيز.              "       " .     دانست  نوع اين درخشان نمونه بايد را بابا حيدر به سلم رفته دست از ايام

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

: ها  پانوشت

1                          سيروس.  و اتحاديه منصوره کوشش به آمد، عبارت کاندر هزاران از حرفي جورابچي،  محمدتقي  تهران،  .1363سعدونديان،

2                     :  .  .         تحشيه.  و ترجمه براون، ادوارد آورده گرد تبريز از هايي نامه به ک ن وقايع اين شرح  درمورد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

    خوارزمي،  جوادي، .1351حسن

3     .                "   " : انجمن.  اين مؤسس سرخاب بازارچه مقابل چي دوه محله در است اسلميه انجمن  مقصود .                             همان،  بودند او خود مسلکان هم ساير و ارزيل سادات از آن اعضاي غالب و دوهچي،  ميرهاشم

.31ص

4                              شناسي.  ايران مطالعات مؤسسه در را ايشان زاده تقي مرحوم فوت از پيش سال سه  نگارنده                                وقت  آن که براون آورده گرد تبريز از هايي نامه کتاب خطي نسخه درباره و ديدم درتهران  بريتانيا

.                  .             کردند  مي اطلعي بي اظهار باره دراين کلي به کردم سؤال ايشان از بودم اش ترجمه  مشغول.                                   بودند  برده خاطر از بود شده فرستاده ايشان براي تبريز از که را هايي نامه عمر اواخر در شايد

5      درفروردين.  محسن،  1301سليمان           مخبرالسلطنه  اعتبارنامه طرح هنگام ملي شوراي درمجلس ،                      :       اسلمي،  انقلب تا مشروطه از ايران تاريخ شمار روز عاقلي، باقر خواند مي خياباني قاتل  اورا

 1369تهران،  ص  ،119   "   "                    مي.  ايران لينفک جزء را آذربايجان خود هاي نطق از يکي در خياباني  اّما    ص  همان، . 438خواند،

6                  کاليفرنيا،.  پيدمونت جهان، کتاب شرکت من، زندگاني کسروي،  1990احمد ص  ،99.

7                          عاقلي،.  باقر کوشش به اي، مراغه ساعد محمد سياسي خاطرات اي،، مراغه ساعد  محمد    نامک،  نشر  1373تهران، ص  ،13.

8    ص.  .31همان،

9      چاپ.  نگارنده  1358نسخه            .       اضافه  به ها يادداشت اين آذربايجاني ترجمه ناشر اسم بدون  است                 "   "          در  لهرودي، اميرعلي و زاده امين احمد اهتمام به اثرلر سچلميش نام به وري پيشه آثار  گزيده

    سال  به  1984باکو .430در        است  شده چاپ ص

10                                داشته.  بزرگي بسيار کتابخانه وري پيشه کند مي زندگي باکو در که وري پيشه خواهر گفته  به                              اوف.  ابراهيم ميرزا آذربايجاني، دانشمند را کتابخانه اين کتاب جلد هزار چند او مرگ از پس  است          »       .               و  آذربايجان به ميثاق فؤآد سفرنامه از نقل به کند مي تصاحب بود وابسته وقت دولت به  که

.                « شود  چاپ مونترآل دانشگاه توسط است قرار که مرکزي آسياي

11       «         »       :  .  . سجيلميش.  نين وري پيشه ايالتي، انجمن و مختاريت مسئله به مربوط فصل به ک  ن      نشر،  آذر باکو  1984اثرلري، ص  ،305.

12                      آنکارا،.  حيدربابا، بر سلم و شهريار کتاب بر مقدمه آتش، .1964احمد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

13                  تهران،.  ما، روزگار تا نيما از پور، آرين  1374يحيي ص  ،518        مرحوم.  مقدمه از قسمت  اين.             است  شده گرفته سلم حيدربابايه بر کارنگ عبدالعلي

14                            لندن،.  ترکي، متن با همراه فارسي شعر به برگردان حيدربابا، به سلم فرسي، .1993بهمن

        معاصر  فارسی های دانشنامه به نگاهی

  يارشاطر  احسان

    اسلمي  بزرگ المعارف دائرة

                          بنيان  معاصر ايران در که ايست دانشنامه مهمترين همچنين و ترين مفصل المعارف دائرة  اين                                  نشده.  نهاده بنا تفصيل اين به اي دانشنامه اسلمي کشورهاي از يک هيچ در که گفت بايد نيز  گرفته

 .                                 تاکنون  آورد بشمار انقلب از پس ايران مشکور و سودمند هاي پديده از يکي را آن بايد ًا طبع  و      اين  از جلد  دائرةالمعارفشش      «     »   " "  به  نزديک در عبدالملک احمدبن تا آب  4500از در   صفحه

.                     است  رسيده طبع به مناسب حروف و کاغذ با دوستوني رحلي قطع

                        دچارعسرت  دائرةالمعارف اين شوند مي يا منتشرشده درايران که هائي دانشنامه غالب خلف  به                              در  ايران پژوهان دانش و دانشمندان از زيادي عده تنها نه توانسته رو وازاين است نبوده  مالي

                                  آن  مهمتر بلکه شود، برخوردار آنها مقالت از و بگمارد کار به خود خدمت در را مختلف هاي  رشته   .                           وسائل  اين دهد قرار دانشمندان اين اختيار در نيز را تحقيق و پژوهش وسائل است توانسته  که

                                علي  با اي مصاحبه طي در المعارف دائرة مسئول مدير گفته به بنا که ايست کتابخانه تأسيس  يکي    به  نزديک  282,000دهباشي،                         غربي،  هاي زبان و عربي و فارسي هاي زبان به چاپي هاي کتاب  جلد

  از   1787بيش         بر  بالغ خطي، هاي کتاب  7262جلد         حدود  و عکسي نسخ  1100جلد ميکروفيلم   حلقه                از  بيش و خطي هاي نسخه و اسناد  10,000از               آورده  گرد تاريخي هاي نامه و فرامين و اسناد  برگ

  مجله (  55­56کلک است     آبان  و مهر ،1373  ص  ،156.(

    رو  اين  از   اسلمي  بزرگ المعارف  دائرة               تحقيقات  به ّتکي م تنها ها دانشنامه معمول خلف  به                            يا  المعارف دائرة مرکز در که است تحقيقاتي نتيجه بيشتر آن مقالت بلکه نيست مؤلفان  شخصي         " "                        که  است سابق شوروي هاي انستيتو شبيه حيث اين از و شود، مي نوشته آن منابع از استفاده  با

         (         )              نتيجه  که هدف اين با دارند ًا اکثر هم هنوز و داشتند اشتغال پژوهش کار به اي عده  درآنها

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                    )          اين  از بسياري در که گفت بايد معترضه طور به هرچند نمايند چاپ آماده را خود  تحقيقات                                  بيرون  آنها از چاپ براي که آثاري و بود گرفته را علمي روحيه جاي اداري روحيه تدريج به  انستيتوها

                                  فقدان  و شوروي در مؤسسات آن بودن دولتي ّلت ع به آنها کار و داشت تنّزل به رو آمد  مي         "   "                  و  گرفت مي خود به تکليف رفع صورت ًا غالب صميمانه و ّدي ج نظارت و شخصي هاي  مسئوليت

                                  مي  نظر جلب آنها زبان لقلقه و کلم اطاله ًا عموم که آورد مي بار به سطحي مقالت و  رسالت.                                 ديد.  شد مي باستان ملل تاريخ و شناسي باستان در بيشتر انساني علوم در را آن استثناهاي  کرد

  در   اما   اسلمي  بزرگ المعارف  دائرة             نظارت  برآن فردي که شخصي ايست مؤسسه چون ،                                       صورت  به بايد ها پژوهش اين نتيجه که جا آن از همچنين و است آن هاي هدف مراقب و دارد ّلي  ک

 .(                       است  نکرده بروز خطر اين برسد، طبع به ّظمي من ّلدات مج طي در مقالت

    گذار  بنيان و  مديرمسئول المعارف   دائرة             که  است بجنوردي موسوي کاظم مهدي محمد  آقاي           .                     به  و بازگشت آن از سپس داشت اشتغال مجلس نمايندگي و سياست کار به انقلب از پس  مدتي

           .     ّلدات  مج انتشار در که سرعتي از آورد روي علم  کار المعارف   دايرة       فرصتي  از و است  مشهود                        سرپرست  که پيداست گيرد مي قرار نويسندگان دراختيار تأليف و تحقيق براي  دائرةالمعارفکه

         .                       و  فکري خصوصيات شک بي جو کمال و پرور دانش همچنين و ّبر مد و هدف صاحب است  مديري.                       است  بوده مؤثر دائرةالمعارف اين درکيفيت ديگري عامل هر از بيش وي اخلقي

  سال   1365از )                          در  ًا ظاهر تهران شهر شمال در اي تازه و بزرگ بناي ساختن به المعارف  دائرة                            رشته)  يک نيز و وکارمندان پژوهشگران و محققان کار محل و کتابخانه دادن جا براي  شميران

                    وسعت  به زميني در عکاسي، و صّحافي مثل جنبي هاي  70,000فعاليت   است  زده دست  مترمربع،          مجله  مصاحبه در که شرحي به  کلک و                 از  مظهري که است مفصل بسيار طرحي بر مشتمل  آمده

       .                     ساختمان  اين که روزي رود مي شمار به المعارف دائرة مسئول مدير پروازانه بلند هاي  برنامه                                  حدود  براي جا جمله از و آمد خواهد شمار به کشور مهم عمارات مجموعه از يکي برسد، پايان  هابه

            که  مخازني در چاپي کتاب مليون  14,000سه               و  شد خواهد فراهم داشت خواهد بنا زير مربع  متر        از« بيش استقرار .» (900امکان                   نمود  خواهد فراهم مطلوب نحو به را مجموعه دراين  ،کلکمحقق

    ص  شماره، ) 165همان

         .                 که  مختلفي هاي رشته براي است فني و اداري و علمي مفصل تشکيلت داراي  دائرةالمعارف.                                 دارد  وجود همکار اي عده و رئيس يک از مرکب جداگانه هاي بخش است المعارف دائرة نظر  مورد

                                محتويات  و مباحث و المعارف دائرة علقه مورد هاي رشته نمودار حال عين در که ها بخش  اين(     )     (               )       ، آذرنوش آذرتاش دکتر عرب ادبيات ابرو دو ميان رشته هر رؤساي نام با از است عبارت  آنست

    )    (   )    (     )      الله  عنايت دکتر جغرافيا ، سجادي صادق تاريخ ، شبستري مجتهد محمد اسلمي فرق و  کلم)    (     )             (   )    دکتر) فلسفه ، چي پاکت احمد حديث و قرآني علوم و فقه مولوي محمدعلي علوم ،  رضا

(   )        (       )    (    ، سمسار محمدحسن معماري و هنر ، مجتبائي الله فتح دکتر عرفان ، دنيائي ابراهيم  غلمحسين (­)      (     )      (       و ( فارسي ادبيات ، باشي بلوک علي شناسي مردم ، داماد محقق مصطفي سيد  حقوق

 1زبانشناسي (­).

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              و  انواري الدين محي و انصاري حسن و ابوطالبي حميد آقايان آمده ششم درجلد چه برآن  بنا                            شرف  دکتر و خاکي محمد و حديدي جواد دکتر و کرماني حجتي محمدجواد و تبريان  محمدحسن

                                و  زاده عالم هادي و صادقي اشرف علي دکتر و شعار دکترجعفر و رفيع مهدي و خراساني  الدين                              مشاوران  و ها بخش مديران شوراي در موحد صمد و مجيدي الله عنايت و شبستري مجتهد  محمد

. دارند   2شرکت                           جامعه  در علمي و آموزشي نامتقارن وضع از حکايت ميان درين زني هيچ نام  نبودن                      در. ( را المعارف دائرة اداري و فني و علمي تشکيلت تفصيل فرهنگي دارد  کيهان شماره  ،127، 

 1375تيرماه    «         صص « ، ها ودانشنامه ها دائرةالمعارف ويژه ،73­103        با  اي مصاحبه شامل که ،              .(             تشکيلت  وسعت از ميزاني که آن براي يافت توان مي هاست، بخش يک يک  مديران

                            کتابخانه  محققان و کارکنان عده تنها که آورد درنظر است کافي شود داده دست به  دائرةالمعارف                              بر  بالغ رسيده طبع به ششم جلد در که وابسته هاي بخش و اسناد مرکز .37و   است  نفر

 .                             ًا  ظاهر نشده روشن درستي به شود افزوده روز هر داشت اميد بايد که المعارف دائرة مالي  منابع                          آقاي  اختيار در گرديده مصادره دولتي مقامات طرف از که گرگان حاصلخيز هاي اززمين  مقداري

                              داده  اختصاص المعارف دائرة تأسيس به را اراضي اين کشت درآمد وي و شده داده قرار  بجنوردي    مجله.  درمصاحبه  است سخن   دنياي  59شماره( اسفند  ،1373          هاي)  کمک برخي به بجنوردي  آقاي

.               است  کرده اشاره نيز دولتي مؤسسات و دولت ديگر

    تأسيس  طورکلي  به   اسلمي  بزرگ المعارف  دائرة               فرهنگي  مهم وقايع از بايد را آن انتشار  و                 .           در  که پيداست و مستندند و تفصيلي ًا عموم مقالت شمرد اسلم دنياي همچنين و ايران  در

   .      (     )              تنظيم  طرز است شده تأکيد ًا شفاه ًا، کتب اگرنه لزم جزئيات با منابع ذکر مقالت تأليف  راهنماي                            هاي  دانشنامه ازروش متأثر همه مقالت ذيل در اطلع منابع آوردن و مآخذ يادکردن و  مطالب

                              که  محيطي در معني اين تذکر است ممکن هرچند و است اروپائي نگاري دانشنامه اصول و  غربي                          ولي  نباشد المعارف دائرة بانيان داردخوشايند رونقي و شور آن تخطئه و غرب به  پرخاش

             .             کنوني  مطلوب صورت به نويسي دانشنامه چه است آن محاسن از روش اين انتخاب  درحقيقت               .                   و  هواپيما و ساعت و دوچرخه اگراقتباس و ايم کرده اقتباس غربيان از ما که است اموري از ًل  اصو

                                هائي  شيوه اقتباس چرا نيست معلوم نيست سرافکندگي موجب رايانه و راديو و بيمه و بانک و  برق.                         شود  شمرده وهني بايد تأليف و پژوهش در ما خود هاي روش از بهتر

                        محاسن  از شود مي نوشته اول دست مآخذ براساس ًا عموم مقالت که  است، دائرةالمعارفاين                            قرار  نظر مورد خارجي دانشمندان پژوهش نتايج که شود موجب علمي استقلل به اعتقاد اگر  ولي   .            .             ًل،  مث درسياست، جداست سياست کار از علم کار شد خواهد محسوب روش در نقصي اين  نگيرد،                           «         در«  و پسنديده مطلوبي کمال و هدفي عنوان به نشود ميسر هم ًل عم اگر غربي نه و شرقي  نه

                               .   غرب  و شرق و جنوب و شمال جوئي حقيقت در و است يکپارچه علم دنياي اما است پيروي  خور           .                         سده  در که است اين انصاف اصل يک پايبند و اند وطن يک اهل همه حقيقي عالمان و ندارد  وجود

                                    بيستون  کتيبه ًل مث که جاست اين از و اند بوده تر دقيق و پرکارتر ما از غربي دانشمندان اخير  هاي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                  و  همت به غربي دانشمندان اما نشديم کامياب آن خواندن به ما و است بوده ما درکشور ها  قرن   .                 همچنين  گشودند را آن بسيار نظاير و گره اين خود طبري دانش  تاريخ   تاريخ  مهمترين  که

                          درخور  و انتقادي اماچاپ است، بوده مسلمانان دسترس در هميشه است اسلم عالم در  عمومي                     .             پهلوي  و پارتي هاي زبان به مانوي آثار انتشار و قرائت اند داده انجام اروپائي محققان را آن  اعتماد     .                           کسي  اگر حال گرفته صورت غربي استادان همت به سراسر قبطي و چيني و اويغوري و سغدي  و

                                  و  بيروني و نديم ابن بر تکيه با حتي مسيحيان، و مسلمانان اقوال اساس بر تنها را مانويان  تاريخ                                  از  را خود نوشته بنويسد اند، گفته سخن انصاف به و اطلع روي از نيز سه هر که  شهرستاني                              مقاله  ًا طبع و است کرده محروم يافت توان مي غربي درآثار که ديگري تر اصيل بسيار  اطلعات

                     .         آثار  به رجوع از مؤلفي که نيست اين علمي استقلل معني داشت نخواهد چنداني علمي اعتبار  وي                                يا  و اند نشده مشرف اسلم دين به آنها نويسندگان که اين عنوان به ژاپوني تحقيقات يا  غربي               .             درحد  را مآخذ همه که اينست آن معني نمايد خودداري اند داشته استعماري سياست آنها  حاکمان                                و  ژرف دانش مسحور نه کند؛ داوري آنها در انصاف و استقلل به ولي بگذراند نظر از  ممکن

     .                         همه  البته اينها بشمارد خود علمي وظيفه را آنها تحقير نه و بشود غربي فاضل دانشمندان  گسترده   .                         واقع  در نيست آشکار هم چندان ما فرهنگي ملتهب محيط در متأسفانه ولي است واضحات  توضيح

  کمبودهاي  از  يکي المعارف   دائرة               شود،  مي ديده ازمقالت درخيلي ندارد عموميت هرچند که ،              .                   تنها  که کرد توان نمي انکار چه، است مآخذ ضمن ذکرآنها و غربي تحقيقات به کافي توجه  عدم

                                  ما  براي و کرده تحقيق حوصله و دقت با غربي دانشمندان که نيست اسلم از پيش معارف و  تاريخ                          اسلمي  کشورهاي و اسلم درباره اساسي و بايسته تحقيقات از بسياري بلکه اند، ساخته  آشکار                          ًا  عموم نيز اسلمي عمده آثار تحقيقي چاپ نخستين که چنان است، آنان کوشش محصول  نيز

           .         اساسي  چاپ تنها نه مثال، براي است گرفته صورت غربي دانشمندان  توسط   يعقوبي   وتاريخ  ابوالفداء   وتاريخ     اثير  ابن  وتاريخ   مقريزي   وتاريخ  آثارالباقيه      اثرعمده  ها ده و  بيروني

)                              دوخويه  اهتمام به جلد درهشت عربي زبان به جغرافيائي مهم آثار مجموعه نيز و ديگر  DeتاريخيGoeje (احصاءالعلوم و  و   خوارزمي والنحل   الملل   و   العرب لسانشهرستاني  و) Laneچاپ (

 طبقات )    چاپ  سعد  Sachauابن  صحيح و)  چاپ (  Juynbollو Krohlبخاري       ديگر)  ّهم م اثر ها  وده                          ضروري  ازوسائل اي ّده ع بلکه گرفته، انجام خاورشناسان دست به اسلمي، هاي رشته از  درهريک

  مانند   Geschichte der Arabischen Literaturتحقيق  (     و ( اثربروکلمان عرب ادبيات تاريخ

Concordance et indices de la tradition musulmane        احاديث ( فهرست و الکلمات  کشف  اثر)  .Wensinck et alاسلمي           است. آنان کوشش محصول نيز ،

                                يا  و اند آورده روي اسلمي فرهنگ و تاريخ تحقيق به مذهبي تعّصب با خاورشناسان از معدودي  اگر              )            هاي  سده به مربوط بيشتر اين و اند پرداخته شرق به استعماري مقاصد  18با  19و    در  و  است

 20سده                         (     اين  اند، نداده نشان شوقي آنان فرهنگ و مسلمانان به نسبت يا و داشته مصداق  ندرًة                              ًا  عموم و اند گذاشته پژوهش ميدان به پا علمي کنجکاوي با که را غربي خاورشناسان اکثريت  اجر

                                و  ماسينيون مانند نيز گاه و اند ورزيده محبت و يافته قلبي علقه خود تحقيق موضوع به  نسبت             .                       شمردن  مقصر در که کساني اگر و کند نمي باطل اند شده آش از تر گرم کاسه رودنسون و  ُکربن

   "   "                        و  اند توطئه توهم اسير عامي افراد مانند دانشگاهي درجامه و دارند تخّصص خود جاي به  ديگران

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                با  صادقاند اگر که آن جاي به و اند گذاشته خاورشناسان گردن به را خود هاي کوتاهي  مسئوليت                                بسنده  غربي آثار از بدگوئي به تنها بيندازند اعتبار از را غربي منحرف آثار خود مستند هاي  پژوهش           .                             معتبر  آثار از که اينست حق بدارد باز شناسي حق از و کند دور راست راه از را ما نبايد کنند،  مي

                                    يا  نقصي آنان گفتار در اگر و کنيم ياد درستي به آنان از را خود بهره و بگيريم بهره  خاورشناسان.                         کنيم  تکميل را آنان هاي پژوهش و نمائيم باز علمي شيوه به هست اشتباهي

المعارف درمورد   دائرة                         اين  همه اين با است، نکرده منع کسي را غربي منابع ذکر که  پيداست         .                           منابع  ذکر در چنين هم رود مي انتظار فاضل محققان از آنها به رجوع که آنست از کمتر ًا غالب  منابع

                            رايج  شعارهاي رعايت و علمي وظيفه تعارض از حکايت شايد که است نمودار حجبي گاه  غربي                              مقالت  نويسندگان که است آن از کمتر شود مي ذکر که خارجي منابع ًل محتم وگرنه دارد،  فرهنگي

 .               آگاهند  آن از يا اند کرده رجوع آنها به

                              مؤلفان  از که اموري از يکي تحقيقي هاي دانشنامه گونه درين که داشت توجه بايد طرفي  از                                يا  ديدن به خود مؤلف هرچند است، اطلع عمده منابع همه دادن دست به رود مي انتظار  مقالت

 "   "               .         تعدادي  مقفع ابن فاضلنه و سودمند درمقاله مثال طور به باشد نيافته توفيق آنها همه  خواندن .                   است  خالي هم منابع برخي جاي ولي شده ذکر غربي 3منابع

    اسلمي  بزرگ المعارف  دائرة           به  زيادي شباهت مطالب شمول لحاظ  دائرةالمعارف از اسلم                                   و  دارد است اتمام به نزديک و شود مي چاپ هلند در فرانسه و انگليسي زبان به حال  که

                            واصطلحات  کلمي و فقهي مباحث و جغرافيائي و تاريخي اعلم شرح بر مبتني بيشتر آن  مثل                        اجتماعي  علوم مباحث به و است وعرفاني وفلسفي وادبي علمي اصطلحات نيزبرخي و  قرآني

                            طبيعي  علوم همچنين و اقتصادي مباحث و سياسي علوم و شناسي مردم و شناسي جامعه  مثل         .                       درباره  اي مقاله جاي ًل مث دارد توجه کمتر طبي مسائل نيز و شناسي جانور و شناسي گياه  مثل

         (                   )     " اين" در آن کيفيت و شده آورده جا به اسلمي کشورهاي درغالب آن اهميت که آمارگيري و  آمار                 " "            کشورهاي  عمده ابتلئات از پيش دهه چند تا که آبله درباره اي مقاله جاي همچنين و  کشورها

       .           که  آن با نيز است خالي رفت مي شمار به  دائرةالمعارف اسلمي " "        يکي  ، ابيانه باره در اي  مقاله                                هاي  گويش از و است توجه درخور ًل کام که را آن زبان دارد، نظنز، درشمال کاشان دهات  از

                 .                 فرهنگ  و تاريخ عمده وجوه از يکي چنين هم نداده قرار بحث مورد رود مي شمار به ايران  مرکزي)                                ًل  مث آن استثناهاي و مانده دور نظر از ًل عم مجلت و ها روزنامه يعني مشروطيت از پس  ايران

  درباره  اي  آريانا مقاله                  (     فراوان  رشته اين منابع که آن حال و است معدود افغانستان عمده  مجلهاست. 

          مباحث  بيشتر ًل عم گذشته اين المعارف از  دائرة             به  محدود جغرافيائي، و تاريخي اعلم از غير ،                               و  پيوسته اي جامعه اسلمي جامعه و داشت اجتماعي و سياسي وحدت اسلم عالم که ايست  دوره

                                  شيعي  مباحث درمورد جز دوره اين و آمد مي شمار به نژادي تعصبات و ملي شديد علئق از  خالي                 (   )        مي  محدود عباسي خلفت فروپاشي و مغول حمله و ميلدي سيزدهم هفتم قرن اوائل به ًل  عم

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                مسلمان.  ملل تفّرق و استعماري دول نفوذ از پس خصوص به و اخير ادوار در که تحولتي  شود  ) "   "       .           دوم،  دادرسي آئين سودمند مقاله ًل مث قرارگرفته بحث مورد کمتر است داده به 280­88روي ، 

                           (       و  است سلف فقهاي آثار اساس بر و اسلم در قضا به ناظر فقط داماد محقق مصطفي سيد  قلم                                    و  نيجريه و اندونزي و مالزي و بنگلدش و مصر و تونس و ايران در دادرسي آئين تحولت از  درآن

  ) " "     .   ششم،  اجاره مقاله همچنين نيست ذکري  593­96غيره         درکتب)  مذکور قواعد به ناظر ًل  اصو       .                         مشکل  خود اين و نيست ذکري اسلمي کشورهاي در آن جديد قوانين و تحولت از و است  فقه

             .                 انتظار  توان نمي هم راستي به زيرا کند مي آشکار را اسلمي کشورهاي باره در جامعي  دانشنامه                                سوماترا  و جاوه از که کشورهائي رشته يک در را اقتصادي و سياسي و اجتماعي تحولت که  داشت

                              و  دارند جدائي سابقه هرکدام و اند پراکنده گوناگون ونژادهاي ها زبان با افريقا غربي سواحل  تا     .                 بناي  اگر آورد جمع جا يک در بتوان اند داشته خاصي  مسير   اسلمي  بزرگ المعارف  بر دائرة

                              جديد  هاي المعارف دائرة بعضي در که چنان شد، مي پذير امکان مقصودي چنين شايد بود  اختصار                 .             بحث  در المعارف دائرة اين که تفصيلي با اما است گرفته انجام سطحي بسيار صورتي به  غربي

.                               برآيد  تفصيل عهده از تا کند محدود را خود مباحث گستره است ناچار ساخته خود پيشنهاد  مطالب                                مضامين  در نيز و آن شکوفائي عصر و اسلم تکوين دوران در بيشتر را ديني مباحث ضرورت  اين

 .     سازد  مي متمرکز ّيع تش

            اين  ها زمينه برخي در حال اين  با المعارف   دائرة     ک  پرداخته مباحثي  به   اسلم  المعارف دائرة  ه)                     .           ًل  مث است اسلمي مهم هاي کتاب قراردادن عنوان اينها از يکي است مانده باز آنها به پرداختن  از

»           "   "     "   "     "   الحکام" سودمند مقاله و شيرازي فرصت عجم آثار و قزويني البلد آثار و بيروني الباقيه  آثار:                               فراء» ( ابن و ماوردي تأليف عنوان اين با کتاب دو درباره منصوري حاج فرامرز قلم به  السلطانيه

 674­78ششم،          آدلر).  مانند است خاورشناسان حال  Adlerديگرشرح     ِته  ِا و دانمارکي خاورشناس ، Ethee            گهاوزن  اتين و معروف نگار فهرست ،Ettinghausen .       اسلم  عالم هنر مورخ ،

    در  تاکنون چه  آن المعارف   دائرة                   حدود  که چنان است، تاريخي اعلم شرح عمده رسيده طبع  به       «­  »                              و  شود مي شروع آل با که است اعلمي دوم جلد از چهارم يک نزديک و اول جلد از چهارم  يک                                    و  سوم جلد سراسر و گرفته متعدد هاي ابراهيم حال شرح را دوم جلد از صفحه پنجاه و صد  قريب

           « »                        و  يافته اختصاص شود مي شروع ابن با که اسامي به پنجم جلد از صفحه پنجاه و صد و  چهارم .          « »                        عده  پردازد مي شود مي شروع ابو با که عناويني به ششم جلد ثلث دو نزديک و پنجم جلد  بقيه

                             « »      به  احمد و ابو و ابن و ابراهيم عناوين لبلي در مقالت کمي عده و آ حرف در مقالت  اي .                             است  پرداخته اينها جز و هنري مباحث و قرآني ُسور و ديني اصطلحات قبيل از مطالبي

                          شمول  دامنه درباره نظر اظهار شايد الف حرف آغاز در خاص اسامي تراکم به  دائرة نظر. المعارف                                 از  باشد زود کمي ندارند رجال حال شرح و سنتي آثار در اي سابقه که مقالتي کيفيت  و

        که  نيست دور گذشته المعارف اين  دائرة                   پيش  از بيش ناقدان نظر رعايت و خود وسائل تکميل  با .             بيافزايد  خود برمزاياي و بپردازد خويش تکميل به

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                مقالت  درهمه نسبي اختصار يا و تفصيل رعايت که اينست شد متذکر توان مي که ديگري نکات  از  ) «   »      ششم،  عرب اتحاديه مقاله ًل مث نگرفته  549­500انجام         عربي)  درکشورهاي اهميتش به توجه  با

   .                             چنين  هم رسد مي نظر به کوتاه کشورها اين اختلف از آن داشتن نشان و ناهموارش مسير  و  ) «   پنجم، « نديم ابن  43­48مقاله                       آثارايراني)  و اديان تاريخ لحاظ از ًل اق را او اهميت بايد که  چنان

                             .   هيچ  ولي است مانويان درباره منابع مهمترين از يکي نديم ابن که گويد مي ًل مث کند نمي  آشکار ­                                مطالبي  است آورده آنها آثار و مانويان درباره تعصبي از دور و درست مطالب چه که گويد  نمي

 .                                 همچنين  است کرده تأييد مانوي اصيل آثار آمدن دست به و جديد کشفيات را آنها دقت و صحت  که                                  به  مربوط هاي کتاب با مقايسه در که داده دست به معتزله درباره اطلعاتي نديم ابن که گويد  مي

           .                   تفصيل  اين به المعارفي دائرة در است کرده اکتفا همين به ولي است، توجه قابل معتزله  طبقات .                     همچنين  دارد اسلم عالم شناس کتاب بزرگترين اين درباره بيشتري اطلعات انتظار  خواننده

  ) "     "  دوم،  نوبخت آل مقاله  177­78است                 با)  چرا نيست معلوم که زرياب يادعباس زنده قلم  به   .                               بايد  گرچه است کوتاه نسبت به شيعي کلم تدوين در خاندان اين نظير کم اهميت و او تبحر  وجود

  )         "   "          پنجم،  انصاري، حسن قلم به نوبختي ابوسهل مقاله را اختصار اين که  جبران) 579­83گفت                                     . استثناهائي  از را آنها بايد و آيد مي پيش اي دانشنامه هر در ًا طبع کسرها و کم گونه اين است  کرده

.             است  آمده پيش قاعده خلف به که شمرد

      بر  که ديگري  نکته المعارف   دائرة                 درآن  که صدري سعه وجود با که اينست گرفت توان  مي   :        " "          )  دوم،  مولوي محمدعلي قلم به آتاتورک درباره اي ارزنده مقاله ًل مث است دارد 85­88مشهود ، 

                              يا  ايراني هاي دانشنامه در نامش بايست نمي اسلم و ايران دانشنامه ناقدان برخي اعتقاد به  که               («             »    ايران  فرهنگي جو در که تعصباتي به گاه ايراني نه و است بوده مسلمان نه چون بيايد،  اسلمي

         .     تفصيل  باوجود نمونه، براي شده داده راه المعارف حکمفرماست  دائرة   "   " اي  قريه ، آباد احمد از ، .                                   نيست  ذکري يافت، شهرت آن به وي تبعيد مناسبت به و دارد قرار آن در مصدق دکتر آرامگاه  که

  ) "   "  يکم،  آذري زبان درمقاله  359­69همچنين               اين)  که بود دانشمندي نخستين که کسروي احمد  از                                    ميان  به ذکري است استفاده مورد هنوز باب اين در او اثر و قرارداد تحقيق و بحث موضوع را  زبان     (                               آن ( حال و است ندانسته روا را خود نام درج مقاله مؤلف که است جهت همين به شايد و  نيامده                                خليل  يا سيبويه برفرض اگر که چنان گرفت، جدا آنها علمي کارهاي از بايد را اشخاص اعتقادات  که

                                    که  نبود درست بودند داده ياري کربل واقعه در را شمر و زيستند مي هجري اول قرن در احمد  ابن                                عروض  تأسيس در ديگري و عربي زبان دستور تدوين در يکي آنها، العاده فوق ازمقام گناه اين  به

 .   پوشيد  چشم تازي

                              بدارد،  امان در انديشان خشک ازانتقاد را اثري است ممکن گرچه ملحظات گونه اين به دادن  راه                       .           کنوني  مقتضيات گرفتن درنظر با که داد انصاف بايد همه اين با زند مي صدمه اثر علمي اعتبار  به

المعارف کشور  .دائرة               است  نگذاشته فرو را جوئي حقيقت جانب ًا عموم

                                سنتي  نتيجه بلکه ندارد المعارف دائرة اين به اختصاص که رسد مي نظر به ديگرنيز هاي نکته  برخي     .                               آنها  از يکي است يافته راه نيز خاورشناسان آثار در آنها تبع به و اسلمي درآثار ديرباز از که  است

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

     .                             آن  همه ًل مث دارد تعلق اسلم عالم به رود مي تصور که است مباحثي محوري عرب و گرائي  عرب    )   " "                            ها  جنگ يعني آنها ايام تا گرفته آنها هاي بت نام از است، گذشته جاهلي عرب قبايل ميان که  چه

                                   (   کرده  مزين خود وجود به را عربستان صحراي که اي تيره و عشيره و قبيله هر نام و آنها مقاتلت  و                              فرهنگ  و تمدن تکوين در گاه که ديگري ملل سوابق ولي شود، مي محسوب اسلم تاريخ  جزء

                                  و  مصريان و سريانيان و يونانيان و ايرانيان جمله از اند، بوده مؤثر ها عرب خود از بيش  اسلمي  )         "  "                يکم،  آذرنوش آذرتاش قلم به آتش سودمند مقاله در که چنان است، مطرح کمتر ­94شاميان،

95                                که)  آن حال و است شده داده شرح افروختند مي جاهلي دوران در اعراب که آتشي  چهارده                                  دو  اگر و شود نمي شمرده اسلمي تحقيقات مباحث از ايران در آنها جز و بهرام متعدد هاي  آتش

    )               «  »   «       بيشتر « ًا ظاهر که بود نمي تفضلي احمد دکتر قلم به آتشکده و باستان ايران در آتش  مقاله        بودن  ايراني و فارسي مناسبت  دائرةالمعارف به  (         مسکوت  شايد است شده داده تشخيص  لزم

                                 . اسلم  تاريخ از جزئي که است عرب جاهلي اقوام هنر و ومذهب تاريخ فقط کلي طور به ماند  مي                             .     آنها  اعتقادات و ها سنت که سوريه و عراق هاي آرامي ًل مث ديگر، ملل سوابق رود مي شمار  به                                فرصت  بصره و کوفه اسلمي فرق و ها درنهضت آنها از برخي و کرد عمده تأثير اسلمي  درتحولت

          )  آنهارادر  از بسياري شرح که يافت الشيعه ظهور  فرق    (       تحقيقات  مقوله از ديد توان مي  نوبختي .       شود  مي دانسته بيرون اسلمي

    ياد  زنده خاورشناسان،  Marshall Hodgsonاز               و  اجتماعي تاريخ و اسلم درباره جلديش اثرسه  در      نام  به آن  The Venture of Islamفرهنگي      .             که  نويسد مي وي است کرده توجه مطلب اين به ًا  دقيق

                                  روز  ضعف با خصوص به که آمد پديد سنت اهل علماي برداشت و ديد در تغييري نوزدهم قرن  در                              تقويت  مصري مطبوعات و علما يافتن اعتبار و مصر آمدن رو و استقلل و عثماني دولت  افزون

                                همچنين  و اسلمي اوليه قرون آن موجب به که گرديد اسلمي تمدن از اي تازه نظريه وموجب  شد                               " که" اسلم بعدي تحولت و کرد پيدا اسلمي تحقيقات در بيشتري اعتبار بود آن ملزم که  شريعت           » .                   جهتي  تغيير و جريان دو اين شد شمرده منحط داشت سروکار عرفاني و ايراني تمايلت با  بيشتر

                                عربي  اسناد و آثار و اسلم نخستين قرون متوجه بيشتر را اسلمي تحقيقات بود ُمضمر آن در  که           .                   گذشت  مي قاهره از که راهي ساخت متمرکز آنها در را علمي هاي پژوهش بارورترين و  نمود

«                             گرديد  محسوب محلي و فرعي هاي راه ديگر هاي راه و شد تلقي اسلمي مطالعات  شاهراه    ص( ).40يکم،

                                      دلئل  به اروپائيان که را تازي لغت و زبان از جانبداري و گرائي عرب رويه اين که گويد مي باز  و                 .         کشورهاي  به اروپا نزديکي نيز يکي دلئل اين از نمود تقويت بودند برگزيده خودشان  خاص

                              منابِع  اساسِي زبان عنوان به عربي زبان برآموختن و بودند زبان عرب همه که بود شرقي  مديترانه                                اعتبار  کم را اسلمي کشورهاي ديگر هاي زبان و ورزيدند مي تأکيد آن در توقف و اسلمي  تمدن

           .   متوجه  را خود انتقاد هاجسن سپس دادند مي  جلوه   اسلم  المعارف :دائرة         گويد  مي و کند  مي                                    و« ها درکتاب درمکرر مکرر است تازي لغت و زبان به مربوط آنچه و گرائي عرب از جانبداري  اين

         [ در [ جمله از يافته، بازتاب غربي  مقالت اسلم   دائرةالمعارف         بيشتر  آن مقالت از بسياري  که                            ًل  مث عربي عنواِن اگرآن حتي آن، ومطلب معنا تا است مقاله عربي عنوان لغوي جنبه  شرح

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

               [           ]     را  سوريه و مصر به مربوط مطالب و مهرجان و ديوان و دستور مثل باشد شده گرفته  ازفارسي    ) «.                     ص  همان، اند صادق اسلم عالم همه بر گوئي که دهد مي ارائه )8چنان   بعد  و

                                جاهلي  عرب فرهنگ و تمدن چه است، بيهوده جاهلي عرب باره در بحث که نيست اين غرض  البته                                    از  حج مناسک ساير و کعبه طواف مثل آن آداب و رسوم از برخي و بوده اسلم ظهور ساز  زمينه

                                  قوانين  و تاريخ و اسلم درک حقيقت در و است نموده ابقاء اسلم پيغمبر که است جاهلي هاي  آئين                              و  محمد حضرت مولد و منشاء به توجه بدون قرآن، مدني آيات و پيغمبردرمدينه سنت خاصه  آن،

            که  چنان پذيرنيست، امکان عرب جاهلي  Frank Petersفرهنگ     نيويورک،  دانشگاه دانشمند استاد ،           نام  به خود تازه اثر عمده  Muhammad and the Origin of Islamقسمت     اسلم، ( منشاء و  محمد

 1994نيويورک،                          داده)  تخصيص آن خصوصيات و عرب جاهلي جامعه تشريح و توضيح به بيشتر  را             .             تمدن.  برخاسته عربستان از اسلم آئين اگر داشت برقرار بايد تعادلي که اينست غرض  است

                              گاه  کشورها اين اسلم از پيش هاي تمدن مطالعه و اند پرداخته ديگر کشورهاي بيشتر را  اسلمي.                            جاهلي  عرب فرهنگ مطالعه که است لزم و سودمند اسلمي تمدن درک در قدر همان

            به  اختصاص هم آن که ديگري  نکته   اسلمي  بزرگ المعارف  دائرة       غالب  گير دامن بلکه  ندارد                                    و  ششم و پنجم پشت تا گاه افراد آباء و جد ذکر به خود کردن ملزم است اسلمي آثار  محققان                             :  .       ُذهل  بن صبرة بن اسد بن انسان بن قيس بن ازرق بن نافع راشد ابو ًل مث است دهم و نهم  حتي

    )            ص  سوم، ازخوارج وائلي َبکري حنيفه بن الدول  4بن               احمدبن) والدين الدنيا شهاب ماجد ابن يا و  ؛                                السعدي  معلق ابي بن حسين بن حسن بن يوسف بن دويک بن فضل بن عمرو بن محمد  ماجدبن

    )              ص  چهارم، نهم درقرن نوردعرب دريا النجدي، الرکائب الي  548بن         الدين) تقي تيميه ياابن و  ؛                      القاسم  ابي بن عبدالله بن عبدالسلم مجدالدين بن عبدالحليم الدين شهاب احمدبن  ابوالعباس

  )                سوم،  اسلم معروف علماي از الحنبلي، الدمشقي ّاني الحر الخضر  171محمدبن   هاي).  مثال  براي  )                          سوم،  سعد ابن و جوزي ابن و اشعث ابن اجداد و آباء توان مي  682، 262، 16ديگر ملحظه)   را

کرد. 

                                اسلمي  و غربي هاي دانشنامه و ادبيات تاريخ و تاريخ هاي درکتاب که رسمي اين از پرسيد  بايد                                  اي  فايده چه دارد احاديث اسنادات سلسله و ها نّسابه رسم و رجال علم در ريشه و شده  مرسوم                                    يا  علم درعالم تأثيري چه ديگر ياچيز است بوده ُذهل ازرق ابن هفتم جد که اين آيد؟ مي دست  به

                                  که  درمواردي جز کرد؟ توان نمي چندان اعتماد ها نامه نسب اين به که وقتي هم آن دارد  ادب                                    و  دور هاي بحث چنين هم است؟ لزم ًا واقع پشت سه دو از بيش بردن نام آيا برود اشتباه  احتمال                                      اش  کنيه يا و ّوال ش ششم روز يا است مرده شعبان پنجم روز محدث يا شاعر فلن که اين در  دراز

                              مسائل  گونه اين در مختصري آيا کند؟ مي علج را دردي چه ابوالحسن يا است بوده  ابوالعباس                 (           صفحاِت( غالب ها دانشنامه از بسياري در نيست؟ کافي اختصاصي آثار و مجلت در  مگر

                                اين  اگر که آن حال و شود مي وي زندگي اهميت بي سوانح صرف بيشتر اثري صاحب  سرگذشِت                              عقايد  و افکار درشرح صفحات بيشتر که اينست حق و آنهاست اثر به مربوط دارند اهميتي  افراد

             .                     وفات  تاريخي چه در عطار که اين بشود آنها آثار توضيح صرف خصوص به و آرائشان تحولت و  آنها

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                بعداز  پنجشنبه يا درگذشته صبح چهارشنبه و مرده طبيعي مرگ به يا است کشته را او مغولي  يافته،                          تصاوير  و اشعارش مضامين و عرفاني اعتقادات هايش، داستان نوع او، آثار تشريح دربرابر  ظهر

                   .           کم  ولي نما علمائي رسوم اين که برسد روزي شايد ندارد چنداني ارزش شاعريش هنر و  خيال .                                   خوشبختانه  نمايد توجه مغز به پوسته از تدريج به آنها قلم و بپذيرد تغيير فضل کِن تلف کاغذ و  سود

        مقالت  از بسياري در نکته  اين المعارف   دائرة             مقالت  مانند عرفا و ّلمين متک و فلسفه  درباره"                          ابن  درباره زرياب درمقالت نيز و اسلمي متفکران از اي عده درباره خراساني الدين  شرف

                           "   "  و"  سجادي صادق محققانه درمقالت و سينا ابن به مربوط مقالت رشته در و فورک ابن و  ميمون .         است  شده رعايت ديگر بسيار عده

         .                   مثل  عناويني که آن ازجمله شد يادآور توان مي ندارد چنداني اهميت رانيزکه ديگر نکات  برخي  ) ] ] " دوم،" پدر  294­96َاب        .       بخش)  باامضاي آناکساگوراس، مقاله در است لغت درکتاب  جايشان

    هاي  دانشنامه  بريتانيا و امريکانا فلسفه،             مفصل  بسيار درمقاله چنين هم اند، ذکرشده منابع  جزء                           ." دانشنامه" به نه شود رجوع تخصصي آثار به که اينست ارجح معتبري دائرةالمعارف در  اباضيه

    "  "   . از  منابع ضمن آواز درمقاله عمومي  Larousse de la musiqueهاي   همچنين   A History ofوArabian Music)    فارمر   H. G. Farmerتأليف                 اسمش) از که چنان ولي است معتبري اثر که ، 

                              درباره  غربي متعدد آثار از يک هيچ ولي شده، برده نام است، عرب موسيقي به مربوط  پيداست                              مشهود  مقالت از اي درعده غربي منابع ذکر در صدفه نوع اين و نگرديده ذکر ايران  موسيقي

است. 

.                                 آنها  اصل نه است غربي آثار ترجمه به ارجاع مقالت از درخيلي که آن تذکر درخور ديگر  نکته    کتابخانه  که  دائرةالعمارفاکنون                   شود،  ارجاع هردو وترجمه اصل به که اينست حق گرفته  قوت

         .                   اروپائي  کتب اصل به رجوع نيستند کافي اعتماد شايسته ًا غالب فارسي هاي ترجمه که خصوص  به                                براعتبار  بلکه سازد مي المللي بين استفاده قابل را مقالت تنها نه آنها ترجمه به رجوع با  همراه

.     افزايد  مي نيز مقالت

         .                       چاپ  قرن اين اواسط تا شود داده ارجاع اثري چاپ بهترين به امکان ّد درح که اينست حق  همچنين         .                     دقيق  هاي چاپ تدريج به بود اروپائي هاي چاپ همه معدودي، جز اعتماد، قابل و تحقيقي  هاي

                                و  گرديد معمول دکن حيدرآباد نيز و ايران و مصر و لبنان خاصه نيز، اسلمي کشورهاي از  دربرخي    )                چاپ  مثل يافت مزيت اروپائي هاي چاپ بر آنها از  الفهرستبرخي     وچاپ  تجدد رضا  توسط

العيان   وفيات           چاپ  و عباس احسان توسط خلکان  ابن     ليلة  و ليل ).الف     مهدي  محسن  توسط)                        مثل  است اروپائي هاي طبع همان اسلمي آثار از بعضي طبع بهترين هنوز  اما الذهب   مروج

)      پل  شارل طبع  Pellatمسعودي   چاپ)   خطط و Barbier de Meynardبراساس   ويت  چاپ  مقريزيG. Wiet (   و( ّول ا (آثارالباقيهنيمه     زاخائو  چاپ  Sachauبيروني     حال) .  درهمه چاپ  ذکربهترين دائرةالمعارف براعتبار      .   براي  بايد حال ًل مث افزايد  مي نامه   و قابوس  به گلستان وبوستان 

.                         خاص  دليلي به مگر برآنها، سابق هاي چاپ نه شود، داده رجوع يوسفي طبع

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              مقاله  ًل مث کرد اختيار فارسي زبان سنت برحسب هميشه است بهتر را عناوين که اين ديگر  نکته .                      " "       " است" فارسي زبان در کشور آن مرسوم نام که آمد مي حبشه ذيل بود بهتر اتيوپي

                            مقالت  تأليف در که پژوهشي و کوشش و هّمت که شود موجب نبايد نکات اين  دائرة تذکر المعارف                            مسئولن  نظر از نکات اين که شود تصور يا و بماند، پوشيده است رفته کار  به

 دائرةالمعارف    .     توفيق  برعکس است مانده  دائرةالمعارف دور   زمان  مقتضيات درنظرگرفتن  با.                             است  تحسين گونه همه درخور فضل، ّده ع کمبود خصوص به وسائل، برخي نقص و مکان  و                              ًا  منظم و دارد وجود اسلمي علوم براي ايران در که واقعي دانشگاه اکنون که گفت بايد  درحقيقت

                                    همين  پردازد مي اسلم عالم در علوم تاريخ و اسلم تاريخ و ديني علوم هاي رشته در تحقيق کار  به مرکز     اسلمي  بزرگ المعارف  دائرة              . تحصيلت  کيفيت در که انگيزي اسف تنزل با  است

                              از  اي عده براي را تحقيق وسائل مرکز اين که است خوشوقتي جاي داده، روي ما  دانشگاهي                            انتشار  فرصت را سودمند و آموزنده مقالت رشته يک و ساخته فراهم پژوهش اهل و  دانشمندان

                           . خصوص  به علمي، تحقيقات کانون که اخيراست هاي سال جالب تحولت از اين و است  بخشيده      »                        و  سياسي مطالعات دفتر و ها دانشنامه مرکز مثل هائي کانون به ها دانشگاه از انساني،  درعلوم

               «   »       « منتقل  مجلت از اي عده نويسندگان حلقه و نشردانشگاهي مرکز و خارجه وزارت المللي  بينگرديده.

  مقالت  از  برخي المعارف  . دائرة                       هرچند  کنم مي ياد جا اين در يافتم سودمند خصوص به که  را                                  گفت  بايد و يادکرد مختصر درين بتوان که آنست از بيش خيلي ذکر خور در مقالت که بگويم  بايد

  مقالت  المعارف که .دائرة               اند  وافي پژوهش بر مبتني و محققانه ًا عموم

               "   "           (   )  و  سعيدي مينا و عابديني مجيد قلم به انبار آب مصّور مقاله از توان مي ممدود الف آ  درحرف  )    يکم،  زاده عالم  30­36هادي                     برخي)  و انبارسازي آب مختلف هاي شيوه شرح شامل که برد  نام

               " "          جنين  درباره اسلمي سنتي طب اعتقادات شامل که آبستني مقاله و است، تاريخي انبارهاي  آب                                شناسي  مردم و هنر بخش توسط است مسائل درين عاّمه عقايد و جنين سقط و زايمان و  شناسي

   43­50يکم،( )           "   "  يکم،)  نژاد صفي جواد قلم به سنجي آب  53­60و      " "  سعيدي)  عباس قلم به آبياري  و  )          يکم،  غربي منابع از وافي استفاده  71­84با ) " "    يکم،)  آخرالزمان مقاله "134­44و "    آدم)  مقاله  و

   173­79يکم،( )        "     "            يکم،)  موحد صمد قلم به اسلم در آدم و مجتبائي الله فتح توسط  ،)180­93هردو) " يکم، " آذربايجان  194­337و                     جغرافيائي)  قسمت و زرياب عباس ياد زنده را آن تاريخي قسمت  که

  )           "   "              يکم،  زاده عالم هادي قلم به آزاد ابوالکلم مقاله و اند، نوشته گنجي محمدحسن را ­306آن316       "  "                  کيوانيه)  زردشتي فرقه مؤسس آذرکيوان درباره مجتبائي الله فتح سودمند و جامع مقاله  و

              مانند  پيروانش و وي آثار و شانزدهم قرن  دساتير در مذاهب و   دبستان  شارستانو  چهارچمن  4)347­59يکم، ( )         "     "  يکم،  سجادي صادق قلم به رضوي قدس آستانه و  و) 340­351،

  ) "     يکم،" عبدالعظيم حضرت  353­358آستانه ) "     "  يکم،)  معصومه حضرت آستانه  358­362و قلم)   به  )         ( ) " "      يکم،.  باشي بلوک علي توسط آسياب آسيا مصّور مقاله همينطور  371­379همو مقاله) ، 

  )           " يکم،" زاده عالم هادي قلم به  (400­406آشتيان          "   "  يکم،)  لنگرودي زاده رضا قلم به قوينلو آق  و

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

503­516  )         "   "  يکم،) مولوي محمد قلم به احمد آل ،556­558            که)  تورمي وجود با گفت بايد  که  »           .                 دقت  اين گويد مي او درباره مؤلف است منصفانه اي مقاله يافته، کنوني درجّو احمد آل  شهرت

                       [             ولي[ شود، مي ديده نيز او اجتماعي و سياسي هاي نوشته در عامه فرهنگ و ها سنت بيان در  نظر                                  و  افکند مي سايه او هاي داوري بر عاطفي هاي العمل عکس و روحي حالت ًا غالب آثار گونه  دراين

  ) «                 ص  سازد مي متزلزل را هايش نوشته منطقي نظم و  557انسجام       از).  بايد حرف، درهمان  باز  )         "   يکم "  سجادي صادق قلم به باوند آل  585­597مقلت )       " "  يکم)  همو قلم به آلبويه  و) 639­646و

  )               (   ) "   يکم،" رنگي نمونه با کيواني مجدالدين قلم به قرمز ُمهر تمغا  661­665آل   مقالت)  سلسله  و .                     کرد  ياد باستان ايران مختلف مباحث درباره تفضلي احمد استوار و سودمند

             "     "                بتوان  که آنست از بيش رسد مي عبدالملک بن احمد به ششم جلد آخر تا که الف حرف  مقالت                         .         برخي  تفصيل دادن نشان براي چنين هم و نمونه براي همه اين با پرداخت آن از گلچيني به  حتي   " "                :               قلم  به اباضيه مانند رساله مقاله کلم و فقه رشته در برم مي نام آنها از اي عده از  مقالت

  )    دوم،  مقدم جللي  309­33مسعود ) "   "    سوم،)  تيميه ابن مقاله " (171­93و   "  سوم،)  راوندي ابن  و531­39  ) " "                    پنجم،)  ابوحنيفه مقاله و زرياب ّباس ع نام زنده قلم به دو  379­409هر   مفصل،)  منابع  با

) «   »          ششم،  حنبل احمدبن مقاله و غربي، منابع جمله  718­30از           و)  آثار شرح شامل جمله از  که  ) " "        ششم،  اجماع جامع مقاله و اوست  615­33اعتقادات                 مقاله) و چي، پاکت احمد قلم به سه هر ،   )       "   ششم،" معتزله پيشوايان از ّلف ع " 388­97ابوالفضل "            به)  اجتهاد مقاله و گذشته ناصر قلم  به

  )    ششم،  گرجي ابوالقاسم . 599­611قلم     اند)  محققانه همه

  )               "   "      چهارم،  تبار ايراني الطراف جامع مورخ و اديب قتيبه ابن مقالت عرب ادبيات  و) 446­60در  ) "     پنجم،" کاتب احمد  154­55ابو ) " "  ششم،)  ابونواس  341­68و             قلم)  به سه هر غربي منابع برخي  با

"   "                            معتز  ابن و است، نوشته را عرب اللغه فقه و ادبيات مقالت از بسياري که آذرنوش  آذرتاش  )        چهارم،  ّقادعرب ن و اديب و  633­41شاعر               خور)  در خصوص به فشارکي لساني محمدعلي قلم  به

ذکرند.

  ) " "    دوم،  ابداع مقالت فلسفه  373­83در ) "   "  سوم،)  باجه ابن  66­83و  "   "  و)  شاعر جبيرول ابن  و  )    سوم،  آندلس يهودي  307­16فيلسوف ) "   "  سوم،)  رشد ابن »556­83و     » معقول)  و اتحادعاقل  و

   537­44ششم،( ) " "  ششم،)  اثولوجيا  579­58و             با)  خراساني الدين شرف فاضلنه قلم به  همه  )               "   "    پنجم،  قرطبه يهودي طبيب و فيلسوف و عالم ميمون ابن و وافي  143ِتفصيل   عباس­)  قلم  به

.     اند  آموزنده همه زرياب

"   "                           ، بوسعيد آل ازجمله نيسي برگ کاظم مقالت عربي کشورهاي و عرب تاريخ در ّتع مم مقالت  از  )        يکم،  عمان و مسقط اباضي  613­38امراي )        " " يکم،)  بحرين امراء خاندان ، آلخليفه  )698­704و

"                              آل  مثل سجادي صادق مقالت نژاد ايراني هاي ياخاندان ايران تاريخ در پرسود مقالت از و  است                            ) "   "  و"  اجتماعي و مذهبي تحولت و مختلف ايالت در آن امراي يک يک حال باشرح بويه آل و  مهلب

        يکم،  آنها، دوران در " (639­46عمراني   "                دوم،)  ميکال آل مانند داود آل علي مقالت چنين هم  و

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

168­74    بايد)   Patricians of Nishapurکه   )      ماساچوست  کمبريج، بوليت ريچارد  در) 1979تأليف.                 افزود  آن منابع به را نيشابور مهم هاي خاندان باره

                                جمله  آن از که رضا الله عنايت قلم به دانان جغرافيا حال شرح و جغرافيائي مقالت رشته  يک  )         " "  دوم،  آمودريا کنار قديمي شهر آمل مقاله  308­13است )   " " دوم،)  بانقشه ابخاز  "364­71و ابن)   و

  سوم،" (  409­14خردادبه )"   " سوم،)  ُرسته ابن  553­56و ) "   " چهارم،)  فضلن ابن  "399­406و ابن)   و  چهارم،" (  408­13فقيه ) " "  ششم،)  ابيورد  473­76و                 استفاده) نيز روسي منابع از آنها همه در که ، 

 . است  شده

  )         " "          دوم،  نقاشي هنر اصطلحات از َابر جمله از هنري مقالت اي  395­97عده  " "  با)  کاغذي ابري  و  )    دوم،  گوناگون هاي  570­74رنگ )       " "  دوم،)  رنگي تصاوير با آهارمهره  347­50و   از) هردو ، 

                        قلم  به هنري مقالت بيشتر که سمسار، محمدحسن توسط صحافي، و سازي کاغذ  اصطلحات  )         "   "  پنجم،  ذکاء يحيي قلم به غفاري ابوالحسن و  "351­56اوست،         ابوالحسن)  و رنگي تصوير دو  با

  )                  پنجم،"  نفيسي دخت نوشين قلم به جهانگير دربار ايراني نقاش  364­67نادرالزمان   تصوير)  يک  با                             "   "    ندارد  اساسي که او بودن تبار ايراني در حق به که رفيعي علي قلم به ُمقله ابن و بزرگ  رنگي

  )    چهارم،  است کرده . 683­85شک     خصوصسودمندند)  به

  )           "   "      چهارم،  خراساني الدين شرف قلم به عربي ابن مقاله تصوف و  336­84درعرفان خودرسال)   که              )   چيتيک،  ويليام اثراساسي دو بايد حال و است جامع ­The Sufi Path of Knowledge: Ibn alهاي

Arabi's Metaphysics of Imagination (Albany, NY, 9891    و)  ،Imaginal Worlds: Ibn al­'Arabi and the Problem of Religious Diversity (Albany, NY, 4991(       افزود) آن منابع  رابه

  )         " پنجم،" هروي مايل نجيب توسط ابوسعيدابوالخير  531­33و ) "   "  سوم،)  خفيف ابن  و) 434­39و  ) "   دوم،" ادهم .403­7ابراهيم                   کرد)  بايد ذکر را مجتبائي الله فتح قلم به هردو

  ) " "                  پنجم،  ابوبکر مقاله مانند زرياب عباس مقالت تاريخي معتبر افراد سرگذشت "321­40در ابن)   و   :           چهارم،"( آذرنوش آذرتاش قلم به حالش شرح ّفع  663­70مق             عباس  قلم به عقايدش و آثار شرح و  ؛

  مجلد،:  همان .670­80زرياب                     کهن)  و اصيل آثار بر مبتني بيشتر و اند نمونه مقالتي

                              و  اند شده انتخاب شان علمي توانائي و دانش براساس و دقت با مقالت مؤلفان که  پيداست                 .             عبدالحسين  خصوص به تني، چند جاي همه اين با اند ايران پژوهشگران بهترين از اي عده  شامل

                            و  سرکاراتي بهمن و محقق مهدي و ستوده منوچهر و کدکني شفيعي محمدرضا و کوب  زرين                              بوده  ديگري آثار يا اثر گرو در وقتشان که دانشمنداني از ديگري عده نيز و ابوالقاسمي  محسن

                    مجله  نويسندگان غالب و گيلني سميعي احمد و پورجوادي نصرالله مثل  و نشردانش است                            چنين  هم و همداني معصومي حسين و قراگوزلو ذکاوتي و اذکائي پرويز نيز و خرمشاهي  بهاءالدين

                                  و  نگهبان الله وعزت متيني جلل مثل برند مي سر به ايران از خارج در که دانشمنداني از  برخي                            و  استعلمي محمد و شهبازي شاپور و باقرزاده فيروز و دامغاني مهدوي احمد و نصر  سيدحسين

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                رضا  و پروين ناصرالدين و ذاکري محسن و موسوي کاظمي احمد و زاده رجب هاشم و امين  حسن                 .             آن  از است ممکن غيبت اين موارد بعضي در خاليست آنها درميان زاده ابراهيم سيروس و  نيازمند

    مقالت  که باشد  جا المعارف  . دائرة                 به  است بوده ها وخاندان افراد سرگذشت بيشتر کنون  تا                              تر  گشاده نيز دانشمندان از مندي بهره دايره که نيست دور شود فراختر مطالب دامنه که  تدريج

گردد. 

          مقالت  که اي خواننده براي است  ممکن المعارف   دائرة             پيش  سؤال اين گذراند مي نظر از  را                            هاي  پيشرفت و کشفيات و شده ديگري صنعتي عظيم انقلب وارد اکنون که دنيائي درين  بيايدکه

                          حياتي  و فوري نياز هزاران و است زندگي صورت کردن دگرگون درحال کامپيوتري و  الکترونيکي       ­    ­    ­                   شماري  بي ّده ع و ابو و ابن و آل همه اين تفصيلي شرح آورده، وجود به سوم جهان  درکشورهاي

                                      خود  اسلف دانش که چهارم و سوم درجه شاعر و مفتي و صوفي و قاري و مفّسر و فقيه و ّدث  مح                                    دانستن  و دارد سودي چه اند گذارده باقي خود از اهميتي بي حاشيه يا شرح و اند کرده نشخوار  را     "   "             "   "  دمشقي  هجوسراي شاعر ُعنين ابن و چهارم قرن مصري شافعي قاري قيوم ابن زندگي  تفصيل

                         "   "    که  آتشي چهارده اسامي شناختن يا و ششم قرن مالکي فقيه و محدث قرقول ابن و هفتم  قرن                                قاضي  و محدث و حافظ و فقيه تن هشتاد از بيش حال ياشرح و افروختند مي جاهلي  اعراب

  )        دوم،  ّدومه ق آل فلسطيني حنبلي  87­96درخاندان               مبسوطي)  شرح و کند مي درمان را دردي  چه  رساله   درباره الموهوم  الزمان  ابطال           ­   جمال « آقا اشکالت رد در بهعربي، کلمي فلسفي  رساله

 . . .                    مازندراني  اسماعيل ملمحمد تصنيف زمان، موهوميت ابطال در ميرداماد ّله اد بر  خوانساري                              مشکل»  کدام کند مي فراهم را مريخ و ماه تسخير مقدمات جديد علم که روزگاري در  اصفهاني

                                  با  نبود بهتر شود مي مباحث گونه اين تأليف صرف که وفکري مالي منابع آيا و گشايد، مي  مارا                              يک  يا و دانشجويان و جوانان براي علمي دانشنامه صرف ًل مث ايران تر اساسي نيازهاي به  توجه

                                هاي  کتاب سلسله يک يا و اروپائي عمده هاي زبان براي اعتماد درخور و تفصيلي هاي فرهنگ  رشته                                      و  شود دستگير امروز ِم عل کاروان با شدن همراه در را ما تا شد مي طب و جديد علوم براي  پايه

                                  ببخشد؟  سرعت فن و علم در استقلل کسب اميد به و دانش راه در را ما هاي گام

                              که  کارهائي همه مسئول يا ضامن توان نمي را کس هيچ که اينست نخست سخني چنين  جواب                   .         و  فکر وطرز سابقه و سليقه برحسب نهادي ياهر هرکسي شمرد است لزم اي جامعه  براي     .                       کساني  سپاسگزار بايد بگيرد دوش به را تحقيقي و علمي ازکارهاي هاي گوش تواند مي  تعهدش           .                       مثل  ديگري مؤسسات که آن دوم دارند مي بر پيش از را کاري و گذارند مي درراه قدم  بودکه

       .                  "     مرکز" که آن سوم پردازند مي علمي هاي کتاب کار به که هستند دانشگاهي نشر  مؤسسه دائرةالمعارف    .                       که  آن چهارم است کرده قيد خود برنامه در هم را عمومي بزرگ دانشنامه  تأليف

      تدوين  به کودک کتاب  شوراي     جوانان  براي عمومي  دانشنامه           که  طوري به و است، زده  دست      در  آن مسئولن مصاحبه فرهنگي از  کيهان  137شماره (         آقاي)  و تهران شهردار آيد  برمي

                              گوناگون  هاي دانشنامه همه ميان از گفت بايد متأسفانه هرچند اند، کرده کمک آن به هم  بجنوردي .                                 دارد  دسترس آن به همه از کمتر و است کمک نيازمند همه از بيش که است دانشنامه اين

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 مرکز    اسلمي  بزرگ المعارف  دائرة             هاي  برنامه فارسي المعارف دايرة نشر از  گذشته   .                             ترجمه  يکي اجراست دست در اکنون هم آنها از شماري که دارد نيز ديگري دامنه پر و  مبسوط

        نام  به المعارف دائرة  عربي     الکبري  السلميه المعارف  دائرة         درسال  نيز آن اول جلد که  است1370  )        کلک،  است رسيده طبع ص 55­56به ،163                  که).  را کوششي و هزينه و وقت من گمان  به

                            حقيقت  چه کرد، صرف تري سودمند کار در توان مي شود مي المعارف دائرة ترجمه  صرف                          استفاده  قابل سوريه و لبنان شيعيان معدودي براي اگر المعارف دائرة عربي ترجمه که  اينست

                              زيرا  يافت، نخواهد رواجي کلي طور به اند ترجمه اين هدف ًا ظاهر که عربي کشورهاي در  باشد                            قائل  شيعي دانشمندان آثار براي اعتباري و اند مذهب سني کشورها اين در مردم قاطع  اکثريت

                              به.  شده مبذول ايران به نسبت گذشته دهه دو در عربي کشورهاي بعضي در که توجهي  نيستند .                             به  آن مذهبي هاي جنبه نه است اسلمي جمهوري ستيزي غرب و انقلب سياسي هاي جنبه  علت

                                کردن  نزديک براي آن از پس اندکي و انقلب از پيش کمي که هائي کوشش که اکنون  خصوص                              شروع  ديگر افراد و صدر موسي امام مثل ديني پيشوايان برخي طرف از سني و شيعه  جامعه

                   " "          فعال  ديگر ًا ظاهر بود شده تأسيس منظور اين به که دارالتقريب و شده گذاشته فرو بود  شده                                از  شيعيان به اساسي مشاغل حصر و ّني س هاي اقليت به نسبت مهري بي ايران در و  نيست،

       .                       تر  مهم دليل اما است گرديده سست اسلم عمده فرقه دو سازگاري به اميد و شده  سرگرفته                              درخور  که علمي و نيستند يکديگر از آموختن پي در ًل اصو ميانه خاور کشورهاي مردم که  اينست

               .                 و  سعودي عربستان و مصر از ما نه يابند نمي خود کيش هم کشورهاي در شمارند به  اعتناء                 .               گرچه  است، غربي کشورهاي به کشورها اين همه چشم ما از آنها نه و آموزيم مي چيزي  مراکش                 .               نمي  زندگي هجري چهارم و سوم قرن در ما است طبيعي اين و باشند، غرب دشمن سياست  در

                     .           غربي  تمدن فائق تمدن که کنيم مي زندگي دوراني در ما بود اسلمي تمدن فائق تمدن که  کنيم                           .     انساني  علوم در بلکه است، غرب در جديد صنعت و علم منشاء تنها نه نپسنديم ما هرچند  است               .               درکشور  که هائي کتاب عده به است کافي گيرد مي انجام غربيان درميان اصيل هاي پژوهش  نيز

                                    و  ترجمه عرفان و ادبيات و فلسفه بخصوص و رياضي و انساني و طبيعي علوم از رشته هر در  ما                                      و  يمني و مصري و مالزي و پاکستان مؤلفان از آنها از تا چند ببينيم و کنيم نگاه شود مي  چاپ

   . بر  بنا است  تونسي     هفته  هاي  کتاب          "     ارشاد " و فرهنگ وزارت به وابسته ايران کتاب خانه  که                                و  طبيعي علوم هاي رشته در منتشره کتب از درصد هشتاد قريب گفت بايد کند مي منتشر  اسلمي

             (             )    خصوص  به غربي هاي زبان از ترجمه فارسي ادبيات و ديني علوم از غير اجتماعي و  انساني                 .             و  کم نيز اسلمي کشورهاي ساير در وضع همين اصيل اندکي بسيار شمار فقط و است  انگليسي

                         .   انکار  حقيقت فرهنگي، تکدي يا بخوانيم فرهنگي تهاجم را وضع اين چه حال است صادق  بيش                             . است  دوستي وطن و خواه دانش شرقي کدام و نيست، ما مطلوب وضع اين البته اينست  ناپذير

                              تأسفي  است ساخته ديگري مردم دانش و فن خوار جيره را ما که وضعفي تهيدستي براين  که                                 .       به  را درون درد و اند آمده فرياد به وضع اين آزار و رنج از حتي برخي باشد نداشته خاطر در  عميق

                     .           که  جزآن ايم، نکرده کوتاهي اعتراض و فرياد در هم ما ريزند مي بيرون ناسزا و پرخاش  صورت                            به  بزرگ جلد حدودچهل در المعارفي دائرة وطبع ترجمه اما ندارد، اي هزينه اعتراض و  پرخاش

 .         اندک  بسيار داردوحاصل بسيارسنگين مخارج عربي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                که  آنست تر درست کار باشيم بين واقع المعارف اگر  دائرة           هرچه  هست، هم برنامه در که چنان ،      .                           هرچند  انگليسي زبان گردد عام و يابد گسترش آن فايده تا شود منتشر و ترجمه انگليسي به  زودتر

                               " هدف " بايد که افرادي بيشتر که است زباني و هست هم صنعت و علم زبان است استکبار  زبان   .                               ما  اگر دارند دسترس آن به کنجکاو، و يافته تربيت و کرده تحصيل افراد يعني باشند، آثار نوع  اين

                                        از  هم و بيافزائيم خود احوال بر آنها دانش بر هم تا دهيم ارائه غرب جهان به را آن بايد داريم  علمي                     .             ديگران  استکبار از پيوسته که آن جاي به داردکه عيبي چه کنيم گير عالم را خود علم آنها  طريق

                                  جهاني  دانش بازار در خود متاع ترويج در و بورزيم استکبار کمي نيز ما بدهيم سر فرياد و  ناله                              بي.  کاري صرف دوست دانش و کوشا چنين اي مؤسسه مال و وقت که است حيف  بکوشيم

. شود  حاصل

          مرکز  برنامه در که ديگري مقاصد  از المعارف   دائرة     تأليف  شده  ذکر لغات  جامع  فرهنگ فارسي  . ًل  فع  است فارسي  نامه  لغت               از  تر کامل و تر وسيع فرهنگي که نامه ،  لغت دهخد    .          "     "    تأليف  نيز فرهنگستان است انتشار و تأليف درجريان نامه لغت سازمان طرف از  است

   «         » .                     که  نيز فارسي بزرگ دانشنامه بنياد است داده قرار خود کارهاي صدر در را اي نامه لغت  چنين.                               دارد  پيش در اي برنامه چنين گرفته بنيان بيرشک احمد عزم صاحب دانشمند مديريت و همت  به

                           .     نامه  لغت چهار بتوانند که کافي افراد ايران در آيا که اينست پرسش اما است مطلوب همه  اينها                                    خزانه  از نحوي به تأسيسات اين همه چون و دارد؟ وجود بدهند مايه آنها به و ببرند راه را  بزرگ

                          نيست؟  مال و دروقت جوئي صرفه و آنها همکاري امکان آيا کنند مي هزينه دولت

                                زبان  تاريخي فرهنگ تأليف مقدمه و باشد تواند مي مفيد بسيار زمينه درين که کاري من گمان  به                            بنياد  در خانلري ناتل پرويز مديريت با که است دست ازين فرهنگي کردن دنبال است  فارسي

  )                      تهران،  رسيد طبع به هم آن جلد يک و شد شروع ايران  1358فرهنگ       گذاشتن)  برکنار مبني آن  و                              شواهد  دقيق ذکر با معين هاي کتاب در کلمات استعمال براساس فرهنگ تأليف و لغت هاي  کتاب

                       .     مشکلت  شده شروع انقلب از پيش که کاري کردن دنبال چون اما است تاريخي توالي  برحسب                                  برند  مي و اند برده کار به غربي هاي فرهنگ که را اي آزموده شيوه توان مي دارد  اجتماعي

 .   ساخت  خود پيشنهاد

                            است  مقصودي به وافي و تفصيلي نامه لغت تأليف همچنين ضروري بلکه مفيد بسيار کارهاي  از             .(             )    لغت  بهترين ها سال از پس هنوز فارسي به انگليسي و انگليسي به فارسي انگليسي زبان  براي

          همان  زبانان فارسي براي انگليسي  نامه حييم   فرهنگ  " "      صنايع  از بزرگداشت آنکه با و  است                         " "        و  سلم با او از و باشد داشته سوادي کوره که است نمانده استادي هيچ و شده ما  مخصوص

                                  از  ما همه که دانشمند و همت با مرد اين بزرگداشت فکر به کس هيچ باشند نکرده تجليل  صلوات                       .               هاي  رشته در غربي دانش به ما که نيازي همه اين با نيافتاده بريم مي و ايم برده سود او  کار                                آنها  از خيلي و ميشود منتشر روز هر که ناقصي هاي ترجمه گرفتن درنظر با و داريم  مختلف

                              لغت  داشتن دست در هست، نيز فارسي زبان آشفتن وسيله است گمراهي موجب که آن از  گذشته        )                        حتي  گفت بايد کم وکم انگليسي خصوص به اروپائي، عمده هاي زبان براي رسا و خوب هاي  نامه

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                    در)  هم و کنند کمک درست هاي ترجمه در را ما تا شود شمرده ما ضروري کارهاي از بايد  ژاپوني         .                 به  تنها مقصود اين واگذاشتن شوند دستگير ديگر هاي زبان به فارسي برگزيده آثار  ترجمه

.                             دارد  علمي و فرهنگي ضروريات نياوردن جا به از حکايت فردي هاي هّمت و تجاري  موسسات                              برابر  چند تفصيلي با که فارسي به انگليسي اعتماد درخور و جامع فرهنگ يک که اينست  حقيقت

حييم   فرهنگ                           داريم  قرار ما که اقتباس از مرحله درين بپردازد، نيز اصطلحات و کلمات کاُربرد  به .               نيست  فارسي هاي نامه لغت تدوين از کمتر اهميتش

                              افرادي  نيت حسن و کوشش و همت از که يافته وجود مؤسسه چندين اکنون ايران در  خوشبختانه    »  «   » .             بزرگ  المعارف مرکزدائرة ، ايران فرهنگستان است برخوردار علم به متعهد و دوست  ايران

     »   «         »  «       »  نامه» لغت سازمان و فارسي بزرگ دانشنامه بنياد ، دانشگاهي نشر مؤسسه ،  اسلمي                         .       تري »  واساسي بيشتر نياز وبه تراست اولي آنچه به همه که است اميد اند گونه اين از  دهخدا

 .       نمايند  اقدام دهد مي پاسخ

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

 : زيرنويسها 

1             .                   ذکر.  بخش مدير ها رشته برخي براي است کلک در بجنوردي آقاي با مصاحبه طبق صورت  ايننشده.

2 .                           داشت.  شرکت شورا اين در بود زنده تا نيز تفّضلي احمد دکتر نام زنده

3        »     ­ :                 الکتب.  بعض في جديدة نظرة عباس، احسان برد نام را ذيل منابع توان مي جمله  از       (               ) «   العربية  اللغة مجمع مجلة مقفع ابن به آثار برخي انتساب درستي درباره المقفع لبن  المنسوبه

   ( جلد(  52دمشق سال  ،1977  صص  ؛ 538­80،F. de Blois, Burzoy's Voyage to India and the Origin of the Book of Kalilah wa Dimnah, London, 1990; C. E. Bosworth, in The Cambridge History of Arabic Literature. Arabic Literature to the End of the Umayyad Period, ed. A. F. L. Beeston et al. Cambridge, 1983, pp. 487­91; P. Charles­Dominique., "Le systeme ethique d'Ibn al­Muqaffa d'apres ses deux epitres dites al­Sagir et al­Kabir," Arabica, XII, 1965, pp. 45­66; J. van Ess, Some fragments of the Mu'aradat al­Qur an," Studia Arabica et Islamica. Festschrift for Ihsan Abbas, ed. W. Qadi, Beirut, 1981, pp. 151­63; S. D. Goitein, "A Turning Point in the History of the Muslim States," in Studies in Islamic History and Institutions, Leiden, 1966, pp. 149­67; J. D. Latham,"Ibn al­Muqaffa' and Early Abbasid Prose," in The Cambridge History of Arabic Literature. Abbasid Belles­Lettres, ed. J. Ashtiany et al., Cambridge, 1990, pp. 48­77; S. Shaked, "Religion and Sovereignty are Twins in Ibn al­

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

Muqaffa' s Theory of Government," Jerusalem Studies in Arabic and Islam, Jerusalem, 1984, pp. 31­67.

                    عنوان  با شاکد مقالت از اي مجموعه در که اخير  از From Zoroastrian Iran to Islamمقاله Variarum (1995انتشارات                      و)  مفاهيم از مقفع ابن که اقتباساتي لحاظ از شده، طبع  تجديد

.             است  مخصوص توجه خور در کرده، ساساني تعبيرات

4 :               را.  طرقي ّلي توک محمد سودمند مقاله بايد حال

"Contested Memories: Narrative Structures and Allegorical Meanings of Iran's Pre­Islamic History," Iranian Studies, 29, 1­2, 1996, pp 149­176,

                                  به  است جديد هاي دوره در ايرانيان تاريخي ديد در آنها تأثير و آذرکيوان پيروان آثار شرح بيشتر  که.   افزود  مقاله منابع

    اسلم  جهان در دموکراسی

    کتاب  بررسي و نقد

  انتخابي  نادر

    اسلم  جهان در دموکراسي

Salame, Ghassan Democraties sans democrates (Politique d'ouverture dans le monde arabe et islamique( 

Paris: Fayard,1994, 452 pp.

                        است  درست بود گفته باختري دموکراسي دشمنان هاي گيري خرده به درپاسخ چرچيل  وينستون                                شايسته  رسمي و راه تاکنون که است اين راست اما دارد بسيار هاي کاستي حکومت شيوه اين  که

                   .           و  بيابيم واقعيت از اي هسته چرچيل گفته دراين خواه نشده يافت جامعه دهي سامان براي  تر                            انکار  نکته يک آوريم حساب به بريتانيا امپرياليسم ّکار م روباه فريبکاري گوياي نمونه را آن  خواه

   .                         آن  شگفت درروزگارنواست دموکراسي آرمان و نام گري بسيج توان و فريبندگي آن و است  ناپذير " "                        مي  صوري وبنابراين طبقاتي را آن که ها مارکسيست چه باختري، دموکراسي منتقدان حتي  که

                        يا  و شمارند مي اخلقي هاي تباهي راسرچشمه دموکراسي که دوستاني ّنت س وچه  دانند "   »                      مي  اقتصادي رشد بارگاه در دموکراسي کردن قربان با پندارند مي که اي شتابزده  تجددخواهان

                            قانون  چون دموکراتيک نهادهاي و نمادها اند نتوانسته يک هيچ زد، ُبر ميان جامعه تحول درسير  توان

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              حکومت  شيوه هريک رو همين از و گيرند ناديده کلي به را نمايندگي رسم و مجلس  اساسي،.                      "   "    اند  خوانده آن به دستيابي راه در اي مرحله يا و راستين دموکراسي را خود دلخواه

                                ساختار  سو، اين به ميلدي نوزدهم سده آغاز از که، اي پردامنه و پرشتاب هاي دگرگوني رغم  به                                ديرزماني  که آن با و است ساخته زبر و زير را اسلمي هاي سرزمين فرهنگي و سياسي  اجتماعي،

                                رسم  و راه و قانون حکومت هنوز گذرد، مي جديد سياسي هاي انديشه با مسلمانان آشنايي آغاز  از       ­                  ­     دلبستگي  و نگرفته پا بگذريم که پايدار نا و شکننده هاي تجربه از کشورها دراين دموکراتيک  هاي

                                در  هم ها سرزمين اين مردم اول درجه هاي دلمشغولي و ها دلبستگي زمره در حتي دموکراسي  به       .                      . در  که است گفتني نشيند نمي بار به خاورميانه زار شوره در دموکراسي نهال گويي است  نيامده

          سال  به که اي سنجي  1990نظر                   اين  مردم درصد يازده تنها گرفت انجام عرب کشور ده  در  )                        ص  اند دانسته منطقه مهم مسايل زمره در را دموکراسي نبود و بود  109کشورها درگذشته).   اگر

 "                            قابل  حال درعين اما انگيز تأسف اي پديده اسلمي هاي سرزمين در دموکراسي نبود نزديک،  اي                    دهه "  ازميانه که هايي دگرگوني از پس شد مي تلقي  1980فهم             و  زير را جهان سيماي سو اين  به

                                روند  بر استثنايي اسلم جهان آيا که است اين پرسش اکنون و يافته ديگري شکل مسئله کرده  رو                 "   اين " اسلم جهان سياسي ساختار امروز ويژگي است؟ درجهان دموکراسي گسترش  عمومي

                                کشورهاي  بر که را اي خودکامه هاي حکومت بنياد ذهني و عيني عوامل از اي مجموعه که  است                          دراين  دموکراسي استقرار انداز چشم که آن بدون است کرده سست رانند مي فرمان  مسلمان

 .     باشد  يافته گسترش کشورها

        )         »        و  عرب درجهان گشايش سياست ها دموکرات بدون دموکراسي عنوان با که حاضر،  کتاب   ( )                    استاد)»  و فرانسه علمي هاي پژوهش ملي مرکز پژوهشگر سلمه غسان نظر زير  اسلمي

                          و  جست و ها دشواري بررسي براي است تلشي آمده، فراهم پاريس سياسي مطالعات  مؤسسه         .               اي  مقدمه برگيرنده در کتاب اسلمي درکشورهاي دموکراسي گسترش و پيدايي هاي زمينه  جوي .  "   "   "   "               »      در  است ها تجربه و ها پرسش بخش دو و کجايند؟ ها دموکرات پس باعنوان سلمه قلم  به

 :              "   است " آمده عناوين اين با مقاله شش ها پرسش بخش

1 :    /«          :       مؤسسه. « لکا ژان ومشروعيت ضعف نقاط قطعيت، عدم عرب درجهان دموکراسي  روند    پاريس؛  سياسي مطالعات

2 /«            :       جان. « درخاورميانه سياسي هاي آزادي گسترش امکانات ها دموکرات بدون  دموکراسي  ُتن؛:  پرينس دانشگاه واتربري

3   /«      : سلمه؛. « غسان مدني صلح افزار دموکراسي

4           :    /«         حقوقي. « اقتصادي، اسناد و مطالعات مرکز فارگ فيليپ اجتماعي؟ گسست يا جمعيت  انفجار  قاهره؛  اجتماعِي و

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

5     :    /«               استراتژي. « بخش معاون لوچياني جاکومو دموکراسي روند و دولت مالي بحران نفتي،  رانت    المللي  بين ُرم؛ ENIهاي

6 :    /«          :       دانشگاه. « العزمه عزيز عرب درجهان دموکراتيک هاي گفتمان دموکراسي برضد ستايي  عوامِاکستر.

:        "   "      است  زير شرح به ها تجربه دوم بخش هاي مقاله

7   :    /«    :        ­   هاروارد؛. « دانشگاه آون راجر مصر نمونه سياسي بسيج و اقتصادي اجتماعي دگرگوني

8:    /«            :(   )    کرامر. « ُدن گور تونس و اردن مصر، تطبيقي بررسي سياسي درنظام بنيادگرايان  جذببن؛  دانشگاه

9 :   /«  :           ­ دانشگاه. « هرمسي عبدالباقي مغرب آن سياسي هاي پيامد و اقتصادي  دگرگونياجتماعيتونس؛

10       :                 چند. « و سوريه نمونه دموکراسي اندازهاي چشم و اقتصادي سازي آزاد خصوصي،  بخش               :    /«   هاوزن،  ابن اقتصادي و سياسي هاي پژوهش مؤسسه پرتس فولکر عرب ديگر کشور

11   :      /«          :         ملي. « مرکز بايار فرانسوا ژان توکويل از الهام با گفتماني ترکيه و درايران جمهوري  سير            پاريس؛  سياسي مطالعات مؤسسه و علمي هاي پژوهش

12   :    /«        :         ملي. « مرکز روآ اوليويه مجدد؟ ترکيب يا تداوم همبستگي هاي وگروه پروردگي  دست.   علمي  هاي پژوهش

* * *

                              اين  در خود درنوشته سلمه يافت؟ دست دموکراسي به توان مي گير پي هاي دموکرات بدون  آيا                       «      : و: « خاص بررسي و نظري و عام تحليل از است تلفيقي که مدني صلح افزار دموکراسي  کتاب                                  آن  از پيشتر و بيشتر دموکراسي که کند مي طرح را انديشه اين لبنان و کويت جامعه دو  مشخص

                          گوناگون  و بغرنج اجتماعي عوامل واکنش و کنش نتيجه باشد دموکراتيک نيروهاي مبارزه پيامد  که                                    داده  دست از را خود عيار تمام آمريت ِاعمال امکان حاکم قدرت که آن گرو در آن استقرار و  است       "   "         .             هاي  ديدگاه و روسو اجتماعي قرارداد از الهام با سلمه گردد مصالحه و گذشت از ناگزير و  باشد

)          پرزورسکي  آدام چون امروزي پردازان  "Adam Prezworskiانديشه   ميثاق) داردکه  عقيده   " "       .             همه"  توافق ميثاق از سلمه منظور است ميانه درخاور سياست کور گره گشاينده  دموکراتيک

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

.                        ­ است  شهروندان و يکديگر اوليه حقوق شمردن محترم سر بر کشور سياسي اجتماعي  نيروهاي                          ميانه،  خاور در زيرا نيست سياسي نيروهاي ناگهاني شدن دموکرات نتيجه توافق چنين به  دستيابي           .                   زمام  که گاه آن نيروها اين اند نرسيده قدرت به که است زماني تا سياسي نيروهاي  دموکراتيسم

                                    رقيبان  روزگار از دمار و برند مي ياد از را گذشته دلفريب هاي وعده گيرند مي دست به را  امور                           .   براي  گروه يک تلش که شود مي حاصل هنگامي توافقي چنين سلمه گفته به آورند درمي  خويش

                            ِاعمال  ترتيب بدين و براند پاشيدگي هم از سوي به را جامعه خود انحصاري سيادت  برقراري                       .       باشد  حکومت شيوه يک که آن از پيش دموکراسي ديگر، سخن به گردد ممکن نا آمريت  انحصاري

                          براي  و است رقيب نيروهاي ميان قدرت آميز مسالمت تقسيم بر مبتني اجتماعي وضعيت  نوعي               .             پيش  سلمه، گمان به دموکراتيک، فرهنگي وجود اگر داشت تيمار را آن همواره بايد آن  نگاهداري

                        بدون  دموکراسي شدن نهادي و پايداري که است روشن نيست، دموکراسي استقرار لزم  شرط                                    را  خشونت بگذارد، ارج را فردي هاي آزادي و تساهل که اخلقي و ها هنجار و ها ارزش گيري  شکل

                                رأي  بنياد بر قدرت آميز مسالمت گشتن دست به دست و کند طرد سياسي اختلف حل راه  چون.                   نيست  پذير امکان بداند، مشروع و طبيعي اي پديده را مردم

                        جان  کدامند؟ خاورميانه درکشورهاي دموکراتيک ذهنيت و فرهنگ دواندن ريشه و پاگرفتن موانع  اما       .                     مسلح  صلح بري واتر اند پرداخته بررسي به باره دراين ديدگاهي از هريک عزيزالعزمه و  واتربري

                          پيدايي  موانع از انجاميده گسترده نظامي درگيري چند به تاکنون که را بيستم سده  درخاورميانه                     .         که  است اين مداوم تنش پيامدهاي از يکي او گفته به داند مي منطقه دراين دموکراتيک  نهادهاي

             "   "            با  پيکار پرچمدار را خود و قايلند تاريخي رسالت نوعي خود براي خاورميانه هاي حکومت  بيشتر                       ( )  تهديد  قراردادن دستاويز با و شمارند مي ها آن نشاندگان دست و امپرياليسم خارجي  دشمنان             .               که  است برآن بري واتر براين، افزودن تابند برنمي داخل در را ناهمسازي نواي هيچ  خارجي

                            خيزش  از بيمناکي دليل به نيز و دولت به وابستگي سبب به خاورميانه درکشورهاي مياني  قشرهاي   .                      " با " عزيزالعزمه نيستند دوستي آزادي هاي گرايش پرورنده و دارند تمايل سازشکاري به عوام  هاي

) "   "  باور  ذات رهيافت  essentialisteتحليل             انگشت)  نکته براين تاريخ و ازجامعه عرب  روشنفکران                            خوار  را ليبرال هاي ارزش ناسيوناليستي هاي آرمان به دلبستگي با روشنفکران اين که گذارد  مي         .      ( )            ديدگاه  به اشاره با العزمه اند انگاشته يکسان پوپوليسم ستايي عوام با را دموکراتيسم و  شمرده                        در  اسلمي نوپيداي روشنفکران که است برآن سودان اسلمي پرداز نظريه الترابي حسن  هاي

                            ديگر  پوششي در را گذشته نسل ديني غير روشنفکران ستايي عوام و ستيزي ليبراليسم سنت  واقع .   کنند  مي عرضه

                      را  خاورميانه درکشورهاي دموکراسي تاريخي شکست خود انگيز بحث نوشته در لوچياني  جاکومو                            براقتصادکشورهاي  نفتي رانت سيادت پيامد تر دقيق سخن به يا کشورها اين نفتي اقتصاد از  ناشي

         :                  .     عمده  بخش که هايي دولت کند مي تقسيم دسته دو به هارا دولت لوچياني داند مي ميانه  خاور   ("     ")                       دولت  و رانتي هاي دولت کنند مي تأمين خارج به طبيعي فرآورده يک فروش از را خود  درآمد  ")                          هاي  دولت آيد مي بدست داخلي اقتصادي هاي فعاليت بر ماليات راه از درآمدشان که  هايي                 "     "      هنگامي").  تا زيرا يابند نمي گرايش دموکراسي به هرگز رانتي هاي دولت او گفته به  توليدکننده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                    که  است ّيمي ق همچون کند مي اداره را جامعه رانت از حاصل خدمات و ها درآمد توزيع با دولت  که                                  مشروعيت  هرگونه از نياز بي را خود رو همين از و گرداند مي را خود قيمومت تحت صغار  زندگي

                             .   ناگزير  کند مي تامين ماليات راه از را اش بودجه که دولتي مقابل، در اما داند مي  دموکراتيک                           "   را " شهروندي روحيه و کند توجه آن هاي خواست به و شمارد محترم را مدني جامعه  است

                             . اما  کرد تحميل جامعه بر را هايي ماليات سرنيزه زور به بتوان شايد مدت درکوتاه بخشد  گسترش                              و  يابند دلبستگي دولت به مردم که شود مي پذير تحمل هنگامي ماليات نظام مدت دراز  در

           .                 خود  نوشته پاياني بخش در لوچياني آنهاست رأي و نظر به وابسته آن سرنوشت کنند  احساس                              و  الجزاير در اسلمي هاي جنبش گسترش ساز زمينه را دولت مالي بحران و نفت درآمد  کاهش

                             .   کارشناسان  همه است همراه بسيار ارقام و ها مثال با لوچياني مقاله که آن با است دانسته  مصر                              است  کوشيده کتاب درهمين خود نوشته در بري واتر جان نمونه براي و نيستند همداستان او  با

                              پندارد،  مي لوچياني که هم سادگي اين به دموکراتيک سياسي نظام و ماليات رابطه که دهد  نشان  صفحات (  105­104نيست                       جنبش).  پيدايي زمينه را دولت مالي بحران و نفت درآمد کاهش اگر  حتي

                      انقلب  از پيش ايران مورد در تحليل اين بدانيم الجزاير در .1357اسلمي         آيد  درنمي کار از  درست     .                       غير  هاي ماليات شد قايل تفاوت هم غيرمستقيم و مستقيم هاي ماليات ميان بايد براين،  افزون

     ­                  "   برانگيزنده " و شهروند دولت ميان دوجانبه رابطه آفريننده رو همين از و محسوسند نا  مستقيم                       .   دولت  ترين بزرگ و ترين کهن درآمد چهارم سه که آن طرفه نيستند دموکراتيک  مطالبات

   .                     "   نمونه " ترکيه گردد مي تأمين غيرمستقيم هاي ماليات راه از هند، يعني ، سوم جهان  دموکراتيک                           .     دوم  جهاني جنگ از کشور اين اما است رانتي غير کشوري ظاهر در ترکيه است ديگري بحث  قابل

"                 ­           رانت  نوعي از ناتو به وابستگي و خود سياسي جغرافيايي موقعيت سبب به سو اين  به      است"  گشته مند بهره  1استراتژيک               از  چشمگيرتر درآن دموکراتيک نهادهاي رشد حال درعين  و

 .             است  بوده آن همسايگان در نهادها اين رشد

                    ­     کتاب  از بزرگي بخش اسلم درجهان گذشته دهه سه دو اقتصادِي اجتماعي هاي دگرگوني  بررسي                   .         که  هاست دگرگوني اين ترين مهم از جمعيت فزاينده رشد است داده اختصاص خود به  را

             .             از  گذشته خاورميانه کشورهاي جمعيت شدن جوان دارد اي گسترده دامن و آهنگ دراز  پيامدهاي                                ارزش  با را جوان نسل و آورده پديد ها نسل ميان گسست نوعي اشتغال، و آموزش مشکل  تعميق

             .           نسل  سياسي و تاريخي مشروعيت جديد نسل است ساخته بيگانه کمابيش گذشته نسل  هاي                                  در  که بزرگي هاي وعده تحقق در گذشته نسل که آن ويژه به شناسد، نمي رسميت به را  پيشين

       .               هاي  ايدئولوژي براين، افزون است فرومانده بود، داده رفاهي وخدمات اجتماعي عدالت  زمينه                          پيکار  از برآمده هاي دولت فکري بنيادهاي که هم سوسياليسم و ناسيوناليسم يعني گذشته  نسل

                                و  خويش خويشتن به بازگشت انديشه جاذبه بر اين و اند گشته اعتبار بي اند بوده جويانه  استقلل                                از  گرفته وام هاي حل راه آساي معجزه جانشين عنوان به سنتي، و بومي هاي ارزش کردن  زنده

 .   است  افزوده باختر،

                          و  مالي بحران پيامدهاي از يکي به مغرب کشورهاي درباره خود بررسي در هرمسي  عبدالباقي                   .       و  جنبي اقتصاد نوعي پيدايي از است عبارت يادشده پديده است کرده اشاره فراگير  اقتصادي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                و  دللي هاي شبکه شکل به اسلم جهان مشرق و مغرب در رسمي غير و زميني زير  موازي،         .                     خدمات  تأمين در دولت ناتواني ها آن مانند و ارز فروش داخلي، توزيع خارجي، بازرگاني در  قاچاق

   ­                         درعمل  سياسي ديني نيروهاي از گروهي که شده سبب کشورها اي پاره در رفاهي و  اجتماعي       .            .     هاي  مؤسسه گسترده شبکه است روشنگر زمينه دراين مصر تجربه اند شده دولت  جايگزين                          آموزشي  و درماني خدمات جاي المسلمين اخوان به وابسته هاي درمانگاه و ها آموزشگاه  خيريه،

    ) «         »   "     "        هاي  سرمايه با اسلمي گذاري سرمايه هاي مؤسسه و اسلمي هاي بانک و اند گرفته را  دولت             .               که)  هم ترکيه در رفاه اسلمي حزب اند يافته راه کشور اقتصادي سازوکارهاي درون به  سعودي

.                             است  گرفته پيش در را روش و راه همين دارد مصري المسلمين اخوان با نزديک  2پيوندهاي

                        و  کارآمد اقتصادي هاي سياست اجراي و درگزينش دولتمردان دستي خام نفتي، درآمدهاي  کاهش                          ساخته  ناگزير را کشورها اين از بسياري خاورميانه کشورهاي مديريت و اجرايي دستگاه کفايتي  بي"   "                        ساختاري  بازسازي سياست و بسايند جهاني بانک و پول المللي بين صندوق برآستان سر  تا

"       .                (   بازسازي( سياست کاميابي اما بيازمايند بحران از رفت برون راه چون را اقتصادي  تعديل                            پذيرش"  و سياسي فضاي گشايش آنها ترين مهم از که دارد معيني هاي شرط پيش  ساختاري

                   .           بار  سويي از توان نمي که است داده نشان تجربه است خود سرنوشت تعيين در مردم  مشارکت                              از  و گذاشت جامعه مياني و دست فرو قشرهاي دوش بر را کمبودها و اقتصادي هاي  دشواري

.                                   کرد  سلب آنان از را مشارکت و اظهارنظر حق و گفت سخن آنان با سرنيزه زبان با ديگر  سوي                                  انفجاري  وضعيت و بنبست سوي به را جامعه زود، يا دير ها، سگ گشودن و ها سنگ بستن  سياست

                           . هاي  جنبش هماوردطلبي با را ها حکومت عرب کشورهاي در سياسي فضاي گشايش اما راند  مي                   .     حکومت  براي لحظه ترين خطرناک که است گفته درست توکويل است ساخته روبرو  اسلمي

.                 بندد  برمي خود اصلح به کمر که است زماني فاسد

   ­                               از  سياسي ديني هاي خيزش با مقابله هاي راه جوي و جست سو، اين به پيش دهه دو  از       .                     نرم  از اي آميزه است بوده اسلمي و عرب کشورهاي رهبران از بسياري اصلي هاي  دلمشغولي

                          و  اخلق و فرهنگ پهنه در اسلميان هاي خواست دربرابر نشيني واپس سختگيري، و  خويي                      مشروعيت  و ديني گفتمان کردن منظوردولتي به پروري دين آنان، سياسي اقتدارطلبي  فروکوفتن

                              اصلي  هسته حکومت، با همدستي به روها ميانه جذب براي کوشش و تندرو هاي گروه از  زدايي   .                       نمونه،  براي است اسلمي هاي جنبش با رويي رويا در مسلمان کشورهاي حاکمه محافل  سياست

                                  مدارس  در دولت ابتکار به ديني هاي آموزش مبارک روزگار در ويژه به و سادات دوره از مصر  در" ")                        داروينيسم  شود مي خوانده ستيزانه دين که هايي آموزه تدريس است، يافته چشمگير  گسترش

                             ( بازار  شده، افزوده همگاني هاي رسانه در ديني هاي برنامه پخش ميزان بر گشته، ممنوع غيره  و                                  باز  ها نشريه و ها کتاب بازبيني در را الزهر مقامات دست دولت و گرفته رونق ديني هاي  نشريه

           . شورش  از پس اردن در است  1989گذاشته             و  يافتند راه مجلس به المسلمين اخوان نمايندگان ،   اکتبر   1990در                       برگزيده  اردن مجلس رياست به اخوان رهبران از يکي کويت، بحران گرماگرم در ، 

                                امور  دادگستري، پرورش، و آموزش وزارت هاي سمت در جنبش اين هاي چهره از تن پنج و  شد           .               همکاري  و همدستي کرامر، گفته به شدند دولت هيئت وارد اجتماعي توسعه و بهداري  ديني،

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

    ­        .               برکت  به سياسي ديني هاي جنبش ازسويي، دارد متضاد روي دو حکومت با اسلميان از  شماري                          داشته  فعال مشارکت کشورشان اجتماعي و فرهنگي زندگي در يابند مي امکان دولت به  نزديکي

                                  از  اي پاره و بگسترانند مردم از بيشتري هرچه شمار درميان را خود شعارهاي و ها برنامه و  باشند                              با  همگامي ديگر، سوي از اما بخشند، تحقق غيرديني هاي دولت دست به را خود هاي  خواست .                         برخي  سازد مي پاسخگو مردم برابر در و سهيم حکومت درکارنامه را آنان خواهوناخواه  حکومت

                          جذب  کشور قانوني سازوکارهاي در رو ميانه اسلمي هاي سازمان هرآينه که برآنند پژوهشگران  از                              جويي  مسالمت سياسي نيروهاي به ها آن تبديل و ها سازمان اين دگرديسي به توان مي  شوند

               .               توان  مي چگونه که است اين پرسش اما بست اميد آلمان يا ايتاليا مسيحي دموکرات احزاب  چون                              مدرن  زندگي هنجارهاي و فردي هاي آزادي به دلبستگي با را ها سازمان اين خواه تمام  ايدئولوژي

                            رو،  ميانه اسلمي هاي سازمان سرکوب ديگر، سوي از داد؟ آشتي دموکراتيک موازين به احترام  و                      به  مسلمان کشورهاي ازمردم گستردهاي قشرهاي وباورهاي آرزوها و ها ناخشنودي بيانگر  که

                                  خشونت  هاي روش به نوميدي و کامي تلخ روي از قشرها اين که شود مي سبب آيند، مي  شمار                             .     هاي  جامعه سياسي آينده که اين آن و است مسلم نکته يک روي هر به آورند روي پيکار  آميز

.                     است  باطل دور اين شکستن براي حلي راه يافتن گرو در مسلمان

) "   پروردگي" دست "clientelismeپديده   "   "   "     پروري) خويشاوند و بازي فرقه يعني ناگزيرآن  وپيامدهاي       .              ­       دهه  دو از بيش است نزديک و ميانه خاور کشورهاي سياسي اجتماعي زندگي هاي ويژگي  از

                              در  دموکراتيک ترتيبات گيري شکل در آن بازدارنده نقش و پديده اين گوناگون هاي جنبه که  است                    گلنروجان  ارنست چون انگلوساکسون دانشوران بررسي و توجه مورد اسلمي، هاي  سرزمين

                ايوشمي  و لکا ژان چون فرانسوي پژوهان سياست و .Schemeil) (Yواتربري     است. قرارگرفته ،3                    ­           درهم  نشيني، شهر رشد و گسترده هاي مهاجرت پي در اسلم درجهان که است برآن روآ  اوليويه

           ­           هاي  ّيت عصب يا همبستگي هاي سازوکارگروه مدرن هاي ايدئولوژي تأثير و اجتماعي  آميختگي           (                     بين ( از اما ريخته هم به اي ناحيه و محلي هاي وابستگي بزرگ، خانواده طايفه، قبيله، مانند  سنتي

   (           )                مي  چهره اقتصادي مافياي و سياسي پروردگي دست ديگر هاي شکل به رو همين از و  نرفته                                جامعه.  دو در را همبستگي تازه هاي شکل و سنتي هاي ّيت عصب کار ِکردو خود درنوشته روآ  نمايد

.         است  کرده بررسي تاجيکستان و الجزاير

                              دو  دراين نوسازي تجربه گويد مي ترکيه و ايران درباره خود تطبيقي بررسي در بايار فرانسوا  ژان       .               قدرت  مونيال ساختارپاتري هم است نبوده همانند ظاهري، هاي شباهت رغم به  کشور

                            در  ديني سرآمدان نقش هم و قاجار و صفوي هاي حکومت اي ساختارقبيله و عثماني  درامپراطوري               .           به  شيعه، علماي برکشيدن سياست قاجار دوره درايران است داشته تفاوت يکديگر با کشور  دو

.                                 گرفت  فزوني علما خودساماني و مکنت و قدرت و شد گرفته پيش در شاه، فتحعلي ابتکار به  ويژه)                دوم  محمود روزگار از عثماني پادشاهان که آن  1839­1808حال       تثبيت)  براي سوکوشيدند اين  به

                              دولت  کار در علما مداخله از ببرند، بين از را ّيه علم نهاد خودساماني دولت، رقيب بي  سيادت             ­                   دين  دولت دوره در حتي که روندي سازند دولت بگير حقوق و کارگزار را علما و کنند  جلوگيري

)    دوم  عبدالحميد .1909­1876پرور     يافت)  ادامه  4نيز             در  که هايي تلش بيستم سده آغاز  در

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

         .               هاي  آماج تشابه وجود با ماند نافرجام گرفت، صورت مردم حاکميت استقرار براي  هردوکشور)            جوان  ترکان انقلب و ايران مشروطيت  1908انقلب         و)  کننده شرکت نيروهاي اجتماعي  ترکيب

 ( )               .           به  آتاتورک کمال مصطفي اول، جهاني جنگ از پس بود متفاوت رويداد دو اين برنده  پيش                              بود،  کرده ايفا کشور از بيگانه نيروهاي راندن بيرون و ملي رهايي براي درپيکار که نقشي  پشتوانه

                              چنين  پشتوانه از که شاه رضا که آن حال آورد، پديد ترکيه درجامعه ژرفي هاي دگرگوني  توانست                      براي  استواري اجتماعي پايگاه نتوانست خود دردست تمرکزقدرت با بود بهره بي  مشروعيتي

                       .   فرانسه  انقلب از توکويل تحليل به بايار تاريخي، درآمد پيش ازاين پس آورد فراهم  اصلحات                           .   نظام  و کهن نظام ميان گسستي آنکه از بيش فرانسه انقلب داشت عقيده توکويل کند مي  اشاره   .                       بنياد،  برهمين است بوده انقلب از پيش روزگار تمرکزگرايانه هاي سياست تداوم آورد، پديد  جديد                            مي  پهلوي حکومت و جوان ترکان راه دهندگان ادامه را اسلمي جمهوري و ترکيه جمهوري  بايار

           .                   باکشاندن  اسلمي جمهوري او گفته به بيند مي تاريخي تجربه دو اين ميان همروندي نوعي و  داند                              ايران  مردم از تري گسترده هرچه شمار براي را جديد ّيت مدن پذيرش سياسي زندگي پهنه به  اسلم                                دهه  ازاصلحات پس ويژه به خود، باور خرد و دولتي ِم اسل با ترکيه جمهوري و ساخت پذير  امکان

1950           .               هاي  سنجي نکته باوجود بايار، نوشته کاست ترکيه درجامعه تجدد و سنت ميان ازشکاف ،                             يگانه  که است تأسف جاي و نيست مند بهره سنجيده و استوار وتاريخي نظري ازبنيادهاي  آن،

                                  سده  تاريخ در مهم هاي پرسش از يکي به يافته اختصاص ترکيه و ايران به که مجموعه اين  مقاله                            ايران  در حزبي و پارلماني زندگي و دموکراسي تجربه ناکامي هاي سبب يعني دوکشور، اين  بيستم .     (           )            است  نپرداخته ، نظاميان گوناگون هاي مداخله رغم به ترکيه در تجربه اين نسبي کاميابي و

                                  ضد  بر ضمني يا صريح طور به مجموعه اين هاي مقاله بيشتر سوي و سمت که اين آخر  سخن)"   "  باور  فرهنگ هاي  culturalisteتحليل                   فرهنگي)  هاي قالب و الگوها اسيران را ها ملت که  است

                           . انديشانه  تاريک هاي ايدئولوژي سرچشمه از ها تحليل اين از برخي که است راست دانند  مي                                توجه  از اما اند گرايانه واپس هاي سياست نظري توجيه دستمايه خود نوبه به و شوند مي  سيراب                              و  زمين باختر در دموکراسي شکوفايي و پيدايي هاي زمينه شناخت در تاريخ و فرهنگ نقش  به     .                       کتاب  عمده کمبود ماند غافل توان نمي هم دموکراتيک نهادهاي و ها انديشه با مسلمانان  بيگانگي

.       است  توجهي بي درهمين  5حاضر­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

: ها  يادداشت

1:  .  . به.  ک ن

Bozdemir, M. "La Turquie face aux defis de I'an 2000," Memento GRIP, 1995, P. 102.

2                    دهه.  در ترکيه جمهوري در المسلمين اخوان هاي انديشه  1960نفوذ  .   مي  امروزه گشت  آغاز)              قطب  سيد هاي نوشته بيشتر که گفت  1966­1906توان           نيز)  و مصري اخوان نامدار پرداز  نظريه

                              خاندان  وابستگان ديگر هاي نوشته و او، خاطرات و اخوان جنبش گذار پايه البناء، حسن هاي  رساله

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                         (     ترکي ( به الغزالي زينب و الغزالي محمد چون اخوان آوازه بلند نويسندگان و امينه و محمد  قطب         .                   چون  ترکيه اسلمي هاي نشريه است ترکيه اسلمي هاي فروشي کتاب بخش زينت و شده  ترجمه

    )      در  که نو نسل هلل،  1991زمان،                (   خود  تحليلي هاي مقاله و خبري هاي گزارش با شد  تعطيل   .                         المسلمين  اخوان سازند مي آشنا اخوان هاي کوشش و ها انديشه تاريخ، با را ترک  خوانندگان

                              نماينده  و کنند مي شرکت رفاه حزب هاي درکنگره و دارند نزديک پيوندهاي رفاه حزب با  مصري         .      "   "            داشتن  سبب به الله سيف است البناء حسن شهيد بويوک پسر البناء الله سيف اغلب هم  شان

 :  .  .              .             به  ک ر باره اين در بيشتر آگاهي براي دارد ترکان با ژرفي همدلي تبار ترک همسري

Bilici, F. "Islamistes de Turquie et d'Egypte: heritages communs, influences, strategies articulees," in La nouvelle dynamique au Moyen­Orient, Sous la dir. E. Picard, Paris: L'Harmattan, 1993, PP. 37­45.

3                          سياست.  و پروردگي دست پديده بار زيان پيامدهاي خود پژوهشعالمانه در عظيمي  فخرالدين :  .  .  .                     عظيمي،  به ک ن است کرده بررسي بيستم سده ايران سياسي زندگي در را اي  فرقه

        ايران:  در دموکراسي بحران  1332­1320فخرالدين         بيژن  و مهدوي هوشنگ عبدالرضا ترجمه ،      : البرز،  نشر تهران :1372نوذري،  .  .         به.  ک ن کتاب اصلي متن براي

Azimi, F. Iran, The Crisis of Democracy 1941­1953, London: I.B. Tauris, 1989 .

4      » :        .  .                   در.  دولت و دين نگارنده اين مقاله به ک ن ترکيه سياسي زندگي و دين باره در بحثي  براي        «       شماره:  نو، نگاه ، امروز تا تنظيمات از  25ترکيه  1374مرداد (   صص) ،40­6.

5                          سده.  نويسندگان از گروهي هاي انديشه نقش و باختر تجدد وسطايي قرون بنيادهاي  امروزه،    چون  ميانه،  Marsile de Padoueهاي  1275حدود (  1343تا       ( چون  متألهيني و  Guillaumeميلدي

d'Ockham) 1300حدود   1349تا               ( فردباوري  گيري شکل در ها، فرانسيسکن فرقه از  ميلدي                              بررسي  مورد دنيوي، امور در دولت رقيب بي حاکميت و دولت و دين جدايي انديشه نو،  روزگار

                            باختري  مسيحيت در ميانه هاي سده سياسي فرهنگ ميان تمايز بر که است پژوهشگراني از  برخي                     .         هاي  انديشه گيري درشکل آنان ونقش شده ياد نويسنده دو درباره ورزند مي تاکيد اسلم جهان  و

 :  .  .       به  ک ن باختر در جديد سياسي

Ullman, Walter. A History of Political Thought: The Middle Ages, London: Penguin Books, 1970, PP.204­214.

   :  .  .   هاي  مدخل به ک ن نيز  M. de Padoueو : G. D'ockhamو  در 

Dictionnaire des oeuvres politique, Paris: Presses Universitaires de France, 1989, 2e ed., PP. 365­371, 668­671.

                            تأمل  سياست و فرهنگ رابطه درباره گذشته سال چند در که زبان فرانسوي پژوهشگران ميان  از:                         کرد  ياد مشخصات اين با او دوکتاب و بديع برتران از بايد اند کرده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

Badie, B. Culture et politique, Paris: Economica, 1986, 2e ed. ,_______Les deux Etats, pouvoir et societe en Occident et en terre d' Islam, Paris: 

Fayard,1986.                            اين  ريشه مسيحي و اسلمي سياسي فرهنگ ميان برتفاوت تاکيد ضمن خود هاي نوشته در  بديع                              مسيحي  و اسلمي هاي جامعه دگرگوني و مسيحيت و اسلم گيري شکل تاريخي بستر در را  تفاوت

                                  فرهنگ  از توان نمي باوران فرهنگ ادعاي برخلف که است برآن و جويد مي باز ميانه هاي سده  در   .                           نمونه  براي گفت سخن است، دموکراسي و تجدد ساز زمينه که پارچه يک اي پديده چون  مسيحي

     ( )       ( )            هاي  سرنوشت و بيزانس خاوري مسيحيت و ُرم باختري مسيحيت ميان هاي تفاوت به  او         .                   ديدگاه  گرانه سنجش بررسي براي کند مي اشاره اروپا خاوري و باختري بخش دو متفاوت  تاريخي

 :  .  .   به  ک ن بديع هاي

Khosrokhavar, F. "Le Neo­orientalisme de Bertrand Badie," Peuples mediterraneens, fev. 1991 .

        عراق  و ایران متحد، ملل سازمان

ميلني  محسن

Cameron HumeThe United Nations, Iran, and Iraq Bloomington: Indiana University Press, 1994 

269 pp

          درسال  اسلمي انقلب پيروزي از  1979پس                 را  ايران ارضي تماميت و ثبات عظيمي مرج و هرج ،  .                                .   از  شد مي تر خيم و سياسي هاي کشمکش و تر بسامان نا روز هر اقتصادي وضع کرد مي  تهديد

                            وليت  حکومت با شيعه علماي از برخي و روشنفکران از عدهاي گرايان، چپ ّيون، مل طرف  يک                          بني  ابوالحسن با اسلمي جمهوري حزب سياسي جنگ ديگر، ازطرفي و ورزيدند مي مخالفت  فقيه               .               و  پراکنده پهلوي دوران امنيتي و ّلح مس نيروهاي کرد مي تر روزضعيف هر را مرکزي دولت  صدر

 .                           ُکردستان  در داشتند فاصله اوضاع بر کامل تسلط از هنوز نيز جديد انقلبي نيروهاي و بودند  دلسرد             .               گيري  گروگان مسئله همه، از تر بغرنج ميشد شنيده آن استقلل زمزمه و بود برپا  بلبشويي

                          اسلمي  جمهوري و آمريکا بين سرد جنگ شروع باعث که بود درتهران آمريکا سفارت  کارمندانشد.

              درسپتامبر  حسين صدام مسلح نيروهاي نامطلوبي، شرايط .1980درچنين         شدند  ور حمله ايران  به

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                  خيز  نفت منطقه به تواند مي خوزستان به آسا برق حمله يک با که پنداشت مي عراق جمهور  رئيس         "   "                 کند  مستقر آن جاي به دوست عراق دولتي و ساقط درتهران را انقلبي حکومت يابد، دست  ايران

             .      " "            تاريخ  به توجهي ترين کوچک وي گويي شود فارس خليج ابرمرد ميان اين در نيز خود البته  و                            نظام  شدن تر قوي باعث هميشه بيگانه نظامي حمله که دانست نمي و نداشت گذشته  انقلبات                   .          .     هشت  ايران و عراق سوز خانمان جنگ که اين با شد چنين نيز ايران در است شده انقلبي  هاي

.                     نرسيد  مقاصدش از يک هيچ به حسين صدام کرد، پيدا ادامه سال

      قطعنامه  دوکشور هر  598سرانجام               ژوئيه  در را متحد ّلل م سازمان امنيت  قبول 1988شوراي «           » .                 به  عراق، و ايران متحد، ّلل م سازمان دادند خاتمه جنگ به صلح قرارداد امضاي بدون و  کردند

 .                           هيوم  است جنگ آن به دادن خاتمه براي امنيت شوراي اقدامات جزئيات شرح هيوم، کمران  قلم  سال   1986از  1989تا                  متحد  ّلل م درسازمان آمريکا دائم نمايندگي هيئت در خاورميانه  کارشناس

               .                       به  که است تجربه و سابقه همان برپايه کرد پيدا آشنائي سازمان آن کار نحوه با راه اين از و  بود                               .     جنگ  به آن آخر فصل دو و ايران و عراق جنگ به کتاب اّول فصل سيزده پرداخته اثر اين  نوشتن

.           است  شده داده اختصاص کويت و عراق

                            خواهان  آغاز از ملل سازمان بنيانگذاران که نموده استوار براين را خود کتاب اصلي فرضيه  هيوم،                              جنگ  دوران شديد اختلفات اّما شود، المللي بين صلح اصلي حافظ امنيت شوراي که اند بوده  اين

           .                     قطعنامه  کتاب، نويسنده گمان به کند اجراء را خطير وظيفه اين که نداد اجازه شورا به  598سرد     .                         باور  براين هيوم بود المللي بين صلح درتأمين سرد جنگ دوران در امنيت شوراي اقدام ترين  مهم                              نيز  بيشتر روز هر امنيت شوراي قدرت و اعتبار شوروي جماهير اتحاد فروپاشي از بعد که  است

 . شد  خواهد

           .                   است  روشن کتاب آغاز همان از است جنگ شروع دليل از مختصري تاريخچه کتاب اّول فصل  چند                              با  کشته کار سياستمداري عنوان به بلکه حقيقت، جوياي و تشنه محققي عنوان به نه نويسنده  که

                                هاي  داوري پيش بستر بر جنگ از تحليلش و تجزيه و پرداخته اثر اين تأليف به مشخص  هدفي   » :    . درسپتامبر  نويسد مي است  1980سياسي             ايران  خاک وارد عراقي نيروهاي از زيادي  تعداد

  ص.»(  37شدند                         و)  ايران خصمانه هاي سياست اين گويا که کند مي وانمود چنان باظرافت  سپس                              برافروخت  را جنگ شعله که بود عراق داخلي امور در کشور آن موزيانه و غيرقانوني هاي  دخالت

   36­41صص(                           در).  هردو و بود غيردوستانه دوکشور روابط جنگ، آغاز از قبل که است ّلم مس  اين                 .             است  اساسي نکته اين به توجه عمده، مسئله اّما کردند مي هائي دخالت نيز يکديگر داخلي  امور

                                و  طولني سابقه خود که را کشور دو مرزي اختلفات و وعقيدتي سياسي هاي تنش کشور کدام  که                                و  هوائي مرزهاي حريم به بار اولين براي و ساخت ّدل مب عيار تمام ّانه مسلح جنگ به داشت  جالبي                              که  است واقعيت اين مؤيد تاريخي شواهد و مدارک من گمان به کرد؟ نظامي تجاوز ديگري  زميني

                            ويژهاي  اهميت جنگ غرامات پرداخت مسئول تعيين براي نکته اين و بود جنگ شروع مسئول  عراق                              تا.  است شده تاريخي واقعيت اين تحريف به معطوف هيوم آقاي کوشش دليل همين به شايد  دارد

             «       »              بخش  ولي کند مي توصيف ايران به عراقي نيروهاي ورود عنوان به را عراق حمله که جا  آن

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

          »                    درسال  عراق به ايران حمله به تمام برق و زرق با را کتاب از اي  1982جداگانه مي»   اختصاص  صص (  47­49دهد ؟)

   .                           عنوان  به است مشهود نيز او ديگراثر هاي درقسمت ايران به نسبت کتاب نويسنده هاي لطفي  بي                درسال  عراق که نويسد مي کّرات به وي  1982مثال،               را  نکته اين کردو نشيني عقب ايران خاک  از

  )                     صص  بود رسيده تصميم اين به داوطلبانه گوياعراق که کند مي مطرح  45­46چنان   که) درحالي ،                       نه  شد، اخراج زورسرنيزه وبا ايراني وپاسداران سربازان خاطرفداکاري به عراق دانيم  مي

          ­                  مخاصمات.  آغاز از پس دوهفته که امنيت شوراي که دهد مي نشان درستي به هيوم  داوطلبانه            ­               درجهت  مؤثري فعاليت جنگ، اّول دوسال در کرد تصويب را جنگ به مربوط قطعنامه اولين  تازه

         .             قطعنامه  نکات ترين مهم نداشت عراق و ايران مخاصمات به بخشيدن  479پايان در   شورا                 .           فوري  بس آتش خواستار قطعنامه اين که است درست بود نشده گنجانده درآن که بود  مطالبي

                                        به  بايد طرفين که اين نه و کرد آغاز را جنگ کشور کدام که داشت نکته اين به اشاره نه ولي  بود               .             خاک  داخل در عراق نيروهاي زمان آن در کنند نشيني عقب المللي بين شده شناخته  مرزهاي

                              رو  همين از و بود سياسي خودکشي منزله به اسلمي جمهوري براي قطعنامه قبول و بودند  ايران.       داد  ادامه را جنگ ايران

            قطعنامه  در عراق علني تجاوز گرفتن  479ناديده             آمريکا  که کرد قانع را اسلمي جمهوري  رهبران                                  ايران  خاطر همين به شايد و کند حل را جنگ مسئله طرفي بي با امنيت شوراي داد نخواهد  اجازه

                   .       ّيه  کل خود که اسلمي جمهوري کنيم، قضاوت طرفانه بي اگر کرد قهرسياسي امنيت شوراي  با                          توانست  نمي بود گرفته ناديده گروگانگيري مسئله حّل درباره را متحد ّلل م سازمان هاي  قطعنامه

                   .         هاي  سياست و گروگانگيري رابطه از دقيق تحليلي با هيوم باشد داشته امنيت شوراي از  توقعي                          اسلمي  جمهوري با که متحد ملل سازمان دبيرکل والدهايم، کورت که نويسد مي امنيت  شوراي

                        اعلم  ًا صريح اسلمي، جمهوري وزير نخست اولين رجائي، محمدعلي به داشت، اي حسنه  رابطه                                را  کمکي هرنوع فکر بايد ايران نشوند، آزاد ايران در آمريکائي هاي گروگان که زماني تا بود  کرده

  )              ص  کند در به سر از امنيت شوراي  41از             درسال).  ها گروگان آزادي از پس  نيز 1981حتي .               نکرد  فاحشي تغيير ايران به نسبت امنيت شوراي سياست

  درسال   1982ايران                           توفيق  عراق خاک داخل در پيشروي به و راند بيرون خود خاک از را  عراق                          تبديل.  ديپلوماتيک و سياسي پيروزي به را نظامي پيروزي اين نتوانست اسلمي جمهوري اّما  يافت

                                ادامه  حسين صدام سرنگوني تا را جنگ گرفت تصميم قدرت موضع از صلح قبول جاي به و  کند                            آنان.  و داشت مغايرت آمريکا، الخصوص علي ها، ابرقدرت منافع با ايران جديد سياست اين  دهد                            مي  تغيير خاورميانه در را نيروها توازن ًا مسلم را،که ايران سياسي و نظامي کامل پيروزي  هرگز

       «           »               .   را  عراق و ايران شکست نه و پيروزي نه بزرگ هاي قدرت که نبود جهت بي پذيرفتند نمي  داد، .                             کند  مي اشاره آن به بار چندين هيوم که اي نکته دادند، قرار خود سياست پايه

  )                          سال  گرفت مي جشن جنگ درجبهه را نظامي پيروزي اولين ايران که زماني در  ،)1982درست

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

    قطعنامه  امنيت  514شوراي                .     از  فقط نه که بود دراين جديد قطعنامه اهميت کرد تصويب  را                              شناخته  مرزهاي به که خواست مي آنان از بلکه کرد، مي فوري بس آتش تقاضاي جنگ  طرفين

                   .         چارچوب  از خارج نيز آمريکا دولت که است زمان درهمان کنند نشيني عقب المللي بين  شده       .                         کتاب  نويسنده گفته به کرد مي تعقيب را خود نقيض و ضد و جديد هاي سياست امنيت  شوراي

                              و  بود کرده اعلم خود رسمي سياست را ايران عليه اسلحه فروش تحريم آمريکا دولت که  زماني                                    با  تا شد ايران با مذاکره وارد مخفيانه خود کنند، تعقيب را روش آن هم ديگر هاي دولت کوشيد  مي                                  با  اسلحه معامله درآمد از هم و کند آزاد را لبنان در آمريکائي هاي گروگان هم بتواند اسلحه  فروش

)    ( )        صص  برساند کمک کنترا نيکاگورائي انقلبيون ضد به  82­87ايران   آمريکا).  هنگام،  درهمان          »       .        "     طارق " با سيا، رئيس کيسي، ويليام هيوم، گفته به گرفت پيش نيز را عراق با نزديکي  سياست

                     .    (       از ( که اطلعاتي از عراق آيا که بداند خواست مي وي کرد ملقات عراق وقت خارجه وزير  عزيز       (   )   .             اقتصادي  هاي هدف بمباران ملقات درهمان کيسي نه يا دارد کافي رضايت کرده دريافت  آمريکا

  ) «             ص  کرد توصيه عراق به را ايران خاک ). 85درعمق

                        تصويب  براي امنيت درشوراي آمريکا هاي کوشش درباره نويسنده بحث کتاب قسمت ترين  جالب                 .         فروش  تحريم با امنيت شوراي آمريکا، خواست رغم علي است ايران به اسلحه فروش  تحريم

 .    "  ­ "             .       هيوم،  گرفت ّدت ش کنترا ايران وقايع افشاي از پس مخالفت اين بود مخالف ايران به  اسلحه                              سياست  شکست عمده عوامل از بود، جنگ طرف هردو به اسلحه اصلي فروشندگان از که را  چين

.                                     دهد  مي اهميت چين نقش به اندازه از بيش وي که رسد مي نظر به ولي کند، مي معرفي  آمريکا .                         هيچ  بودند امنيت شوراي دائمي اعضاي همان جنگ عمده فروشان اسلحه که است اين  واقعيت

 .                               بدهد  دست از آمريکا خاطر به را ُپرمنفعت بازار اين که نداشت تمايلي ها آن از يک

                        را  امنيت شوراي دائمي اعضاي توافق نيز فارس درخليج خارجي نيروهاي حضور حساس  مسئله                           .   مورد  جنگ آغاز از فارس خليج هاي درآب راني کشتي آزادي هيوم گفته به بود کرده  غيرممکن

   .            «       »            که  عراق شد چندان دو مسئله آن اهميت ها کش نفت جنگ شروع با و بود امنيت شوراي  توجه                                    آن  از آمريکا و کرد آغاز را ها کش نفت به حمله کند، پيدا المللي بين جنبه جنگ خواست  مي

                                خليج  در را خود نيروهاي کويتي هاي کش نفت از محافظت نام به و کرد استفاده طلئي  فرصت                         .   وحشت  منطقه در آمريکا هوائي و دريائي هاي پايگاه احداث از چون شوروي، نمود مستقر  فارس

                                جهت  همين به و کرد مي مخالفت اندک، هم هرقدر فارس، خليج در آمريکا حضور با ًا شديد  داشت،      »                      درخليج  ملل سازمان نيروهاي آزاد راني کشتي از محافظت براي که کرد توصيه امنيت شوراي  به

­            ­               .   بود»  نيز ايران تأييد مورد که شوروي توصيه با امنيت شوراي مخالفت اّما شود تشکيل  فارس.               داد  فارس درخليج آمريکا دولت به بيشتري عمل آزادي

                              در  نتيجه، در و شد کمتر امنيت شوراي دروني اختلفات شوروي، در گورباچف آمدن کار روي  با 1987ژوئيه  قطعنامه  ،598   15با     .                 هيوم،  گفته به رسيد تصويب به مخالف رأي بدون و موافق  رأي

                            سوي  از قطعنامه متن نپذيرفتن درصورت که بود کرده قانع را امنيت شوراي دائمي اعضاي  آمريکا       .                     را  قطعنامه بلفاصله عراق شود گذاشته اجراء مرحله به ًا فور ايران به اسلحه فروش تحريم  ايران

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

       .                           نارضايتي  براي فراواني دليل رد نه و کرد قبول نه را آن سال يک ّدت م براي ايران ولي  پذيرفت  »       .                       قطعنامه  تهران، ديدگاه از کند مي اي اشاره آنها به هيوم که داشت وجود قطعنامه از  598ايران

  ) «                           ص  کند استفاده آن از درمنطقه نظامي دخالت براي بتواند تا بود کرده تهيه آمريکا  به). 118را                              سپس  و شود محکوم ايران به خاطرحمله به عراق بايد اّول که کرد مي پافشاري تهران  علوه،

                         .     پايان  جنگ و پذيرفت را قطعنامه سرانجام ايران ها، مخالفت اين رغم علي گردد اجراء بس  آتشيافت.

                            تلقي  امنيت شوراي براي بزرگي پيروزي را عراق و ايران طرف از قطعنامه قبول کتاب  نويسنده .                            . ولي  کرد بازي حساسي نقش جنگ دادن درخاتمه امنيت شوراي که کرد توان نمي انکار کند  مي

                                  آنان  به توّجهي هيوم بودکه ايران داخلي مسائل و فارس خليج در آمريکا هاي دخالت تر مهم آن  از              «       »        فارس.  خليج در ايران با ًا مستقيم آمريکا ، ها کش نفت محافظت سياست شروع از پس  ندارد

   .                       اطلعات  رساندن بجنگند قدرت ابر يک عليه جديدي درجبهه گرديد ناچار ايران و شد  درگير)            آواکس  هواپيماهاي که عراق به نظامي  Awacsحساس           بردن)  بين از آوردند، مي گرد  آمريکائي

                              بردن  بين از و کشيدن آتش آمريکا، دريائي نيروي توسط ايران کوچک دريائي نيروي از نيمي  سريع                          از  عراق بهيمانه و قانوني غير استفاده آمريکا، توسط فارس درخليج ايران نفتي سکوي  چندين

 ­                        ­    رشد  روبروشد متحد ّلل م سازمان و المللي بين جامعه سکوت با عمل که شيميائي هاي  سلح                            وسرانجام  جنگ، کردن تمام براي حاکم طبقه روي ميانه جناح فشار درايران، جنگ ضد هاي  گرايش

)" "    وينسنس  ناوجنگي موشکي  Vincennesحمله             مرگ)  به منجر که ايراني مسافربري هواپيماي  به290                                کردند  قانع را اسلمي جمهوري رهبري و دادند هم دست به دست همگي شد، گناه بي  انسان

 .             نيست  جديد نظام مصلحت به جنگ ادامه که

                                قبول  از پس امنيت شوراي که ندارد توجه مّهم نکته اين به کتاب نويسنده ها، اين بر  افزون                                خود  گفته به و نکرد قطعنامه مفاد اجراي براي ّدي ج کوشش هيچ عراق و ايران طرف از  قطعنامه

  ) «         »        ص  گذاشت باقي خود حال به را عراق و ايران  184­186او           مجبور).  مدتي براي را عراق چه  آن              قطعنامه  مفاد و ايران هاي خواسته قبول  598به             جنگ  شروع بلکه نبود، امنيت شوراي فشار  کرد

                         .         حجت  به خطاب هايي نامه در کويت به حمله از قبل حسين صدام بود آمريکا و کويت عليه  عراق     .                   مي  نظر به شد فيمابين اختلفات سريع رفع خواستار جمهور، رئيس رفسنجاني، هاشمي  السلم

                                    به  را خود نيروهاي بتواند تا کند صلح ايران با کويت، به حمله از پيش خواست، مي وي که  رسد                 .            .     حسين  صدام کويت، به حمله از بعد روز يک ماند پاسخ بي ها نامه اين نمايد متمرکز کويت  سوي                   .           خطاب  اي نامه در فرصت از استفاده با رفسنجاني هاشمي شد صلح خواستار اي نامه در ًا  مجدد

"                             قرارداد  فقط که کرد اعلم و محکوم ًا شديد را کويت به عراق حمله حسين صدام  1975به             .                   و"  پذيرفت را ايران شرايط حسين صدام باشد کشور دو بين صلح اساس و پايه تواند مي  الجزيره

                        » :     تا  شويم متحد بيائيد يافتيد، دست خواستيد چه هرآن به شما که حال نوشت بعدي نامه  در                 «.           اّما  پذيرفت را صلح پيشنهاد رفسنجاني هاشمي بار اين کنيم بيرون منطقه از را خارجي  دشمنان

 .         کرد  رد را اتحاد به دعوت

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 .                         حکومت  است مشهود درکتاب نيز اشتباهاتي ايران، به نسبت کتاب نويسنده عنايتي بي بر  علوه                              ايران  در هفدهم، قرن از نه و صفويه، سلطنت اّول از يعني شانزدهم، قرن از شيعه  مسلمانان

  )  ص  شد  25شروع          "   "            حکومت) فعلي عراق در شيعه مسلمانان اعراب پيروزي زمان از که ادعا اين  ؛  )  ص  اند  25نکرده            "   "            را)  آن که ندارد وجود ايران در تنفر روز نام به مراسمي و نيست؛  درست

  )  ص  بگيرند ).118جشن

«           »                      عراق  و ايران متحد، ملل سازمان کتاب خورد، مي چشم به آن در که ضعفي نقاط رغم  علي.                                 است  عراق و ايران جنگ و امنيت شوراي درباره جالبي و جديد اطلعات حاوي و ارزش با  اثري                     .         که  است نويسنده درست و اساسي فرضيه اين کتاب نکته مّهمترين کنم مي توصيه را آن  خواندن

 .                             امروز  بود خواهد مؤثرتر و بيشتر المللي بين مسائل در امنيت شوراي نقش سرد، جنگ اتمام  با              قطعنامه  قبول از که سال هفت از  598پس                 به  حاضر هنوز کشور اين گذرد، مي عراق سوي  از

                              درميان  صحبتي هنوز نيز جنگ غرامات پرداخت چگونگي و مقدار تعيين از و نشده آن مفاد  اجراي                                  شوراي.  کويت، و عراق جنگ اتمام از پس که دهد مي نشان هيوم کتاب، آخر فصل دو در  نيست

     .                             نظر  به بعيد شد جنگ آن به مربوط هاي قطعنامه مفاد ّيه کل اجراي به عراق اجبار به مصمم  امنيت                          قطعنامه  باره در را خود سياست عراق امنيت شوراي فشار بدون که رسد  598مي   و  دهد  تغيير

                            ندهد،  امنيت شوراي دائمي اعضاي با خود سياسي برخورد در تغييراتي ايران اگر که اين  بعيدتر         .                   کرد،  آغاز را جنگ عراق ورزد پافشاري عراق سوي از قطعنامه مفاد اجراي براي امنيت  شوراي

                                قطعنامه  مفاد کليه اجراي به مجبور را عراق صلح پيگيري در بايد که است ايران اين  و 598اّما. 1975قرارداد    کند  الجزيره

 ***

  حاشیه  از اسلم

 . پاتر  گ لرنس

Richard W. BullietIslam: The View From The EdgeNew York, Columbia University Press, 1994 

236 p.

    کتاب  نويسنده بولت،  ريچارد    : حاشيه  از نگاهي  اسلم           رئيس  و کلمبيا دانشگاه در تاريخ استاد ،                    .       اسلم  تاريخ درباره خود هاي بررسي حاصل کتاب دراين وي است دانشگاه اين خاورميانه  مؤسسه

       .                         هاي  چهره از وي گذارد مي خواننده دربرابر اوست، مطالعات و ها کاوش قرن ربع نتيجه که  را                              تحقيقاتي  و جدي کتاب چهارمين کتاب اين و است خويش نسل در مطالعات از رشته اين  برجسته

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

               (             نخستين. ( براي که انگيزي بحث نظريات از بسياري است کرده منتشر نيز رمان چهار وي  اوست                                وسطاي  قرون دوران به بيشتر اند شده مطرح کتاب اين در تحقيقاتي مقاله بيست از بيش در  بار

                               .   گيري  شکل در ايران مهم نقش بر که را بيان خوش و مختصر کتاب اين خواندن پردازند مي  ايران .                             کنيم  مي توصيه بولت قبلي آثار با آشنا نا خوانندگان به افکند، مي پرتو اسلمي جامعه

                                دين  احياي معاصر نهضت درک براي اساسي اي زمينه کتاب اين که است آمده کتاب جلد روي  بر     .                      . کتاب  نويسنده تخصص است ايراني ديدگاه از اسلمي جامعه تاريخ واقع در کتاب اما است  اسلم

                                  بر  در را ميلدي سيزدهم تا هفتم قرن از ًا تقريب که است مغول و اعراب دوحمله بين دردوران  ايران         .                     ­ اساسي  منابع با کتاب نويسنده است شده پرداخته آن به همه از بيش درکتاب که دوراني گيرد  مي

                                سودجسته  بسيار خود کتاب تأليف در آنها از و دارد نزديک آشنائي مغول از پيش ايران به  مربوط    بين.  دوران  1200است  800تا             .           اين  تا را خود تحليل مؤلف اگر است شده برگذار کوتاهي به  ميلدي

                     .                 است  اين افزايد مي کتاب برقدر چه آن حال اين با شد مي تر جالب او کار داد مي گسترش  دوران                            کتاب  نهايي فصل در را خود تحليل دامنه وسطي، قرون دوران متخصصان اکثر برخلف بولت،  که،                                مانند  نهم و هشتم قرون به را معاصر اسلمي جريان ظهور و دهد مي گسترش معاصر دوران  تا

 . سازد  مي

    ) " "                        خلفت  مورد دراين مرکز با که آشناتري تاريخ نگاشتن جاي به خود، کتاب در کوشد مي  بولت" "                               (، حاشيه در زندگي به دارد، وکار سر فاتحان و سلطين خلفا، به مربوط سياسي مسائل و  بغداد

                                  جهان  مرکزي غير و عرب غير هاي بخش ديگر به گسترده بعدي در و ايران به مورد دراين  يعني        »          " "       .   مردم  که است مکاني هر بلکه ندارد جغرافيايي جنبه ًا صرف حاشيه از او مراد پردازد به  اسلمي

) .«                   ص  بپيوندند مسلمان جامعه به و بگذرند اجتماعي مرزي از بخواهند  9آن     آن).  او کلي  هدف           .                     خلف  دارد قصد ويژه به وي گرفت شکل مذهبي قدرت ساختار چرا و چگونه دهد نشان که  است

           .                           محصول  را دستي يک اين او بود دست يک شدت به آغاز همان از اسلم که کند ثابت را عقيده  اين                             .     قرون  بين را دوران ترين مهم و علما را راه دراين کوشندگان ترين مهم بولت داند مي بعد  قرون

     .                         وي  بررسي، دراين دارد طولني مهارتي و تخصص درآن وي که دوراني داند، مي بيستم تا  دهم       " "                    هاي  بررسي کوشد مي حاشيه بر تکيه با و ورزد، مي تأکيد تاريخي درتحولت اسلم  برمرکزيت

.                     بگيرد  هارا آن جاي که اين نه و کند تکميل را پيشين

                                در  و ترين جالب از يکي به اسلمي، جامعه گيري نضج چگونگي ساختن روشن به کمک براي  بولت   .          :                 ًل  قب وي درايران دين تغيير روند به پردازد مي ايران تاريخ در موضوعات ترين ناشناخته حال  عين

:           نام  به خود درکتاب را موضع اين

Converesion to Islam in the Medieval Period: An Essay in Quantative History, (Cambridge: Harvard University Press, 1979(

       .       عنوان  تحت اثر همين است داده قرار تحليل :مورد           ميانه  قرون در اسلم  گروشبه      اسلم  اجتماعي درتاريخ نوين  پژوهشي    : ايران،»( نشرتاريخ  1364تهران فارسي)   به

                             .   نقاط  ساير از پيش ايران او نظر به بدانند که باشد جالب ايرانيان براي شايد است شده  برگردانده

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                   ­        ­       در  ها دين تغيير اين اکثر و گرويد اسلم به سوريه و عراق مانند عربستان جزيره شبه از  بيرون    بين  هاي  791سال  (864تا   250­175ميلدي       .    ( صفحه  در مؤلف گرفت صورت  کتاب 39هجري

                خود  قبلي کتاب از که را اي نقشه  حاضر، اسلم   گروشبه         اما  رسانده، چاپ به است،  برگرفته "   "      ) .                   يا  گذاران بدعت شناخت براي ًل مث پردازد نمي آن موضوعات کافي توضيح و بسط و شرح  به

(.                    "   کرد" رجوع او قبلي کتاب به بايد دين تغيير در روان دنباله

                            مستقيم  نسبت شدن شهري درجه با دين تغيير ميزان که زند مي تخمين جذاب، دربحثي  بولت،        سال.  در روند اين  391 (1000دارد          .          (.   سريع  رشد علت او عقيده به رسد مي خود اوج به ق  ه

                        هاي  فرآورده ناگهاني افزايش نه و بود شهرها به روستاها از نومسلمانان مهاجرت  شهرها،             .             به  درکتابش را واتسون آندرو نظريه او برآورد را بزرگ شهرهاي نيازهاي توانست که  کشاورزي

 .                  «       آندرو « داند مي تطبيق غيرقابل و مورد بي ايران درمورد اسلم درآغاز کشاورزي نوآوري  نام                              شهرها  رشد موجب عباس بني و اميه بني زمان در کشاورزي توليد رشد که است معتقد  واتسون

                          باستان.  شواهد با همراه بيشتري هاي نمونه امکان، صورت در بود، بهتر شهرنشيني درمورد  گرديد               .               به  که است موضوعاتي از درايران شهرنشيني تاريخ شد مي داده دست به هنر تاريخ يا  شناختي

                       .     تاريخ  زمينه در بررسي تنها، شايد و نخستين، بولت، قبل، دهه دو است نيازمند بيشتري  تحقيقات       :      »          و  جغرافيايي بازسازي يک وسطي درقرون نيشاپور عنوان تحت را ايران شناسي  جمعيت

 «. در  شناختي  Studia Iranica, 5 (6791جمعيت          . عنوان)  با مقاله همين از بخشي  منتشرکرد  )       «             سال« آينده نشريه در وسطا قرون نيشاپور شناسي جمعيت و  1361بازشناسي شماره   به) 8،

                           .   به  رو همگي چنگيز حمله از پيش ايران بزرگ شهرهاي که او نظريه اين است رسيده  چاپ  )    ص  بودند رفته  130انحطاط                         که)  گونه همان است درست کلي طور به موارد، همه در نه هم  اگر

 .           کرد  اثبات توان مي هرات مورد در

                            خواهد  نظر اختلف به محققان ديگر با خود، استادانه نظريه پروردن در را، بولت ًل احتما  آنچه               .               آمده  گرد اطلعات برپايه او عقايد از بسياري است کرده استفاده آنها از که است منابعي  کشاند،

                                  و  اصفهان نيشاپور، شهر سه ديني علماي ويژه به و مشاهير درباره که است اي نامه تذکره سه  در                         .     مي  مغول از پيش درايران که عالم هزاران حال شرح بررسي با بولت اند شده نوشته  گرگان

           .                   که  کساني براي او کار روش است آورده وجود به اي سابقه بي آماري اطلعاتي گنجينه  زيستند،:       نام  به او کتاب نخستين

The Patricians of Nishapur: A Study in Medieval Islamic Social History (Cambridge: Harvard University Press, 1972(

                                 .     اطلعات  اين از آنکه با که است آن دارد وجود جا اين در که اي مسأله اما آشناست اند، خوانده  را  ­                               رسد  چه ايران نقاط بقيه به نتيجه اين دادن تعميم شايد اما يافت، دست خاصي نتيجه به توان  مي

                   .      ­   هاي  نمونه اند، شده معرفي ها کتاب دراين که علمايي باشد خطرناکي کار اسلم جهان  به                       .             و  مهم منابع ها نامه تذکره که است داده نشان بولت اما اند دوران آن نخبگان از اي شده  دستچين

                            دامنه  نشانگر که روند مي شمار به وسطي قرون دوران ايران اجتماعي تاريخ از اي  ناشناخته.                       است  داشته وجود درايران همواره که است جمعي غرور و محلي درسطح خودمختاري

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                              است،  قرارگرفته نويسنده استفاده مورد همه از بيش که منبعي که بگذريم و بگوئيم نيز را  اين    نام  به نادري  کتاب               جرجان  اهل علماء معاريف کتاب او جرجان  تاريخ السهمي  حمزه  نوشته

   .                             اين.  با است گرگان شهر شده، اشاره آن به بارها کتاب درخود که چنان کتاب تأ،ليف محل  است         (         )              شد  نابود مغولن حمله براثر جرجان اعراب تلفظ به يا گرگان شهر اين که داشت درنظر بايد  حال

                   .             قرار  تاريخي جرجان غربي جنوب در که گرگان امروزي شهر گويند مي قابوس گنبد آن به اکنون  و.                             داشت  نام استرآباد شده، رضا دوران در گرگان به آن نام تغيير از قبل تا دارد،

                     .   آموزش،  چون موضوعاتي به اسلم، اوايل ايراِن تخيلي بازسازي در بولت بازگرديم کتاب  به                                در  ايران فرد به منحصر برنقش آن طي در و پردازد مي غيره و شناسي جمعيت اقتصاد،  حديث،                            در  بعدها که فتوت هاي گروه و تصوف، هاي طريقه مدارس، چون نهادهايي گسترش و  آفرينش

   .                             اين  وي کند مي تأکيد يافتند، گسترش هند و آناتولي در ويژه به اسلم، جهان ديگر هاي  قسمت                                در  و داد، رخ بيگانگان حمله و اقتصادي فشار سبب به که ايراني علماي مهاجرت به را  گسترش

.                 دهد  مي نسبت رسيد، خود اوج به مغول فاجعه دوران

                        «      : اثري «  شده نوشته روشن و روان سبکي به هم روي بر که ، حاشيه از نگاهي اسلم  کتاب                                   . عقايد  با بيشتر بلکه شود، نمي روبرو ها تاريخ و ها نام از سيلي با کتاب اين خواننده است  خواندني             .                     مورد  چند جز به نيز، کتاب ويراستاري يابد مي کار و سر اند تاريخي تحولت درباره که نظرياتي  و

              صفحات ( در معتزله کلمه غلط املي مانند  153، 125­117استثنايي  166و      انجام) خوب بسيار ،                                . کتاب  قدر به البته شد، مي ذکر نيز کتاب هرفصل آغازين هاي قول نويسنده نام اگر است  شده

 . افزود  مي

                                ديگر  از او دعوت و اسلمي جامعه گيري شکل در ايران فرد به منحصر نقش بر بولت  تأکيد "   "                              ديگر،  هاي حاشيه در يا نقاط در آن برد کار صحت بررسي و او دستاورد از استفاده در  محققان

               .                   با  اول درجه در که کساني نظر از رساند ياري ديگر محققان سوي از طرحي انجام به تواند  مي                                  اعتقاد  اين به را او ديني، قدرت هاي ريشه باره در بولت توضيح دارند، کار و سر معاصر  مسائل

* .                 دارد  درمقابل گرا اسلم اي آينده خاورميانه که رساند مي

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

          عظيما*  نازي از انگليسي متن ترجمه

***

فلسفی  تشییع

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

  رضوي  امين مهدي

Paul E. Walker Early Philosophical Shi'ism:The Isma'ili Neoplatonism of Abu Ya'qub al­Sijistani 

Cambridge, Cambridge University Press, 1995203 p.

فلسفي  ّيع تش

                     «       آثار« و آراء افکار، درباره است مبسوطي بحث واکر پال نوشته فلسفي ّيع تش نخستين  دوران                        مشرب  داراي و بود اسماعيليه داعيان از که چهارم، قرن ايراني فيلسوف سجستاني،  ابويعقوب

  «         »             .   نويسنده  ، آن فلسفه و اسماعيليه پيام عنوان با کتاب، اّول فصل در افلطوني نو  فلسفي                        قرارمي  بررسي مورد را دعوت و غيبت امامت، اقتدار، مفهوم اسماعيليه، افکار سرچشمه  نخست                              شيرازي  مؤيد و ناصرخسرو رازي، مانند اسماعيلي داعيان از تن چند افکار معرفي به گاه وآن  دهد،

                           . عام  قتل به منجر که قشريون احساسات شدن برانگيخته چگونگي و تأويل دادن رواج پردازد  مي.                                 اند  گرفته قرار بررسي مورد فصل اين در که است مطالبي جمله از شد او پيروان و  نسفي

                            و  بررسي به او فکري تحولت و سجستاني زندگي حال شرح ترسيم ضمن نويسنده فصل  درهمين                چهارکتاب  خصوص به فيلسوف اين هاي نوشته از برخي  تحليل     و  الفتخار المقاليد،  الينابيع،

النجاة،  ّلم .س   پردازد  مي

              "       "          پرمايه  چندان نه و مختصر است شرحي ، فلسفي و ديني منابع عنوان تحت اثر، اين دّوم  فصل   .                           همين  در اند گذاشته تأثيرخود تحت را سجستاني افکار و آراء که آثاري و ها شخصيت  درباره                            مختصري  توضيح به کلم، و فلسفه ّيع، تش از سجستاني برداشت به اشاره از پس نويسنده  فصل،

          ظاهري  و باطني ابعاد باب  قرآندر               فرشته  و رسالت مفهوم عرفاني ُبعد علي، بودن وصي ،                    .   نگارنده  اند، تأثيرگذاشته برسجستاني که هايي ونحله کتب ديگرافراد، درزمره پردازد مي  شناسي

     " "                    ارسطو،  به منسوب الهيات کتاب اسرائيل، اسحاق نام به نوافلطوني يهودي حکيم يک کتاب  از کتاب   مهدالخير  في  کلم                     نام  نجاريه و مرجعيه کراميه، مانند فکري نحله چند و معتزله افکار ، 

 .                 شمارد  مي اشاعره جمله از را سجستاني و برد مي

       .                     نوعي  ازحد نگارنده توضيحات نيست ايراد و اشکال بي کتاب اين نخست دوفصل که گفت  بايد                              اکتفا  تأمل درخور و مهم مقولت به اشاراتي به رود، نمي بيشتر مطالب ذکررئوس و گويي  کلي

             .               يونان  فلسفه تأثير نويسنده، مثال، عنوان به ورزد مي اجتناب آنها دقيق بررسي از کند  مي .                         پردازد  نمي تأثير اين بسط و شرح به اّما کند مي مطرح را برسجستاني

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                            افکار  بخش الهام که دارد اختصاص اسماعيلي متفکران از دسته آن بررسي به کتاب سّوم  فصل       .                   طرح  از پس نويسنده شوند مي محسوب نوافلطوني نويسندگان آنان بيشتر و اند بوده  سجستاني

)              استرن  ساموئل مانند غربي دانشمندان از برخي  (Samuel Sternافکار     هلم)  هاينز  HeinzوHelm                        مي)  روي اسماعيلي فلسفه افکار بررسي به اسماعيليه، شناسي کيهان تکاملي سير  درباره

                      کتاب.  تشريح به رازي، حاتم ابو به اي اشاره با همچنين وي  آورد النبوه   اعلم   اصلي  اصول  و                            نسفي،  معروف کتاب گاه آن و پردازد مي روح و امر ابداع، همچون وي را محصولفلسفه ، 

                          تأثير  ّيت ماد درجات و مصنوع و صانع رابطه درمورد سجستاني برافکار که شمارد مي  مأخذي                           . نظر  وي که گويد مي برسجستاني کرماني افکار تأثير شرح در گاه آن نگارنده است  گذاشته

       .                           آن  از فصل اين داند مي مورد دراين سينا ابن و فارابي نظر بر اصلح را صدور درباب  نوافلطونيان                                و  دهد مي قرار نقد مورد را اسماعيليه فلسفي افکار اوليه هاي ريشه که است اهميت حائز  رو

.             کند  مي روشن را نحله اين بعدي تحولت

                      کيهان  همانند سجستاني، نظريات اصلي نکات از برخي درباب نويسنده کتاب، چهارم  درفصل                                      توضيح  صفحه پنج در تنها و کوتاهي به را آنها و گويد مي سخن سفلي و اعلي خلقت و خدا  شناسي،

                                بررسي  مورد بيشتري تفصيل با و جزئيات در مهمي مطالب چنين بود سزاوار که حالي در دهد  مي                                      و  او ماندن ناشناخته و خدا خلقت باره در که پنجم فصل از بخشي عنوان به نه و گرفتند مي  قرار

                              نفي  طريق از صانع شناخت روش بر سجستاني نقد چون مسائلي و است الهي علم مختلف  انواع   "     " .                         رابطه  و امر به خلقت اند شده مطرح آن در تعطيل و تشبيه تنزيل، صانع، بودن منّزه او،  صفات

                            "     "  در  صانع بودن مبدا و الهي ذات در حرکت مخلوق، و خالق مابين موجودات ، کون في کن با  آن                           .     اين  باره در مختصري بسط و شرح به که نگارنده چرا نيست روشن اّما اند آمده ششم  فصل

                              اين  ارتباط و نکرده چنداني اشاره مورد دراين سجستاني خود آراء و افکار به پردازد مي  مطالب .             است  گذاشته مسکوت سجستاني نظريات با را مقولت

                                  و  نبي و بشر عقل عقل، ذات مانند مطالبي و شده داده اختصاص عقل مقوله به کتاب هفتم  فصل                                وسيله  به محض عقل شدن مسدود و عقول مقوله هفت کليات، با عقول ارتباط وحي، با آن  رابطه

     .                       و  عقل مقوله است گرفته قرار بررسي مورد آمده، سجستاني مختلف درآثار که صورت بدان  ماده     .                           مطالب  ديگر از دهد مي تشکيل نيز را کتاب بعدي فصل مطالب از بخشي ارواح نزول و  صعود

                          معرفت  درعرفان، عقول دوگانه هاي جنبه به فشرده و ّلي ک اشاراتي فصل، همين در  مندرج       .                     به  اختصاص بعدي دوفصل آنهااست نزول و صعود و جسد از مفارقت از پس ارواح  شناسي

                                  عالم  عنوان به انسان انسان، النوع رّب با آن رابطه و انسان مادي ُبعد و ماده حيطه ارواح،  طبيعت.                                 دارد  انسان تا جمادات از موجودات بندي طبقه و مادي جهان بافت کبير، عالم با رابطه در  صغير

                                افلطوني  نو نظرگاه از فلسفه و وحي از اي آميزه عنوان به نبوت مسئله يازدهم فصل در  نگارنده                         .   شريعت  به چرا است يکي الهي اگروحي که پرسش اين درباره سجستاني نظر است شده  مطرح

                              در  فلسفي اصطلحات از برخي و اديان بين مشابه موارد همينطور و نشده اکتفا واحد پيامبر  و.             است  گرفته قرار بررسي مورد سجستاني هاي نوشته

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                    تداوم  و دستي يک تا کرد مي ادغام درهم را يازدهم تا نهم هاي فصل نويسنده که بود آن  بهتر.                           آمد  مي فراهم نکات تشريح و توضيح براي بيشتري فرصت و شد مي حفظ مطالب

                            دوازدهم  فصل در دارد را تأويلي چنين صلحيت که امام و عرفاني تأويل درمورد سجستاني  آراء                                      مي  و دارند را ظاهر از گذشتن صلحيت که آنهايي و وصي و نبي نقش آن کنار در و است  آمده

                 .         رستاخيز  فرداشناسي، و قيامت مبحث به کتاب نهايي فصل يازند دست باطني تفاسير به  توانند           .                   مجرد،  روح که است معتقد سجستاني است شده داده اختصاص بدن از روح مفارقت از پس  مادي

                                  مستقر  است وي خور در که علم درجات از اي درجه در روحاني درعالم بدن از مفارقت از  پس«                »             . آن  از صحيح استفاده نحوه و برهان پيرامون عنوان زير کتاب نهايي بخش در گردد  مي                              از  وي استفاده نحوه به دين، و برهان آميختن به سجستاني علقه به اشاره از پس  نويسنده،

   »                          فلسفي  وابستگي که کند مي ادعا و پردازد مي آن کلمي پيامدهاي و افلطوني نو  نظريات  ) .«                       ص  آن فلسفي اهميت تا است تر مهم عقايد ازنظرتاريخ افلطونيان نو به )154سجستاني

   .                       نويسنده  اما است روان مطالب ارائه نحوه و مفهوم اسماعيليه فلسفي مفاهيم دربيان واکر  روش                                ارائه  بيشتري بسط و شرح با کرده اشاره آن به وار فهرست که را مختلفي مباحث توانست  مي               .               زيرا  است کننده گمراه اندکي هم کتاب نام شوند نمايان روشنتر سجستاني افکار و آراء تا  دهد

                                مورد  اختصار به و گاه که شيعه فلسفه نه و است سجستاني ابويعقوب هاي انديشه باره در ًا  اساس                           .   نمونه  عنوان به نيز را سجستاني آثار از يکي از بخشي ترجمه نويسنده اگر اند قرارگرفته  بررسي                   .                   اولين  حاضر کتاب که جا آن از همه اين با شد مي افزوده او کار ارزش بر کرد، مي کتاب  ضميمه

                                شيعه  عقايد تاريخ به که آنها براي دارد اختصاص سجستاني افکار تشريح به سره يک که است  اثري.           است  خاص اهميتي حائز دارند علقه اسماعيليه

***

    نقد  یک به پاسخی

  موسوي  کاظمي احمد

    نقد  يک به پاسخي

  )      بهار  چهاردهم سال دوم  1375درشماره               محمدعلي)  آقاي جناب ارجمند همکار طرف از نامه  ايران                کتاب  انگليسي برمتن اينجانب نقد درباره ملحظاتي ُمعّزي  The Divine Guide in Earlyامير

Shi'ism                            ّقي  تل نحوه و شيعه اصطلحات و مفاهيم از برخي در بازانديشي حاوي که شده  درج         .                     ديدم  لزم بنده اينرو از باشد سودمند نامه ايران دوست دانش خوانندگان براي تواند مي و  آنهاست

 .                   بنويسم  اند گرفته که ايراداتي پاسخ در اي صفحه چند که

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                                عوامل  محدوده در بايد کتاب اين بر نگرشي و نقد هر که است اين ايشان ملحظات فرض  پيش   »         .               اشکال  دو بنده نقد اعتقادايشان به خورد برخواهيم اشکالتي به وگرنه باشد کتاب همان  درون

                           «. موضع  برخي دوم و نقد، خود درنوشتن چه و کتاب درخواندن چه شتابزدگي، نخست دارد  اساسي                             .   از  را نوشته صّحت صورت در که است اساسي چنان آن البته دوم اشکال اين شخصي هاي  گيري

             .                   همکار  نوشته فحواي از که آنطور اّما يافت برايش ديگري چارچوب بايد و کند، مي خارج نقد  قالب                                  و  اند برده بکار منابع از استنباط در خويش موضع تقويت براي را دوم اشکال اين آيد برمي  گرامي

                   «     »            هنگام  به را آن باره در بحث و پوشيد چشم ّيه قض نمودن شخصي مسئله از توان مي رو اين  از .         کرد  موکول شيعه اساسي درمفاهيم بازنگري

                          محتواي  معّرفي منظور به ًاينجانب که ايست فشرده اي معادله به عزيز مؤلف اشکال  نخستين                                  داده  قرار انتقاد مورد و انگاشته ترجمه آنرا ايشان و ام آورده ها سرفصل مفاد و عنوان براي  کتاب

                                        مي.  در ها آن باره در بحث از ام نداشته را ايشان کتاب از بخشي ترجمه قصد که جا آن از  است   " "                              ّيه.  اول درمنابع ّيع تش واژه بردن کار به که رسد نظرمي به لزم نکته اين يادآوري همه، اين با  گذرم

                       .     نيزمي  را استهلک و شدن دسته دسته و پراکندگي معناي ّيع تش چون است ازشيعه بسيارکمتر  ما       . )         .               قرن  نخست دهه در م نوبختي موسي بن الحسن افتاد جا شيعيان بين مرور به آن ُبرد کار  دهد

   ( که  هجري الشيعه چهارم  فرق                     و  گري شيعه مفهوم دو هر ّيع تش واژه استعمال هنگام نوشته،  را       .     کتاب  نويسنده قزويني عبدالجليل کند مي راجمع  2النقض پراکندگي   حدود ( ) 560در لفظ   هجري

 . )     .                             م  منظور ابن بار دويست از بيش را شيعه لفظ و است برده کار به يکبار شايد را ّيع  711تش   .                             مورد)  در دهد نمي آشنايي بودن شيعه ّعاي اد مفهوم به ّيع تش واژه با هنوز العرب لسان در  هجري

                              به  اصالًة و است خاص اسم شيعه است درست که کنم يادآوري بايد نيز شيعه دستوري  شکل                              معناي  درفارسي چه و عربي زبان در چه ولي شود، ومي شده اطلق أبيطالب بن علي  پيروان

   «        »          يا  نداريم قياس شيعه در گوئيم مي چنانکه دارد، نيز  مصدري   ها  واصول الشيعة  که اصل .             است  الغطاء کاشف آل محمدحسين شيخ کتاب عنوان

.            " "              است  امام ّواب ن يا نمايندگان به امام طبيعي ماوراء قدرت اشتمال دامنه ديگردرباره مهم  بحث                                حتي  و شخصي موضعي از من نقد گرامي، ّلف مؤ نظر به که، است بحث همين دنباله در ًا  ظاهر

   "   "   .   رابرابر  ماوراءطبيعي قدرت اينجانب است بوده صفحه (Supernatural Powersايدئولوژيک

111         .    ( ّلف  مؤ چرا دانم نمي ام گذاشته ايشان  Miraculous Powersکتاب       آن  معادل عنوان به  را    » :      .      "       "      امام  چهارگانه ّواب ن بودم نوشته من اند نموده ترجمه آسا معجزه هاي قدرت به و اند  آورده

                              بلکه  اند نبوده برخوردار العادهاي فوق قدرت از تنها نه حديثي منابع مجموع از مستفاد طبق  زمان               «.                 به  مستند مشّخص بطور را خود گفته اين آمدند نمي شمار به اولياءالله يا فقيهان زمره در ًل  اصو

                   .         بگوييم  سخن توانيم نمي چهارگانه ّاب نو از که نيست شکي بودم کرده طوسي شيخ الغيبة  کتاب) .                               به  باشيم ديده ّيه اول منابع ميان از را نعماني و طوسي الغيبة کتاب الدين، کمال هاي کتاب  مگر

      پانوشت  من ّلف مؤ  603اعتقاد  609تا                      گفته  چه بابويه ابن شوم متوّجه تا ام نديده را ايشان  کتاب                                  و.)  ذّم قالب در بلکه آسا معجزه يا طبيعي ماوراء هاي قدرت به اشاره با نه مذکور منابع  است

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

 .                       اند  گفته سخن آنان از دارد، حديث علم در که مفهومي به مدح،

       "   "                    گستره  از بيرون و فقهي امر يک رانيز حديث علم به مراجعه است ممکن اميرمعّزي آقاي  هرچند           .                 که  است دانشي نخستين حديث علم است ضروري زمينه اين در اي چندکلمه ولي بداند  کارخويش

                       .      راويان  يا سند به ًل معمو مسلمان پژوهندگان حديث يک صحت ِد ُور برآ براي يافت رواج اسلم  در           .                     همين  به بسته راوي اعتبار ميزان کردند مي تعديل و جرح ًا اصطلح را آنان و نگريستند مي  حديث           .                       اينکه  براي بعد هاي نسل نويسندگان شد مي گفته وثاقتشان و عدالت باره در که بود ذّمي يا  مدح

                                      و  کشف يا تقوا و زهد بر مبني را اقوالي ببرند، بال را خود نظر مورد راويان يا راوي اعتبار  ميزان .                                   اين  کردند مي نقل و آوري جمع افتاد مي ها زبان سر بر راويان وفات از پس ًل معمو که  کرامات

      در  طوسي شيخ را  کار الغيبة   کتاب   کرده  عنوان روشني  «3به       زيرعناوين  بابويه ابن  و«       »   «     القائم  َد َه شا من ذکر و القائم عن الواردة  4ذکرالتوقيعات           و  نمايندگان قول اعتبار بر غيره  و

               .                 در  دهند مي نسبت آنان به کرامتي اگر است گذاشته صّحه امام به آنان تقرّب و توقيعات  حاملن.«     »                        طبيعي  ماوراء قدرت قالب در نه است زمان امام به آنان نزديکي و پاکدلي تقوا،  چارچوب

              صفحه  در معّزي امير جناب که را  112شواهدي  (       )    برخرق  مبني بابويه ابن استناد به خويش  کتاب                        وصول  هنگام به مالي درحساب نّواب ازهوشياري حاکي اغلب ذکرکرده، امام نّواب ازطرف  عادت

                         .     به  رسد چه رسد نمي هم وکرامت کشف مرحله به معمولي هوشيارِي اين است صدقات و  زکات .         طبيعي  ماوراء يا آسا معجزه قدرت

                        شدکه  موجب امام چهارگانه برنّواب امام شئون از برخي اشتمال براي محترم ّلف مؤ  کوشش                                به  امام اقتدار و شئون از بخشي نقل مجراي که عامه، ونيابت وليت مفاهيم به نقدخود در  اينجانب

                   .     نمي  ّيه اول شناسي امام درچارچوب ديگر مفاهيم اين بحث البته کنم اشاره است،  نمايندگانش     ­      ­             شناسي  امام درمحدوده اينجانب نظر به نيز چهارگانه نّواب درشئون بحث که همانطور  گنجد،

                                موضع.  به نياز بايد چرا عام نّواب به خاص ّواب ن از بحث شدن کشانيده دانم نمي بهرحال  نيست.    ­       ­      باشد  داشته اند گفته ّلف مؤ آنطورکه ايدئولوژيک و شخصي گيري

                                 به  ّهم مت بنگرد آن به ديگري ُبعد از هرکس و شده مطرح سويه يک ازديدي باز ديگرکه  موضوع     .  "     "               "   ّيه" اخبار موضوع البته است وليت و نيابت به نسبت ها اخباري موضع شود، مي محض  تحريف

                                    پيش  من که اي نکته به واکنش در ايشان ولي ندارد قرار ّلف مؤ بحث حوزه در قاجار و صفوي  دوره                         :       اخباري  و اصولي بينش به کاري اصل در ّيت اعلم و نيابت اصول پيشرفت که براين مبني ام  کشيده

                   .         هردوره  در شيعيان فقاهت و ديانت شيوه که نيست بحثي اند اينجاکشانده به سخنرا دامنه  ندارد،       (             )              ولي  است، شده بسيار ديگر ديدي و تعبير به ُگَسست يا ّول تح دچار و داشته را خود هاي  ويژگي

                              اقتدارطلب  مجتهدان مثل نيز را اخباريان رسيم مي اقتدار حق مفهوم به وليت مسأله به که  وقتي  )       . ّوفي  مت استرآبادي امين ملمحمد يابيم  1036مي                 اجتهاد،)  قبول يا ّد ر سر بر که اختلفي همه  با

 «        »                        مي  الرواة ّتباع ا وجوب في فصلي رسد مي فقيه جايگاه به وقتي دارد مجتهدان با اجماع و  عقل.                   نامد  مي احکام تبليغ و فتوي مرجع را آنان و  5نويسد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

               " "      کتاب  همه گرامي مؤلف ًل محتم ّيه اخبار ادبيات در ّيت اعلم موضوع بودن مطرح  درخصوصالناضره  .الحدائق )       (     )            م  بحراني يوسف شيخ مجتهد نه ولي گرا اجتهاد و معتدل اخباري  نوشته

1186           .                       ّيه)  اول منابع به که محترم ّلف مؤ اند کرده تحريف به متّهم مرا چنين اين که اند نديده  را                              نيز  را صادق جعفر امام حضرت از حنظله عمربن روايت اين شايد اند داشته نظر بيشتر  شيعه

                                  » : مي  است، تر صديق و تر آگاه حديث به که پرهيزکار و عادل فقيه که است حکمي ملک اند  نديده«.             شود  نمي توجه ديگران احکام به و .7کند      " "        گرديد  شيعه در ّيت اعلم مبحث مبناي حديث  همين

                موازين  طبق استنباط اصول شامل را مذکور ّيت افقه اصوليان  البته الفقه   اصول نمودند،   نيز .           /         دانستند  حديث روايت در ًا راصرف ّيت اعدل ّيت اعلم اخباريان از بسياري آنکه حال

               .               و  روايت براي حديث نوع انتخاب نفس چون ندارد اصوليان کار با تفاوتي چندان نتيجه هرحال،  به                          مستقل  بطور استنباطي ظاهر به هرچند سازد مي ّين مع را حکم سرنوشت بااصل مورد  تطبيق

                    سلطان.  شاه دوره طلِب قدرت ِم السل شيخ باقرمجلسي، ملمحمد نکنيم فراموش  درکارنباشد                                و  ّقه تف روِش در برانداخت، ّتي مد براي ايران در را ّيه صوف وقت حکومت کمک با که صفوي  حسين

.       است  بوده اخباري احکام استنباط

                    " "        محتواي  که اين و است اسلم نخستين قرون هاي درنوشته علم مفهوم مسأله ديگر مهم  موضوع" "                                ديانت  که ندارد گفتن است؟ بوده چه دانستند مي آن واجد را ائمه ّيه اول شيعيان که علمي  اصلي

     .  (             )        ّيت،  معنو هاي رگه نيست حرام و حلل احکام دانستن مفهوم به فقاهت به منحصر اسلم  در                در  هم ديگر هاي ّيت روحان و گرايي باطن  قرآنعرفان،               به  فراوان پيامبر ّنت س و زندگي در هم  و

 " "                           .   در  ديانت که بپوشيم چشم ّيت واقع اين روي به که شود نمي باعث اين ولي خورد مي  چشم                       ­         حقوقي ­ ّيت ماه حکومت، و اقتدار به مربوط مسائل به برخورد از پس بعد به مدينه دوره از  اسلم                         .     و  شد اسلم در ديانت مشّخصه وجه بويژه امويان دوره در ّيت ماه اين يافت بيشتري فقهي  و

           .                "   "     " ّيه" اول هاي سده در که دراين گرديد فقه و حديث علم به ّدل مب ًة عمد ديني معرفت منظر از  علم           (       )              که  است چيزي شد مي اطلق فقه اصول سپس و فقه سپس و حديث دانش به علم  اسلمي

.                 است  رفته سخن آن از ها المعارف دائرة در  8حتي

                            گرا  ّيت عين ّقق مح يک عنوان به کارشان روش اند نموده طرح محترم ّلف مؤ که ديگري  مطلب   " "       .                     تواند  نمي نقد درنوشتن نکات اين دارند امريکا و اروپا نام صاحب استادان از که تأييداتي و  است

)           . کاتز  ماريون کارشان، روش درمورد باشد  Marion Katzمعيار         شائبه) که شيکاگو، دانشگاه استاد ،                               ديده  عزيز ّلف مؤ کار به مشابهي اشکال رود، نمي اش درباره اجتهادي و اصولي مکتب به  گرايش

 9است.

:                             است  اين اند کرده اشاره بدان خود ملحظات پايان در اميرمعّزي آقاي که ديگري اساسي  نکته                                معنوي« ّيت حساس و بيني جهان فهم است کتاب اين در ّلف مؤ کار مبناي که شناسي پديده  در  ) «.                         ص  گيرد مي صورت دين همان دروني عوامل مطالعه طريق از دين يک به  بگذريم) 313مؤمنين

                                آيا  نداشته، مؤمنيني طرف اين به پنجم قرن از ّيه اول شيعه غلت معنوي ّيت حساس يا ديانت اينکه  از

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                     "   "      باز  و بررسيدن بماند؟ آن دروني عوامل به محدود تواند مي معنوي حساسيت اين نقد و  بازنگري                         "   "    ّد  ر گيري پي بدون و آن سند و پيدايش هاي رگه سنجش بدون معنوي ّيت حساس يک کردن  عرضه

 ­                                 از  نقد عنوان به آن در ّدد مج بازنگري ولي نباشد، سازي اسطوره است ممکن تاريخ در آن اثر  و .            ­     است  بيني واقع از دور ًا ّلم مس آن دروني عوامِل ديدگاه

                  »        جدي  پژوهشگر هيچ ديگر امروزه و است عظيمي مضمون حقيقت که گويد مي گرامي ّلف  مؤ  ) «.                     ص  باشد داشته آنرا به رسيدن ّعاي اد خود علمي زمينه در تواند  312نمي   منظور)  گويا  ايشان

   «.                     »      حقيقت  يک نيست تشخيص قابل ايشان کار در حقيقت و اسطوره مرز که جمله اين از  مرا)        .       ازحقيقت  منظور آنکه حال اند کرده برآورد جهاني (truthمطلق   امور)  )correspondenceهمانصدِق

                         .     مصداق  براي امکاني که اند تاخته پيش رازگونه بيني جهان در چنان ايشان است خارج عالم  با              » :        .     تحليل  و تجزيه و نماياندن بنده کتاب هدف نويسند مي محترم ّلف مؤ اند نگذاشته باقي  خارجي

                             :   متون  ترين مهم و ترين قديم به استناد با ّيه اول ّيع تش در شناسي امام ّيت واقع هاست واقعيت  اين       [ ]     [ ]     [ ]             زينب.  ابي ابن و رازي ُکليني و قمي ّفار ص و قمي برقي آثار يعني متون اين اگر حال  بازمانده

    کاتب [ و ُکليني شاگرد  الکافي نعماني        [ ]              نظر]  به اينها امثال و قّمي صدوق بابويه ابن و رازي ّاز خر  و                 «.        " امير " جناب چشم از که ّيتي واقع اولين نظربنده، به است ديگري حرف است، اسطوره  ايشان

                              دست  به متون ترين قديم و مهمترين اين همه چگونه که اينست دورمانده جمله همين در  معّزي                              بويژه  ائمه اصحاب با مستقيم تماس اغلب که شده نوشته ري و قم در يافته پرورش  شيعيان

       .                           اين  سند سلسله اگر اند نداشته اند، بوده بغداد و کوفه و مدينه در بيشتر که صادق امام  اصحاب                                مراتب  سلسله و اقتدار فکر ريشه و رگ از شايد گويد، نمي ما به توجهي قابل چيز  حضرات

             .                 قرائت  از پس که است سؤالتي اينها يافت گفتن براي مطلبي بتوان اسلم از پيش ايراِن  روحانِي.                             ندارد  وي ايدئولوژيک گيري موضع به کاري و آيد مي پيش خواننده براي اميرمعّزي آقاي  کتاب

                          کارهاي  به بدهند اجازه بايد دارند، درپيش طولني دانشگاهي آينده هنوز ًا ظاهر که عزيز، ّلف  مؤ .                     شود  نگريسته کار همان دروني عوامل از غير ديگري ديده به ايشان

 ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<>

 >style="font­weight: bold :   ها;"> پانوشت

<>1      »                      زاده. آخوند فتحعلي ميزا نژاد، پارسي ايرج در مکتوبات و جديد الفباي آخوندزاده، فتحعلي  ميرزا

           «     شماره  سيزدهم، سال نامه ايران ادبي، نقد گذار  3بنيان  1374تابستان (   ص) ،305.

 2                اسفند.  ملي، آثار انجمن تهران، النقض، کتاب قزويني،  1358عبدالجليل ص  ،231.

 3                        نينوي.  مکتبه تهران، تهراني، بزرگ آقا شيخ تصحيح الغيبة، کتاب طوسي، الحسن  محمدبن  صص   214الحديث، . 244و 

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

4                    اعلمي،.  بيروت، النعمة، تمام و الدين کمال صدوق بابويه  1991ابن صص  ،399  .438و 

 5                        تبليغالحکام،. « التقصيرفي ايجوز کمال ّنه ا من و منأحدالقطعين والفتوي القضاء باب في ّد ُب  ل                          وأعمالهم  عقايدهم في ِاليه ًا مرجع الکبري الغيبة زمان لهل ّهد ليم أن ّيه اله الحکمة في  لينبغي

       .«             الفوائدالمدنية،  استرآبادي، امين محمد اجراءالحدود مثل المام شغل هي ّتي ال المور  ماسوي    البيت،  لهل  1405دارالنشر   ص  .153قمري،

 6                            و. « الراوي ِه ّت بأعدلي الترجيح علي اشتملتا قد ُزراره مرفوعة و حنظلة عمربن مقبولة أن ِيخفي  ل             «.     دارالضواء،  بيروت، الناضرة، الحدائق بحراني، يوسف عليه بالُمجَمع ثم ّيمه  1405أفقه جلد  ،1، 

.97ص 

 7                            به. « مايحکم الي يلتفت ول أورعهما و الحديث في اصدقهما و اعدلهماوافقهما به ماحکم  الحکم    ص»  همان، .91الخر،

 8 :  .  .     به.  ک ن مثال براي

<>Joseph Schacht, "Fikh" Encyclopaedia of Islam, New Edition, V. 2, PP. 886­91.</ >

<> 9:     وي.  نظر به

<> "Amir­Moezzi's single­minded pursuit of these themes creates some methodological difficulties",

</ ><>         شماره  هشتم، سال شناسي،  1ايران بهار  ،1375      ص  انگليسي، بخش ،17

***

رفتگان  یاد

تفّضلي  احمد

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                شب  نيمه که تفضلي احمد استاد بار اسف  (12مرگ  23ژانويه         (   بدون  داد رخ تهران در ماه  دي           .                   را  آن ّلت ع ناگوار،که فقدان اين است ما کشور براي علمي و معنوي بزرگ فاجعه يک  ترديد

                            اوج  در را ايراني دانشمندان و استادان ترين پرمايه از يکي اند، کرده اعلن اتومبيل  تصادف                                هاي  چهره از يکي داغدار هميشه براي را شناسي ايران وجهان درربود ما ميان از باروري و  خلقيت

 . خودساخت  درخشان

 .                     تحصيلت  بود ايران فرهنگستان عضو و تهران دانشگاه کهن هاي استادزبان تفّضلي  دکتراحمد       .                         ايران  به بازگشت در برد پايان به پاريس و لندن هاي دانشگاه در شناسي ايران رشته در  خودرا

                            ايران  کهن هاي زبان شعبه ّدي تص ايران فرهنگ بنياد در همزمان و شد استخدام تهران  دردانشگاه                                 . شهره  آگاه و کوشا اي پژوهنده عنوان به نامش زودي به داشت که افتادگي و حجب باهمه يافت  را

                              خبرگان  تدريج به يافت، مي نشر ايران يا و درغرب شناسي ايران ّلت درمج که مقالتش، و  گرديد             .                 عنوان  به اواخر اين در تفّضلي احمد کرد شناسي ايران آسمان در فروزاني اختر طلوع متوّجه  را

                            و  دانشمندان مشورت طرف همواره و بود شده شناخته جهان همه در پهلوي زبان ّلم مس  استاد                 .           هريک  برسد صد به شايد که اش تحقيقي مقالت گرفت مي قرار دردنيا شناس پهلوي  استادان

 .                           کمتر  است غربي نمونه پژوهشگران شيوه به برازنده دّقتي و علمي بررسي از ارزنده هائي  نمونه  از  ّلدي ايرانيکا مج  دانشنامه        .               هاي  نوشته و تحقيقات آنچه نباشد ّين مز او از اي مقاله به که  ست

                                در  ايران، کهن وفرهنگ ها زبان در براستادي علوه وي بودکه اين کرد مي زبانزد را تفّضلي  دکتر                              مي  متمايز همکارانش ازديگر را او همين و بود دست چيره نيز اسلمي فرهنگ و عربي  زبان

                              زبان.  يا فرهنگي هاي زمينه نمودن روشن براي هايش، نوشته و تحقيقات از بسياري در وي  ساخت      ­                        ايران  بسياري براي که عرب دانشمندان آراء و عربي قديمي مآخذ به اسلم، از قبل ايران  شناسي

                   ­             چشمگير  نتايجي به شيوائي و استادي به و آورده رو است مهر به سر راز چون غربي  شناسان                                 . و  فرانسه و چين و ژاپن در جمله از جهان، هاي دانشگاه از بسياري اخير هاي درسال است  رسيده

                            وياايراد  سميناري اداره براي او از و داشتند مي راگرامي مقدمش روسيه، و امريکا و  دانمارک             .       طي  روسيه پترزبورگ سنت قديمي دانشگاه درسپتامبرگذشته کردند مي دعوت ها  سخنراني

     .                     به  نيز ازمن کرد اعطا شناسي ايران افتخاري دکتراي درجه تفضلي استاد به باشکوهي  مراسم                       .     روس  شناس ايران اساتيد که اي وشايسته عميق احترام شاهد جا درآن بودند کرده دعوت  لطف

                 .       بسيارمسنتراز  استاداني ازسوي گاه که وخضوع احترام حالت اين بودم شدند مي استادقائل  براي                                  مي  ارج را اش وعلمي فرهنگي دستاوردهاي دانش اهل حد تاچه که داد مي نشان شد مي ديده  او

 .             گذارند  مي قدر را او والي ومقام نهند

                            نظير  بي خصايل و اخلقي ممتاز صفات به اشاره بدون تفضلي ياددکتر زنده درمورد سخني  هيچ.                            .     بودند  نمايان و بارز هاي خصلت سادگي و افتادگي و ادب تفّضلي دکتر در نيست کامل او  انساني

                            شد  مي تر گسترده شناسي ايران درجهاِن شهرتش و رفت بالترمي اش علمي وقدر مقام  هرچه               .                 و  علماء معدود دلپذير نمونه او باب ازاين شد مي افزوده اش افتادگي و فروتني و تواضع  بر

                                    ادب  والي خصايل از نموداري را آنان رفتار و بينيم مي ها تاريخ در را نامشان فقط که بود  بزرگاني

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                         .     دارد  زير به سر همواره اش ُپرميوه هاي شاخه که ُپرباري درخت مثال آوريم شمارمي به  ايراني                       .       و  گذاشت مي بسيار ارج را فرهنگ و علم پيشگامان و استادان داشت درست مصداقي او  درمورد

                                و  کرد نمي دريغ آنان به کمکي هيچ از بود؛ مهرباني و لطف درنهايت همکارانش و شاگردان  با                          نمي  فرو را کوششي هيچ نگارش و پژوهش به ايشان تشويق و علمي استعدادهاي  درکشف

                                زرياب.  دکتر افتخار به که بود اي نامه جشن دانشمندان به نسبت او احترام و سپاس نمونه  گذاشت      يکي  نام به  خوبي باران   قطره                    . پوشيده  خاک نقاب در رو نيز او اينک که زرياب، استاد کرد  منتشر

               .                 که  ها دشمني و ها مهري بي دربحبوحه شد کنارگذارده واهي اي بهانه به انقلب از پس  است،                                      ديگر  مانند يا و دهد راه خود به هراسي که آن بي تفضلي دکتر بود کشانده عزلت گوشه به را  استاد

                            بزرگداشت  براي را ممتاز کتاب آن و نهاد پيش قدم بينديشد را کار عواقب انديشان  مصلحت .       ساخت  منتشر همکارش و دوست

   .                         جز  است واقعي صفاي و منشي بزرگ اين از روشني نمودارهاي نيز او علمي نامه تأليفات  واژهخرد   مينوي   ترجمه  خرد و  مينوي                         آثارش  ديگر در دارد، جلد پشت بر را او نام که فارسي زبان  به

                              برافراخته  نيز را آنان نام و کرده دعوت پژوهش در مشارکت براي را همکارانش از ديگر  يکي      هاي.  کتاب ًل مث  است           پهلوي  زبان دستور و زبان زردشت، زندگي  اسطوره باهمکاري   را

                  ممتاز  کتاب و ساخته منتشر تهران استاددانشگاه آموزگار ژاله دکتر  خانم   زادسپرم   رامنتخبات                 .             به  خودرا شناسي حق ژينيو کتاب همان مقدمه در است رسانده چاپ به ژينيو پرفسور همکاري  با

                                  جايزه  برنده که کتاب آن تأليف در را او عظيم سهم ودقت درستي به و داده نشان تفضلي  استاد .                 است  داده نشان شد نيز سال کتاب بهترين المللي بين

                          دست  علمي بازديدهاي و ها سخنراني درميان که فراغت معدود ساعات در پترزبورگ سنت  درسفر        کتاب  بر کار به داد  پهلوي مي  دينکرد               . و  است پهلوي زبان ومهم ازآثارعمده کتاب اين پرداخت  مي

                              به  نياز آن متعدد هاي بخش هنوز ولي شده چاپ آن از هائي قسمت ترجمه تاکنون  گرچه                 .             عظيم  کار اين براي فرد ترين شايسته تفضلي استاد دارد دقيق اي ترجمه و تحقيق و  ويراستاري

.                                   ساخت  تهي او وجود از را علم جهان مرگ تبهکار دست سفر اين از بعد چهارماه که افسوس بود،

             .                     بريده  و ناگواري اين به مرگي اما گرفت خواهد را کس همه دامن هرحال به و است حق  مرگ                                  نزديک  و دور سر بر و زيد پرباروبر سال هاي سال توانست مي که تناوري درخت حيات رشته  شدن

 .           است  باورنکردني و دردناک بگسترد مهر سايه

  وهمن  فريدون

______________________________________________________

  دانشپژوه  محمدتقي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

        در  پژوه، دانش محمدتقي  27استاد  1375آذر                جهان  از چشم درتهران ممتد، بيماري يک از بعد ،     درسال.  او  1290پوشيد                   در  شد، متولد آمل شهر نزديک اي دهکده در  18شمسي   را  پدرش  سالگي

                                          پي  تهران و قم و آمل در را آموختن مادر تشويق به اّما داد دست از بود سامان آن نام به مجتهد  کهگرفت. 

        ازسال  که پژوه، دانش  1319شادروان             تهران  دانشگاه حقوق دانشکده درکتابخانه کتابدار عنوان  به      درسال  بود، شده  1320استخدام               ليسانس  درجه تهران دانشگاه منقول و معقول علوم  ازدانشکده

    درسال.  او  1331گرفت         در  حقوق، دانشکده کتابخانه معاونت  1333به     کتب  کتابخانه رياست  به   .                         در  وي شد برگزيده تهران دانشگاه مرکزي کتابخانه رياست به بعد درسال و تهران دانشگاه  خطي

                              درسال  و داشت اشتغال تدريس به منقول و معقول و ادبيات هاي دردانشکده ها سال همين  طول1348 .             رسيد  تهران دانشگاه تاريخ رشته استادي به

.                                   داد  اختصاص ايران فرهنگ در تتبع و تحقيق و تأليف و تدريس به را اش زندگي سراسر پژوه  دانش                                  به  او متعدد و متنوع آثار فهرست و گفته او درباره افشار ايرج اش ديرينه وهمکار دوست چه  آن

   .                               از  وي دهد دست به وي تتبعات و تحقيقات گسترده زمينه و دامنه از هايي نشانه تواند مي  خوبيمجله   بنيادگزاران   زمين  ايران  فرهنگ               عضو  چنين هم و پاريس آسيايي انجمن افتخاري عضو ، 

                   .         هاي  کنگره و ها انجمن از دربسياري ها، سال درطول بود يران وادب زبان فرهنگستان  پيوسته .                             از  شد دعوت تحقيق و سخنراني به جهاني معتبر هاي دانشگاه در و جست شرکت شناسان  ايران

                    از  بيش پژوه دانش محمدتقي پژوهش قرن نيم آوردهاي دست  4000جمله     خطي  نسخه کتاب،  جلد           .                   کتابخانه  وي حيات، سال آخرين در بود ايران فرهنگ زمينه در مختلف، هاي زبان به ميکروفيلم  و

.               کرد  هديه مينوي مجتبي استاد بنياد به را خود

   .                   "   "    يک  در است شده واقع نويسندگان و هنرمندان مخصوص قطعه در ، زهرا بهشت در او  آرامگاه                                دکتر  ديگر، طرف در و است خفته خوپي زرياب عباس دکتر اش ديرينه دوست و همکار او  طرف

                                  ناگهان  به پژوه، دانش مرگ از پس ماه يک از کمتر که او، راز محرم و همکار تفضلي  احمددرگذشت.

____________________________________________________

آقابزرگ*

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

18   97فوريه                      .         سال  به گردد برمي نکنم اشتباه اگر ما، آشنائي اولين شدم باخبر بزرگ آقا ازمرگ  و 1326امروز

27)                      شوروي.  فرهنگ خانه کارمند و توده حزب مرکزي کميته عضو . VOXاو     بود)  تهران در

             .           ديگرجاي....  که آقابزرگ بود، شده غافلگير دنيا ريخت فرومي ديواربرلن بودکه روزها  همان                                  جوري.  اين که شد جوري چه شد، چي که آورد نمي سردر هيچ بود، وواج هاج کلي به  خودداشت

               .        .       جور  چه به دانم نمي هيچ گفت مي گشت برمي بعدبايد چندروز خواهدشد چي بدترازآن و  شد،     !  .                         حقوق  پول، تکليف همين برلن به غربي، نه شرقي نه يا غربي يا شرقي برلن گردم، برمي  جائي

                        دولت  و افراد قراردادهاي مالکيت، اجاره، خانه، مسئله حقوقي، و اداري وضع ًا اساس  بازنشستگي،                                  پيدا  روشني روزنه شايد که کاويد مي را تاريکي بيهوده نبود، روشن چيز هيچ و هيچ قبلي، رژيم  يا                   .               هم.  سرما به آمد بقيه سر به هرچه گفت مي نبود زده وحشت يا امادستپاچه بود نگران دل  شود

 .          . شود  مي طوري يک لبد آيد مي

                                  کرده  يادداشت را آن ًا اتفاق که بود دوستي خانه در و گذشته سال مارس ماه ديدارمان آخرين اّما  وام.

2  96مارس  .        .  . . .   .                   در  دیديدنش به رفتم امروز است مهمان رود مي فردا پس و آمد پاريس به ديروز بزرگ آقا

93                       .           بي  ًا غفلت هاي چشم ِه نگا که آيد مي نظر به گاه فقط سرحال ًا ظاهر و است سلمت  سالگي     .                          " "  صحبت  گذشته از چشم کاسه ته در نشين ته و خالي غايب، نگاهي شود، مي گم هيچ در  فروغش

                 (     )         .      جز  برسند هم به که ساله نود يک و ميزبان و من ساله هفتاد پيرمرد دو محجوب مرگ و  کرديم                                داردباعجله  که افتد مي مرگ شبح به چشمشان کنند، نگاه آينده به بخواهند تا بگويند؟ چه از  گذشته             .                   پيرمرد  سه و قديم اي توده سه گردد مي درجمعيت اي گمشده دنبال به و کند راتيزمي  کاردش

      )                         يک  شدن مچاله مثل ها آرمان فروپاشي و برلن ديوار فروريختن و شوروي و توده حزب از  جديد                           .(     بس  توده حزب گفت و رفت سر آقابزرگ حوصله بالخره که گفتند قدر آن خورده آب مقواي  تکه

                در  را تو هاي مقاله گفت من به و  است نامه   و ايران  کلک              و  اي زنده که بينم مي و خوانم  مي     !                    .         به  بنا شايد تولد تاريخ و آدرس با کرد، يادداشت چرا دانم نمي گفتم کني؟ مي چه حال  پرسيدکه

                       .         که.  چيزهائي يا خوانم مي را دوستان هاي نوشته فقط هيچ، گفت کردم من را سؤال همين  عادت                     .         که  رسم مي نتيجه اين به بينم مي راکه زاده جمال هسه هرمان ًل مث بودم، خوانده  درگذشته

       .                     از  پيش کاش فکرکردم است آبروريزي مايه نزنم، نوشتن به دست سال و سن دراين  بهتراست موريانه نوشتن     )               ."   "      هم  بار يک و پاريس يا لندن در هروقت پيش چندسال بود ديده را زاده  جمال

]( تورنتو   55در                   چاپ]  انتظار يا چاپ نوشتن، صحبت ديدم مي را  موريانهآقابزرگ  . هيچ  اماديروز  بود"                      .     شترديدي  گيرم، مي نديده آخراورا کتاب چرامن زدکه مي حدس او لبد نزديم را حرفش  کدام

 .                " "          واقعيت" از بيگانه کم دست يا واقعيت بي واقعگراي ادبيات قلبي، ايدئولوژيک رمان ، نديدي

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/

Page

112

                  سال  رااز آقابزرگ که گفتم مي ميزبان به داشتم  1326من  27يا       .   بزرگ  آقا زمان آن شناسم  مي                   (     ) " "      داشت  حزب با بار يک روز پانزده تماس جور يک شوروي فرهنگ خانه ُوکس در کار مناسبت  به

       .        (             را( اخبارحزبي و روزنامه بودم رابطش من و کارمندُوکس و حزب مرکزي کميته عضو  احتياطِه         .                     آقابزرگ  خانه و زمستان صحبت خداحافظ و زديم مي حرف ادبيات از ساعتي نيم و دادم  مي

           " "                  تا  دو ما ميان که پيرمردتري صبحانه عادت درآن، فرورفتن و حوض يخ شکستن و شد  دردزاشيب/           » :              . برد  گلهمي ازاين يکايک اجل گرگ بودخواند فرورفته خودش فکر در که آقابزرگ بود  نشسته

.                      «             برد  خوابش بود داده لم برآن که تختي نيم روي و است خفته آسوده چه که راببين گله وين

 ***

PDF By http://mypersianbooks.wordpress.com/