77Ñòóäåí÷åñêàÿ íàóêà

ÏÎÍßÒÈÅ È ÏÐÈÇÍÀÊÈ ÆÈÂÎÒÍÛÕ ÊÀÊ ÎÁÚÅÊÒÀ

ÃÐÀÆÄÀÍÑÊÎÃÎ ÏÐÀÂÀ

ÏÓÇÅÂÈ× Àëåêñàíäð Íèêîëàåâè÷

Àííîòàöèÿ: â äàííîé ñòàòüå íà îñíîâàíèè ðÿäà íå çàêîíîäàòåëüíûõ îïðåäåëåíèé òåðìèíà «æèâîò-íîå», àâòîð ïóòåì èõ îáîáùåíèÿ ïîïûòàëñÿ äàòü èì îäíî åäèíîå ïîíÿòèå. Çàòåì, ðóêîâîäñòâóÿñü ýòèìïîíÿòèåì, àâòîðîì áûëè ñôîðìóëèðîâàíû êîíêðåòíûå ïðèçíàêè ïîçâîëÿþùèå ãîâîðèòü î íåîáõîäèìîñòèâûäåëåíèÿ æèâîòíûõ ñðåäè äðóãèõ îáúåêòîâ ãðàæäàíñêèõ ïðàâ.

Annotation: in this paper, based on a number of legislative not a definition of «animal» by way of theirgeneralizations have tried to give them one single concept. Then, guided by this concept, the author has formulatedspecific features allowing to speak about the need to allocate animals among other objects of civil rights.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: ïîíÿòèå æèâîòíîãî, äîìàøíèå æèâîòíûå, îáúåêòû ãðàæäàíñêèõ ïðàâ.Key words: concept of the following animal, domestic animals, objects of civil rights.

Íà ñåãîäíÿøíèé äåíü â ðîññèéñêîì ãðàæäàí-

ñêîì çàêîíîäàòåëüñòâå ïîÿâèëñÿ ðÿä íîðì, ïîñâÿ-

ùåííûõ æèâîòíûì. Ýòî íå òîëüêî îñíîâîïîëàãàþ-

ùèå ïîëîæåíèÿ ñò. 137 ÃÊ ÐÔ, çàêðåïëÿþùèå, ÷òî ê

æèâîòíûì ïðèìåíÿþòñÿ îáùèå ïðàâèëà îá èìóùå-

ñòâå è íå äîïóñêàåòñÿ æåñòîêîå îáðàùåíèå ñ íèìè,

íî è íîðìû, ðåãóëèðóþùèå ïðèîáðåòåíèå ïðàâà ñîá-

ñòâåííîñòè íà æèâîòíûõ, ÿâëÿþùèõñÿ îáùåäîñòóï-

íûìè âåùàìè (ñò. 221 ÃÊ ÐÔ), è íà áåçíàäçîðíûõ

æèâîòíûõ, ïîä êîòîðûìè ñëåäóåò ïîíèìàòü æèâîò-

íûõ, èìåþùèõ õîçÿèíà, íî âðåìåííî âûáûâøèõ èç-

ïîä åãî îïåêè (ñò. 230, 231, 232 ÃÊ ÐÔ)1.  ÷èñëå æå

ñïîñîáîâ ïðåêðàùåíèÿ ïðàâà ñîáñòâåííîñòè çàêî-

íîäàòåëü ïðèìåíèòåëüíî ëèøü ê äàííîìó îáúåêòó

ãðàæäàíñêîãî ïðàâà îïðåäåëèë òàêîé ñïåöèàëüíûé

ñïîñîá, êàê âûêóï äîìàøíèõ æèâîòíûõ ïðè íåíàä-

ëåæàùåì îáðàùåíèè ñ íèìè (ñò. 241 ÃÊ ÐÔ).

Êðîìå òîãî, íà óðîâíå ôåäåðàëüíîãî çàêîíî-

äàòåëüñòâà ïðåäïðèíÿòû ïîïûòêè ïðàâîâîãî óðå-

ãóëèðîâàíèÿ îòíîøåíèé ïî ïîâîäó äèêèõ æèâîòíûõ,

íàõîäÿùèõñÿ â ñîñòîÿíèè åñòåñòâåííîé ñâîáîäû,

êîòîðàÿ ïîíèìàåòñÿ êàê ýêîëîãè÷åñêàÿ ñâÿçü æè-

âîòíîãî ñ ïðèðîäîé, èñêëþ÷àþùàÿ êàêîå-ëèáî âîç-

äåéñòâèå íà íåå ñî ñòîðîíû ÷åëîâåêà2. Òàê, ñîãëàñ-

íî ñò. 3 Ôåäåðàëüíîãî çàêîíà îò 24 àïðåëÿ 1995 ã.

¹ 52-ÔÇ «Î æèâîòíîì ìèðå» ðåãóëèðîâàíèå èìó-

ùåñòâåííûõ îòíîøåíèé â îáëàñòè îõðàíû è èñïîëü-

çîâàíèÿ æèâîòíîãî ìèðà îòíîñèòñÿ ê ãðàæäàíñêî-

ìó çàêîíîäàòåëüñòâó.

Ýòî äàåò îñíîâàíèå ãîâîðèòü î íîâîì ýòàïå â

ðàçâèòèè çàêîíîäàòåëüñòâà, ðåãóëèðóþùåãî îòíî-

øåíèÿ ïî ïîâîäó æèâîòíûõ3. Ìåæäó òåì, îñòàâøèå-

ñÿ â íåì ïðîáåëû è îòñóòñòâèå åäèíîîáðàçíîãî ïîä-

õîäà â ðåøåíèè âîïðîñîâ, ñâÿçàííûõ ñ æèâîòíûìè,

1 Íèêîëþêèí Ñ.Â., Óòêèíà È.Î. Îñîáåííîñòè âîçíèêíîâåíèÿ è ïðåêðà-ùåíèÿ ïðàâà ñîáñòâåííîñòè íà áåçíàäçîðíûõ è áåñõîçÿéíûõ æèâîòíûõ:

êîëëèçèè ãðàæäàíñêîãî çàêîíîäàòåëüñòâà // Þðèñò. 2009. ¹ 6. Ñ. 15.2 Çàõàðîâ Ä.Å. Ê âîïðîñó î ïðàâå ñîáñòâåííîñòè íà æèâîòíûé ìèð //

Ðîññèéñêèé þðèäè÷åñêèé æóðíàë. 2010. ¹ 3. Ñ. 28.3 Çàõàðîâ Ä.Å. Æèâîòíûå êàê îáúåêòû ãðàæäàíñêèõ ïðàâ: àâòîðåô. äèñ.

... êàíä. þðèä. íàóê. Åêàòåðèíáóðã, 2010. Ñ. 4.

ïî-ïðåæíåìó íå ïîçâîëÿþò äîñòèãíóòü îïðåäåëåí-

íîñòè â èõ ïîíèìàíèè è ìåñòå ñðåäè äðóãèõ îáúåê-

òîâ ãðàæäàíñêèõ ïðàâ.

Èñêîííî âñå æèâîòíûå äåëÿòñÿ íà äèêèõ è

äîìàøíèõ. Èõ ðàçãðàíè÷åíèå, ââèäó ìíîæåñòâà âîç-

íèêàþùèõ íà ýòîé ïî÷âå âîïðîñîâ, ÿâëÿåòñÿ ïðåä-

ìåòîì îòäåëüíîé ðàáîòû, ïîýòîìó â íàøåé ñòàòüå

áóäóò ðàññìîòðåíû ëèøü ïîíÿòèå è ïðèçíàêè, îò-

íîñÿùèåñÿ â áîëüøåé ñòåïåíè ê êàòåãîðèè äîìàø-

íèõ æèâîòíûõ.

Êàê èçâåñòíî, áîëüøîå çíà÷åíèå äëÿ ïðàâèëü-

íîãî ïîíèìàíèÿ è ïðèìåíåíèÿ çàêîíà èìååò çàê-

ðåïëåíèå â íåì ïîíÿòèé, ïîçâîëÿþùèõ îáåñïå÷è-

âàòü åäèíîîáðàçíûé ïîäõîä ê ðåãóëèðîâàíèþ îä-

íîòèïíûõ îòíîøåíèé.  íàøåì æå ñëó÷àå çàêîíîäà-

òåëü íå çàêðåïèë ïîíÿòèå «æèâîòíîå» íè â Ãðàæ-

äàíñêîì êîäåêñå, íè â ôåäåðàëüíûõ çàêîíàõ «Î æè-

âîòíîì ìèðå», «Î ïëåìåííîì æèâîòíîâîäñòâå», «Î

âåòåðèíàðèè», íè â êàêèõ-ëèáî åùå íîðìàòèâíî-

ïðàâîâûõ àêòàõ. Â ñâÿçè ñ òåì, ÷òî äàííîå ïîíÿòèå

îòñóòñòâóåò â çàêîíîäàòåëüñòâå, ïîïûòàåìñÿ ðàñ-

êðûòü åãî, èñïîëüçóÿ ôèëîëîãè÷åñêîå òîëêîâàíèå.

Ñ.È Îæåãîâ æèâîòíûìè íàçûâàåò æèâûõ îðãà-

íèçìîâ, ñóùåñòâ, îáëàäàþùèõ ñïîñîáíîñòüþ äâè-

ãàòüñÿ, è ïèòàþùèõñÿ, â îòëè÷èå îò ðàñòåíèé, ãîòî-

âûìè îðãàíè÷åñêèìè ñîåäèíåíèÿìè4.Ñîãëàñíî ñëî-

âàðþ Ä.Í. Óøàêîâà æèâîòíîå ýòî æèâîå ñóùåñòâî,

ñïîñîáíîå ÷óâñòâîâàòü è ïåðåäâèãàòüñÿ5. Â þðèäè-

÷åñêîé ýíöèêëîïåäèè ê æèâîòíûì îòíîñÿòñÿ âñå

ïðåäñòàâèòåëè çîîëîãè÷åñêîãî ïîäòèïà ïîçâîíî÷-

íûõ æèâîòíûõ, à òàêæå áåñïîçâîíî÷íûõ, îáëàäàþ-

ùèõ ðàçâèòîé íåðâíîé ñèñòåìîé, ñïîñîáíûõ èñïû-

òûâàòü ÷óâñòâî áîëè6.

Ó÷èòûâàÿ èçëîæåííûå ïðèçíàêè, ïåðå÷èñëåí-

4 Îæåãîâ Ñ.È. Òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà. Ì.: Îíèêñ, 2010.

Ñ. 141.5 Óøàêîâ Ä.Í. Áîëüøîé òîëêîâûé ñëîâàðü ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçû-

êà. Ì.: Àëüòà-Ïðèíò, 2007. Ñ. 130.6 Òèõîìèðîâ Ì.Þ., Òèõîìèðîâà Ë.Â. Þðèäè÷åñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. Ì.,

2009. Ñ. 250.

Þðèäè÷åñêàÿ íàóêà. 2011. ¹ 478

íûå â âûøåóêàçàííûõ îïðåäåëåíèÿõ, ìîæíî äàòü

ñëåäóþùåå ïîíÿòèå æèâîòíûõ. Æèâîòíûå ýòî æè-

âûå ñóùåñòâà, îáëàäàþùèå ñïîñîáíîñòüþ äâèãàòü-

ñÿ, ÷óâñòâîâàòü è ïèòàþùèåñÿ ãîòîâûìè îðãàíè-

÷åñêèìè ñîåäèíåíèÿìè. Êàæäûé èç ïðèçíàêîâ ìû

ñ÷èòàåì îñîáåííûì, ïðèñóùèì òîëüêî äàííîìó

îáúåêòó ãðàæäàíñêîãî ïðàâà, ïîýòîìó íèæå ðàññìîò-

ðèì êàæäûé èç íèõ ïîäðîáíåé.

Ïåðâîé è ãëàâíîé îñîáåííîñòüþ æèâîòíûõ

ÿâëÿåòñÿ, íà íàø âçãëÿä, òî, ÷òî æèâîòíûå æèâûå

ñóùåñòâà. Ýòî îçíà÷àåò, ÷òî îíè èìåþò ñâîþ äóøó, â

òî âðåìÿ êàê ïðî÷èå îáúåêòû â ãðàæäàíñêîì ïðàâå

âåùè, ò.å. íåîäóøåâëåííûå ïðåäìåòû. Âîïðîñ, ìî-

ãóò ëè æèâîòíûå èìåòü äóøó è ÷òî îíà èç ñåáÿ ïðåä-

ñòàâëÿåò, ÿâëÿåòñÿ ñóãóáî ðåëèãèîçíûì, ïîýòîìó

äëÿ îòâåòà íà íåãî íåîáõîäèìî îáðàòèòüñÿ ê ðåëè-

ãèîçíûì èññëåäîâàíèÿì, ïðîâîäèìûìè íà ýòó òåìó

òåîëîãàìè.

Îäóõîòâîðåííîñòü æèâîòíûõ ñîâåðøåííî

ÿñíî ñâèäåòåëüñòâóåòñÿ Ñâÿùåííûì Ïèñàíèåì. Âîò

òåêñòû, ïîäòâåðæäàþùèå ýòî:

«Ãîñïîäü Áîã îáðàçîâàë èç çåìëè âñåõ æèâîò-

íûõ ïîëåâûõ è âñåõ ïòèö íåáåñíûõ è ïðèâåë [èõ] ê

÷åëîâåêó, ÷òîáû âèäåòü, êàê îí íàçîâåò èõ, è ÷òîáû,

êàê íàðå÷åò ÷åëîâåê âñÿêóþ äóøó æèâóþ, òàê è áûëî

èìÿ åé (Áûò. 2,19).

Êòî çíàåò: äóõ ñûíîâ ÷åëîâå÷åñêèõ âîñõîäèò

ëè ââåðõ, è äóõ æèâîòíûõ ñõîäèò ëè âíèç, â çåìëþ?

(Åêêë. 8, 21).

Äóøà òåëà (æèâîòíûõ) â êðîâè... Ïîòîìó ß

ñêàçàë ñûíàì Èçðàèëåâûì: Íå åøüòå êðîâè íè èç

êàêîãî òåëà (Ëåâ. 17, 11-14)».

×òî æå òàêîå äóøà? Â ïðîñòåéøåì åå âèäå ó

æèâîòíûõ ýòî îáúåäèíÿåìûé ñàìîñîçíàíèåì

(óìîì ó âûñøèõ æèâîòíûõ) êîìïëåêñ îðãàíè÷åñêèõ

è ÷óâñòâåííûõ âîñïðèÿòèé, ìûñëåé è ÷óâñòâ, ñëå-

äîâ âîñïîìèíàíèé èëè òîëüêî (ó íèçøèõ) êîìïëåêñ

îðãàíè÷åñêèõ îùóùåíèé. Ïðèìèòèâíûé äóõ æèâîò-

íûõ ýòî òîëüêî äûõàíèå æèçíè (ó íèçøèõ). Ïî ìåðå

ïîâûøåíèÿ ïî ëåñòíèöå ñóùåñòâ ðàñòåò èõ äóõîâ-

íîñòü, è ê äûõàíèþ æèçíè ïðèñîåäèíÿþòñÿ çà÷àò-

êè óìà, âîëè è ÷óâñòâà7.

Âòîðîé îñîáåííîñòüþ æèâîòíûõ, ïðÿìî âû-

òåêàþùåé èç ïåðâîé, à òàêæå èç áîëüøèíñòâà îïðå-

äåëåíèé, ÿâëÿåòñÿ èõ ñïîñîáíîñòü èñïûòûâàòü ÷óâ-

ñòâà, ðóêîâîäñòâóÿñü êîòîðûìè îíè ìîãóò ïðîÿâ-

ëÿòü ñâîþ âîëþ.

Í.Í. Àâåð÷åíêî, ïîíèìàÿ âîëþ êàê íåîòúåì-

ëåìîå ñâîéñòâî èñêëþ÷èòåëüíî ëè÷íîñòè è ÷åëîâå-

êà, îòêàçûâàåò â ïðèçíàíèè âîëè çà æèâîòíûìè8.

Äðóãèìè ñëîâàìè, àâòîð îòñòàèâàåò îäíîçíà÷íîå

ïðèçíàíèå âîëè çà ëè÷íîñòüþ (÷åëîâåêîì) è îòêà-

çûâàåò â òàêîâîì âñåì äðóãèì îäóøåâëåííûì ñî-

çäàíèÿì (æèâîòíûì). Âìåñòå ñ òåì íåëüçÿ íå îòìå-

òèòü òîò ôàêò, ÷òî â äåéñòâóþùåì çàêîíîäàòåëü-

ñòâå çà æèâîòíûìè âñå æå ïðèçíàåòñÿ ñïîñîáíîñòü

èìåòü âîëþ è ïðîÿâëÿòü åå. ßðêèì ïîäòâåðæäåíè-

åì ñëóæèò òîò ôàêò, ÷òî åñëè ïðèâÿçàííîñòü îïðå-

äåëèòü êàê æåëàíèå áûòü ñ êåì-òî âìåñòå, ïðîÿâëÿ-

þùååñÿ ñ ñèëîé ïðèâû÷êè, òî æèâîòíîå, ïî ìûñëè

çàêîíîäàòåëÿ, ìîæåò âïîëíå àäåêâàòíî âûðàæàòü

÷óâñòâà òîñêè è ãðóñòè, ñâèäåòåëüñòâóþùèå î åãî

ðàñïîëîæåíèè (ïðèâÿçàííîñòè) ê îïðåäåëåííîìó

÷åëîâåêó è æåëàíèè áûòü ñ íèì, è íàîáîðîò, âûêà-

çûâàòü çëîñòü è âåñòè ñåáÿ àãðåññèâíî ïî îòíîøå-

íèþ ê ëèöó, êîòîðîå îáðàùàëîñü ñ íèì æåñòîêî, íå

çàáîòèëîñü î íåì íàäëåæàùèì îáðàçîì, èëè ê êîòî-

ðîìó îíî åùå ïðîñòî íå ïðèâûêëî9.

Òðåòüÿ îñîáåííîñòü æèâîòíûõ êàê æèâûõ ñó-

ùåñòâ çàêëþ÷àåòñÿ â èõ íåîáõîäèìîñòè ïèòàòüñÿ è

îòíþäü íå íåîðãàíè÷åñêèìè âåùåñòâàìè, òàêèìè

êàê ìèíåðàëüíûå ñîëè èç ïî÷âû è óãëåêèñëûé ãàç

èç âîçäóõà, à ñëîæíûìè îðãàíè÷åñêèìè ñîåäèíåíè-

ÿìè, áåç ðåãóëÿðíîãî ïîëó÷åíèÿ êîòîðûõ ñïóñòÿ

íåáîëüøîé ïðîìåæóòîê âðåìåíè íàñòóïèò ãèáåëü

æèâîòíîãî. Ýòî èõ ñâîéñòâî êàê íè÷òî äðóãîå ãîâî-

ðèò î íåîáõîäèìîñòè îñîáîãî ñ íèìè îáðàùåíèÿ.

×åòâåðòîé èíäèâèäóàëèçèðóþùåé ÷åðòîé,

íå óêàçàííîé íè â îäíîì èç îïðåäåëåíèé, íî õàðàê-

òåðíîé òîëüêî äëÿ äàííîãî îáúåêòà ãðàæäàíñêîãî

ïðàâà, ÿâëÿåòñÿ èìÿ æèâîòíîãî – êëè÷êà. Êàê èçâåñ-

òíî, âåùàì íå ïðèíÿòî äàâàòü èìåíà, ïîñêîëüêó èìÿ

âî ìíîãîì íåîáõîäèìî äëÿ îáùåíèÿ, ÷òî àáñîëþò-

íî áåñïîëåçíî ïî îòíîøåíèþ ê íåîäóøåâëåííîìó

ïðåäìåòó. Èìÿ âûäåëÿåò æèâîòíîãî, ïðèäàâàÿ åìó

îñîáóþ çíà÷èìîñòü ïî ñðàâíåíèþ ñ äðóãèìè, çàê-

ðåïëåííûìè â Ãðàæäàíñêîì êîäåêñå âèäàìè èìó-

ùåñòâà.

Èñõîäÿ èç âûøåñêàçàííîãî, ìû ñ÷èòàåì íå-

îáõîäèìûì âûäåëèòü æèâîòíûõ ñðåäè äðóãèõ

îáúåêòîâ ãðàæäàíñêîãî ïðàâà ñ ñîçäàíèåì äëÿ íèõ

îñîáåííîãî ïðàâîâîãî ðåæèìà, â ðàìêàõ êîòîðîãî,

ó÷èòûâàÿ èõ ñïåöèôèêó, çàêðåïëÿëñÿ áû îñîáûé

ïîðÿäîê îáðàùåíèÿ ñ íèìè, îñîáûå óñëîâèÿ çàêëþ-

÷åíèÿ ñäåëîê, ãäå îíè âûñòóïàþò èõ ïðåäìåòîì, è

îòâåòñòâåííîñòü çà ãèáåëü æèâîòíîãî, íàñòóïèâ-

øåé âñëåäñòâèå íàðóøåíèÿ âûøåóêàçàííûõ ïîëî-

æåíèé, ÷åãî ìîæíî äîáèòüñÿ, âûâåäÿ èõ â îñîáóþ

ãëàâó â ðàçäåëå îáúåêòîâ ãðàæäàíñêèõ ïðàâ.

Âûäåëåíèå æèâîòíûõ ñðåäè äðóãèõ îáúåêòîâ,

ÿâëÿåòñÿ âîïðîñîì íå ñòîëüêî ïðàâîâûì, ñêîëüêî

íðàâñòâåííûì. Ýòî ñâîåîáðàçíàÿ äàíü òåì, êòî èñ-

ïîëüçóåòñÿ ÷åëîâåêîì ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íà-

øåãî âðåìåíè äëÿ ñàìûõ ðàçíîîáðàçíûõ íóæä.

7 Ñâò. Ëóêà (Âîéêî-ßñåíåöêèé). Äóõ. Äóøà. Òåëî. Ì., 1997. Ñ. 85.8 Àâåð÷åíêî Í.Í. Ïðàâîâîé ðåæèì ñëîæíûõ âåùåé: äèñ. … êàíä. þðèä.

íàóê. ÑÏá., 2005. Ñ.22.

9 Åâñååâ Å.Ô. Î ñîîòíîøåíèÿ ïîíÿòèÿ «æèâîòíîå» è «âåùü» â ãðàæäàí-

ñêîì ïðàâå // Çàêîíîäàòåëüñòâî è ýêîíîìèêà. 2009. ¹ 2. Ñ. 26.