زانستی نوێ ژمارە ١٥

43
www.facebook.com/lvinscience2 وانیتی دەت کە بۆ سەیران بچیت بۆ فەزا؟ دینار)2000( نرخ2012 سانی، نی)15( ژمارهZanisty Nwe ودا مێشکی مرۆڤهاتوڵی دا سا)10( لەبۆت رۆوە بۆگوازرێتە دەی؟و نەمریرە مرۆڤ بە بۆچی هەندێک زمانی کەس فێریابن؟ بێگانە نوهاتوڵی دا زستانی سار دەبێت سەختت مێشەکان خۆیان بۆچیکەن؟رخۆش دە سەوانیت نات لەمەودوا هیچ لەخێزانەکەتوە بشاریتەابەزاندنی خەوتن بۆ دودە کێش بەسوون زەیتوتی زەیینکاریی بۆ جواحراوی سی دەرمانێکی

Upload: lvin

Post on 23-Mar-2016

274 views

Category:

Documents


9 download

DESCRIPTION

زانستی نوێی ژمارە ١٥

TRANSCRIPT

Page 1: زانستی نوێ ژمارە ١٥

www.facebook.com/lvinscience2

کەی دەتوانیت بۆ سەیران بچیت بۆ فەزا؟

ژماره )15(، نیسانی 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

لە )10( ساڵی داهاتوودا مێشکی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت

مرۆڤ بەرەو نەمریی؟

بۆچی هەندێک کەس فێری زمانی

بێگانە نابن؟

زستانی ساڵی داهاتوو سەختتر دەبێت

بۆچی مێشەکان خۆیان سەرخۆش دەکەن؟

لەمەودوا ناتوانیت هیچ لەخێزانەکەت بشاریتەوە

خەوتن بۆ دابەزاندنی کێش بەسوودە

دەرمانێکی سیحراویی بۆ جوانکاریی زەیتی زەیتوون

Page 2: زانستی نوێ ژمارە ١٥

زانست بۆ گشت

ب��ەالوازك��ردن��ی ب��ەن��دە ك��ە م���ڕۆڤ، تێگەیشتنی تواناكانی خۆی و نهێنییەكانی دەوروبەرییەوە، بەردەوام بەتێگەیشتنی بەندن مرۆڤیش تواناكانی دەگۆڕێت ئامرازانەشەوە بەو لەدەورووبەری و لەخۆی و مرۆڤ رەنگدانەوەی ئامرازەكانیش دەهێنێت، بەكاریان كە

كۆبوونەوەی ئەزموونی مێژوویی مرۆڤ خۆیەتی.ئەوەیە مۆرڤ بنچینەییەكانی لەسروشتە یەكێك یان بەدڵنیابوون، تەنیا بژی و لەگوماندا ناتوانێت كە )یەقین( هێمندەبێتەوە، هەموو ئەم پرسیارانە وا دەكات پەنای ئەمەش بۆ بهەژێنن، م��رۆڤ ئەندێشەی كە كە لەدەورووبەری، لەخۆی و توێژینەوە بەر بردوەتە ئەگەر لێیانەوە سەریانهەڵداوە، خۆ ئەمڕۆ زانستەكانی لەدەستی وەاڵمەكەی ناچار ئاڵۆزبووبێت، پرسێكیش )غەیب( یان شاراوەی، لەجیهانی كردووەتەوەو هاویشتووە.خۆ

لێرەوە زانست و ئاین سەریانهەڵداوەو كاریگەربوون م��ێ��ژووش ب��ەدرێ��ژای��ی م���رۆڤ، تێگەیشتنی ل��ەس��ەر لەزەمینەی یەكتریان خواردووە، رووماڵكردنی زانستی نموونە بۆ لەقكردووە، ئاینی پێگەكانی ب���ەردەوام گەشەكردنی ت��ی��ۆری ی��ان ب��ان��گ، ب��گ دۆزی��ن��ەوەی پەرچ ئاینییەكان چوونە بۆ داروی���ن رەگ��ەزەك��ان��ی دەدەنەوە، یەكالكەرەون، ناكرێت لەهەمانكاتدا مرۆڤ

باوەڕی بەبۆچوونی هەردووال هەبێت. خۆی ل��ەم��ان��ەوەی پارێزگاریكردن بۆ ئاینیش دەگرێت، لەزانست سەنگەر یان ڕێدەگرێتەبەر، دوو بكات، بێبەها زانستییەكان دۆزی��ن��ەوە دەدا ه��ەوڵ بەوەی دەهێنێت، بەكاریان خۆی لەبەرژەوەندی یان لەكتێبە كە دەدۆزێ��ت��ەوە دیاردانە ئەو تەنیا زانست مرۆڤی زانا دەتوانێت ئاوەاڵیان بكات.ئاسمانییەكاندا پێشتر كردگار كۆدنووسی كردون، تەنیا

ماددییەكانی كێشە ب��ەدووی هەردووكیان گەر مرۆڤدا وێڵ بن، جێی سەرسوڕمان نییە كە جیاوازی و دەب��ن، زۆر ئایندا زان��س��ت و لەنێوان لەیەكچوون هەردووكیان هەوڵی مرۆڤییە بۆ مانابەخشین لەخودی خ��ۆی و ل��ەو دی��اردان��ەی ل��ەدەوروب��ەری��ن، كە رەنگە كێشەی بنەڕەتی دەروونی و ئەندێشەی مرۆڤ بووبێت ئاین و دیكەش بەجۆرێكی هۆشمەندە، ل��ەوەت��ەی ئاین بوون، كاولكردن هاوكاری هاوئاهەنگ زانست زۆرجار هۆكاری جەنگ و ناكۆكی نێوان مرۆڤ بووە، بووە سەركەوتنەكان یەكااڵكەرەوەی زانست بەاڵم هەڵبەت جەنگ، تەكنیكی چەكەمەنی و بەدابینكردنی

پرسەكان وەاڵمی بۆ زانست كە لێكدەترازێن لەوەدا لەجیهانی ئاینە هەرچی دەگەڕێت، ماددیدا لەجیهانی شارەوەدا، زانست دەرمانی ژیانە لەم دونیاداو ئاینیش خۆیان جیاوازی وەاڵمی هەردوكیشیان دونیا، دەبیننەوە. لەوە

لەنێوان ج��ی��اوازب��ێ��ت ك��ە ئ���ەوەی رەن��گ��ە خ��ۆ ئاین���ییەكان كۆنسێپتە كە ئەوەیە ئایندا زانست و دەمێننەوە، خۆیان وەك رەه��ا ناكرێن و دەستكاری بەم م��رۆڤ، ه��زری ژی��ان و لەپێشكەوتنی داب���ڕاون هەزاران سەدان و بەستووی كولتورێكی ئاین مانایە هەم مرۆڤدا پێشكەوتنەكانی لەبەردەم كە ساڵەیە، س���ەردەمیدا كێشەكانی ل��ەوەاڵم��ی ه��ەم بەربەستە ئاینییەكان لەڕێبازە هەندێك هەرچەندە دۆشداماوە، بگونجێنن، س��ەردەم��دا لەگەڵ خۆیان هەوڵیانداوە ی��ان بەكۆشش���كردن، دەرف��ەت��ی��ان ئ��ەم��ەش ب��ۆ ناتوانن كۆششكاران دیارە داوە، لەئایندا )ئیجتیهاد( هەرچی دەربچن، ئاین داڕێژراوەكانی لەچوارچێوە بەردەوام لەگۆڕاندایەو ئاینەوە، بەپێچەوانەی زانستە، دەچێتە قووڵتر دەكرێت و ڕۆم��اڵ نوێ دۆزی��ن��ەوەی كۆنسێپتێكی هیچ مرۆڤ، سروشت و كێشەكانی ناو بەندە بەسەرجەم گۆڕاناكرییەكانی نییەو زانستی رەها زانست و تەكنەلۆجییەوە، بەمەش پێوانە ئەتیكییەكان، كە جاران بەدەست ئاینەوە بوو، ئێستا زانست لەدانانیاندا پێشتر خۆبەخش« »مردنی پرسی نموونە بۆ زاڵە، زەمینەی زانست ئەمڕۆ بەاڵم ب��ووە، ئاین زەمینەی زانستییەكان كێشە وەاڵمی بەمەش دەڕەخسێنێت، بۆ تێگەیشتنی لەئاست دەگونجێن و سەردەمە ئەو خەڵكەكەیدا دەبن. بۆ

بەردەوام زانستە، لەدایكبووی كە تەكنەلۆجیش، ژیانی مرۆڤ دەگۆڕێت و دەرفەتی نوێ دەڕەخسێنێت، دەرچووەو ماددی لەدنیای زانست ترەوە لەالیەكی زانستی ئەمیش ك��ردووە، بەخەیاڵ تێكەڵ زانستی لەچیرۆك و كە فیكشن(، )ساینس یان ئەندێشەسازە، فلیمدا كۆنسێپتە زانستییەكان تێكەڵ بەخەیاڵ دەكات، ئەندێشەساز چیكڵدانەی چاوەنواڕكردنی ئەوەی وەك ئەنجامەكانی زانستی نەبێت و پێش پێشبینكردنەكانیشی دەبینێتەوە، پرسیارانە ئەو وەاڵمی بەمەش بكەوێت، كە نە زانست و نە ئاین، وەاڵمیان داوەتەوە. ئایا ئەمە نەبێت، ئاینداریش گەر مرۆڤ، كە ناسەلمێنێت ئەوە بۆ هەیە شاراوە لەجیهانی بەجۆرێك پێویستی خۆراكی گیانی.هەر

خۆراكی گیان

هه موو ژماره یه کدکتۆر ڕێبوار فەتاح ده ینوسێت

Page 3: زانستی نوێ ژمارە ١٥

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

Tel: 07701991949www.issuu.com/[email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجی

‌چاپیدەکات‌ چاپخانەی‌‌‌‌

کۆمپانیای‌)باڵڤ‌پەیک(‌باڵویده‌کاته‌وه‌No.15, April 2012

www.facebook.com/lvinscience2

کەی دەتوانیت بۆ سەیران بچیت بۆ فەزا؟

ژماره )15(، نیسانی 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

لە )10( ساڵی داهاتوودا مێشکی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت

مرۆڤ بەرەو نەمریی؟

بۆچی هەندێک کەس فێری زمانی

بێگانە نابن؟

زستانی ساڵی داهاتوو سەختتر دەبێت

بۆچی مێشەکان خۆیان سەرخۆش دەکەن؟

لەمەودوا ناتوانیت هیچ لەخێزانەکەت بشاریتەوە

خەوتن بۆ دابەزاندنی کێش بەسوودە

دەرمانێکی سیحراویی بۆ جوانکاریی زەیتی زەیتوون

29

22 04

38

Page 4: زانستی نوێ ژمارە ١٥

بۆچی هەندێك لەیاریزانەکان لەكاتی یارییدا تووشی جەڵتەی دڵ دەبن؟

4

Page 5: زانستی نوێ ژمارە ١٥

وایە ب��ڕوای��ان ك��ەس هەندێك ب��ەردەوام وەرزش��ك��ارەك��ان دەبێت لەژێر پزیشكییەوە ل��ەڕوان��گ��ەی چاودێریدابن، چونكە ئەگەر كێشەی دڵیان هەبێت، مەترسی مردن لەكاتی ئایا بەرزدەبێتەوە، وەرزش��ك��ردن��دا

ئەمە بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات؟فابریك پێش، ل��ەوەو ماوەیەك بۆڵتۆن، یانەی یاریزانی موامبا، ل���ەك���ات���ی ی�����اری دووگ���ۆڵ���ی���داو ئامادەبووی ه��ەزاران لەپێشچاوی س��ەی��رك��ەری میلیۆنان ی��اری��گ��ا و ت��ەل��ەف��زی��ۆن، ل��ەس��ەرخ��ۆ چ���وو، گەرمتر قسەوباسانە ئەم لەوكاتەوە ب���ووە ك��ە وەرزش��ك��ارەك��ان ت��ا چ چاودێری لەژێر دەبێت رادەی���ەك دەبێت رادەیەك چ تا پزشكیدابن و كێشەكانی ن��ات��ەواوی و چ��اودێ��ری تاقیكردنەوەی ئایا بكرێت؟ دڵیان ب������ەردەوام و گ��رت��ن��ی ش��ری��ت��ی دڵ دەتوانێت پێشگیری بكات لەجەڵتەی

دڵی وەرزشكارانی وەك موامبا؟بۆ بابزانیین هەرشتێك پێش ئ���ەم وەرزش���ك���ارە چ��ی رووی����دا، یاریزانی یانەی بۆڵتۆن، لەپڕ كەوتە هۆكاری وەستا، دڵی س��ەرزەوی و بەتەواوەتی هێشتا رووداوە ئ��ەم پزیشكی تیمی ب��ەاڵم نییە، روون دڵ��ی��ی��ەوە، كۆمپرێسی ل��ەڕێ��گ��ەی مێشكی بۆ خوێن چوونی توانییان دڵ كێشەكانی بوەستێت، نەهێڵن و لەوانەیە بەهۆی بوونی خوێنی مەیو كە بێت خوێنەبەرەكانەوە لەنێو خوێنبەرەكە ئەوەی بەهۆی دەبێت بگیرێت، یان بەهۆی كێشەی ریتمی، دڵدا لەماسولكەكانی كارەبایی یان وەستانی هۆكاری دەرب��ارەی بێت، دڵی ئەم یاریزانە هێشتا روونكردنەوە

نەدراوە. دوای���ی���ن ه�����ەواڵ ل���ەب���ارەی بارۆدۆخی موام با قسە فەرمییەكانی فۆتبۆڵی بەرپرسانی پزیشكەكان و بۆڵتۆن، باسی ئەوە دەكەن كە موامبا هەناسە خۆی دەتوانێت لەئێستادا بجووڵێنێت، پێی دەس��ت و ب��دات و بنەماڵەكەی ئەندامانی ه��ەروەه��ا دەن��اس��ێ��ت و ب��ەدروس��ت��ی وەاڵم��ی

پرسیارەكان دەداتەوە.ئایا تاقیكردنەوەی رێكوپێك بەردەوام دەیتوانی پێش بەم

رووداوە بگرێت؟ه��ەن��دێ��ك ل��ەب��ەڕێ��وەب��ەران��ی ف��ۆت��ب��ۆڵ، ی���ەك ل���ەوان رۆب��ێ��رت��ۆ سیتی، لەمانچێستێر مانسینی خ��ۆی ل��ەی��اری��زان��ەك��ان��ی داوای

النیكەم لەساڵێكدا تاوەكو كرد پزیشكی تاقیكردنەوەی دووج��ار ئەنجامبدەن، تاوەكو بكرێت لەكاتی دڵ لەكێشەكانی پێشگیری خۆیدا

بگیرێت.بەوتەی سانجی شارما، بەاڵم لەزانكۆی دڵ ب���واری پسپۆری سێنت جۆرجی لەندەن، ئەم كارە تەنیا بارودۆخەكە قورستر دەكات، )٥٠( لەهەر وا روداوی چونكە كەس بۆیەك تەنیا ك��ەس ه��ەزار »مانای دەڵێت ئەو روودەدات، دەبێت ئێمە ئ��ەوەی��ە وت��ەی��ە ئ��ەم ه���ەزار چ��ەن��دی��ن ب��ۆ پشكنیین تەنیا تاوەكو بكەین وەرزش��ك��ار لەمەترسیدان كە دوان یان یەك،

بدۆزینەوە«.ئایا لەشوێنیتر، ئەم

تاقیكردنەوانە سوودمەند بووە؟ب���ێ���گ���وم���ان وەاڵم�����ەك�����ەی واڵت��ێ��ك��ە، ت��ەن��ی��ا ئیتالیا ب��ەڵ��ێ ، وەرزشكارەكان بەپێی یاسا لەساڵی شریتی ناچارن بەدواوە )١٩٨٢(لێكۆڵینەوەیەك بگرن، خۆیان دڵی لەالیەن )٢٠٠٦(دا لەساڵی كە هاوكارەكانی دومنیكۆكورادوو ئیتاڵیا پ����ادوای����ی ل���ەزان���ك���ۆی باڵوبووتەوە، پیشانیدەدات، لەنێوان )٢٠٠٤( )١٩٧٩(و س��ااڵن��ی

كە وەرزشكارانەی ئەو لەنێو دا

تاقیكردنەویان رێكوپێك بەشێوەی دەكرد، بە بەراورد لەگەڵ خەڵكی ئاسایی، بڕی مردن تاوەكو )٨٩%( دەڵێت لەمبارەوە شارما دابەزیوە، »ژمارەی مردن لەئیتالیا، لەهەموو

واڵتانیتر كەمترە«.بۆچی تاقیكردنەوەكانی موامبا

هیچی پیشاننەدا؟موامبا دەڵ��ێ��ن راپ��ۆرت��ەك��ان تاقیكردنەوەی چوارجار تائێستا دانەیان دوای��ی��ن كە ئەنجامداوە لەناوەڕاستی هاوینی رابردودا بوو، شیدەكاتەوە شێوەیە ب��ەم شارما »ه��ی��چ ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ەك ب��ەدەر ئامانجی ب���ەاڵم ن��ی��ی��ە، ل��ەه��ەڵ��ە س���ەرەك���ی ب��ری��ت��ی��ی��ە ل����ەوەی كە لەژێر ك��ەس��ان��ەی ئ��ەو زۆرب����ەی شریتی بدۆزرێتەوە، مەترسیدان دڵ تەنیا )٦٠( بۆ )٧٠( لەسەدی ناتەواوییەكانی دڵ پیشاندەدات«.ئیتاڵیا كۆكراوەكانی زانیارییە تاقیكردنەوەكان كە پیشانیدەدات، بۆ )٧%(ی خەڵك هەڵەی تێدابووە، كێشەیەكیان ه��ی��چ ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ن���ەب���ووە، ن��ەخ��ۆش��ی دڵ��ی��ان بۆ زانیارییانەی ئ��ەو دۆزراوەت����ەوە، وەرزشكارەكانی لەسەر شارما ب��ەری��ت��ان��ی��ا ك���ۆی���ك���ردووەت���ەوە كەسانەی ئەو )%٣( پیشانیدەدات ب��ەڕاس��ت��ی ل��ەم��ەت��رس��ی��دا ب���وون،

بەتاقیكردنەوە نەدۆزراونەتەوە، ئەو )%٢٠( بەگشتی دەكات، بەراورد لەبەریتانیادا كەسانەی ئ��ەو ی بەدروستی هەیە دڵیان كێشەی لەكاتێكدایە ئەمە دەدۆزرێ��ن��ەوە، كەسی )١٢( حەفتەیەك هەموو بەهۆی س��اڵ )٣٥( ل��ە كەمتر

وەستانی دڵەوە دەمرن. ئەو كێشانە چین كە لەڕاستیدا

دەبن بەهۆی وەستانی دڵی لەپڕ؟

نەخۆشەكان، )٣٥%(ی بەپێی بەرباڵوترین بریتییە لەهایپرتروفیك نەخۆشییە ب��ەو كاردیومیوپاتی و دەوترێت كە خانەكانی ماسولكەی دڵ بەشێوەی نائاسایی گەورەدەبن و دڵ، ناڕێكی لێدانی بەهۆی دەبن ه���ەروەه���ا ه��ەن��دێ��ك ب����ارودۆخ بەهۆی دەب��ن كە هەیە بوونیان ك��ێ��ش��ەی ك��ارەب��ای��ی ل��ەك��رداری كیوتی سیندرۆمی وەك��و دڵ���دا، برۆگادا، سیندرۆمی درێژخایەن و ه��ەروەه��ا دروس��ت��ب��وون��ی كێشە یەكێكیترە بەدڵ لەگەیاندنی خوێن

لەهۆكارەكانی وەستانی دڵ.ه���ەن���دێ���ك ل���ەك���ێ���ش���ەك���ان بەهۆی هەندێكیتر بۆماوەیین و بەشێوەی لەشدا، لەگەشەی كێشە زگماك لەگەڵ كەسەكەدایە، بەوتەی شارما، باشترین نیشانەی نەخۆشی، مردن بنەماڵەیی لەپێشینەی بریتییە هەروەها دڵەوە، وەستانی بەهۆی لەبەشێكی گوماناوییەكان، دیاردە كە یەكمجار لەنەخۆشەكاندا زۆر ئەو هەر دەدۆزرێنەوە، كێشەكان كاتەیە جەڵتەی دڵەكە روودەدات، بۆموامبا كە ئ��ەوەی وەك رێ��ك

روویدا.ئەگەر كێشەیەك بوونی هەبێت ئایا وەرزشكردن مەترسییەكەی

زیاددەكات؟ب������ەوت������ەی ش������ارم������ا، ب��ە كەسانەی ئ��ەو ل��ەگ��ەڵ ب���ەراورد لەدڵیاندا كێشە نیین و وەرزشكار ه��ەی��ە، وەرزش���ك���ردن دەت��وان��ێ��ت م��ەت��رس��ی م����ردن ت���اوەك���و سێ هەروەها بەرزبكاتەوە، بەرانبەر وەرزش����ك����اران����ی رەش��پ��ێ��س��ت��ی ئەفریقایی كارایبی وەكو موامبا بە بەراورد لەگەڵ رەگەزەكانیتردا )٤( كێشەی مەترسی زیاتر بەرانبەر كەسانە ئەم بۆیە لەسەرە، دڵیان لەتاقیكردنەوەكان لەخەڵكیتر زیاتر

سوودوەردەگرن.New Scientist :سەرچاوە

5

Page 6: زانستی نوێ ژمارە ١٥

دوورودرێژ، بۆماوەی دانیشتن ی���ان بۆ ب��ێ��ت، ب���ۆك���ارك���ردن چ دەبێت ت��ەل��ەڤ��زی��ۆن س��ەی��رك��ردن��ی ب���ەه���ۆی ب���ەرزب���وون���ەوەی ب��ڕی ش����ەك����رەی خ���وێ���ن و م��ەت��رس��ی نەخۆشییەكانی ب��ەه��ۆی م���ردن وەرزشكردنیش تەنانەت دڵ��ەوە،

ناسڕێتەوە. كارییگەرییەكانی ل���ەك���ات���ێ���ك���دا پ���زی���ش���ك���ان دۆزی��ن��ەوەی خەریكی ب����ەردەوام بەكارهێنانی ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ان��ی ج�����گ�����ەرەن، ب������ەاڵم وادی�������ارە وەكو ئەمڕۆ ژیانی خووەكانیتری مەترسی درێ���ژم���اوە، دانیشتنی

زۆرتری لەسەر ژیان هەیە.دك������ت������ۆر ج���ی���م���زل���ی���ڤ���ن، لەشاری بچووك لەكۆمپانیاێكی مینی پۆلیس، لێكۆڵینەوەیەكی نوێی ئەنجامداوە كە لەوەدا )٣٠( مێزی بەشوێنگەلێكی گۆڕدران كاركردن ئامادەكراو كە ناوی كار گونجاوی دەیانتوانی كارمەندەكان لێنابوو، كاتی كاركردن دابنیشن، یان بەپێوە چەندین لیڤن خ��ودی ب��وەس��ت��ن، لەسەر ك��ارك��ردن��دا لەكاتی ساڵە ئەم دەڕوات، بەڕێگەدا تردمیلێك لێكۆڵینەوەی لەپاڵ لێكۆڵینەوەیە لەئێستا لەجیهان هاوشێوەیتردا

بەڕێوەدەچن.دەنووسێت ل��ەم��ب��ارەوە لیڤن دەیانزانی توێژەران ئەمەش »پێش دانیشتنی درێژماوە هەندێك كێشەی زوودرەس��ی مەرگی تەندروستی و ب���ەه���ۆی ت��ێ��ك��چ��وون��ی ش��ێ��وازی دەم����ارەوە دڵ و ك���اری ئ��اس��ای��ی

لێدەكەوێتەوە«.لێكۆڵینەوانەدا ل��ەم لەیەكێك گەورانەی كەسە ئەو پیشاندراوە لەبەرانبەر كاتژمێر )٤( لە زیاتر بەراورد بە دادەنیشن تەلەفزیۆندا )٢( تەنیا كەسانەی ئ��ەو لەگەڵ دەكەن تەلەفزیۆن سەیری كاتژمێر تووشبوونیان ئ��ەگ��ەری )%٨٠(بەنەخۆشییەكان دڵ و خوێنبەرەكانی مەترسییە ئ��ەم ب��ڕی زی��ات��رە، دڵ وەكو لەمەترسییەكانیتر سەربەخۆ

ج��گ��ەرەك��ێ��ش��ان، ی����ان رج��ێ��م��ی )لڤین هەژماركراوە خواردەمەنی

زانستی ژمارە ٤(.بەوتەی لیڤن چارەسەری ئەمە لەیانە كاتەكانتان ل��ەزی��ادك��ردن��ی وەرزشییەكاندا نییە، چونكە وادیارە مەترسییانە ئ��ەم ناتوانێت ئ��ەوە ك��ەم��ب��ك��ات��ەوە، ئ���ەی ك��ە واب���وو

چارەسەر چییە؟لیڤن بەم شێوەیە وەاڵمدەداتەوە »رێگەچارە ئەوەیە كەمتر دابنیشن و زیاتر بجووڵێن، كاتێك بەپێوەن )٣( بەرانبەر زیاتر لەوەی كە دانیشتوون وادی��ارە بەكاردەهێنن، گەرمۆكە گ��رژب��وون��ەوەی م��اس��وول��ك��ەك��ان، دەبێت كە لەهۆكارەكان یەكێكە پرۆسەیەك دروستكردنی بەهۆی نێو شەكری چ��ەوری و ل��ەودا كە كاتێك ب��ۆی��ە دەه���اردرێ���ن، ل��ەش گ��رژب��وون��ەوەی دانیشتوون ئێوە ئەم وات��ە نامێنێت ماسولكەكان

پرۆسەیە دەوەستێنن«.ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی ن���وێ كە پزیشكی ل��ەزان��س��ت و بەمنزیكانە ل�����ەوەرزش�����دا ب����اوب����ووەت����ەوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ئ��اس��ت��ی ب���ەرزی ئاستی پەیوەندی خوێن شەكری كەمی چاالكی جەستەییەوە هەیە.

ل��ەل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی��ت��ردا، میسۆری زان���ك���ۆی ت��وێ��ژەران��ی داوای�����ان ل���ەو ك��ەس��ان��ە ك���رد كە بەشێوەی ئاسایی وەرزشیان دەكرد تاوەكو سێ رۆژ بەشێوازێك بژین لەم دانیشتوون، كات زۆربەی كە رجێمی هەمان ئەوان رۆژەدا سێ بەاڵم هەبوو، پێشوویان خواردنی هەر دوای خوێنیان شەكری بڕی زیاتر )%٢٦( خ��واردن��ێ��ك ژەم��ە

دەبوو.جان پی، تیفاوڵت، پرۆفیسۆری وەرزش و فیزیۆلۆجی یاریدەدەری میسۆری لەزانكۆی خواردەمەنی لەم بارەوە دەڵێت »پێویست ناكات بەڵگەكان هەموو بكەن، ماراسۆن

دەڵێن پێویستە بجووڵێن«.Discovery :سەرچاوە

دانیشتن بەئەندازەی جگەرەكێشان مەترسیدارە

6

Page 7: زانستی نوێ ژمارە ١٥

)دیاریكردنی ،)combinatorics(ئەنجامی رێ��گ��ەك��ان��ی ژم����ارەی ی��ەك��ك��ار(، ئ���ەم ب����وارە ل��ەگ��ەڵ رێ��گ��ەج��ی��اوازەك��ان��ی ژم����اردن و بچڕاوەكان بابەتە رێكخستنەوەی بەرەوڕووە، ئێستا چ ژمارە بێت چ

كارتی یاری.باسكرا، لەسەرەوە كە فێڵێك ئ��ەن��ج��ام��ی راس���ت���ەوخ���ۆی ئ��ەو زی��م��ەردی ت��ی��ۆری ن��اوی شتەیە كە لەماتماتیك بەشێكە لێنراوە، وەاڵم����ی پ��رس��ی��ارێ��ك دەدات����ەوە ك��ە ب��ۆی��ەك��ەم��ج��ار ل��ەالی��ەن دوو پۆل ب��ەن��اوەك��ان��ی ماتماتیكزان لەساڵی ت���وران پ��ال ئ����اردوس و ب��اس و ب��ەر هێنرایە )١٩٣٦(دا ب��ۆم��اوەی )٤٠( س��اڵ ك��ەس یێ

وەاڵم بوو.زێهنی ناڕێك

كە پیشانیدەدات تیۆرییە ئەم كۆمەڵەیەكی لەنێو دەكرێت چۆن یەك لەدوای یەك ژمارەی گەورە ئێستا ب��دۆزرێ��ت��ەوە، ش��ێ��وازەك��ان البرابێت، ژمارەشیان هەرچەند لەزنجیرە بریتین ش��ێ��وازەك��ان ئەژماردنییەكان زنجیرەیەك لەژمارە ،٣،٧( وەكو یەكسان، بەجیاوازی

.)١١، ١٥، ١٩دیزاینی كێشەی لەوشێوەیە بۆ ماتماتیكزانەكان زۆر ئاسانە، بەاڵم لەكتێبی ق��ورس��ە، زۆر شیكاری An Irregular( ناڕێكدا زێهنێكی )٢٠١٠(دا لەساڵی كە ،)Mindبەهۆی )٧٠( ساڵەمین لەدایكبوونی نووسراوە باڵوكرایەوە، زیمەردی ئەو مێشكی »سەرسووڕهێنەری ماتماتیكزانەكانیتر ه��ی ل��ەگ��ەڵ

بەتەواوەتی جیاوازە«.ماتماتیكزانی گ��اورز تیموتی زانكۆی كەمبریج، كە دوای براوە لەئۆسلۆ زی��م��ەردی راگەیاندنی زیاتر »ئ��ەو دەڵ��ێ��ت قسەیكرد، ئایدیای ب���ەرەو كەسێك ل��ەه��ەر

سەیر دەچێت«.

ب��ەك��ردەوە زی��م��ەردی درەن��گ ماتماتیكەوە، جیهانی نێو چووە یەكساڵ بۆماوەی لەسەرەتادا ئەو ئەوەش دوای خوێندو پزیشكی لەزانكۆ ب��ڕی��ارب��دات پێشئەوەی بۆماوەیەك بخوێنێت، ماتماتیك ل���ەك���ارگ���ەی���ەك ك����اری دەك����رد، ئەردووسەوە لەالیەن ئەو توانای كارەكانی بەهۆی كە دۆزرای��ەوە س��ەدان لەگەڵ تەمەنی ب��ەدرێ��ژی

ناسراوبوو. ماتماتیكزاندا براوەی خاكی

تیۆرییەكەی زیمەردی كاتێك )١٩٧٥( ل���ەس���اڵ���ی خ�����ۆی ئ���ام���رازێ���ك���ی س���ەل���م���ان���د، دا م��ات��م��ات��ی��ك��ی ب���ەن���اوی »ل��ێ��م��ی Szemerédi( زیمردی«، رێكی پێشكەش )regularity lemmaب��ەم��ات��م��ات��ی��ك��زان��ەك��ان��ی ب��وارەك��ە بۆ قووڵتر تێگەیشتنێكی كە كرد گ��ەورەك��ان )Graph(ە گ���راف بابەتانەی بەو گراف دەخاتەڕوو، بۆ لەوان كە دەوترێت ماتماتیك تۆڕی ستركتۆرەی مودێلسازی و وەكو ئینتەرنێت بەكار دەهێنرێت.ئەم ئامرازە، هەروەها یارمەتی زان���ای���ان���ی ب�����واری ك��ۆم��پ��ی��وت��ەر بگات دەستیان ت��اوەك��و دەدات ب��ەت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ێ��ك ل��ەش��ێ��وازێ��ك پێی ل���ەزی���رەك���ی دەس���ك���رد ك���ە فێركردنی »ئ��ەگ��ەری دەوت��رێ��ت probably( تاڕادەیەك راست«، approximately correct

.)learningلەسەر ه��ەروەه��ا زی��م��ەردی گرنگیتر ئ��ەژم��اردن��ی كێشەیەكی ك��اری��ك��ردووە ك��ە پ��ەی��وەن��دی��دارە ئەمە ل��ی��س��ت��ەك��ان، ب��ەری��زك��ردن��ی بۆ تیۆرییە نزیككردنەوەیەكی رێ��ك��خ��س��ت��ن ب���ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی پ���رۆس���ەس���ێ���ری ه����اوڕێ����ك كە بوونی ئەمڕۆدا لەكۆمپیوتەرەكانی

هەیە، دەسەلمێنێت.New Scientist :سەرچاوە

ئەندرە زیمردی خاوەنی شێوازە )Pattern( ماتماتیكییەكان، بووە براوەی

خەاڵتی یەك ملیۆن دۆالریتەسەوری بكە ریزێك كارتت تا )١( ژمارەكانی كە پیشانبدەن )n( ن��ووس��راوەو ل��ەس��ەر )n(ی داواتان ژمارەیەكی زۆر گەروەیە، دیاریكراو ژم��ارەی��ەك��ی لێدەكەم ل��ەك��ارت��ەك��ان ه��ەڵ��گ��رن، ئ��ەوەی بەندە هەڵدەگریت كارتانە كام كۆمەڵەیەك خۆت، بڕیاری لەسەر لەزنجیرەی ب��ەڕێ��ك��ەوت درزی چینیبووم بەوردی كە كارتەكاندا دروس��ت��دەب��ێ��ت، وادێ��ت��ە ب��ەرچ��او بەتەواوەتی رێكخستنەكە ن��ەزم و راستییە ئەم بەاڵم لەناوچووبێت، كامانە تۆ كە نییە گرنگ هەرگیز چونكە ه��ەڵ��گ��رت��ب��ێ��ت، ك��ارت��ت شێوازێكی دەتوانم هەمیشە من )pattern( بەتەواوەتی رێكخستوو بەجێماون ك��ە ژم���اران���ەی ل���ەو

بدۆزمەوە.لەگەڵ ب��ەراورد بە ك��ارە ئەم س��ی��ح��رب��ازێ��ك ك���ە م��رۆڤ��ێ��ك ل��ەن��اوەڕاس��ت��دا دەك����ات ب���ەدوو جێگەی زۆر لەوانەیە كەرتەوە! س���ەرس���ووڕم���ان ن��ەب��ێ��ت، ب��ەاڵم س��ەل��م��ان��دن��ی م��ات��م��ات��ی��ك��ی ئ��ەم خ��اڵ��ە ك���ە ه��ەم��ی��ش��ە دەت��وان��ی��ن شێوازێكی بارۆدۆخێكدا لەوەها ماتماتیكی بدۆزینەوە، یەكێكە لەو ئەوەی بەهۆی بوو بیردۆزانەی ئەندرە ب��ەن��اوی ماتماتیكزانێك زیمەردی، ببێت بەبراوەی خەاڵتی )Abel prize( ئابل بڕواپێكراوی لەماتماتیكدا بۆ ساڵی )٢٠١٢(.

ف��ەره��ن��گ��س��ت��ان��ی زان���س���ت و لەمانگی لەئۆسلۆ، نەرویژ وێژەی میلیۆن ی���ەك خ��ەاڵت��ی ئ�����ازاردا »رۆڵ��ی ب��ەه��ۆی ئابلی دۆالری نابەردەوام و لەماتماتیكی بنچینەیی كۆمپیوتەر«، ت��ی��وری زان��س��ت��ی fundamental contributions( to discrete mathematics and theoretical computerبەزیمەردی، بەخشی )scienceپسپۆری ئەو بریتییە لەپێكهاتەكان

7

Page 8: زانستی نوێ ژمارە ١٥

هەنگاوەکان بەرەو چارەسەری خەمۆکی

8

Page 9: زانستی نوێ ژمارە ١٥

پێنجی ل���ەس���ەدا ن��زی��ک��ەی خ��ەڵ��ک��ی ئ����ەوروپ����ا ت��ووش��ن لەم خەمۆکییەوە، بەنەخۆشی میلیارد دەی��ان سااڵنە واڵتەنەدا چارەسەری دۆزینەوەو بۆ یۆرۆ کەسانی خەموک و گەڕاندنەوەیان بۆ ژیان خەرجدەکرێت، خەمۆکی خۆکوشتن سەرەکی بەهۆکاری

ناودەبرێت.بەکلتور تایبەت خەمۆکی نییە، تایبەتی کۆمەڵگایەکی یان رێکخراوی توێژینەوەکانی بەپێی ت���ەن���دروس���ت���ی ج��ی��ه��ان��ی، ئ��ەم تاوەکو )٥( بەفراوانی نەخۆشییە واڵتانی لەهەموو لەسەد، )٢٠(

جیهاندا بوونی هەیە.رێ��ک��خ��راوی ت��ەن��دروس��ت��ی تاوەکو رایدەگەێنێت جیهانی خ��ەم��ۆک��ی )٢٠٢٠( س���اڵ���ی دووه��ەم��ی��ن ن��ەخ��ۆش��ی ب��ەرب��او

لەجیهاندا دەبێت. نزیکەی ئەڵمانیادا لەواڵتی لەحەشیمەتی کەس میلیۆن )٤(هەشتا ملیۆنی ئەم واڵتە تووشن ئەو خەمۆکییەوە، بەنەخۆشی ژمارەیە لەچاو حەشیمەتی گشتی تازەپێگەیشتوو واڵتانی واڵتەکەو ژم���ارەی���ەک���ی ک��ەم��ە، ل��ەواڵت��ی ملیارد دەی��ان سااڵنە ئەڵمانیادا لەگەڵ ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ ب��ۆ ی��ۆرۆ تەرخاندەکرێت، نەخۆشییەدا ئەم ژمارەیە ئەم )٢٠٠٨(دا لەساڵی ی��ۆرۆ، لە)٢٢(میلیارد بریتیبوو لەتێچووی بریتییە پ��ارەی��ە ئ��ەم چ����ارەس����ەر ی����ان وەرگ���رت���ن���ی بۆ کەسەکە نەتوانینی مۆڵەت و بەکارەئاسییەکەی و درێ����ژەدان کەسانەی ئ��ەو خانەنشینکردنی زۆر ن��ەخ��ۆش��ت��ی��ی��ەک��ەی��ان ک���ە

پێشکەوتووە.ل�����ەواڵت�����ی ئ���ەڵ���م���ان���ی���ادا ناونیشانی لەژێر گردبوونەوەیەک دەرێ« وەرن����ە »ل��ەت��ەن��ی��ای��ی لەشاری )الیپزیگ( بۆ لێکۆڵینەوە چ��ارەس��ەری رێگەکانی ل��ەس��ەر خەمۆکی سەرکەوتوویی خێراو ئ��ەن��ج��ام��درا، ن��زی��ک��ەی ه���ەزار گردبوونەوەیە ئەم بەشداربووی ج���گ���ە ل���ەدەرون���ن���اس���ەک���ان و پ��زی��ش��ک��ەک��ان��ی دەروون��������ی و دەروونی و بواری لێکۆڵەوەرانی ن���ەخ���ۆش���ەک���ان���ی ت���ووش���ب���وو بوونیان کەسانێکیش بەخەمۆکی، نەخۆشی ل��ەدەس��ت ک��ە ه��ەب��وو

خەمۆکی رزگاریان ببوو.

ت���وم���اس م���ول���ر-روری���ش، بازەرگانی کۆمپانیایەکی خاوەنی مولر- بوو، کەسانە لەو یەکێک روری���ش دەڵ��ێ��ت:چ��ارەس��ەرەک��ە کێشا، درێ�����ژەی س���اڵ چ����وار بەاڵم دەترسام، زۆر لەسەرەتادا

نەیشمدەزانی لەچی دەترسم.ت���وم���اس م���وول���ر-روری���ش پزیشکی س��ەردان��ی چەندینجار جۆربەجۆر شارەزایانی بنەماڵەو دەک������ات ت����اوەک����و ه���ۆک���اری ئەو بەاڵم بدۆزێتەوە، ئازارەکانی بێسوود کارەکانم هەموو دەڵێت ب���وو و ک���ەس ن��ەی��دەزان��ی من

چیمە.سەدا دەی ئەو کەسانەی

سەردانی پزیشک دەکەن تووشی نەخۆشی خەمۆکیین

پرۆفیسۆری هێگل ئولریش دەرون����ن����اس����ی و چ����ارەس����ەری الیپزیگ لەکلینیکی دەروون���ی نزیکەی ب��ڕوای��ەی��ە ئ��ەو ل��ەس��ەر نەخۆشانەی ئ��ەو دەی ل��ەس��ەدا ک��ەس��ەردان��ی پ��زی��ش��ک دەک���ەن لەخەمۆکییەوە جۆرێک بەدەست گ����ی����رۆدەن ک���ە پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت

ماندویەتی کاری.شیدەکاتەوە هێگل پرۆفیسۆر دەڵ���ێ���ت:ئ���ەو ک���ەس���ان���ەی کە فشاردان و لەژێر لەکارەکەیاندا لێدەکرێت زۆری��ان چ��اوەڕوان��ی دەب��ن، نەخۆشییە ئ��ەم ت��ووش��ی ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت: ه��ەم��وو خ��ەم��ۆک��ی��ی��ەک��ان پ��ەی��وەن��دی��ان

بەماندویەتی کارییەوە نییە.ئ���ەم ج����ۆرە ل��ەم��ان��دوی��ەت��ی هیگل پرۆفیسۆر بەوشێوەیەی دەڵ��ێ��ت ب��ەس��ەف��رێ��ک��ی ک���ورت، لەماوەی پێویست خ��ەوی ی��ان دەبێت، چارەسەر حەفتەدا چەند پێشکەوتووی لەجۆری هەڵبەت ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ەدا، ن��ەخ��ۆش��ەک��ە پشوو مانگ بەچەندیین پێویستی هەیە، ئەگەر ئەم ماندویەتییە زوو چ��ارەس��ەرن��ەک��رێ��ت دەت��وان��ێ��ت بگۆڕێت بەشێوازی پێشکەوتووی

نەخۆشی خەمۆکی. خەمۆکی زەمینە بۆ نەخۆشی

جۆربەجۆر ئامادە دەکاتخەمۆکی مەترسی تووشبوون نەخۆشییەکانی دەماغ و بەجەڵتەی )شەکرە( دیابت خوێن و دڵ و ت��ەن��ان��ەت ل��ەب��ی��رچ��وون��ەوەو و زیاد هەوکردنییەکان نەخۆشییە سەرنجڕاکێش خ��اڵ��ی دەک���ات،

لەسەدا نزیکەی ئ��ەوەی��ە ل��ێ��رەدا بەهۆی خۆکوشتنەکان ن��ەوەدی ت���ووش���ب���وون���ی ک��ەس��ەک��ەوەی��ە

بەنەخۆشی خەمۆکی. یەکێک لەگەورەترین کێشەکان نەخۆشییەدا ئ��ەم لەچارەسەری دۆزی����ن����ەوەی ن��ەخ��ۆش��ەک��ەی��ە، لەنێوان روون سنورێکی هێشتا ت���ەن���دروس���ت���ی و ت���ووش���ب���وون بوونی خەمۆکییەوە بەنەخۆشی

نییە.دەروونناس یان دەروونپزشک تاقیگەیی، تاقیکردنەوەی لەجیاتی بەفۆڕمێک بەسەرنجدان دەبێت ک���ە ن��ەخ��ۆش��ەک��ە دەرب������ارەی خۆیەوە دەروون���ی ب��ارودۆخ��ی یان ساخبوون پ��ڕی��ک��ردوەت��ەوە، بەخەمۆکی کەسەکە تووشبوونی

تێبگات.چارەسەری پێویست

پێویست چ��ارەس��ەری ب��ەاڵم چ���ی���ی���ە؟ چ���ەن���دی���ن س���ەدەی���ە نەخۆشییە ئ���ەم چ���ارەس���ەری زۆری ق��س��ەی زان��ای��ان��دا لەنێو هێشتا توێژەران لەسەردەکرێت، نەخۆشییە ئەم نازانن بەتەواوەتی نەخۆشێکی رۆحییە یان جیسمی، ج��ۆرب��ەج��ۆر تێڕوانینی ل��ێ��رەدا

بوونی هەیە. لەش و رۆح: دووڕوویی یەک دراو

لەزانایان گروپێک لەکاتێکدا

خەمۆکی ب��ڕوای��ەن ئ��ەو ل��ەس��ەر راب��ردووی��ی لەژیانی ریشەکانی وەک ب���ۆی���ە ک���ەس���ەک���ەدای���ەو دەیناسێنن، رۆحی نەخۆشییەکی بڕوایەن ئەو لەسەر تر گروپێکی لەشەو نەخۆشی نەخۆشییە ئەم ب���ەه���ۆی ن����ات����ەواوی ک�����ردارە لەبەشێکی ف��ی��زی��ۆل��ۆج��ی��ی��ەک��ان جەدەلە ئەم روودەدات، دەماغدا لەچارەسەری گرنگی رۆڵێکی

نەخۆشی خەمۆکییدا هەیە.لەئەڵمانیا لەزۆربەی کاتەکان، مامناوەند، س���ووک و خەمۆکی چ���ارەس���ەری دەروون���ی���ی���ان بۆ دەک���رێ���ت و ب��ۆ خ��ەم��ۆک��ی زۆر قورس چارەسەری دژە خەمۆکی رۆح و لێرەدا بەکاردەهێنرێت. یەکدراو دووڕووی��ی وەکو لەش ل��ەب��ەرچ��اودەگ��ی��رێ��ت، ری��ش��ەی ل��ەش��ێ��وازی ژی����ان و ه��ەروەه��ا کەسەکەدا جینەکانی کۆمەڵەی

هەیە. ک�������رداری ئ����ەم ج��ی��ن��ان��ەو لەسەر کارییگەری کارلێکەکانیان رژێ��ن��ەک��ان��ی دەم����اغ دادەن���ێ���ت، ئەو بۆ ئولریش هیگل پرۆفیسۆر کەسانەی تووشی خەمووکی دەبن لەتەنهایی سەرەتا پێشنیاردەکات ئەو لەگەڵ تێبکۆشن بێنەدەرەوەو هاوبەشیان ئازاری کە کەسانەی

هەیە پەیوەندی دروستبکەن.

9

Page 10: زانستی نوێ ژمارە ١٥

بۆئەوەیی قەڵەو نەبییت چاک بخەوە

10

Page 11: زانستی نوێ ژمارە ١٥

خواردەمەنی لەپارێزی ئەگەر کێشتان دابەزاندنی بۆ ئێستاتان باشتر وەرن��ەگ��رت��ووە، س��وودت��ان ب��ۆک��ەم��ک��ردن��ەوەی کێش وای���ە چەند کاتژمێری زیاتر بۆ نووستن

دابنییت.لەبەردەستدان زۆر بەڵگەیی کە بوونی پەیوەندی نێوان کێش و دەسەل�مێنن، پێویست خ��ەوی یەکێک لەنوێترینەکان لەکۆنفرانسی س����ااڵن����ەی����ی ئ���ەن���ج���ووم���ەن���ی ت���ەن���دروس���ت���ی ئ���ەم���ری���ک���ادا لێکۆڵینەوە ئ��ەم پێشکەشکرا، خەڵک کەمخەوی پیشانیدەدات، هاندەدات و زۆرخ���واردن ب��ەرەو زیاتر رۆژان����ە ب��ەه��ۆی دەب��ێ��ت ل����ە)٥٠٠(گ����ەرم����ۆک����ە زی��ات��ر ب��خ��وات، ئ��ەم��ە ل��ەک��ات��ێ��ک��دای��ە، یی ) کی ال چا ە یند ز ( لیسم بۆ میتا

لەشی نەگۆڕ دەمێنێتەوە.ئ��ەژم��ارک��ردن��ی ب��ە پێویست ئ����اڵ����ۆز ن�����اک�����ات! ئ�����ەم ب���ڕە بەزیادە کێش، گەرمۆکەیە دەبێت بەسەرنجدان بەوەی هەر)٧٠٠٠(گ��ەرم��ۆک��ە)ک��ال��ۆری(ی��ی زی���ادە کیلۆگرام ی��ەک بەهۆی دەبێت تەنها کەسە ئ��ەو زی��ادە، کێشی )١( کەمخەوییدا ل����ە)١٤(رۆژ زی��اد بەکێشەکەیی ک��ی��ل��ۆگ��رام

دەبێت. ڤیرند سامرز، پزیشکی شارەزا ئەنجامدانی بۆ مایۆ لەکلینیکی ئەم لێکۆڵینەوەیە، کاتەکانی پشوو بەکارهاتوو کالۆری بڕی لەگەڵ ساخ )١٧(بەشداربوویی لەالیەن

ک��ەم��ەوە جەستەیی ب��ەچ��االک��ی ب���ۆم���اوەی)١١(رۆژو ل��ەت��ەواوی ک��ات��ژم��ێ��رەک��ان��ی ش������ەورۆژدا ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ک��رد، ب��ەش��دارب��ووان باشتر بەئەنجامی بۆگەیشتن لەنێو )١١(رۆژ ب��ڕی��اری��ان��دا ئەو ت��ەواوی ب��ن و کلینیکەکەدا دەیخۆن و کە خواردەمەنیانەیی جەستەییانەیی چاالکییە ئ��ەو ب���ەوردی دەدەن ئەنجامی ک��ە زۆرەوە ئەژمار بکرێت، لەئاکامدا بەوردی هاوکارەکانی سامێرزو کالۆری بڕی توانییان زۆرەوە ب��ەک��اره��ات��وو ه���ەر ک��ەس��ێ��ک و ی ) کی ال چا ە یند ز ( لیسم بۆ میتا

لەشی حەسێب بکەن.س��ەرەت��ای��ی رۆژی ل��ەس��ێ ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ە ه���ەم���وو بخەون و دەیانتوانی بەشداربووان خ���ووی وەک خ���واردەم���ەن���ی ب��ەاڵم بەکاربهێنن، پێشوویان ل��ەدوای��ی ئ���ەوە داب��ەش��ک��ران بۆ ی��ەک��ەم گ��روپ��ی گ����روپ، دوو دەیانتوانی گۆڕانکارییەک بێهیچ بەپێوستی ه��ەس��ت هەرکاتێک ئەندازەیەک بەهەر پشوودەکەن، دەی���ان���ەوێ���ت ب���خ���ەون، ب���ەاڵم خەوتنەکەیان دووەم گ��روپ��ی )٨٠( رۆژان���ە س��ن��ووردارک��راو خ���ول���ەک ک��ەم��ت��ر ل����ەو ب���ڕەی پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان��ب��وو دەخ����ەوت����ن، ئ���ەن���ج���ام���ەک���ان پ��ی��ش��ان��ی��دەدا ک���ەس���ەک���ان���ی ئ����ەم گ���رووپ���ە، بەتێكڕایی دوایی هەموو شەوێک

زیاتر کەمخەویی)٥٤٩(گەرمۆکە ئەمە دەخ���ۆن، پێویست لەبڕی وەرگیراو گەرمۆکەیی لەکاتێکدا نەگۆڕ یەکەمەوە گروپی لەالیەن

مایەوە.س���ام���رز دەڵ���ێ���ت؛ »ئ���ەم ئەو پیشانیدەدات لێکۆڵینەوەیە لەپێویستی کەمتر کە کەسانەیی ئەگەری زیاتر دەخ��ەون لەشیان لەشیان ه��ەی��ە، بوونیان ق��ەڵ��ەو زیاتر ی ) )کالۆری گەرمۆکە سووتاندنی ب��ەاڵم وەردەگ��رێ��ت کالۆرییەکە نەگۆڕ دەمێنێتەوە.«

پیشانیدەدات لێکۆڵینەوە ئەم ش��ەوان کەسانەیی ئ��ەو بۆچی ک��اردەک��ەن و ب���ەرۆژدا دەخ��ەون، ل����ەچ����او ئ����ەوان����ەی����ی ب�����ەرۆژ ک���اردەک���ەن و ب��ەش��ەو دەخ���ەون زی��ات��رە، بوونیان ق��ەڵ��ەو ئ��ەگ��ەر شێوازی تێکچوونی ل��ەوان��ەی��ە خەوتن، کەسەکە بەرەو خواردنی

پاڵپێوەبنێت. زیاتر ب���ەاڵم ب��ۆچ��ی خ���ەوی کەم کەسەکە ئەوەیی بەهۆی دەبێت زۆرتر بخوات؟ سامرز دەڵێت؛« فیزیۆلۆجییەوە ل��ەروان��گ��ەی��ی کاتی خ��ەو کاتی کە دەزانیین هۆرموونەکانی زۆرب��ەی رژان��ی ل��ەش��ە، ل��ەم��ک��ات��ەدا ل��ەش خۆی بیرەوەرییەکان چ��اک��دەک��ات��ەوە، هۆرموونەکانی تۆماردەکرێت و گ��ەش��ە دەرژێ�����ن، ک���ەم خ��ەوی ئەوەی بەهۆی ببێت دەتوانێت سروشتیانە چاالکییە ئەم هەموو پەیوەندیدار ه��ۆرم��وون��ی ک��ە خواردنیشەوە ح��ەزی بە بکەونە دەگرێتەوە

ژێر کاریگەرییەوە.«ه�����ەڵ�����ب�����ەت ئ���ەن���ج���ام���ە تاقیکردنەوەی بەدەستهاتووەکانی هۆرمۆنی پیشانیدەدات سامرز حەزی کۆنتڕۆڵی لپتین،هۆرمۆنی خانەکانی لەالیەن کە خ��واردن چ��ەوری��ی��ەوە ل��ەش��ەودا دەڕژێ���ن، ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی ئ���ەو ک��ەس��ان��ەی��ی کەمتر خەوتوون لەجیاتی ئەوەی ئەو دەب��ێ��ت، زی���اد کەمببێتەوە بۆزیادبوونی دەگەڕینێتەوە ئەمە

خانەکانی چەوری.ئ����ەو دەڵ����ێ����ت؛« روون����ە پ��ەی��وەن��دی��ێ��ک��ی ئ��اڵ��ۆز ل��ەن��ێ��وان ک��ات��ژم��ێ��ری خ���ەوو زی��ادب��وون��ی دەتوانیین ئێمە ه��ەی��ە، کێشدا ب��ەی��ارم��ەت��ی ئ���ەم پ��ەی��وەن��دی��ی��ەو ه��ەب��وون��ی ک��ات��ژم��ێ��ری خ��ەوی پێویست، بڕی گەرمۆکەی لەش و بکەین، کۆنتڕۆڵ سووتاندنەکەیی کە کاتێک ئ���ەوەش س��ەرەڕای��ی بەخواردن ناتوانیین خەوتووین درێ��ژە ش���ەودا لەکاتژمێرەکانی ب��دەی��ن ک��ە ل��ەش��م��ان زۆرب��ەی��ی وزەک����ە دەک����ات ب��ەچ��ەوری��ی و م��ی��ت��اب��ول��ی��س��م)زی��ن��دە چ��االک��ی( بۆیە خۆیدایە، ئاستی لەنزمترین لێکۆڵینەوە ئ��ەم بێت لەبیرتان پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ه��ەرش��ەوێ��ک ب��ۆ چەند ئ��ەوی��ش ک��ەم��خ��ەوی��ی ک��ات��ژم��ێ��رێ��ک دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی بخۆن، زیاتر گەرمۆکە )٥٠٠(کە ئەمەش ژمارەیەکی بەرچاوە.

لەداهاتوودا نازانیین هێشتا کاتێک ب���ەاڵم رودەدات چ��ی بەڕادەی پێویست نەخۆن چەوری

زیادە لەڕێگەتاندایە. سەرچاوە: گۆڤاری تایمز

11

Page 12: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ئایا دەزانی بۆچی لەفێربوونی

زمانێکی بێگانەدا کێشەت هەیە؟

12

Page 13: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ه���ەن���دێ���ک ک����ەس دەت���وان���ن بەئاسانی دوو، سێ یان ژمارەیەکی فێرببن و بەئاسانی زم��ان زۆرت���ر قسەیی پێبکەن، بۆهەندێک خەلکیتر ئەم کارە ئاسان نییە، جیاوازی ئەم

کەسانە لەچیدایە؟ماوەیەک لەوەو پێش راپۆرتێک ئاسایی مێرمنداڵێکی دەرب����ارەی نیویۆرک خەلکی )١٦(س���ااڵن���ی تەنها پ��ی��ش��ان��ی��دەدا ب��اوب��ووی��ەوە لەکاتەکانی بۆشی خۆییدا ، بێئەوەی فێرکردنەوە، خوولێکی هیچ بچێتە عەرەبی، عێبری، زمانەکانی فێری چەندین س��ەواح��ی��ل��ی و رووس���ی و زمانیتر بووە، هەڵبەت ئەم مێرمندالە هێشتا دوون��ەرە تیموتی ن��اوی کە ئەم نییە تاچ رادەی��ەک بەسەر دیار ئەو روون��ە ب��ەاڵم زاڵ��ە، زمانانەدا لەهاوپۆلییەکان و هاوتەمەنەکانی کە تەنها دەتوانن بەزمانێک یان دووان

قسە بکەن جیاوازە.ئاراوە؛ دێتە پرسیارێک لێرەدا هەندێک مێشکی دەک��رێ��ت ئ��ای��ا لەکەس تایبەندی جیاوازی هەبێت و زمانی خەلکیتردا لەگەڵ بەبەراورد زیاتر ب��ەزم��ان��ی فێرببێت و زی��ات��ر

قسەبکات؟ب��ەوت��ەی ت���وێ���ژەران وادی����ارە واڵم����ی ئ���ەم پ��رس��ی��ارە ئ��ەرێ��ی��ە، لێکۆڵینەوە نوێیەکان پیشانیدەدات کە مێشک جینەکان لەخەلک هەندێک ئ��ام��ادەدەک��ەن، زم��ان بۆفێربوونی ت���وێ���ژەران ب��ەت��ازەی��ی دەس��ت��ی��ان بەشی لەسەرهەندێک بەلێکۆڵینەوە کەسانەیی ل��ەو کە مێشککردووە بەتواناترن، زماندا لەفێربوونی کە خەلکیتر بەاڵم کاراترە، گەورەترو فێربوونی باشتری زمان بۆ پاڵنەری ب���ەرزت���ر، ب��ەت��ەرخ��ان��ک��ردن��ی ک��ات تێکۆشانی زم���ان و ب��ۆف��ێ��رب��وون��ی سەخت بۆفێربوون و رێگە نوێیەکانی

پەیوەندی دەگێڕنەوە.دەم��ارن��اس پ��ارادی��س��ی مایکل مونتەڕاڵی گیلی م��ەک لەزانکۆی کەنەدا، فێربوونی زمان بەفێربوونی جۆربەجۆرەکان و وەرزش��ە پیانۆو ه��ەرک��ارێ��ک��ی��ت��ر ک���ە پ��ێ��وی��س��ت��ی هەبێت پرینسیپ بەرێکخستن و ب��ارەوە ب��ەراورد دەک��ات، ئەو لەم دەڵ��ێ��ت؛« م��ن��داڵ ح��ەزی لەهەر دەتوانێت بەباشی بێت، ک��ارێ��ک بیکات، منداڵێک حەزی لەبیرکاری کاردەکات، باش لەبیرکاریدا بێت مندااڵنەیی ئەو شێوەش بەو هەر ح����ەزی����ان ل���ەزم���ان���ە ل���ەزم���ان���دا

دێنن، بەدەست ب��اش پێشکەوتنی تۆ ئەگەر پرینسیپێکی گشتییە، ئەمە لەبوارێکدا هەوڵبدەیت و بەباشی پاڵنەرێکی بەرزت هەبێت دەتوانیت بەرچاو پێشکەوتنی ب���وارەدا ل��ەو

دەستبەر بکەیت.«م���ن���داڵ���ە ک����ەم ت��ەم��ەن��ەک��ان جۆربەجۆرەکاندا زمانە لەفێربوونی تواناییەکی ه��اوک��ات ب��ەش��ێ��وەی ئ��ەوان هەیە، سەرسووڕهێنەریان سپێڵەکان زمانێکدا لەهەر دەتوانن کاتێک فێرببن، دایک زمانی وەک زمانەکانیان هەموو دەب��ن گ��ەورە لەمێشکدایە جیاجیا ب��ەش��ێ��وەی تێکەڵ یەکتریدا لەگەڵ بێئەوەی دەیانەوێت کاتێک گەورەکان ببن، لەبیر زمانی سێهەم فێرببن لەوانەیە تووشی دووهەم زمانی هێنانەوەی

کێشە ببن.ب��ۆی��ە ل��ەگ��ەڵ ب��ەرزب��وون��ەوەی زم��ان فێربوونی نەتەنها تەمەندا وادی���ارە بەڵکو دەب��ێ��ت، قورستر هەیە بوونی لەگەشە قۆناغگەلێک هەندێک لێیانەوە بەتێپەڕبوون کە زماندا لەفێربوونی ورد وردەکاری ئەورین بەوتەی دەبێت، قورستر ئ��ۆب��ل��ەر، دەم��ارن��اس��ی ن��اوەن��دی )CUNY(ل���ەن���ی���وی���ۆرک، ل��ەن��ێ��وان منداڵ تەمەنی)٩(بۆ)١٢(مانگی، توانایی جیاکردنەوەی ئەو دەنگانەی بەکارناهێنرێن دایکیدا لەزمانی کە

لەدەستدەدەن.ک���ات���ێ���ک ت����ەم����ەن ل���ەچ���وار هەرگیز خەلک زۆرب��ەی تێپەڕیی، بەقووڵی و دووه��ەم زمانی ناتوانن لەمۆرفۆلۆجی فێرببن و بەتەواوەتی تووشی دووه��ەم��دا زمانی قووڵی زم��ان مۆرفۆلۆجی دەب���ن، کێشە بەکۆمەڵە یاسایەکی زمان دەگوترێت ک��ە دی��اری��دەک��ات چ��ۆن وش��ەک��ان

لەیەکەکانی زماندا دروستدەبن.بەوتەیی پارادیس، دوایی حەوت ئەو سەرنجی زۆرتر مێشک ساڵی دەکرێت، فێری کە دەدات شتانە ی��ادەوەری جۆری لەتەمەنەدا بۆیە منداڵ کە بۆ فێربوونی زمان بەکار

دەبرێت تووشی گۆڕان دەبێت.دوای���ی ت��ەم��ەن��ی ه��ەرزەک��اری بتوانێت ک��ەس��ێ��ک دوورە زۆر بەبێ فێرببێت و بێگانە زمانێکی لێرەدا، هەڵبەت دەریببرێت، هەڵە ب��ەت��ەواوەت��ی نموونەیەکی دون���ەر دەگمەنە کە دەتوانێت ئەو زمانانەیی کاریگەر بەشێوەیەکی فێربووە کە مێشکی پیشاندەدا ئەمە دەریببڕێت،

ل��ەگ��ەش��ە س��ەن��دن��دا ل���ەم ب����وارەدا هەڵبەت ب��ووە، دواکەوتن تووشی لەوە ناچێت لەم تەمەنەدا کێشەیەک بوونی ن��وێ وشەیی بۆفێربوونی

هەبێت.زانایان سەدەیە لەیەک زیاتر سەرەکی خاڵێکی چ��ەن دەزان���ن لەڕوویی دەرەوەی نیوەگۆی چەپی مێشکدا بوونی هەیە، کە لەفێربوون و سەرەکییان رۆڵی زمان تێگەیشتنی ناوی ناوچانەی مێشک، ئەم هەیە، لێنراوە، ورنیکەی بروکاو ناوچەی ناوچەگەلی لەمێشکدا ه��ەروەه��ا ج��ۆرب��ەج��ۆر ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە کە

لەپرۆسێسی زماندا رۆڵ دەگێڕن.سەرەڕایی پارادیس، بەوتەیی ئ���ەم���ان���ە، ج��ی��ن��ەک��ان و ن��ی��ری��ڤ��ت��ۆ )گ��وازەرەوەک��ان��ی ترانسمیتەرەکان ن��ێ��وان پ��ەی��وەن��دی ک��ە کیمیایی مێشکیان دەم����اری خ��ان��ەک��ان��ی مێشکی ن��اوچ��ەی لەئەستۆدایە(و دەرگ��ی��ر ل��ەی��ادەوەری درێ��ژم��اوەدا کاتێکیش هەیە، پشکیان لەزماندا ق���س���ەک���ردن ب���ەزم���ان���ی دووه����ەم دێتەئاراوە، بە بەراورد لەگەڵ زمانی دەور تریش سترکتۆرەی دایکییدا

دەبینن.ئ��ەم��ە ئ���ەوە روودن���دەک���ات���ەوە تایبەتی ناوچەی هەندێک کاتێک ی��ان پارکنسین ب��ەه��ۆی مێشک یان گرفتەکانیترەوە زیانی ئەڵزایمەر تەنها کەسەکە لەوانەیە پێدەگات، قسەبکات، دایکی بەزمانی بتوانێت فێری زمانانەی ل��ەو یەکێک ی��ان بکات فەرامۆش بەتەواوەتی بووە لەجێگەی زمانەکانیتر لەکاتێکدا بەرزبوونەوەی هەروەها خۆیەتی، دەربڕینێک شێوە لەوانەیە تەمەن بوونین پێشتر کە ئ���اراوە بهێنێتە

نەبووە یان بەرچاو نەکەوتووە.ساڵێک چەند هەموویی ه��ەر دەب���ێ���ت ک���ە زان���ای���ان دەس��ت��ی��ان بەلێکۆڵینەوە لەسەر هەندێک توانایی تایبەتی بڕێک لەخەلک کردووە کە دەتوانن بەچەند زمانێک قسەبکەن.

لەلێکۆڵینەوەیەکی بۆنموونە گەیشتن زنایان )٢٠٠٨(دا ساڵی قوتابیانەی ئ��ەو ئەنجامەی ب��ەو تایبەتیان توانایی زماندا لەفێربوونی -Heschl›s gyrus( هەیە، هەڵگریلەمێشکێاندان، ج��ی��روس( هیشل ن���اوی )Heschl›s gyrus(مێشکدا چەپی لەبەشی ناوچەیەکە لەپرۆسێسی بریتیە ک��ارەک��ەی کە پلەکانی دەنگ)pitch( دەنگ، بەپێی

دەمارناسی وون��گ، پاتریک وتەی ئیلینویزو لە نۆرسوێسترن زانکۆی ئەم لێکۆڵینەوەیە، ئەم لەتوێژەرانی راستبوو زمانانە بۆئەو تەنها بابەتە

کە بەشێوەیەک ئاهەنگینن.کەساڵی لەلێکۆڵینەوەیەکیتردا ب��اوک��راوەت��ەوە، گروپی راب���ردوو کە بەوئەنجامەی گەیشتن وونگ باشترن لەزمانفێربووندا ئەوانەی ئ��ەوان��ەن ک��ە پ��ەی��وەن��دی م��ادەی auditory(بیستنی توێکلی سپی هەیە، لەمێشکدا cortex(زیاتریان نوێی لەلێکۆڵینەوەی گروپە ئ��ەم ئەنجامەی بەو گەیشتوون خۆیاندا کە کارایی باشتری پەیوەندی نێوان بەهرە ل��ەپ��اڵ دەم��اری��ی��ەک��ان خانە هەموو ل��ەس��ەر جینیتیکییەکان

سیستمەکە کاریگەری هەیە.کار تەنها لێکۆڵینەوانەدا لەم لەسەر ئەو کەسانەی کە بەچەندین بەوتەی ناکرێت، قسەدەکەن زمان بۆفێربوونی کە کەسانێک ئۆبلەر، زمانێکی نوێ تێدەکۆشن و کەسانێک زمانیان کێشەی ه��اوت��ەری��ب ک��ە ه�����ەی�����ە)dyslexia( س��ەرچ��اوەی

گرنگن بۆلێکۆڵینەوە.ه��ەرچ��ەن��د، ل��ەم��ێ��ش��ک��ی ئ��ەو ک��ەس��ان��ەی ت��وان��ای��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ان لەفێربوونی زماندا هەیەو ئەوانەی کە کۆڵن لەفێربووندا ، هەندێک بەڵگەی جینیتیکی دۆزراوەتەوە، بەاڵم هێشتا بەدڵنییاییەوە ناتوانین بڵێین ، توانایی ی���ان ک��ۆڵ��ی ل��ەف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��دا بەشێوەی زگماکە، وونگ لەمبارەوە Heschl›s( ئ��ەگ��ەر دەڵ��ێ��ت؛« بچووک ئێوەدا لەمێشکی )gyrusبێت، بەو مانا نییە لەفێربوونی زماندا ئامانجی ئەم لێکۆڵینەوەیانە کڵۆلن! بدۆزینەوە، پێشبینییەکان ئ��ەوەی��ە دیاریکران پێشبینییەکان کاتێک فێرکردنی ب��ەرن��ام��ەی دەک��رێ��ت راست و دروست پێشکەش بەخەلک

بکەین.«ب������واری دەم���ارزم���ان���ن���اس���ی )neurolinguistics( بوارێکی نوێیە، لەمێشکدا زمان فێربوونی پرۆسەی هێشتا پڕە لەنهێنی نەناسراو، ئۆبلەر لەمبارەوە دەڵێت؛« رۆژێک یەکێک لەمنی پرسی چۆن دەکڕێت مێشکی ئاسایی ب��ەش��ێ��وەی ک��ە ئ��ەوان��ەی��ی فێردەبن لەمێشکی کەسانی بەهرەدار وتم لەواڵمدا من نزیکبکەیتەوە؟ تاوەکو دەیان ساڵیتر ناتوانم واڵمی

ئەم پرسیارە بدەمەوە.« Discovery :سەرچاوە

13

Page 14: زانستی نوێ ژمارە ١٥

مێشەكان كە تووشی شكستی عەشق دەبن خۆیان سەرخۆش دەكەن

14

Page 15: زانستی نوێ ژمارە ١٥

مێوەی مێشی دەڵێن زانایان مێیەكان م��ێ��ش��ە ك��ات��ێ��ك ن��ێ��ر، روویان لێوەردەگێرن، بەڕادەێكی مێشانەی ل��ەو زی��ات��ر ب��ەرچ��او، كحول دەك��ەن، جووتگیری كە

دەخۆنەوە.بەشێكی كە لێكۆڵینەوەیەك لەگۆڤاری ساینسدا باڵوبووەتەوە مێشكی كحول، پیشانیدەدات م��ێ��ش��ی م���ی���وە ب���ەش���ێ���وەی���ەك دەوروژێ����ن����ێ����ت ك���ە ل��ەگ��ەڵ جووتبوونی دوای رەزام��ەن��دی زۆریان لەیەكچوونی سێكسیدا

هەیە.ئەنجامی كاریگەرییە ئ��ەم كیمیاییە م��اددەی��ەك��ی ب��وون��ی )Neuropeoptide F( بەناوی كە وەك دیارە رێكخەری رەفتاری مرۆڤیش مێشكی میوەیە، مێشی هاوشێوەیە ماددەیەكی هەڵگری ك���ە ل���ەوان���ەی���ە ك����اردان����ەوەی

هاوشێوە دروستبكات.پەیوەندی نێوان كحول و ئەم بە لەمرۆڤدا كە كیمیاییە ماددە )Neuropeoptide Y( ناسراوە، مشكە ل��ەش��ی ل��ەن��ێ��و پ��ێ��ش��ت��ر كحولییەكان سەرنجی دراوەتێ.بەوتەی گیل شوهەت ئوفیر، پزیشكی ئەنستیتۆی ت��وێ��ژەری لەڤیرجینیایی ه��ی��وز ه����وارد ئ����ەم����ری����ك����او ن�����ووس�����ەری وت��ارەزان��س��ت��ی��ی��ەك��ە دەرب����ارەی مێشی میوە »توێژینەوە نوێیەكە، لێكۆڵینەوەیە دەربارەی سیستەمی پ���اداش���ت���خ���وازی و رەزای�����ەت خ����وازی و پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ كۆمەاڵیەتییەكان«. كاریگەرییە لەمبارەوە ئوفیر ش��وه��ەت دەڵ��ێ��ت »ب����ڕوای م��ن ئ��ەوەی��ە رەزای��ەت، پاداشت و سیستەمی بەشێوەیەك گیانلەبەراندا لەنێو پ���ەرەی س��ەن��دووە ك��ە رەف��ت��ارە تاك و ب��ۆم��ان��ەوەی پێویستەكان وەكو گیانلەبەرەكە، جۆریەتی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی خ��واردەم��ەن��ی و خستنەوەی ب��ۆ ج��ووت��ب��وون

نەوە، بەهێز دەكات«.ب���������ەوت���������ەی

ئ�������ەو، م�����اددە س��ڕك��ەرەك��ان ك یە ە شێو بەه������ەم������ان ك��اری��گ��ەری

ە ر شیهێنە خۆوەرگرە لەسەر سروشتییەكانیان

هەربۆیە ه��ەی��ە، دەم��اری��ی��ەك��ان وەكو كحول توێژینەوەدا، لەم م��ادەی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زو ك��اری��گ��ەر رەزایەتمەندی سیستەمی لەسەر ئەوەبوو، ئامانج بەكارهێنراوە، كاركردنی، ش��ێ��وازی ق��وواڵی��ی كۆمەاڵیەتییەكان كارلێكردنە لەنێو گیانلەبەراندا دەربكەوێت.

سیستەمی كۆنتڕۆڵدكتۆر ت��وێ��ژی��ن��ەوەدا، ل��ەم هاوكارەكانی ئوفیرو شوهەت هێبەرالین ئولریخ لەتاقیگەی ل����ەزان����ك����ۆی ك��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا لەسانفرانسیسكۆ، تاقیكردنەوەیان مێوە مێشی ژم��ارەی��ەك لەسەر بەچارەنووسی جیاوازەوە كرد.

مێشە لەتاقیكردنەوەیەكدا، نێرەكان لەقوتووێكدا لەگەڵ )٥( مێشی مێی ئامادە بۆ جووتبوون مێشە لەقوتووێكیتردا، دان��ران، ن��ێ��رەك��ان ل���ەپ���اڵ ژم���ارەی���ەك كەپێشتر دان����ران م��ێ��دا مێشی بینیبوو، جووتبوونیان پرۆسەی نێرەكان مێشە هەوڵی هەربۆیە بێئاكام لەگەڵیاندا بۆجووتبوون

دەبوو. ئ��ەو خ��واردەم��ەن��ی��ان��ەی كە ب��ۆ م��ێ��ش��ەك��ان دادەن�����ران، ی��ان ئاسایی س���ادەو خ��واردەم��ەن��ی بوون، یان خواردەمەنییەك بوون كحولی پ��ان��زدە ل��ەس��ەددا ك��ە

تێدابوو.پیشانیدا تاقیكردنەوەیە ئەم پێشتر ك��ە نێرانەی مێشە ئ��ەو لەكحول خۆیان جووتببوون، كە ئەوانەی ب��ەاڵم دەپ��اراس��ت، نەیانتوانیبوو كرداری جووتبوون روویان بەتووندی ئەنجامبدەن،

كردبووە كحولەكە. گەڕان لەدواییدا ت��وێ��ژەران

ب�������ەدوای م���اددەی���ەك���ی دوو ئ��ەم كە كیمیاییدا

چ�����ی�����رۆك�����ە

بە گەیشتن پێكەوەو ببستێتەوە .)Neuropeoptide F(

ئ������ەوان ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ئ��ەو لەپرۆسەی ك��ە نێرانەی مێشە ج���ووت���ب���وون���دا ش��ك��ەس��ت��ی��ان ئاستێكی هەڵگری خ���واردووە، كەمتری ئەم ماددەیەن و ئەو مێشە جووتبوونیان پرۆسەی نێرانەی بەرزتری ئاستێكی ئەنجامداوە، مێشكیاندا لەنێو م��ادەك��ەی��ان

هەیە.پیشانبدرێت ئ����ەوەی ب��ۆ )Neuropeoptide F( ك��ە دەركەوتنی هۆكاری لەڕاستیدا ئ���ەم گ���ۆڕان���ەی���ە، ن���ەك ت��ەن��ی��ا لەپرۆسەكەدا بێت م��اددەی��ەك ب��وون��ی ه��ەی��ە، ت��وێ��ژەران بڕی مێشەكاندا لەمێشكی ماددەكەیان

دەستكاریكرد. ئاستێكی كە مێشانەی ئەو پێگەیشت ماددەیە لەم نزمتریان وەكو مێشە شكەستخواردووەكان ئەم كە ئەوانەی رەفتاریانكردو ب��ەرزب��وو لەمێشكیان م��اددەی��ە وەكو ئەو نێرانە رەفتاریانكرد كە

ئەنجامدابوو. جووتبوونیان شوهەت ئوفێر دەڵێت »ئەم دەمانگەیەنێت تاقیكردنەوەیە ئ��ەن��ج��ام��ەی ك��ە مێشكی ب��ەو هەموو ل��ەوان��ەی��ە م��ی��وە مێشی م��رۆڤ مێشكی گیانلەبەران و كۆنتڕۆڵی سیستەمی جۆرێك ئاستی كاتێك رەزایەتن و ئاستی رەزایەتی دەروونی نزم دەبێتەوە، پیشاندەدات لەخۆی رەفتارێك بگەڕێتەوە جارێكیتر ت��اوەك��و

دۆخی پێشوو«.ب���ەو گ��ری��م��ان��ەوە،

مێشكی ك���ە

ماددەیەكی هەڵگری مرۆڤیش ك���ی���م���ی���ای���ی ه���اوش���ێ���وەی���ە، ت���ەس���ەوری ئ����ەوەی م����اددەی )Neuropeoptide F(بەهەمانشێوە م��رۆڤ رەف��ت��اری ئ��اڕاس��ت��ە ب��ك��ات، زۆرج��ێ��گ��ەی

سەرنجدەبێت.ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا، وت��ارێ��ك��ی��ت��ر ك���ە ل���ەپ���اڵ ئ��ەم ساینسدا ل��ەگ��ۆڤ��اری وت����ارەدا زارس ت���رۆی ب��اڵوب��ووەت��ەوە، لەزانكۆی میسۆری نووسیویەتی »ك���ارێ���ك���ی ق���ورس���ە ئ��ەگ��ەر رەفتاری گشتاندنی نەمانەوێت مرۆڤ رەفتاری بۆ مێشانە ئەم بوونی روون���ە ب���ەاڵم ب��ك��ەی��ن، پ��ەی��وەن��دی ل��ەن��ێ��وان رەف��ت��اری هێشتا م��رۆڤ رەف��ت��اری مێش و

نەسەلمێندراوە«.دەڵێت ئەوەشدا لەگەڵ ئەو »ئ��ەگ��ەری ب��وون��ی پ��ەی��وەن��دی كۆمەاڵیەتی تەعامولی لەنێوان رەزایەتمەند و گۆڕانی هەمیشەیی

لەرەفتاردا بوونی هەیە«. ئوفێر ش���ەوه���ەت دك��ت��ۆر لەگرنگی »تێگەیشتن دەڵێت Neuropeoptide( رۆڵ����ی بڕیاردان بۆ پرۆسەدا، لەم )Fكارلێكی پ��ێ��ك��ه��ات��ە و ل��ەس��ەر م���ول���ك���ی���ول���ی و ج��ی��ن��ی��ت��ی��ك��ی بەرەزایەتمەندییەوە، پەیوەندیدار بیركردنەوەی زۆر سەرنجراكێش دروستدەكات كە خۆی لەخۆیدا لەسەر ك��اری��گ��ەری دەت��وان��ێ��ت شێوەی ل��ەس��ەر تێگەیشتنمان مادەكانیتر كحول و كاركردنی

دابنێت«.

15

Page 16: زانستی نوێ ژمارە ١٥

)10( بەكارهێنانی چاوەڕواننەكراوی زەیتی زەیتون بزانە

16

Page 17: زانستی نوێ ژمارە ١٥

س�����������������ەرەڕای ئ���������ەوەی سەرچاوەیەكی خۆراكی پڕ سوودی لێكۆڵینەوە لەش، بۆ تەندروستییە كە ددەریانخستووە زانستییەكان زەیتی راستەوخۆی بەكارهێنانی جیاوازەكانی بەشە لەسەر زەیتون تەواو جیاوازو كاریگەری لەش

چاوەڕواننەكراوی دەبێت.ئ����ەم پ��ێ��ك��ه��ات��ە س��روش��ت��ی��ی��ە تایبەتمەندی ه��ەڵ��گ��ری ن��ای��اب��ە بەخش و خ���ۆراك ن��ەرم��ك��ەرەوەو هەر لەیەككاتدا، پاكژكەرەوەیە خانمان كە وای��ك��ردووە ئەمەش بەكاریبهێنن زەم��ان��ەوە لەدێرین وەك پێستیاندا بەقژو لەبایەخدان یۆنانی و لەشارستانیەتییەكانی

فیرعەونیەكاندا.نەرمكەرەوەی سروشتی بۆ پێستی

سەری وشكزۆرب�����������ەی ك���ێ���ش���ەك���ان���ی وشكەوە بەپێستی پ��ەی��وەن��دی��دار ب��ەه��ۆی ك��ەم��ی ن��ەرم��ك��ردن��ەوەی گۆڕانكاری بەهۆی ئەویش لەشە ك��ت��وپ��ڕی ك��ەش��وه��ەوا ك��ە ب��وار ب��ۆ خ��ۆگ��ون��ج��ان��دن��ی س��روش��ن��ی ل���ەش ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە ل��ەگ��ەڵ��ی��دا، وشكبوونەوەی پێستی سەر یەكێكە جۆرەكانی بێزاركەرترین لەهەرە لەالیەن پێست وش��ك��ب��وون��ەوەی خ��ان��م��ان��ەوە، ل��ەب��ەر ئ���ەوەی لەم كڕێش و ب��ەدەس��ت س��ەر كاتانەدا برژانەوەوو هەوكردنەوە دەناڵێنێت، دەبێت كاریگەری بێگومان كە لەسەر جوانی و تەندروستی قژ، بۆ جار زۆر ئەمەش چارەسەركردنی تایبەتی ج��ۆری بەر دەبرێتە پەنا

شامپۆ.خۆ بۆ رێگە باشترین ب��ەاڵم دووبارە كێشانەو لەم بەدورگرتن نەرمكردنەوەی بۆ كۆتا جار، بریتییە لەبەكارهێنانی ڕاستەوەخۆی زەیتی بەباشی زەی��ت��ەك��ە ب��ۆی، زەی��ت��ون پاشانیش ب��دەو س��ەرت ل��ەه��ەوو ب��ەش��ان��ە ب��اوی��ب��ك��ەرەوەو دوات��ر بەپارچە پالستیكێك قژت داپۆشەو بەدرێژایی شەو وازی بەو شێوەیە لێبهێنە، بەیانی بەشامپۆ قژت بشۆ، بێوێنە ئەنجامێكی كە بێگومانبە

دەبینیت.بریقە ه��ەن��دێ��ك پ��ێ��دان��ی ب��ۆ لیتر میللی )50( ب��ڕی ب��ەق��ژت زەیتی بڕ هەمان غ��ارو لەزەیتی زەیتون تێكەڵبكەو پاشان تێكەڵەكە لەڕەگەزەكانی دوور بدە لەقژت سروشتی ق���ژت پێستی ئ��ەگ��ەر

پێستی ئەگەر ب��ەاڵم ب��وو، چ��ەور بەباشی ئ���ەوا وش��ك��ب��وو س���ەرت سەریشت، لەپێستی بدە تیكەڵەكە خولەك )30( م��اوەی بۆ پاشان داپۆشەو گەرم بەخاولیەتی قژت بشۆ، ق���ژت ئ��اس��ای��ی دوات���ری���ش ئەم ج��اری��ك هەفتەی دەت��وان��ی��ت م��اس��ك��ە ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ی��ت، ی��اخ��ود ه��ەرك��ات��ێ��ك ك��ە ه��ەت��س��ت��ت ك��رد ب��ەخ��ۆراك و پێویستی ق��ژت ك��ە

بریقەدانەوە هەیە.نەرمكەری لەش و دەستەكان

ئاوی لەگەڵ زەی��ت��ون زەیتی رۆژێك هەموو بكەو تێكەڵ لیمۆ دابنێ دەموچاوتی پێستی لەسەر ك��ە ب��ێ��وگ��وم��ان ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی پێستت ل��ەس��ەر سەرنجڕاكێشی رێگر دەب��ێ��ت��ە چ��ون��ك��ە دەب���ێ���ت، چرچی و دەرك��ەوت��ن��ی ل��ەب��ەردەم پ��ێ��س��ت��ت ن������ەرم و ت��ەن��دروس��ت رادەگ���رێ���ت و گ��ەش��اوە دەب��ێ��ت

بەزینووی و چاالكییەوە.نەرمكەری لێو

ئ���اس���ان���ت���ری���ن رێ����گ����ە ب��ۆ بریتییە لێوەكان نەرمكردنەوەی ل���ەچ���ەورك���ردن���ی���ان ب���ەزەی���ت���ی دەكەیت هەست دوات��ر زەی��ت��ون، ك���ە ل��ێ��وەك��ان��ت ت��ەن��روس��ت تر ئاڵیان رەنگێكی دەردەك�����ەون و بەكارهێنانی بەهۆی تەنیا دەبێت،

ئەم زیتەوە.كرێمی چاو

زەی���ت���ی زەی���ت���ون ب��اش��ت��ری��ن ناسكی پێستی ب��ۆ رێ��گ��ەچ��ارەی��ە دەردەكەوێت بۆت بۆیە هەستیار، بەكارهێنانی ب��ۆ باشترینە ك��ە ل��ەل��ێ��وەك��ان��ت��داو دەورووب������ەری بەكارهێنانی بە دەتوانیت چ��اودا، پ���ارچ���ە ل��ۆك��ەی��ەك��ی س��روش��ت��ی ب����ۆ دەورووب��������������ەری چ����اوی

هۆی دەبێتە كە بەكاربهێنیت، دورك����ەوت����ن����ەوە ل��ەچ��رچ

پارێزگاریلێكردنی بوون و بەكارهێنانی لەجیاتی

ئاساییەكان. كرێمە البەری ماكیاژ تایبەتمەندییەكی

زیاددەبێت ت��ری ب�����ۆ زەی����ت����ی ئێستا زەیتون، دەت���وان���ی���ت زەی������ت������ی زەیتون وەك الب��ەرێ��ك��ی س���روش���ت���ی

بڕێگی بەكاربهێنیت، كاریگەر زەیتی زەیتون و لەزەیتی یەكسان لەشوشەیەكی بكەو تێكەڵ گوێز البردنی بۆ بیپارێزەو بچووكدا م��اك��ی��اژی دەورووب�������ەری چ��او ب��ەك��اری��ب��ه��ێ��ن��ە، ه���ەروەه���ا ئ��ەم بەگەشەی پەرە سیحرییە تێەكەڵە برژانگەكان و زۆربوونیان دەدات.

بەهێزكەری نینۆكباشتر زەیتون لەزەیتی هیچ نینۆكی چارەسەركردنی بۆ نییە كەمێك زەی��ت��ون زەی��ت��ی الواز، گ���ەرم ك���ەو پ��اش��ان ب��ۆ م���اوەی لەناودا نینۆكەكانتی خولەن )5(بە م��اوەی��ەك بۆ ئەمەش دابنێت، ب��ەردەوام��ی دووب����ارە ب��ك��ەرەوە، دوات���ر ب��ەئ��ەن��ج��ام��ەەی س��ەرس��ام

دەبیت.كرێمی ریشتاشین بۆ پیاوان

لەجێی دەت���وان���ن پ���ی���اوان ج��ێ��ڵ و ك��رێ��م��ی ری��ش��ت��اش��ی��ن��دا دەبێتە هۆی بەكاریبهێنن، چونكە هەوكردنەی ئەو كەمكردنەوەی روودەدات ریشتاشین دوای بریقەار نەرم و پێستیش هەروەك

دەكات.

پارێزەر لەخۆره���ەن���دێ���ك ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە بەكارهێنانی ك��ە سەلماندویانە راس��ت��ەوخ��ۆی زەی��ت��ی زەی��ت��ون��ی خۆر ب��ەر كەوتنە دوای پوخت لەكارگەرییە رێگری هۆی دەبێ�تە خ���راپ���ەك���ان���ی ت��ی��ش��ك��ی س���ەرو خانەكان و تێكچوونی بنەوشەیی و دواات���ری���ش دەب��ێ��ت��ە ه���ۆی شێر زەیتی كاری لەمەش زیاد پەنجە، بۆ ن��ەرم��ك��ەرەوی��ە وەك زەی��ت��ون زۆر بەهۆی كە ناوچانەی ئ��ەو خ��ۆرەوە تیشكی ل��ەب��ەر م��ان��ەوە ت��ووش��ی س��ووت��ان��ەوە ه��ات��وون، رەچ��ەت��ەی ه��ەن��دێ��ك وەك ه��ەر تێدایە نەرمكەرەوەی پاكژكەرەوەو كە چارەسەری پێستی تێچوو ئازار

دەكات.وەرگێڕان: رێژەن حەسەن

17

Page 18: زانستی نوێ ژمارە ١٥

یەکەم گیانلەبەر کە هەستایە سەرپێ 18

Page 19: زانستی نوێ ژمارە ١٥

دۆزینەوەی جۆرە ماسییەک کە هەڵگری ئەندامی هەناسەدانە )سیی(و دەتوانێت رەفتاری هاوشێوەی گیانلەبەرانی وشکایی لەخۆی نیشانبدات، گریمانەکانی پێشووی مرۆڤ، ئێمەی بەرەوڕووکردەوە، گومان لەگەڵ رێرۆیشتن ریشەکانی دەربارەی دەڕۆین پێ دوو لەسەر نێشتەجێی وشکایی گیانلەبەرانی زۆربەی بەپێچەوانەی بەرێگەدا، بەاڵم ئایا هەستانە سەرپێ لەپرۆسەی پەرەسەندنی گیانلەبەراندا لەکوێوە دەستیپێکردووە، دەتوانن تەسەوری ئەوەبکەن کە رێگە رویشتن لەجیهانی ژێرئاوەوە

دەستیپێکردووە نەک وشکایی؟ لێکۆڵینەوەیەکی نوێ کە ماسییەکی سیداری ئەفریقای خۆرئاوا پیشاندەدات کە بەباڵەکانی خەرییکی رێ روێشتنە ئەم ئایدیایە پێشنیار دەکات، هەرچەندە تاوەکو پیاسەدەکەن دەری��ادا لەکەنار کە ماسییانەی ئەو وەک جۆربەجۆر ماسی ئێستا یەکەمجارە کە رەفتاری هاوشێوەی گیانلەبەرانی سەر ئەمە دۆزراونەتەوە، بەاڵم ئێمە رۆیشتنی رێ لەوانەیە توێژەران، بەوتەی دەبینرێت، لەماسییەکدا وشکایی

لەسەر وشکایی لەراستییدا پەرەسەندوی رەفتاری ماسییەکانی ژێرئاوبێت .هیتر کینگ، سەرپەرشتیاری ئەم لێکۆڵینەوەیە دەربارەی ئەم دۆزینەوە تازەیە ئەم چونکە سەرسووڕهێنەرە، زۆر سییدارەکان ماسییە رۆیشتنی رێ دەڵێت: ماسییانە لەراستییدا هەرشتێک کە لەپێ بچێت نیانە! بینینی ماسی لەنێو کەمۆڵە شووشەیەکانی تاقیگە پیشانیدەدات کە ماسییەکان دەتوانن فشاربخەنە سەر رووبەری رەقی شووشەکەو بەبەکارهێنانی باڵەکانیان لەسەری بڕۆن، کینگ کە زیندوەرناسەو لەزانکۆی شیکاگۆ خەرییکی خوێندنە، دەڵێت: ئێمە گەیشتن بەو دەرئەنجامەی کە ئەم ماسیە لەکۆمەڵێک جووڵەی پەیوەندیدار بەرۆیشتنەوە سوودوەردەگرێت، هەم لەهەنگاونان )واتە جواڵندنی ماسولکەکان(و هەم لەبازدان واتە بەکارهێنانی

هاوکاتی ماسولکەکان سوود وەردەگرێت. ئەم دۆزینەوە نوێیە بۆچوونێکی نوێی دەربارەی جووڵەی گیانلەبەرە بڕبرەدارە

دەریاییەکانی سەددان میلیۆن ساڵ لەوەوپێش هێناوەتە ئاراوە. لەماسیەکی نزیکن سییدارەکان، ماسییە کە بڕوایەن ئەو لەسەر توێژەران سەرەتایی بەناوی تتراپاد )هەڵگری بڕبڕەی پشت و چوار پێن(، ئەمە پیشاندەدات رێگە رۆیشتن لەو سەردەمەدا تەنها تایبەت نەبووە بەتتراپادەکان و باوانە باڵدارەکانیان،

پێش ئەوان، رێچکەی پەرەسەندنی بەرەو وشکایی دەستپێکردووە. پێشووتر، گریمانەکانی هەموو خستوەتەسەر گومانی نوێیە دۆزینەوەیە ئەم بەردبووەی کە ساڵی )٢٠١٠( ئەو شوێنپێ لەو گومانانە دەکەوێتە سەر یەکێک لەپۆلۆنیا دۆزرایەوەو وەکو یەکەم بوونەوەری وشکایی لە)٣٩٥(میلیۆن ساڵ لەوەو پێش باسکرا، بەوتەی کینگ، هەندێک لەشێوازەکان کە لەم شوێنپێ بە بەردبووە بۆجووڵە سیدارەکە ماسییە کە شێوازە هەمان هاوشێوەی بەتەواوەتی ، بینراوە بەکاریدەهێنێت، لەوانەیە ئەو پرسیارە بۆ ئێوە دروست ببێت ، ئەگەر ئەم ماسییە پێی نییە، چۆن کاتێک دەجوڵێت هێڵێک لەکێشانی جەستەی دروستناکات؟ وەاڵمەکە پەستانانە دەیخەنە سەر رووبەرە ئەو نێوان لەمەودای ئەوەیە ماسییە سییدارەکان رەقەکان، لەسەری بەرزدەبنەوە، لەوانەیە ئەم کارە بۆ پڕکردنی سییەکان لەهەوا بێت لەئەنجامدا دەبێت بەهۆی سووکبوون و سەرئاو کەوتن، ئەم سییانە بووە بەهۆی ئەوەی پێیبوترێت ماسی سییدار. کینگ دەڵێت: نزیکەی )٣٩٧( تاوەکو )٣٩١( میلیۆن ساڵ لەوەوپێش، جۆرگەلێکی زۆر لەم ماسییانە بوونیان هەبووە کە دەیانتوانی رەفتاری زۆری هاوشێوەی ماسییە سییدارە بکەن. لەوانەیە ئەوانە هۆکاری ئەو

جێپێ بەبەردبووانە بوبێتن کە ئێستا ئێمە بەجێ پێی تتراپادەکانیان دەزانین. National geographic :سەرچاوە

19

Page 20: زانستی نوێ ژمارە ١٥

لەتێکۆشانیان ت���وێ���ژەران بۆدروستکردنی گۆشتی تاقیگەیی کە کۆمەڵەیەکە لە توێکلی تەنکی لەبایۆریاکتەردا چێنراوەکان خانە رەنگ، تام و و لەگەڵ چەوری ت��وان��ی��وی��ان��ە ت��ێ��چ��ووەک��ەی بۆ )٣٤٥،٠٠٠( دۆالر داببەزێنن!.

تێدایە ئامادەییەتان ئەو ئایا ب���ۆ ک��ڕی��ن��ی ه��ەم��ب��ەرگ��ەرێ��ک ؟ ب���دەن دۆالر )٣٤٥،٠٠٠(هەمبەرگەرێک بۆ نەک ئەویش ک���ە ل��ەی��ەک��ێ��ک ل��ەب��اش��ت��ری��ی��ن ری���س���ت���وران���ەک���ان���ی ج��ی��ه��ان بۆ بەڵکو ، دەکرێت پێشکەشتان کە ئاسایی زۆر هەمبەرگرێکی و دروستکراوە چێل لەگۆشتی بەاڵم ! نییە لەگەڵدا زەاڵتەشی لەبرسیەتی مرۆڤایەتی دەتوانێت

رزگار بکات. دک����ت����ۆر م������ارک پ��ۆس��ت زی����ن����دوەرن����اس����ی زان���ک���ۆی یەکێک و هۆڵەندا ماستریختی کار کە دەگمەنانەی زان��ا ل��ەو پروتینی دروستکردنی ل��ەس��ەر ئ�����اژەاڵن ب��ەش��ێ��وەی دەس��ک��رد دەکات، لەتاقیگەکاندا لەیەکێک لەگفتوگۆیەک لەگەڵ )رویتێرز(دا لەبەرهەمهێنانی ئەگەر ، دەڵێت سەرکەوتوو هەمبەرگەرەدا ئەم ی��ەک��ەم��ی��ی��ن پ��ارچ��ەی��ی ب��ێ��ت ، )٣٤٥٠٠٠(دۆالر ن��رخ��ەک��ەی دەبێت ، بەالم لەگەڵ بەرهەمهێنانە پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ەک��ەی ن��رخ��ەک��ەی ئاسایی بە نرخی گۆشتی دەبێت برسییەتی دەتوانێت نەتەنها و رزگار ژینگەش بەڵکو نەهێڵێت

دەکات. بەاڵم قورسە، بڕواپێکردنی )٨٠(س�����اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش��ب��وو کە رۆژێ��ک ک��راب��وو ئ��ەوە پێشبینی بکەوێتە دەسکرد گۆشتی دێت بازارەوە. یەکەمیینجار لەبەهاری

وینستن )١٩٣٢(دا س��اڵ��ی کەبۆ ل��ەن��وس��راوێ��ک��دا چرچیل میکانیکز( )پ��اپ��ی��والر گ��ۆڤ��اری گۆشتی ناردبووهاتنەئارای ی دەسکردی تەنها لەنزییکەی پەنجا ساڵی داهاتوودا پێشبینیکردبوو.

زۆرەوە ب�����ەئ�����ەگ�����ەری پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ەک��ەی چ��رچ��ی��ل ل����ەژێ����رک����اری����ی����گ����ەری دڵ���ی ج��وج��ک��ەڵ��ەو ت��ێ��ک��ۆش��ان��ەک��ان��ی نەشتەرگەرو کارل(، )ئەلکسیس بوو. فەرانسی زیندەورەناسی )١٩١٢(ت���اوەک���و لەساڵی ئ��ەو )١٩٤٢(تاقیکردنەوەیەکی ساڵی ل���ەب���ون���ی���ادی) راک����ی ف��ل��ێ��ر ( کەکاتی خۆی دەکرد رێبەرایەتی هەبوو. زۆری دەن��گ��دان��ەوەی ک��ارل ل��ەه��ەم��وو ئ��ەم س��ااڵن��ەدا چێندراوی لەشانەی پارێزگاری جوجکەڵەیەک کۆڕپەڵەی دڵ��ی مەوادی بەبەکارهێنانی دەک��ردو شانەکە توانیبوویی خواردەمەنی ب��ەزی��ن��دووی��ەت��ی ب��ه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە. ) ٣٠( تێکۆشانە ئەم چیرۆکی لەبیرچوونەوەی بەهۆی ساڵییە م��ەرگ��ی و ی���اری���ی���دەدەرەک���ەی )ک����ارل( ل��ەس��اڵ��ی )١٩٤٤(ب����ۆ بەاڵم پێهات. کۆتایی هەمیشە ئەمە بوبەهۆی ئەوەی توێژەرانیتر گیاندارەکانیتر شانەیی بۆچاندنی وەک����و ق���ارچ���ک ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا

تێبکۆشن. ه��ەڵ��ب��ەت ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی تاقیگەیی ب��ەش��ێ��وەی گ��ۆش��ت بۆیە ن��ەب��وو، ئ��اس��ان ک��ارێ��ک��ی نەیانتوانی لەتوێژەران هیچکام دووبارە کارل تاقیکردنەوەکەی تەمەنی خ��ان��ەک��ان ب��ک��ەن��ەوە. دی���اری���ک���راوی���ان ه���ەی���ە ب��ۆی��ە دوای���ی ئ���ەوە ل��ەن��اودەچ��وون ، گەیشتن ت��وێ��ژەران لەکۆتاییدا ب���ەودەرئ���ەن���ج���ام���ەی ک��ەئ��ەو

ئایا هەمبەرگەری )٣٤٥( هەزار دۆالریی، برسیەتی

لەجیهاندا بنەبڕدەکات؟

20

Page 21: زانستی نوێ ژمارە ١٥

)کارل( لەالیەن خواردەمەنییەی بەئەگەری ، ب��ەک��اره��ات��ووە وە زۆر بڕێکی زۆرەوە،ه��ەڵ��گ��ری کەجێگەی بووە زیندوو خانەی خانە مردووەکانیان گرتووەتەوە. چ����ۆن س��ت��ێ��ک پ������ەروەردە

بکەیین؟موعجیزەکانی باسی کاتێک پزیشکی جیهانی دوایانەی ئەم دەک��ەی��ی��ن و ب��اس��ی پ��ەی��وەن��دی و دڵ س��ی��س��ت��م��ی ت����ەواوەت����ی جێنۆمی بەنەخشەکاری سییەکان لەوانەیە دەبیستین، م��رۆڤ��ەوە تاقیگەیی گۆشتی بەرهەمهێنانی . نەبێت ئاڵۆزییە بەو لەالمان بەرهەمهێنانی لەراستییدا بەاڵم بەئاڵۆزی لەتاقیگەدا گ��ۆش��ت گەشەی پەیوەندی ئەندام لەلەشی

کەسە نوێیەکەدایە. بەشیوە کە گۆشتێک پارچە ج���ۆرب���ەج���ۆرەک���ان ل��ێ��دەن��رێ��ت ب��ەش��ێ��ک س����ەردەم����ان����ێ����ک ،ب��ووە، زی��ن��دوو لەسیستمێکی ئ���ەگ���ەر ئ���ەم پ��ارچ��ەی��ە ل��ەژێ��ر م��ای��ک��رۆس��ک��ۆپ��دا داب��ن��ی��ی��ن ، کۆمەڵێکی ئاڵۆز لەشانە و ئێسک . دەبینیین دەمار و چەوری و گۆشتە پێکهاتەی لەالیەکیترەوە یەکترییدا لەگەڵ جۆربەجۆرەکان جۆری ل��ەوەی جگە ج��ی��اوازە، سپی و سوری هەیە ، بەپێی ئەو لەلەشدا پارچەیە ئەو ئەرکەی هەیبووە پێکهاتەکەی جیاوازە.

نی مهێنا بۆبەرهە کیتر یە تا ا و بەیەکەم بەپلەی تاقیگە گۆشتی ق��ەدەخ��ان��ەک��ان ب��ە پێویستیمان ه���ەی���ە، ک��ەج��گ��ە ل��ەت��وان��ای��ی بە ببێت بتوانێت ، گەشەسەندن شانە خوێنییەکان و ئێسکەکان و

بەشەکانیتری لەش. کاتێک یەکەمدا لەقۆناغی خانەی کۆمەڵەیەک توانیمان بەرهەمبهێنیین م��اس��ول��ک��ەی��ی پێویستمان لەقۆناغەکانیتردا وب��ۆی رەن���گ و بەرێکخستن گ��ۆش��ت��ەک��ە دەب��ێ��ت ، ت��اوەک��و بەکارهێنەر بەڕاستی هەست بەوە

بکات کە ئەمە گۆشتە.ش��ێ��واز دوو ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب���ۆب���ەره���ەم���ه���ێ���ن���ان���ی ئ���ەم کە ، ل���ەئ���ارادای���ە ب���ەره���ەم���ە ی���ەک���م���ی���ان وش���ی���اوت���ری���ن���ی���ان خانە لەبەکارهێننانی بریتییە

کۆڕپەڵەیی ماسولکەییەکانی لەکۆتاییدا )میوبالست(کە یان لەم دروس��ت��دەک��ات. ماسولکە بۆدانانی ن��اوەن��دێ��ک م��ێ��ت��ۆدەدا ساوایانە ماسولکەییە خانە ئەم دروس��ت��دەک��رێ��ت ک���ەزۆرب���ەی ک��ات ل��ەج��ۆری )ک��ۆالج��ی��ن(ە. و گەشەسەندن بۆ ناوەندە ئەم نێو دەخرێتە خانەکان زۆربوونی گەرماوێک لەمادەی خواردەمەنی ک���ە ل��ەن��ێ��و ب���ای���وری���اک���ت���ۆردا دۆخ��ی ت��اوەک��و هەڵدەگیریەت گ��ون��ج��اوی ب��ۆ گ��ەش��ەس��ەن��دن

هەبێت. ئ�����ەم خ���ان���ان���ە ل���ەک���ات���ی بەشە گەشەسەندنی پرۆسەکەدا ماسولکەکە س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان��ی لەکۆتاییدا بەاڵم دروستدەکەن، رەنگی و دەمارەخوێنبەرەکان

سوری گۆشت بوونی نییە. تۆزێک دووه���ەم ش��ێ��وازی ئ���اڵ���ۆزت���رە. ل����ەم ش���ێ���وازەدا تەنکی زۆر ل��ەت��وێ��ک��ڵ��ەک��ان��ی م���اس���ول���ک���ەی گ��ی��ان��ل��ەب��ەری پرۆسەکە دەستپێکی زیندووبۆ ا د ئێستا لە گیریەت- ە رد سوودوە

ئەو گیانلەبەرە زەردەماسییە-تەنکانە زۆر توێکڵە ئ��ەم تاوەکو بایۆریاکتەر نێو دەبرێتە لەخانەکان زۆرت��ر شەبەنگێکی خانەکانی ب��ەاڵم بکەن. گەشە بە پێویستییان گ��ی��ان��ل��ەب��ەران وەرگرتنی بۆ وخوێنە ئۆکسیجن و خواردەمەنییەکان مادە وزەو دەرکردنی مادە بەکارهاتووەکان. ناوەندی توێکڵی خانەکانی بۆیە

بەزوویی لەناودەچن. دک��ت��ۆر )پ��ۆس��ت( ک��ە ئ��ەم ش���ێ���وازە ب���ۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ه��ەم��ب��ەرگ��ر ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ێ��ت، توێکڵەکان هەموو « دەڵێت: )٢.٥( تەنها و تەنکن زۆر بۆ هەیە. پانتاییان سانتیمیتەر هەمبەرگەرێک بەرهەمهێنانی )٣٠٠٠( بەنزیکەی پێویستیمان بۆ ، هەیە توێكاڵنە ل��ەم دان��ە ل��ەم ه��ەرک��ام بەرهەمهێننانی کاتبەر زۆر کارێکی توێکالنە پێویستە. تاقیگەیی پڕخەرجی و هەمبەرگەرە ئەم بەرهەمهێنانی دۆالر )٣٤٥(ه����ەزار نزییکەی

تێچوویی هەیە. Gizmag :سەرچاوە

21

Page 22: زانستی نوێ ژمارە ١٥

نەفرەتی هەسارەی سوور

مەریخ پێوێکیترفەزاییەکان، چاالکییە لەجیهانی نەفرەتی دەرب�����ارەی زۆر نوکتەی ه��ەس��ارەی س��وور ل��ەئ��ارادای��ە، لەنێو دو نزییکەی راب�����ردوودا س���ەددەی مرۆڤ )٣٩(تێکۆشانی سێی لەسەر سەرئەنجامێکی مەریخ بەئاراستەی

خراپیان هەبووە.بۆسەر لەفەزاپێوەکان بەشێک بەشێکیتریان و بەربوونەتەوە زەوی ل���ەرێ���گ���ەک���ەی ب�������ەرەو م���ەری���خ لەسەفینەکانی یەکێک لەکارکەوتووە. تۆزێک دوایی تەنها پێشوو سۆڤیەتی کاتێک یەکێکیتر تەقییەوەو هاوێشتن دەیویست لەسەر مەریخ داببەزێت گڕی گرت. هەر ساڵی رابردوو فەزاپێوێکی مانگی ب��ەرەو سەفەر کەبۆ رووس��ی مەریخ )فوبوس(دیزایین کرابوو تۆزێک خۆی لەرێچکەکەی هاوێشتن دوایی چووە دەرەوە تائێستاش ئەندازیارەکان ه��ۆک��ارەک��ەی��ان ب��ۆ روون��ن��ەب��وەت��ەوە. ئەندازیارانی ماوەیەدا لەم هەرچەند

ئاژانسی ئەوروپا توانیویانە لەگەڵ ئەم سەفینەدا پەیوەندی دروستبکەن ئومێد هەیە بکرێت ئەرکەکانی ئەنجامبدات.مەترسی شکەست لەدوایین کاری

ناسادا زۆر بەرزە:)٩٠٠( ک����ێ����ش����ک����ەک����ەی کیوریاسیتی پێوی کیلۆگرامە،مەریخ کە تەنێکە وئاڵۆزتریین مەزنتریین هەساریەکیتر لەسەر ئێستا ت��اوەک��و دابەزییوە. تێچوونی گشتی ئەم کارە دۆالرە. ل��ە)٢.٥(م��ی��ل��ی��ارد زی��ات��رە ب���ەڕێ���وەب���ەری ب��ەرن��ام��ەی م��ەری��خ خەبەرییدا لەکۆنفرانسێکی پێوەکە وتی:”لەوانەیە ترسمان هەبێت مەریخ هەرچەشنە لێتێکبدات، کارەکەمان کەمبوونەی بەرزایی و دابەزیین لەسەر م��ەری��خ ب��ەج��ۆرێ��ک ک��ارەس��ات��ە، ئەم

هەسارەیە بێمەترسی نییە.”جێگەیەک لەنێو ئاسماندا

فەزایی کارمەندانی وێنەدا، لەم پێش هەفتە یەک کە دەبینن روس��ی Phobobs( ف��ەزاپ��ێ��وی هاوێشتنی

)بایکونوری( لەپێگەیی )Gruntلێکۆڵینەوە خەرییکی کازاخستان وادیارە ئێستا بەاڵم بوون. لەسەری بۆ ب��ەرن��ام��ەدارش��ت��ن دەی��ە چەندیین جگە ئەنجامەکەی سەفینەیە ئ��ەم ئەم ن��ەب��وو. هیچیتر ل��ەدەس��چ��وون ئامیری کەهەڵگری گەورەیە فەزاپێوە بڕیار بوو جیهان لەهەموو تاقیگەیی ب��وو ب��ەرن��ام��ەی گ��ەڕان��ەوەی روسیا سەفینەی پێشتر بێت. مەریخ بەرەو چارەرەشی )MARS 96(لەنۆڤامبەری کەوتە هێمن ل��ەزەری��ای )١٩٩٦(دا خ��وارەوە، دو کاری پێشووی روسیا )١٩٩٨(دا لەساڵی م��ەری��خ ب���ەرەو

هەردووکیان شەکەستیان خوارد. دوای��ی خولەک چەند بڕیاربوو )Phobobs Grunt( ه��اوێ��ش��ت��ن یارمەتیدەر موشکەکانی مەکینەو بچێتە ف��ەزاپ��ێ��وەک��ە و دابگیرسێن ئاستێکی بەرزتر و لەکێشکردنی زەوی بچێت، مەریخ بەرو ببێت دەرباسی بەاڵم مەکینەکە دانەگیرساو سەفینەکە

لەئاسمانی زەوییدا چەقی! وادیارە ئەم سەفینەیە شانسی خۆی بۆچوون بەرەو هێشتا هەرچەند لەدەستداوە. مەریخ هەوڵی زۆر هەیە بۆ ئەوەی جارەسەر

بکرێت.موفەتیشی ونبوو

پیشاندەدات )بیگلی٢( وێنەکە داییک لەسەفینەی بەجیابوونەوە کە مەریخ ب��ەرو بەتەنهایی سەفەرێکی دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات. ئ���ەم پ��ش��ک��ەن��ەرە م��ارس ف��ەزاپ��ێ��وی ب��ە بەریتانیاییە، )٢٠٠٣(دا ل��ەس��اڵ��ی ئیکسپێرس نێردرا. ف��ەزا ب��ەرەو لەکازخستانەوە فەزاپێوەی ئ��ەم ئیکسپرێس م��ارس ل����ەف����ەزادا ب��ەج��ێ��ه��ێ��ش��ت ت��اوەک��و مەریخ ب���ەرەو ب��ەرن��ام��ەک��ان بەپێی بێئەوەی ئ��ەوە لەدوایی بچێت،بەاڵم خۆی ل��ەدوای��ی شوێنەوارێک هیچ لێکۆڵەوەران بوو. ون بەجێبهێڵێت دەڵێن لەوانەیە کیسەکانی هەوای یان نەکرابێتنەوە پشکنەرەکە چەترەکانی کەوتبێت زۆر )بیگلی٢(بەخێرایی و

مانگی پێشوو مەریخ پێوی )کیوریاسیتی( بەرەو هەسارەی مەریخ بەڕێکرا تاوەکو دوایی سەفەرێکی هەشت مانگ و نیوە لەمانگی ئابی )٢٠١٢( لەسەر ئەم

هەسارەیە داببەزێت. ئەم رۆبۆتە کە لوتکەی زانستی مرۆڤایەتییە پێشئەوەی داببەزێت دەبێت خۆی لەنەفرەتی هەسارەی سوور دەرباز بکات.

22

Page 23: زانستی نوێ ژمارە ١٥

لەروبەری هەسارەکە. بەاڵم هۆکاری پێوە م��ەری��خ ئ��ەم ون��ب��وون��ی وردی کالیین ماوەتەوە. نهێنی هێشتا وەک پیلینگیر، بەرپرسی پرۆسەی فەزاپیوکە، تۆزێک دوایی ونبوونی )بیگلی٢( بە لەسەر “دابەزیین : وت پەیامنێرانی ق��ورس��ە، زۆر م��ەری��خ ه���ەس���ارەی نییە. بوونی گومانێک هیچ لەمەدا زۆرجار و زۆرن زۆر مەترسییەکان

ناتوانرێت پێشبینی بکرێن”.کرانەوەی ناسەرکەوتوو

پ��ەی��ام��ن��ێ��ر زۆر ژم���ارەی���ەک���ی خەرییکی ئەمریکا ل��ەف��ل��وری��ی��دای تۆمارکردنی بێهەڵەی یەکەم فەزاپێوی بەرەو رویشتن بەئامانجی ئەمریکایی مەریخ بوون، )مارینزی٣( لەنۆڤامبەری ساڵی )١٩٦٤(بڕیاربوو بەرەو مەریخ لەمەریخ نزییک زۆر ووێنەی بچێت هەڵبگرێت، سەرکەوتنی ئەم سەفینەیە س��ەرک��ەوت��ن��ێ��ک��ی گ����ەورە ب��ۆ واڵت��ە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەبوو، پێشتر روسیا لەئەرکێکی هاوشێوەدا شکەستی خواردبوو، بەاڵم چارەنووسی مارێنزی پێشووی ئەرکی لەچارەنووسی ٥ ٣ئەو نەبوو. باشتر یەکیەتی سۆڤیەتی بەرگەی بڕیاربوو چەند خولک دوایی فەزاپێوەکەوە بە بکرێتەوە هاوێشتن خۆرییەکان پلێتە نەهێشت و گیرسا بکرێنەوە، بۆیە فەزاپێوەکە بێهیچ سوود خۆر، رێچکەی چووە لێوەرگرتنێک دواتر مانگ مارینزی ٤ چەند بەاڵم توانی ئەرکەکانی مارینزی ٣ بەباشی وێنە چەندیین و بەئەنجامبگەێنێت

بەرەو زەوی بنێرێت.سەفەری بێگەڕانەوە

لەوێنەکەدا، ئەندازیاران خەرییکی Mars( کارکردنن لەسەر فەزاپێویف��ەزاپ��ێ��وە ئ���ەم )Observer)١٩٩٢(دا س��اڵ��ی لەسیپتامبەری کارناوالی کیپ فەزایی لەناوەندی ف��ل��وری��ی��داوە ب���ەرەو ف���ەزا ن��ێ��ردرا. مارس ئۆبسێرڤێر )چاوەدێری مارس( تاوەکو پێبوو گرنگی زۆر ئامێری ل��ەم��ادەک��ان��زای��ی��ەک��ان��ی ب��ەرگ��ەه��ەواو مەریخ م��ەری��خ موگناتیسی ب���واری بکۆڵێتەوە و بڕیاربوو دوایی )١٧(ساڵ بەسەرکەوتوویی بگەڕێتەوە بۆزەوی. لەساڵی )١٩٧٥(ب��ەدواوە کە ئەمریکا ئەمە ن��اردب��وو بۆمەریخ وایکیینگی دەیویست ئەمریکا ب��وو یەکەمجار ناردنێکیتر بەرەو مەریخ ئەنجامبدات.

بەشی سەرۆکی هانترس، وزلی گەرانی )کۆمەڵەی خۆر(ی ناسا پێش دەیەوێت ئەمریکا وتبوویی هاویشتن

بۆ مەریخ بگەڕیتەوە.

ئ����ەم����ەدا س���ێ رۆژ ل���ەگ���ەڵ رێچکەی بچێتە سەفینەکە پێشئەوەی بچڕا، زەوییەوە بە پەیوەندی مارس لەوانەیە ناسا لێکۆڵینەوەکانی بەپێی سووتەمەنی لەبۆرییەکانی یەکێک ئ��ەوەی ب��ەه��ۆی ب���ووە تەقیبێتەوەو ببنەوەو بەتاڵ سەفینەکە باترییەکانی لەکار ن��ەرم��ەک��ارەک��ان)Software(ی بەپێی توێژەران، بەوتەی خستبێت. سەفینەی هاوشێوەسازییەکان، هەموو لەکاتێکدا ئێستا ل��ەک��ارک��ەوت��وو بەدەوری خۆییدا دەخولێتەوە درێژە بە خوالنەوەی بەدەوری خۆردا دەدات.

هەڵەی پێوانل��ەم وێ��ن��ە ه��وون��ەری��ی��ەدا، پلێتە خ��ۆری��ی��ەک��ان��ی م��ان��گ��ی دەس��ک��ردی خەرییکی م��ەری��خ ئ���اووه���ەوای���ی بەاڵم خ��ۆرە، تیشکەکانی هەڵمژینی ژیان راستییدا، لەجیهانی بەداخەوە، لەدوای ناکەوێت. هوونەر بەدوایی دۆالری میلیارد )١.٦( شکستی ئ��ەم )١٩٩٢(دا، ل��ەس��اڵ��ی ن��اس��ا تاوەکو کارەکانی بڕیارییدا رێکخراوە بچووکتر هەرزانترو ئەرکی لەسەر دەسکردە مانگە ئ��ەم چڕبکاتەوە. بەرهەمی ئەو سیاسەتەی ناسابوو کە تێچووکەی کەمتر بوو لە)٢٠٠(میلیۆن لەسەر لێکۆڵینەوە بڕیاربوو دۆالرو

ئاووهەوای مەریخ بکات. ل��ەن��اوەن��دی هاوێشتن ل���ەدوای (لەساڵی ک��اران��اوال )کیپ ف��ەزای��ی )١٩٩٨(دا، ئەم فەزاپێوە تاوەکو مەریخ لە)٢٣(سیپتامبەری ب��ەاڵم رۆیشت، )١٩٩٩(دا لەپڕ ونبوو!. ئەندازیارەکان گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی کە بەکەشی لەپێویست زیاد فەزاپێوەکە مەریخدا چووەتە خوارەوەو بەئەگەری

زۆرەوە سووتاوە.لێکٶلینەوەکان پیشانییدا گروپێک لەئەندازیارەکان لەسیستمی میتریک و گروپێکیتر لەسیتمێکی کۆنی نامیتریک ب��ۆ پ��ێ��وان س���وودی���ان وەرگ��رت��ب��وو هەڵەیەکی رودان��ی بووبەهۆی ئەمە کەمتر لەنەرمەکاراندا. کووشەندە ئ��ەم روداوە، م��ان��گ دوای���ی ل��ەس��ێ مانگە خوشکی دەس��ت��ی ف��ەزاپ��ێ��وی لەسەر لێکۆڵینەوەی کە دەسکردەکە، دەک��رد مەریخ ب��اک��وری جەمسەری

کەوت لەهەسارەکەو لەناوچوو. ئەوەی بووبەهۆی روداوان��ە ئەم گ��ۆڕان��ک��اری و دابچڵەکێت ن��اس��ا رێکخراوەکەدا کارگێڕی لەهەیکلی تاوەکو نێردەکانی هەموو و بکات

ساڵی )٢٠٠١(رابگرێت. National Geographic :سەرچاوە

23

Page 24: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ئایا دە ساڵی تر هەموومان دەتوانین بۆ سەیران بچینە

بۆشایی ئاسمان؟

24

Page 25: زانستی نوێ ژمارە ١٥

یەكێتی پێش ل��ەوەو ساڵ )٥١(سۆڤیەتی پێشوو یەكەم مرۆڤی بۆ فەزا گەورە گۆڕانێكی سەفەرە ئەم ن��ارد،

لەمێژووی مرۆڤایەتیدا بوو. )١٩٦١( ساڵی ئاپریلی )١٢(ی سۆڤیەتی فەزاگەڕی گاگارین یوری لەپێگەی ڤیستۆك بەفەزاپێوی پێشوو، فەزای بایكنوری كازاخستانەوە فڕی و ب��ەدەوری م��اوەی )١٠٨( خولەك بۆ زەوییدا سووڕایەوە، بەم شێوەیە ناوی گاگارین وەك یەكەم كەس كە چووەتە

دەرەوەی فەزا لەمێژوودا تۆماركرا.لەكەپسوولە گ��اگ��اری��ن كاتێك لەپێگەی خ���ۆی���ەوە ب��چ��ووك��ەك��ەی نەبوو دڵنیا ك��ەس ف��ڕی بایكنۆرەوە ل����ەوەی م���رۆڤ ب��ت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی بارۆدۆخی فەزا بگرێت، بەاڵم كاتێك دەنگی بیستراو وێنەكەی لەتەلەفزیۆنی پێگەكە بینرا، سۆڤیەتی خۆی بەبراوەی پێشبڕكێ سەختەكانی لەگەڵ ئەمریكادا هەموو خەڵكی رۆژانەدا لەو دەزانی، شەقامەكان و س��ەر رژان���ە مۆسكۆ دەستیان بەشایی و هەڵپەركێكرد و دوایی بۆمسكۆ گاگارین یوری گەڕانەوەی سوور لەگۆڕەپانی گ��ەورە جەژنێكی

بەرپاكرا.فەزاییەكان ئیتر سەفەرە لەئێستادا زلهێزەكان واڵت��ە نێوان لەپێشبڕكێی بەپێشبڕكێی بووە دەرەوەو هاتووەتە نێوان كۆمپانیا گەشت و گوزارییەكان.

گ��ەش��ت��وگ��وزاری كۆمپانیاكانی فەزایی پێشبینی دەكەن كەمتر لەدەساڵیتر دەتوانن هەزارن كەس ببەن بۆ فەزاو ف��ەزای گ��ەش��ت��وگ��وزاری پیشەسازی

گەشەی بەرچاو بەخۆوە دەبینێت.منداڵی خەونی ف��ەزا بۆ سەفەر زۆرب����ەی م��رۆڤ��ەك��ان ب����ووە، چ��ل و سێ س��اڵ ل��ەوەو پێش ب��وو كە نیل چوونە گ��روپ��ەك��ەی ئ��ارم��س��ت��ران��گ و تاوەكو مانگ بۆ سەفەر سەرمانگ، بەكەسگەلێكی ب��ووە تایبەت ئێستا تایبەتی وەكو فەزاگەڕەكان و پسپۆڕانی بەاڵم فەزایی، تەكنەلۆژیای ب��وواری چەند سالێكە ئەو هەلە بۆگەشتیارەكان لەئێستادا فەزا گەشتیارانی رەخساوە، بۆئەم دۆالر میلیۆن )٢٠( دەبێت س��ەف��ەرە ب���دەن، ئ��ەم��ە ك��ارێ��ك بوو ئەنووشە ئەنساری كردی و چەندرۆژێك

توانی بچێت بۆگەشت لەفەزادا.ئەنووشە ئەنساری خەاڵتێكی )١٠( )X-prize( بەناوی دۆالری میلیۆن دامەزراند بۆ ئەوەی بدرێت بەكەسێك تاوەكو یەكەم فەزاپێوەی كەسی بۆ فەزا بنێرێت، براوەی ئەم خەاڵتە لەئێستادا فەزاپێوێكە دروستكردنێكی خەریكی

بۆ )Virgin Galactic( تاوەكو خەڵكی ئاسایی ببات بۆ دەرەوەی زەوی.

لەساڵی فڕین ی��ەك��ەم واب��ڕی��ارە ئەمریكاوە لەنیوومەكزیكۆی داهاتوودا لەبەرنامەی دواك��ەوت��ن س��اڵ )س��ێ داڕێژراو( ئەنجامبدرێت، پێگەی فەزایی ئەم پالنە لەئەوروپا لەشاری كیرونای سویدو لەنزیك جەمسەری باكووردایە.دی��زای��ن��ەری نیلسدوتەر ك��اری��ن پرۆژەی كۆمپانیای سپێس پۆرتی سوید شوێنێك »چەند دەڵێت لەمبارەوە پێگەیەك وەها دەیانەوێت لەجیهاندا وەك هیچكامیان بەاڵم دروستبكەن، بەدەست پێشكەوتن نەیانتوانیوە ئێمە دەمانەوێت بەم كارەمان ئێمە بهێنن، ل��ەب��واری بەچاالكییەكانمان پ���ەرە بازەرگانی و گەشت و گوزاردا بدەین.

گەشت دەیەوێت، كۆمپانیایە ئەم ب��ۆ ف���ەزا ب��ۆ ه���ەم���ووان دەس��ت��ەب��ەر هەلی كۆمپانیایە ئەم لەئێستادا بكات، ت��ەج��روب��ەك��ردن��ی ف���ەزای ت��اڕادەی��ەك ف���ەراه���ەم���ك���ردووەو ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی شەفەقی فڕینەكانی بەناوی بێهاوتایی جەمسەری بەڕێخستووە، ئەم بەرنامەیە جەمسەری بەشەفەقەكانی خوازیاران نزیكدەكاتەوەو تەنانەت ئەگەر ئاسمان ه����ەوری ب��ێ��ت و ل��ەس��ەر زەوی���ی���ەوە بۆسەر بەفڕین دەكرێت نەبێت، دید هەورەكان سەیری لەوێوە هەورەكان

بكرێت.هەندێك كەس لەوانەیە زووتر ئەو شانازی و خۆشییەیان بەنەسیب ببێت، دوایی سێ رۆژ فێركردن گەشتیارانی فەزا دەتوانن بەخێرایی سێ بەرانبەری كەشی لەسنوورەكانی دەنگ خێرایی زەوی نزیك ببنەوە، بەگەیشتن بەو خاڵە هێزی كێشكردنی سفر بۆماوەی چەند خولەكێك تەجروبە دەكەن و لەدوایدا بۆ زەوی دەگەڕینەوە، ئەم گەشتە ماوەكەی سێ كاتژمێرەو نزیكەی )٢٠٠( هەزار

دۆالری تێچوونی هەیە.سپێس كۆمپانیای پ��س��پ��ۆڕان��ی كە دەك��ەن پێشبینی سووید پۆرتی ه��ەزار بیست )٢٠٢٠(دا، لەساڵی نەفەر لەساڵدا سەفەر بۆ فەزا دەكەن و تاڕادەیەكی فەزایی گەشتی تێچوونی ئەگەر نموونە بۆ كەمدەبێتەوە، زۆر دۆالرە ه���ەزار )٢٠٠( لەئێستادا دەساڵیتر دەبێت بە)٥٠( هەزار دۆالر.ك��ەس )٥٠٠( ت��ەن��ی��ا تائێستا ف��ەزا، ب��ۆ بكەن گەشت توانیویانە پێویست ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای چ��ون��ك��ە نەبوو، لەبەردەستدا پرۆژەیەك بۆوەها بەرچاو بەپێشكەوتنی ئێستا ب��ەاڵم زۆرت��ر خەڵكانێكی لەتەكنەلۆژیادا،

دەتوانن گەشتی فەزایی بكەن.)Virgin Galactic( لەئێستادا كۆمپانیایەكیتر چەند )Xcor(و و مەكینە ل��ەس��ەر ك��ارك��ردن خەریكی پۆرتی سپێس كۆمپانیای نوێیەكانن، لەساڵی ت��اوەك��و دەی��ەوێ��ت س��وی��د، یەكەمدا )٥٠٠( كەس ببات بۆ فەزا، )٢٠١٣(دا لەساڵی فڕینەكان یەكەم ئەمریكاوە پۆرتی سپێس لەناوەندی یان دوو، ت��اوەك��و دەستپێدەكات و سویدیش پۆرتی سپێس ساڵیتر سێ

دەستدەكات بەچاالكییەكانی.ب���ردن���ی گ��ەش��ت��ی��ار ب���ۆ ف���ەزا خۆیدایە، سەرەتاییەكانی لەهەنگاوە كە كەسانەی ئەو تەسەوەراتی بەاڵم دەیانەوێت ئەم خەونانە بكەن بەكردار

هیچ سنوورێك ناناسێت.پسپۆڕان بڕوایان وایە كە بەزوویی لەبەرهەمهێنانی گ���ەورە شۆڕشێكی ش��ێ��وازی ن��وێ ب��ۆ چ���وون ب��ۆ ف��ەزا تاوەكو كە كەسانەی ئەو دێتەئاراوە، ئێستا دەچوون بۆ فەزا كەسانێك بوون كە بۆ كردەوەگەلێكی تایبەتی راهێنانیان داه��ات��وودا لەسااڵنی ب��ەاڵم پێدەكرا، هۆتێلی فەزاییمان دەبێت، یان تەنانەت كۆنسێرت و تایبەتی شوێنی لەوانەیە گ��ۆران��ی و رێ��ورەس��م��ی وەرزش��ی��م��ان هەبێت، یان تەنانەت لەوانەیە سەفەر بۆ شوێنە دوورترەكان واتە قوواڵیی فەزا

بكەین.گەشتی فەزایی چۆنە؟

ل�������ەدوای س����ەف����ەرە ف��ەزای��ی��ە سۆڤیەتی یەكێتی سەرەتاییەكانی یەكگرتووەكانی واڵتە لەگەڵ پێشوو، )١٩٦٩(دا ل��ەس��اڵ��ی ئ��ەم��ری��ك��ادا، لەفەزادا نوێی مێژوویەكی ئەمریكا ئارمسترانگ و نیل ئ��ەوان تۆماركرد، بۆمانگ، ن���ارد ئاڵدرینیان ئیدڤین )یەكێتی روسیا مێژووە ئەم لەدوایی چاالكییە زۆرب��ەی پێشوو( سۆڤیەتی دروستكردنی ل��ەس��ەر فەزاییەكانی زەوی لەدەورەی فەزاییەكان وێستگە چڕكردەوە، لەئێستادا ئەمریكاو رووسیا هاوبەشی ج��ۆرب��ەج��ۆری پ����رۆژەی

فەزاییان بەدەستەوەیە.ئ��ەرك��ە ف��ەزای��ی��ەك��ان ی��ارم��ەت��ی لێكۆڵینەوە ت��اوەك��و دەدات زان��ای��ان لەشی ك����اردان����ەوەی ل��ەچ��ۆن��ی��ەت��ی زانیارییە ب��ك��ەن، ل��ەف��ەزدا م���رۆڤ یارمەتی هەروەها بەدەستكەوتووەكان ئامادەكردنی ل��ەدۆزی��ن��ەوەو زان��ای��ان ژیانی ئەگەری بۆ پێویست ئامێری داه��ات��ووی م��رۆڤ ل��ەف��ەزادا دەدات، ل��ەف��ەزاوە دەك��رێ��ت چ��ادێ��ری گۆی زەوی بكرێت، بارۆدۆخی كەشوهەوا

هەڵبسەنگێندرێت، هەروەها بۆدۆزینەوە فەزاییەكان هەستی زانینمان دەربارەی

گەردوونەوە تێربكرێت.لەهێزی خۆدەرباسكردمان بۆ بەفەزا گەیشتن زەوی و كێشكردنی )١١.٢( ب��ەخ��ێ��رای��ی پێویستیمان ئەو بۆیە هەیە، لەچركەدا كیلۆمەتر مەبەستە ئ��ەم بۆ كە مووشەكانەی هێزی بەرگەی دەبێت دروستدەكرێن )كە زەوی بەرگەهەوای لێخشاندنی

دەبێت بەژمارەیەكی بەرچاو( بگرن.دەبێت ف���ەزا گەشتیاری جلی جلێكی تایبەتی بێت، لەنێو فەزاپێوەكەدا ئەوان پێویستیان بەجلە تایبەتەكە نییە، چونكە ناوفەزاپێوەكە جگە لەنەبوونی زۆری ج��ی��اوازی كێشكردن هێزی بەاڵم نییە، س��ەرزەوی ژیانی لەگەڵ لەكەشتییە بۆكارێك فەزاگەڕ كاتێك ئەو دەبێت دەرەوە، دێتە فەزاییەكە بەبێ ل��ەب��ەرداب��ێ��ت، تایبەتەی جلە چركەدا )١٥( ل��ەم��اوەی جلە ئ��ەو ل��ەس��ەرخ��ۆدەچ��ێ��ت و ل��ەم��اوەی )٤( پلەی دەوەستێت، مێشكی خولەكدا گەرمی فەزا كەمترە لە )١٠٠( پلەی جلەكان هەروەها سفر، ژێر س��ەدەی لەنەبوونی ل��ەش ن���اوەوەی پەستانی

هەوادا كۆنتڕۆڵدەكەن.گەشتیارانی فەزا لەئێستادا هەربەو پێدەكەن، گەشتی فەزاییەی كەشتییە ئ��ام��ادەك��راو، شوێنی بۆ دەگ��ەڕێ��ن��ەوە ب����ەاڵم پ��ێ��ش��ت��ر ب���ەچ���ەت���ری گ����ەورە لەكەشدا( خێرایی )بۆكەمكردنەوەی بەردەدایەوەو لەسەردەریاكان خۆیان لەئاوەكەدا رزگاركەریش كەشتییەكانی كەشتییە لەئێستادا بەاڵم دەیانگرتنەوە، فەزاییەكان وەك فرۆكە )بەاڵم خێراتر( لەچەتر هەڵبەت دەك���ەن، هاتووچۆ سوود خێراییەكەیان بۆكەمكردنەوەی

وەردەگرن.لەناوەندی فەزاییەكان كەشتییە ف����ەزادا بێلێخشاندنی ب��ێ��ك��ێ��ش و بەتینتر هێزێكی ت��اوەك��و دەجوڵێن كارنەكاتە سەریان لەجووڵە ناوەستن، بەهەڵكردنی ئ��ەوان مەبەستە بۆئەو لەئاراستە مووشەكییەكان مەكینە

جۆربەجۆرەكاندا ئەم كارە دەكەن.ئاسمانییەكان كەشتییە خێراییە ل���ەگ���ەڕان���ەوەی���ان ب��ۆ زەوی����ی زۆر ئ��ەوەی بەهۆی دەبێت بۆیە زۆرە، كەشتییە لەنێوان بەهێز لێخشاندنێكی ئاسمانییەكەو بەرگەهەوادا دروستببێت، ئاسمانییەكان لەكەشتییە هەندێك دەیانپارێزێت، گەرمایی قەاڵخانێكی شاتڵی فەزایی ناسا لەكاشی نەسووز

سوودوەردەگرێت.

25

Page 26: زانستی نوێ ژمارە ١٥

سووپەرمان، یان بەرزە مرۆڤ كەی دروستدەبێت؟

تاوەكو )١٠( ساڵیتر مێشكی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت

26

Page 27: زانستی نوێ ژمارە ١٥

هەنگاوەكان بەرەو نەمریل��ەس��اڵ��ەك��ان��ی راب������ردوودا بەهۆی ب��وو بایۆنیك زانستی پزشكیدا، لەزانستی شۆڕشێك دەتوانێت زانستە ئەم ئایا بەاڵم مرۆڤ هاتنەئارای بەهۆی ببێت ژێ��رس��وور كەتیشكی گ��ەل��ێ��ك توانای دەربچن و با وەك ببینن و هەمووشتێك هەبێت ئ��ەوەی��ان

لەسەر زەوی بەرزبكەنەوە؟زانستی دەس��ت��ك��ەوت��ەك��ان��ی زۆر ل��ەپ��زی��ش��ك��ی��دا ب��ای��ۆن��ی��ك زانستە ئەم بەیارمەتی ف��راوان��ە، پێویستییان ك��ە ك��ەس��ان��ەی ئ��ەو بەوەرگرتنی دڵە دەتوانن بەدڵێكی دەسكرد تاوەكو بەدەستهێنانی دڵی نوێ درێژە بەژیانی خۆیان بدەن، دەبیستن و دەنگەكان نابیستەكان یان دەس��ت، یان چاو، ئەوانەی ئەندامی لەدەستداوە خۆیان پێی بایۆنیك وەردەگرن، ئەم ئەندامانە كارای گونجاویان هەیە، هەرچەند هەموو بەنزیكەیی لەئێستادا زی��ن��دوو ب���ەرەو تێكۆشانەكان راگرتنی مرۆڤە، یان گەڕاندنەوەی لەكیسچووەكانییەتی، ت��وان��ای ت��ەس��ەوری دەك��رێ��ت ئایا ب��ەاڵم بگات سەردەمێك بكەین ئ��ەوە مرۆڤێك یان ئاسنیین، پۆلێسێكی سووپەرمانێك بەتواناییەكانی گەلێك م��رۆڤ دروستبكرێت؟ ك���ە چ���اوەك���ان���ی���ان دەت��وان��ێ��ت تیشكی بكاتەوە و گەورە شتەكان لەش( گەرمی )وەكو ژێرسوور پێگەلێكن خاوەنی یان ببێنێت،

لەگەڵ پێشبڕكێ دەت��وان��ن ك��ە بكەن، زۆرخێراكاندا ئۆتۆمبیلە بەشێوەیەكی دەستەكانیان ی��ان

بەهێزن؟ سەرسووڕهێنەر دروستكردنی ئەندامی بایونیك

ری����������چ����������ارد ی�����ەن�����گ ش��ی��ك��اری زی���رەك���ی دەس��ك��رد ل��ەچ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ێ��ك��دا ل��ەگ��ەڵ »س��ەرەت��ا دەڵ��ێ��ت )BBC(دا دروستكردنی وەها مرۆڤێك وەك میلیۆن ش��ەش پیاوی لەفیلمی شەش ئیتر ه��ات��ووە دۆالری��ی��دا زۆر بەڵكو نییە، دۆالر میلیۆن كە تەكنەلۆژیایانەی ئەو زیاترەو دەڕەخسێنن، ئەمە هەلی بەڕێوەن بایونیك دەستی دروستكردنی كارەكانی هەموو كە )دەسكرد( ئەنجامبدات، ئاسایی ئەندامێكی بەدڵنیاییەوە دەكرێت و لەئێستادا دەستی بەهێزی گەیشتن دەیڵێم س���ووپ���ەرم���ان ل���ەداه���ات���وودا

چاوەڕوانكراوە«.بینینی دەس��ك��ەوت��ن��ی »ب���ۆ لەڕێگەكان یەكێك ب��ای��ۆن��ی��ك، هاوێنەی لەدروستكردنی بریتییە پێشكەوتن ی���ان پ��ێ��ش��ك��ەوت��وو، ل��ەگ��ۆڕان��ك��اری��ی��ك��ردن ل��ەت��ۆڕی لەداهاتوودا وای��ە ب��ڕوام چ��اودا،

ئەمەش دەكرێت«.ئەو دەربارەی پێی بایۆنیكییەوە پێیانە ئ��ەم بەیارمەتی دەڵ��ێ��ت، دەك���رێ���ت ب��گ��ەی��ت ب��ەخ��ێ��رای��ی لەكاتژمێردا«، كیلۆمیتەر )١٠٠(رێگە ب���ەت���ەواوەت���ی ب��ەت��ی��ۆری پێدراوە، بەاڵم لەكرداردا لەوانەیە

ك��ە دەت���وان���ن ه��اوش��ێ��وەس��ازی ئاساییەكانی چاالكییە بۆجووڵەو بكەن، ل��ەش ئەندامێكی ه��ەر پێویستیمان ل��ەداه��ات��وودا ب��ەاڵم پێشكەوتووە بەتەكنەلۆژیایەكی ك��ە دەت��وان��ێ��ت ب����ەرزە م��رۆڤ

)Superman( دروستبكات،ئەندرز سندبێرگ لەئەنستیتۆی لەزانكۆی مرۆڤایەتی داهاتووی ئ���ەك���س���ف���ۆرد دەڵ����ێ����ت »م���ن دەگات رۆژێ��ك وابیردەكەمەوە ئەندامەكانی دروس��ت��ك��ردن��ەوەی ل��ەش��ی م���رۆڤ و دروس��ت��ك��ردن��ی بەكارێكی دەب��ێ��ت س��ووپ��ەرم��ان س������ادەو ئ���اس���ای���ی، ل��ەوان��ەی��ە س��ەدەدا ئ��ەم لەناوەڕاستەكانی گ��ۆڕێ��ن��ی ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ل��ەش لەنێو ئاسایی بەشتێكی ببێت ئامێر چاندنی وەك��و خەڵكدا، باشتركردنی ب��ۆ )implant(هەستەكان وەكو بینینی ژێرسوور، ی���ان س��ەرووب��ەن��ەوش��ەی��ی، ی��ان بیستن، ت��وان��ای ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی دەزان���ی���ن رۆژێ����ك دەگ����ات كە بەیارمەتی نەتەنیا نابینا خەلكی دەتوانن دەسكرد چ��اوی ت��ۆڕی هەندێك بەچاندنی بەڵكو ببینن، گەورەكردنەوەو دەكڕیت ئامێر لەیەكتری و خەڵك ناسینەوەی بۆنابینایان زیاتر راستی بینیینی لەكۆتاییدا بكرێت، دەس��ت��ەب��ەر م����رۆڤ����ی س�������ەدەی ب��ی��س��ت و كە دەب��ێ��ت تواناگەلێكی ی��ەك بەخەویش هەرگیز پێشینییەكانی

نەیانبینیووە.

هەندێك كێشە هەبێت، لەڕاستیدا لەگەڵ ل��ەس��ەر دووپ���ێ ج��ووڵ��ە من ناگونجێت، خێراییەدا ئ��ەم بۆ باشتر میتۆدی رێگەو الموایە بوونی خێراییەك بەوەها گەیشتن پێشبینی ئەوەشدا لەگەڵ هەبێت، لەسەر قووڵ كارییگەری دەكەم مرۆڤەكان هەم لەئاستی كۆمەڵگەو هەم لەئاستی سەربازییدا دادەنێت، زانست داه��ات��وودا لەساڵەكانی بەرچاو پێشكەوتنی دەتوانێت پێنچ بەرگری و توانایی و لەسەر دروستبكات، مرۆڤ هەستەكەی زانست بەردەم كێشەكانی بەاڵم ب��ری��ت��ی��ی��ە ل������ەالوازی م���رۆڤ و ل��ەزۆرب��ەی زیانپێگەیشتنیەتی رۆژانەكانی، ئەركە سەرگەرمی و بیگرە دووگ��ۆڵ��ی��ی��ەوە ل��ەی��اری خاڵێكیتر چێشتلێنان، تادەگاتە لێبكرێت چاوپۆشی ناكرێت كە بتوانێت مرۆڤ لەوانەیە ئەوەیە لەسەر گەورە كێشێكی بەدەستی ب���ەاڵم ب���ەرزب���ك���ات���ەوە، زەوی توانای جەستەی بەشەكانیتری نابێت و كێشەیان ئەم هەڵگرتنی لەكاتێكدا كەوتن دەه��اڕدرێ��ن، كیلۆمەتر )١٠٠( ب��ەخ��ێ��رای��ی ل��ەك��ات��ژم��ێ��ردا ه��ەڵ��دێ��ی دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی زی��ان��ی گ��ەورە بكەوێت لەبەشە جۆربەجۆرەكانی

لەش«. ئێستاو داهاتوو چیدەكرێت؟

ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا ك��ەس��ان��ێ��ك��ی زۆرتێدەكۆشن بەشگەلی بایونیكی دروستبكرێت م��رۆڤ لەشی بۆ

27

Page 28: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ئایا خەڵكانێك لەم بوارەدا كاردەكەن؟

ئ��ی��م��ی��ل��ی س���ارج���ن���ت ك��ە ل��ەس��ەر س��ووپ��ەرم��ان ك��اردەك��ات دەڵ���ێ���ت »ك���ات���ێ���ك ح���ەزم���ان فیلمە ل���ەس���ووپ���ەرم���ان���ەك���ان���ی دەتوانیین خەیاڵییەكانە زانستی- لەلەشی توانایانەمان ئەو هەموو ئ��ەو باسی خ��ۆم��ان��دا ه��ەب��ێ��ت«، دەڵێت دەكات و دەسكرد پیتاندنی پیتاندنی ئەگەری ئ��ەوەی لەگەڵ بووبەهۆی لەسەرەتاوە دەسكرد ت��ووڕە زۆر كەسانێكی ئ���ەوەی بكات و دژی زۆری هەبوو، بەاڵم تاڕادەیەكی قبووڵكراوەو لەئێستادا

زۆر ئاساییە. دكتۆر نویل شاركی لەزانكۆی ئایدیایەكی جیاوازی هەیە، شفیڵد ئ���ەو دەڵ���ێ���ت » پ���ێ و دەس��ت��ی مرۆڤەكان زۆر باشە، بۆچی دەبێت گۆڕانی یان لێزیادبكەن، شتێكی وابیردەكەمەوە من تێدابدەین؟ ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ئ��ەم پێقبووڵناكرێت گۆڕانكارییانەی هەمیشە دەمهەوێت مرۆڤم و من

مرۆڤ بمێنمەوە«.ل���ەگ���ەڵ ئ���ەوەش���دا ش��ارك��ی بەڕێگەوەیە، پێشكەوتن دەزانێت بریتییە پێشكەوتنانە لەو یەكێك دەرەك���ی پەیكەرێكی لەئێسكە ل��ەب��ەردەك��رێ��ت و ج��ل وەك ك��ە خاوەن كەسانی بەكارهێنانی بە رێ دەتوانن تایبەت پێداویستی

تاقیبكەنەوە. رۆیشتن لەئێستادا كۆمپانیایەكی ژاپۆنی بەناوی )Cyber dyne( توانیویەتی )Hal( جلێك دروستبكات بەناویئەو ب��ەوەرگ��رت��ن��ی دەت��وان��ێ��ت و فەرمانانەی مێشك كە بۆجواڵندنی ناردنی بەكاردێت و ماسولكەكان ئەلكترۆنیكییەكانی ب��ەش��ە ب��ۆ جلەكە یارمەتی ئەو كەسانە بدات كە ناجووڵێن بۆ ئەوەی جارێكیتر

بەجووڵە. دەستبكەنەوە یەكێكیتر دەڵ��ێ��ت، ش��ارك��ی ئەو ل��ەب��واری لەپێشكەوتنەكان ئامێرانەدا دەبێت كە بەهۆی زێهنەوە نالكێندرێن دەك��رێ��ن و كۆنتڕۆڵ »ئەگەر دەڵێت ئ��ەو ب��ەل��ەش��ەوە، بەهێزە زۆر بەباسكی پێویستیم نەبێت، بەلەشمەوە لێیە ح��ەزم مندا لەگەڵ لەپاڵمدابێت، بەڵكو فەرمانەكان ب��ەوردی بجووڵێت و بینا نموونە ب��ۆ جێبەجێبكات، داهاتوو دروستكراوەكانی نیوە

لەبەرچاو بگرە كە ئەندازیارەكان و كرێكارەكان جلی ئێسكەپەیكەریان كلیلەكان، بەفشاردانی لەبەردایەو یان فەرمانە دەماخییەكان خەریكی ت��ەواوك��ردن��ی��ی��ن، ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر دروستكردنی دەرب����ارەی ل��ەم��ن دۆالری و میلیۆن ش��ەش پیاوی م������رۆڤ گ���ەل���ێ���ك ب���ەت���وان���ای سەرسووڕهێنەرەوە بپرسیت، دەڵێم نیم، دروستكردنی الیەنگری من لەداهاتوودا بڵێم ناشتوانم بەاڵم

دروستناكرێن«. تاوەكو )١٠( ساڵیتر مێشكی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت

دی���م���ی���ت���ری ئ��ی��ت��س��ك��ۆڤ، رێبەرایەتی روس��ی خاوەنكاری بەناوی توێژینەوەی پرۆژەیەكی ئەو گرتووە، لەئەستۆ )ئاواتاری(

بەبێ نەشتەرگەری ئاپلۆد بكات و هەندێك كەس بتوانن لەنێو لەشی خۆیان بەژیانی درێ��ژە رۆب��ۆت��دا لەشیان دەتوانن لەكاتێكدا بدەن، فڕێ بێكەڵك قەپاخێكی وەك��و »دوای دەڵێت ئیتسكۆڤ بدەن، قاڵبە ب��ۆ زێ��ه��ن گ��واس��ت��ن��ەوەی كەسە ئ��ەو ئ��اوات��ار، نوێیەكەی دەتوانێت وەك بەشێك لەكۆمەڵگە حەزیان بەگشتی خەڵك ب��ژی،

لەمردن نییە«.ناوی ئەم پرۆژەیە لەفیلمێكی س��ی��ن��ەم��ای��ی ج��ی��م��زك��ام��ێ��رۆن فیلمە ئ��ەم بەپێی وەرگ���ی���راوە، ل��ەس��ەردەم��ێ��ك��ی داه����ات����وودا، بەكارهێنانی ب��ە س��ەرب��ازەك��ان ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی زێ��ه��ن دەچ��ن��ە نێو دوونەژادییەكان بوونەوەرە لەشی فەزایی«و بوونەوەری »م��رۆڤ لەهەسارەیەكی خەڵكێك بەدژی

دووردەست دەجەنگن. ئ��ی��س��ك��ۆڤ ل��ەك��ۆن��ف��ران��س��ی »ئ���ای���ن���دەی ج��ی��ه��ان ل��ەس��اڵ��ی )٢٠٤٥(دا«، دەڵێت »تێكۆشانی ل��ەوەی دەب��ێ��ت بریتی داه��ات��وو جیهانی زانست لەشێكی نوێ بۆ

مرۆڤ دروستبكات«.ئ���ەو دەرب�������ارەی ك����رداری ل��ەش��ی م����رۆڤ ل���ەداه���ات���وودا دەڵ���ێ���ت »ب���ەس���ت���ەرەوەی���ەك���ی كۆنتڕۆڵی بۆ بەمەكینەوە دەم��اغ پارێزگاری سیستەمێكی ل��ەش و ل���ەزی���ن���دووم���ان���ەوەی دەم����اغ

لەدەرەوەی لەشی مرۆڤ«.دەك��ات پێشبینی ئیتسكۆڤ ل��ەق��ۆن��اغ��ی ی���ەك���ەم���دا، ل��ەش��ە كەسانە ئ��ەو بۆ دروستبووەكان دەب��ێ��ت ك��ە ك��ەم��ئ��ەن��دام��ن، ی��ان

لەوانەیە بمرن.قۆناغی سێهەمی ئەم پرۆژەیە دروستكردنی ئیتسكۆڤ بەوتەی دەم���اغ���ی دەس����ك����ردی م��رۆڤ��ە لەناوەندێكی كۆمپیۆتەریدا تاوەكو زێهنی مرۆڤی تێدا ئاپلۆد بكرێت.ئیتسكۆڤ دەڵێت، حەزی لێیە توێژینەوە پرۆژە ئاژانسی لەگەڵ پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووەك��ان��ی ب��ەرگ��ری )DARPA( ئەمریكادا لەسوپای ئاژانسە ئ��ەم ب��ك��ات، ه��اوك��اری لێكۆڵینەوەن خەریكی لەئێستادا ل��ەس��ەر پ���رۆژەی���ەك ك��ە ل���ەودا زێهنی بەكارهێنانی بە هێزەكان مرۆڤییەكان شێوە رۆبۆتە خۆیان لەبەرەكانی دوورەوە لەمەودای

جەنگدا كۆنتڕۆڵ بكەن.

ساڵیتر )١٠( »ت��اوەك��و دەڵێت زێهنی تواناییەكانی دەك��رێ��ت بگوازینەوە، رۆب��ۆت بۆ م��رۆڤ مرۆڤ ئ���ارەزوی دەكرێت بۆیە هەمیشەیی بەژیانی گەیشتن بۆ

بخەینە بواری كردارییەوە«.ئینگلیزی رۆژنامەی بەوتەی دەڵێت ئیتسكۆڤ مەیل، دەیلی مەبەستە ئ��ەو ب��ۆ زان���ای )٣٠(ل���ەالی خ��ۆی دام���ەزران���دووەو ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب����ەدوای زان��ای��ت��ردا لەپرۆژەكەیدا تاوەكو دەگەڕێت

وەكاریان بخات.ب���ەرن���ام���ەك���ەی دی��م��ی��ت��ری لەپەیوەندی بریتییە ئیتسكۆڤ ه��ۆش��ی��اری م��رۆڤ ب��ەڕۆب��ۆت��ەوە ل���ەدەس���اڵ���ی داه����ات����وودا، ئ��ەو مرۆڤ زێهنی بتوانێت هیوادارە

28

Page 29: زانستی نوێ ژمارە ١٥

بەکارهێنانی رۆژ لەدوایی رۆژ کارییگەرتر ف��راون��ت��رو رۆب��ۆت��ەک��ان دەب��ێ��ت، رۆب���ۆت دەت��وان��ێ��ت وەک ئەندازیار یاریدەدەری وەک کرێکار، ئاگرکوژێنەوەو وەک پزیشک، ی��ان وەک ت��ەن��ان��ەت س���ەرب���ازو وەک لێرەدا ئ��ەوەی بێت. بکار پشکنەر رۆبۆتە دروستکردنی دەکەیین باسی

بۆجاسوسی!.زانایانی ئەنستیتۆی تەکنەلۆژیای) توانیویانە لە)ئیسرائیل( تخنیون( رۆبۆتگەلێک دروستبکەن کەدەتوانێت خۆی و دەوروب��ەری بەبەمۆدێلکردنی ئەرکەکانی مەترسییەکان، دۆزینەوەی

گەڕان و سیخوڕی ئەنجامبدات. ئەرکەکانی سیخوڕی و چاودێری مرۆڤ بۆ وەدەسخستنی زانیاری زۆر ناردنی ب��ەاڵم گرنگە. سوودمەندو زۆر هەستیارەکان بۆناوچە سەرباز زانایان مەبەستە ئەو بۆ ترسناکە. توانیویانە رۆبۆتگەلێک دیزایین بکەن کە دەتوانێت ئەم کارانە ئەنجامبدات.

تاقیگەی راب�����ردوو، ب��ەه��اری ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ا پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووک��ان��ی کۆمپانیای) الکهیدمارتین( پرۆژەیەکی کە پێشکەشکرد رۆباتیکی سەرەتایی تایبەتی هەستەوەری بەکارهێنانی بە مۆدێلە خۆی دەوروب��ەری دەیتوانی بکات، مەترسییەکان بناسێتەوەو هێڵی شوێنی بکات و ب���ەراورد بینینەکان خۆشاردنەوە گونجاوەکان بدۆزێتەوە.ن����ەوەی دوای����ی رۆب��ۆت��ەک��ان��ی ل��ەوان��ەی��ە پشکنیین، چ���اودێ���ری و هاوشێوەی هەستەوەری لەپێکهاتەی نموونەکانی پێشوو بەاڵم بە زیرەکی الشەیەکی ب��ەه��ێ��زت��رو دەس���ک���ردی خ��ۆح��ەش��اردەر س��وودوەرب��گ��رن. ن��م��وون��ەی��ەک ل���ەوەه���ا رۆب��ۆت��ی��ک لەتاقیگەی کە ن����اوی)Snakebot(ە ) نیکی میکا یۆ با ( و تیک ( با ۆ ر یو با (دروستکراوە. )تخنیون( ئەنستیتۆی ئ��ەم رۆب��ۆت��ە دەت��وان��ێ��ت ب��ە ب��ۆری بچیتە سەرکەوێت و مااڵندا زێرابی کۆکاتەوە خ��ۆی بیناکانەوەو بنی

رۆبۆتە ئ��ەم بوەستێت. قیت ی��ان دەتوانێت یەکێک لەپارچەکانی خۆی دایبنێت، لەرێگەکەییدا لێبکاتەوەو مایکرۆفۆنی شاراوە دابنێت و تەنانەت ئەرکی تیرۆرکردنی پێ بسپێردرێت،واتە

دەتوانێت چەک هەڵبگرێت.جوڵەی سروشتی

)Snakebot( رۆبۆتی)٢(میتری کە دروستکراوە پۆلێمری لەپارچەی بەستراونەتەوەو پێکەوە بەجومگە ل��ەم��ەک��ی��ن��ەی��ەک��ی ک��ارەب��ای��ی ت��وان��ا وەردەگرێت. دەتوانێت هەموو جووڵە جۆربەجۆرەکان وەکو خشان، گالن و ئەم ئەنجامبدات، مارپێچی جووڵەی وەیرێک سۆفت بەیارمەتی ک��اران��ە ئەنجام دەدرێت. جووڵەکردنی وەکو

جووڵەی مارەو خێراترە.نەخشەهەڵگرتنی سێ دوورایی

رادارە دوورب�������ی�������ن�������ە )Snakebot(ل����ەی����زەری����ی����ەک����ان����یم��ەودای ناوەندەکە، بەسکانکردنی رووب����ەرەک����ان ل����ەم����ەودای)٣٦٠(

پ���ل���ەدا دی���اری���دەک���ات و ه��ەورێ��ک )سۆفت دروس��ت��دەک��ات. ل��ەخ��اڵ بەستنەوەی بە رۆبۆتەکە وەی���ری( سێ مۆدێلێکی بەیەکتری خاڵەکان دروستدەکات، لەناوەندکە دوورای��ی رۆبات مۆدێلە، ئەم بەکارهێنانی بە هەرەشەو هێڵی ت��اوەک��و دەتوانێت مەترسی دیاریبکات، شوێنە شارەوەکان دەچێت و بەرەوڕویان دیاریدەکات و کە لەوشوێنانەی دەشارێتەوەو خۆی

لەوانەیە ببینرێت دوور دەکەوێتەوە.هەستەوەرە زیرەکەکان

کۆمەڵەیەک لەچوار مایکرۆفۆن دەدات ب��ەرۆب��ۆت��ەک��ە ئ��ەوە توانایی ت��اوەک��و ئ���ەو م��رۆڤ��ان��ەی ک��ە پێی نزییکدەبنەوە بناسێت. بەئەژمارکردنی شوێن، ، دەنگەکان گەیشتنی کاتی ئاراستەو خێرایی مەترسییەکە حەسێب دەک���ات و ل��ەم دات��ای��ان��ە ب��ۆب��ڕی��اردان دەربارەی ئەوەی خۆی بشارێتەوە یان

نا، سوود وەردەگرێت.popular science سەرچاوە

نەوەی نوێی رۆبۆتە جاسووسەکان

29

Page 30: زانستی نوێ ژمارە ١٥

چۆن لەئینتەرنێتدا دەگەڕێیت؟شتت چییەك ه��ەر دەرب���ارەی ئینتەرنێتەوە لەڕێی ئەتوانی بوێت بهێنیت. هەندێ پرۆگرام بەدەستی ه����ەن ك���ە ڕێ���گ���ات پ���ێ ئ����ەدەن یان فایل كۆمەڵێ ب���ەدوای تەنها زۆرب���ەی بگەڕێیت و س��ۆف��ت��وێ��ردا كات ئەو پرۆگرامانە زۆر بە ئاسانی بەكاردێن. بەاڵم ئەوەی كە ڕوون و كە ئ��ەوەی��ە نییە ئ��اس��ان ئاشكراو زانیارییەكی ب��ەدوای لەئینتەرنێتدا ئەپڵیكەیشنێكی ی��ان ك��راو دی��اری بگەڕێیت. شتێكدا ب��ە ت��ای��ب��ەت شوێنانەی ئەو باشترین لە یەكێك كە تایبەتن بە گەڕان و لەئێستادا هەیە سێرچ ئینجن )search engine(ی

www.google.com :گووگڵەب��ۆچ��ی ج���اری وا ه��ەی��ە كە ب�����ەدوای ش��ت��ێ��ك��دا ئ��ەگ��ەڕێ��ی��ت ناڕاستت ه��ەڵ��ەو زۆر ئەنجامی

لەوەی دوورە زۆر كە بۆدێتەوە خەڵكی ئەگەڕێیت؟ بەدوایدا تۆ پرۆگرامی ڕۆبۆتەكان ئەكەن )لێرەد سۆفتوێرییە، ڕۆبۆتی لە مەبەست كە پرۆگرامێكە ڕۆبۆتەكە وات��ە ئ��ەو ك��اران��ە ئ��ەك��ات.-وەرگ��ێ��ڕ-( بكەن: شتێك هەموو ئ��ەوەی بۆ instant( پەیامی دەستبەجێ بنێرنmessage(، لە ژوورەكانی چاتدا مەسج لەوێبسایتەكاندا دانیشن، تەنانەت بنێرن، ئیمەیڵ بنێرن، ئینجنەكان سێرچ هەیە وا جاری پرۆگرام وەها كە سایتانەی )ئەو كراون كە تایبەت بن بە گەڕان لە گووگڵ( نموونەش بۆ ئینتەرنێتدا ئەنجامی ڕۆبۆتانەوە ئەم بە هۆی گ��ەڕان��ەك��ان��ی��ان��دا ل��ە ه��ەڵ��ە زۆر كە بۆبەكارهێنەر ئەگەڕێننەوە ل��ەڕاس��ت��ی��دا پ��ێ��ك��ه��ات��ەی ه��ەن��دێ

بەو پەیوەندی هیچ لەسایتەكان شتەوە نیە كە تۆ بۆی گەڕاویت. ئەڵێن پێی كە شتەیە ئەو ئەمەش سپام ی��ان ئینتەرنێتی ب��ازرگ��ان��ی

.)spam(گەڕان لەكاتی شت گرنگترین بزانی كە ئەوەیە شتێكدا ب��ەدوای دەستەواژەیەك ی��ان وشەیەك چی كۆمەڵێ گووگڵ بهێنیت. بەكار تایبەت تایبەتمەندی و سیفەت بەگەڕانی زۆر ڕێك و پێك و باشی ه��ەی��ە ك��ە ئ��ەت��وان��ی س����وودی لێ باش ئەنجامی ئ��ەوەی بۆ ببینیت بهێنیت، بەدەست گەڕانەكانتەوە لە ئینجنەكان سێرچ لە تر زۆرێكی )دیارە ئەهێنن. بەكار هەمان شت سایتی كۆمەڵێ گووگڵ لە جگە تری تایبەت بە گەڕان هەیە، بەاڵم ڕیزبەندی لە گووگڵ ئێستاش تا

ی��ەك��ەم��دای��ە، ن��م��وون��ەی س��ێ��رچ )bing.com(ی تر: ئینجنەكانی search.yahoo.( مایكرۆسۆفت وو )ask.com(ی����اه����وو com(ی altavista.com( و )cuil.com(سایتە لەم ئەتوانن تر، چەندانی )بۆ ك��ە ئینجنەكان سێرچ لیستی مەبەستی جیا جیا بەكاردێن ببینن:)the search engine list.com(

ئ��ەگ��ەر ب���ەدوای ی��ەك وش��ەدا وشەیە ئەو هەر ئ��ەوا بگەڕێیت، ئەگەڕێیت. بەدوایدا ئەنووسیت و زیاتر یان دوو بۆ ویستت ئەگەر ئەوكات بگەڕێیت، وش��ە ل��ەدوو دەبڵ نێوان ئەخەیتە هەموویان بتەوێ ئەگەر نموونە )بۆ كۆتەوە ئینجنەكان سێرچ لیستی ب��ەدوای لەنێوان دوو كۆتدا ئەوا بگەڕێیت list of(ئ��ەن��ووس��ی��ت شێوەیە ب��ەم

30

Page 31: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ئ��ەم��ەش )search enginesمانای وایە لەهەر سایتێكدا هەموو بۆم ئەوكات هەبوو ڕستەیە ئەو گشتی ك��ۆی ئ��ەم��ە دی���ارە بێنە، بەاڵم ئەكاتەوە، كەم ئەنجامەكان ئەبن. زیاتر ڕاستەكان ئەنجامە

-وەرگێڕ-(دوای ب���ە وی��س��ت��ت ئ���ەگ���ەر ش��ت��ێ��ك��دا ب��گ��ەڕێ��ی��ت و ب��ت��ەوێ��ت وش��ەی��ەك��ی ت��ێ��دا ن��ەب��ێ��ت، ئ��ەوا بخەرە – كەمكردنەوە هێمایەكی ئەتەوێ ك��ە وش��ەی��ەی ئ��ەو پێش »aol-« نموونە بۆ نەبێت، تیایا مەهێنە كە وشەی ئەو شتانە واتە تر، )نمونەیەكی تیایە. )aol(ی ئ��ەگ��ەر ب��ت��ەوێ ل��ەس��ەر ڤ��ای��رۆس ڤایرۆسی بەاڵم بهێنیت، زانیاری ئەتوانی ئەوكات ن��ا، كۆمپیوتەر ”computer “virus-:بنووسیتئەهێنێ بۆت كە ئەنجامانەی ئەو كۆمپیوتەری تێدا نییە. -وەرگێڕ-(

ئ��ەت��وان��ی ل��ە گ��ووگ��ڵ��دا ئ��ەو ئەوترێ پێیان كە كارەكتەرانەی »wildcards«ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ی��ت، )I * viruses( بنووسی بۆنمونە واتە * ئەستێرەیەش هێمای ئەو I پیتی پێشی بێت بەس هەرشتێك كۆتایی viruses وشەی بە بێت و بێت، ئیتر لە ناوەڕاستدا هەر وشەیەك بێت گرنگ نیە، گەڕانەكەش هەموو بەو كە ئەهێنێتەوە ئەنجامانە ئەو

شێوەیە بێت. ئ��ەگ��ەر ب��ت��ەوێ��ت ل��ەگ��ووگ��ڵ��دا ب������ەدوای ش��ت��ێ��ك��دا ب��گ��ەڕێ��ی��ت و س��ەی��ری سایتێكدا ل��ەن��او ت��ەن��ه��ا ئ��ەن��ج��ام��ەك��ان��ت ب��ۆب��ك��ات و ه��ەر سایتەت ئ��ەو ن��او ئەنجامەكانی ئ��ەوەی پ��اش ئ��ەوا ب���دات، پیشان ئەگەڕێی بەدوایانا كە ئەو وشانەی site:www.( ئەنووسیت، ئەمە هەر ی��ان )icodeviruses.comسایتێكی تر كە ئەتەوێ گەڕانەكەی

تیا ئەنجامبدەیت.ت��ەن��ان��ەت ئ��ەت��وان��ی گ��ووگ��ڵ لەسایتێكی كە بەكاربهێنیت بۆئەوە فایلدا هەندێ بەدوای دیاریكراودا ئاسایی بەشێوەی ك��ە بگەڕێیت، بیاندۆزیتەوە، سایتەدا لەو ناتوانی گەشەپێدەرە ئ��ەو بەهۆی ئەمەش ت��ەم��ەڵ و خ��راپ��ان��ەوە، ئ��ەگ��ەر ئەو بیكەیتەوە ئەتویست كە سایتەی بلۆك كرابوو، ئەوە ئەتوانی زۆر بە )cached( ئاسانی كلیك لە لینكیدابینیكردووەو گووگڵ كە بكەیت، هیچ ب��ەب��ێ س��ای��ت��ەوە ئ��ەو بچیتە

كێشەیەك.ئ��ەت��وان��ی ب����ەدوای م��ەودای��ەك ل����ەژم����ارەدا ب��گ��ەڕێ��ی��ت، ئ��ەوی��ش ،)1999..1000( بەتایپكردنی كە ب��ەرب��اوە زۆر فێڵێكی ئ��ەم��ە زان��ی��اری كارتی ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی ب��ان��ك��ی خ��ەڵ��ك��ی ت���ر ئ��ەك��رێ��ت. ل��ەس��ەر گ��ووگ��ڵ كلیك لە ئ��ەگ��ەر )ی��ان »preferences« لینكی ئەتوانن بكەن، )language toolsزم��ان��ی ڕووك���ارەك���ە ب��گ��ۆڕن بۆ هەموو ك��ە ،»hacker« زم��ان��ی بۆ لیت ب��ەزم��ان��ی ئەنجامەكانت لەگووگڵدا ه��ەروەه��ا ئەهێنێتەوە! تێكستدا ب���ەدوای ئ��ەت��وان��ی چ��ۆن تەنها ئەتوانی ئەوهاش بگەڕێیت، بەدوای وێنەدا )image( بگەڕێیت. سیفەت و ك��ۆم��ەڵ��ێ ب��ۆ ه��ەروەه��ا لەبەشی ئەتوانی زیاتر تایبەتمەندی سەرەوەی الپەڕەی گووگڵ كلیك لە لینكی »more« بكەیت. هەروەها ب��اك��گ��راون��دی��ش چێكی ئ��ەت��وان��ی ئەتوانی بەهۆی گووگڵەوە بكەیت، بەدوای هەموو شتێكدا بگەڕێیت.

ئ��اس��ان زۆر ش���ێ���وازێ���ك���ی )directory( یان فۆڵدەر بۆئەوەی )بۆ شت لە بن پڕ كە بدۆزیتەوە ئەوەیە مۆسیقی(، فایلی نموونە بۆ بگەڕێیت ب��ەس��ادەی��ی زۆر ك��ە index( ی��ان )index of mp3(ناونیشانی ئەمە ك��ە )of mp3s

كە دایرێكتەرییانەیە ئەو دیفەڵتی فایلی ئیندێكسیان تێدا نییە یان هەر

شتێكی تری هاو شێوە. پەراوێزەكانی وەرگێڕ:

spam.1: ئیمەیڵێكە كە لەیەك كاتدا بۆ چەندین خەڵك ئەنێررێت، لەیەككاتدا بۆ بابەتی هەواڵێك یان چەندین گروپی هەواڵی ئەنێررێت. ئیلیكترۆنییەكەی ه��اووات��ا سپام )junk mail(و خراپبووە ئیمەیڵی ئەیگەیەنێت سپامەكە پەیامەی ئەو كەسەوە بەو نییە پەیوەندی هیچ ك��ە پ��ێ��ی گ��ەی��ش��ت��وە، ب��ۆی��ە سپام بەكارهێنانەكانی لەخراپ بەیەكێك ب��ۆئ��ەوەی دائ��ەن��رێ��ت، ئینتەرنێت یان بازرگانییە زیاتر )كە پەیامێك ئاینییە( بەژمارەیەكی زۆر لەخەڵكی كەمترین بەتێچوونی بگەیەنرێت ڕێنماییەكیش وەك��و ك��ات، پ��ارەو واباشترە هەرگیز وەاڵمی سپامەكان ویستت ئەگەر تەنانەت نەدەنەوە، پەیامە ئەو تر جارێكی بڵێیت پێی هەركاتێك چونكە ن��ەن��ێ��رێ��ت��ەوە، وەاڵم���ت دای����ەوە، ئ��ەو ك��ات ئەو ب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە ب���ەوە ئ��ەزان��ێ��ت كە پ��ەی��ام��ەك��ەی ب��ە ت��ۆ گ��ەی��ش��ت��ووە، تر شێوەی بە ترو جاری بۆ بۆیە

ئەینێرێتەوە. :Wild card character .2بەو كارەكتەرە ئەوترێت كە لە بری كارەكتەرێكی دانە چەند یان یەك

تر بەكاردێت، بۆ نموونە كارەكتەری ئەستێرە * )asterisk( لەبری یەك تر كارەكتەرێكی دان��ە چەند ی��ان بەكاردێت، هەروەها هێمای پرسیار )؟( لەبری یەك پیت یان كارەكتەر لەبەكارهێنانە یەكێك بەكاردێت، فراوانەكانی ئەمانە كە زۆر بەسوودە فایلێكدا، ب��ەدوای گەڕانە لەكاتی هەموو بتەوێت ئەگەر بۆنموونە كۆمیوتەرەكەت ناو فایالنەی ئەو ببینیت كە لەجۆری )mp3(ن، ئەوا ناوی لەشوێنی سێرچ و لەبەشی )mp3.*( ئەنووسیت فایلەكە فایلەكە ناوی واتە ئەستێرەیە ئەو ی��ان وشەیەك ك��ارەك��ت��ەرێ��ك ه��ەر ئەو هەموو ئەوكات بۆمبێنە، بوو فایالنەت بۆ ئەهێنێت كە لەو جۆرە

بن. ن��م��وون��ەی��ەك��ی ت��ری��ش ئ��ەوەی��ە ك��ردووەو خ��ەزن ۆردت فایلێكی ئێستا بۆت نادۆزرێتەوەو نازانی ئایا gwan یا jwan یا cwan بەناویخەزنت كردووە، واتا نازانیت پیتی شێوەیە بەم ئەوكات چییە، یەكەم wan.doc? ئەكەیت: بۆ سێرچی بێ، شتێك هەر پیت یەكەم وات��ە بەاڵم پیتەكانی تر بەو شێوەیە بن.

سەرچاوە:)1337 haxor handbook, tape-worm, Sams Publishing, 2005(

31

Page 32: زانستی نوێ ژمارە ١٥

بەئەنجامگەیاندووە دەماغییەكان لەگەڵ دەم��اری��ی��ەك��ان ن��اوچ��ە ك��ە پێكەوە ناوچانە ئ��ەو نوێزەكانی

دەبەستێتەوە.ئ������ەوەی ك���ە دەم������اغ چ��ۆن وات��ادار بەداتای دەك��ات وشەكان ئ��ای��دی��ای ب���ەاڵم نهێنییە، هێشتا دەنگە ل��ەوەی بریتییە سەرەتایی دەوروژێ��ن��ێ��ت و هەستەدەمارەكان بۆ دەب��ەن دات��ای��ان��ە ئ��ەم ئەمانیش لەوشوێنانەدا جۆربەجۆر ناوچەی الی��ەن��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ی دەن��گ وەكو لەكۆتاییدا دەردەه��ێ��ن��رێ��ن و تێیدەگەین، زم��ان ی��ەك وشەكانی دەیانویست هاوكارەكانی پسلی و دیاریبكەن دەكرێت ئایا كە بزانن كە لەنێو كام بەشی دەماغ، هەندێك وتار یەك الیەنەكانی لەپێویستترین

دەردەهێنرێن، یان نا؟

ئ��ەن��دام��ان��ی گ����روپ، وش��ەو )١٥( بۆ جۆربەجۆریان رستەی ب���وون بەفێ ، ك��ەس ك��ە گ��ی��رۆدە ی���ان ل���ووی دەم���اغ���ەوەو ل��ەژێ��ر

نەشتەرگەریدا بوون دەخوێندەوە.ئ��ەل��ك��ت��رۆدەك��ان چ��االك��ی��ی��ە بەشی لەڕووبەری دەمارییەكانیان سەرەو ناوەڕاستی الجانگی سەرەوە لەمێشك )ناوچەیەك دەردەخست لەپرۆسێسی كە لەگوێچكە نزیك دەنگدا رۆڵی هەیە(، بە بەكارهێنانی ئەم داتایانە گروپی پسلی خەریكی كە نهێنییەبوون ئ��ەو ك��ردن��ەوەی بیستنی وشەكان پەیوەندیدارە بەكام

یەك لەچاالكییەكانی مێشكەوە.لەرەلەری مێشكدا لەپێكهاتەی لەدەماغدا ك��ە هەیە ج��ۆرب��ەج��ۆر جیادەكرێنەوەو لەناوچەی جیاوازدا

كاریان لەسەر دەكرێت.

بەم داهێنانە ئیتر هیچت لەهاوسەرەكەت بۆ ناشاردرێتەوە

وادی�������ارە چ���االك���ی دەم����اغ دەكەینەوە، لەڕستەیەك بیر كاتێك كە لەڕستەیەك گ��وێ كاتێك ی��ان یەك وەك دەری��دەب��ڕێ��ت كەسێك هەنگاوێك دۆزینەوەیە ئەم وای��ە، ب��ۆ پ��ێ��ش��ەوەم��ان دەب����ات ت��اوەك��و بێئەوەی دەربخەین، بیركردنەوەكان

یەك وشە بوترێت.بەوتەی بڕایان پسلی لەزانكۆی ب��رك��ل��ی ك��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا، ت��ەس��ەوری لێدانی ك��ە بكەن موسیقازانێك بیبیستێت ب��ێ��ئ��ەوەی پ��ی��ان��ۆی��ەك پیانیستەكە »ئ��ەگ��ەر دەب��ی��ن��ێ��ت، پیانۆیەك س��ەی��رك��ردن��ی خەریكی ل��ەت��ەل��ەف��زی��ۆن��دا ب��ێ��ت و دەن��گ��ی ئەو هێشتا بڕابێت، تەلەفزیۆنەكە دەربڕی لێدراو دوگمەی دەزانێت ك��ام ن��ۆت��ەی��ە«، گ��روپ��ەك��ەی ئەو كارێكی هاوشێوەیان لەسەر شەپۆلە

ت��ی��ل��ەپ��ات��ی، گ��واس��ت��ن��ەوەی دوورەو ل��ەڕێ��گ��ەی ب��ی��رك��ردن��ەوە بابەتی زۆر زیهنی و پ��ەی��وەن��دی خەیاڵبوون، لەڕابردوودا هاوشێوە، دەربڕینی ب��ۆ ل��ەداه��ات��وودا ب��ەاڵم بیری دەبێت تەنیا دڵتان قسەی

لێبكەنەوە.ك��ات��ێ��ك ئ��ێ��وە ئ���ەم رس��ت��ان��ە دەخ��وێ��ن��ن��ەوە، ل��ەوان��ەی��ە دەن��گ��ی ببیستن، لەسەری خۆتاندا وشەكان كە ش��ت��ەی ئ���ەو ب��ەه��ۆی ئێستا تەكنەلۆجیك، تیلەپاتی پێیدەوترێت ل����ەس����ەرەت����ای ب��ی��س��ت��ن��ی ئ���ەو لەدەماغی تەنیا كە گفتۆگۆیانەداین

ئێوەدایە.مێشك، نێو بۆ بەوردبوونەوە ئەو هەلە رەخساوە بكرێت وتارێك لەو چاالكییانەی كە لەنێو دەماغی ئێوەدا روودەدەن دروستبكرێتەوە.

32

Page 33: زانستی نوێ ژمارە ١٥

»ب��ەوت��ەی��ەك��ی دەڵ��ێ��ت پسلی تەنیا )لەدەمار( یەكخاڵ سادەتر، لەرەلەری مەوداێكی لەسەر كار دەك�����ات و ه��ێ��رت��زی )١٠٠٠(چ��اوپ��ۆش��ی ل��ە ل��ەرەل��ەرەك��ان��ی��ت��ر لەسەر كار تەنیا دەكات، خالێكیتر ه��ێ��رت��زی )٥٠٠٠( ل���ەرەل���ەری دەكات، لێرەوە دەتوانیین وایدابنیین زی��اد خاڵە ئ��ەم چ��االك��ی كاتێك دەبێت كە دەنگێك بەو لەرەلەرەوە

ببیسترێت«.ب����ەوت����ەی پ��س��ل��ی ل���ەرەل���ەر دەكرێت ك��ە نییە دات��ای��ەك تەنیا دەنگ الیەنەكانیتری دەربهێنرێت، وەك ئاهەنگ و سیالبل و بەرزونزمی تێگەیشتن ب��ۆ ل��ەرەل��ەرەك��ان��ی��ش

لەدەنگ گرنگن.جینیفێر بیزلی، توێژەری بواری بیستن لەزانكۆی ئەكسفۆرد دەڵێت ئەوان كە لەمێشك »ناوچەگەلێك رێگەیەكە تۆماركردووە، داتاكانیان ل��ەن��ێ��وان ن��اوچ��ەی��ەك ل��ەدەم��اغ كە ك����ار ل���ەس���ەر دەن����گ دەك����ات و ئەوانە رێگەدەدات كە ناوچەیەك رێكبخەن، واڵمەكە شیبكەنەوەو ئەو تایبەتمەندییانەی ئەوان دەتوانن ئەوانەن دەریبهێنن ناوچانە ل��ەم لەقسە بۆتێگەیشتن لەڕاستیدا كە

گرنگن«.زۆر توانییان پسلی گ��روپ��ی لەگەڵ ق��س��ەك��ردن لەالیەنەكانی هاوكاتەكان دەم��اری��ی��ە چاالكییە ب���ب���ەس���ت���ن���ەوە، ئ�������ەوان دوات�����ر شیكاری ب��ۆ ئەلگوریسمێكیان چاالكییەكانی مێشك و دروستكردنی دیزاینكرد، شەبەنگی تۆمارێكی دەنگ گرافیكییەی پیشاندانە ئەم لە كامیەك چەندجار پیشانیدەدات، كاتیدا لەمەودایەكی لەرەلەرەكان تاقیكردنەوەی ئەوان بۆ روویداوە، ئ���ەم ئ��ەل��گ��وری��س��م��ە، ش��ەب��ەن��گ��ە شەبەنگی لەگەڵ دەمارییەكەیان

دەنگیدا بەراورد كرد.بەرنامەیەكیتریان ه��ەروەه��ا ب��ەك��اره��ێ��ن��ا ت���اوەك���و ش��ەب��ەن��گ��ە تۆماركراوەكە بكەن بەدەنگ، پسلی گوێیان كەسانەی »ئ��ەو دەڵ��ێ��ت دەگرت دروستكراوەكان لەدەنگە لەنێوان لەیەكچوون دەیانتوانی وشەی راستی و وشەی دروستكراو

بدۆزنەوە«.گ��ۆڤ��اری پەیامنێری كاتێك تەنیا لێگرت گوێی نیوساینتست )structure(و وش���ەی ت��وان��ی )waldo( تێبگات، لەگەڵ ئەوەشدا،

پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن��ەوەی ك����رداری بوو ب��ەس تیمەكە ب��ۆ دروس��ت��ی بەكارهێنانی بە وشەكان تاوەكو

شیكاری كۆمپیوتەری تێبگەن.ئ����ەم دۆزی����ن����ەوەی����ە، وات���ە دەبێت ل��ەوش��ەك��ان ب��ی��رك��ردن��ەوە هەندێك ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ب��ەه��ۆی چ���االك���ی ل��ەن��ێ��و م��ێ��ش��ك��دا كە وشانەیە ئ��ەم بیستنی هاوشێوەی بەكارهێنانەكانی بۆ بەگوێچكەو زۆر توێژینەوەیە ئ��ەم ئاییندەی

گرنگە.ستیڤن الریس لەزانكۆی لیژی بەلجیكا دەڵێت »ئێمە دەزانیین كە بۆ زۆرێك لەچاالكییە هەستییەكان، رەهێڵەیەكی زێهنی وێنەسازی هاوشێوە چاالك دەكات«، بەوتەی ئەو ئێمە دەبێت بتوانین پیشانیبدەین، لەوشەكان بیركردنەوە تەنیا كە بەسە، ئەمە بۆ بەكارهێنانی پزیشكی

گرنگی تایبەتی هەیە.گروپگەلێكی پسلی ب��ەوت��ەی زۆر لەجیهاندا خەریكی كاركردنن گونتز فرانگ بابەتە، ئ��ەم لەسەر لەماساچوسێت، بۆستن لەزانكۆی كردووە نیشانانە ئەو بۆ شیكاری كە شێوازی دەم و قورگ كۆنتڕۆڵ خەڵك تێبگات ئەوەی بۆ دەكەن، لەژێكانی چی قسەكردندا لەكاتی دەنگی خۆیاندەكەن، تاوەكو تێبگەن

دەیەوێت چی بڵێت.خۆیان سۆفتوێرەكەی ئ��ەوان لەسەر ئیریك رەمزی تاقیكردەوە، ئەلكترۆدێك فەلەجە، كەسە ئەم

لەبەشێك مێشكی دانرا كە بەرپرسە لەقسەكردن، لەئێستادا ئەم سۆفتوێرە دەنگێكی چەند بەرهەمهێنانی بۆ ناتوانێت ب��ەاڵم گونجاوە، س��ادە

دەنگە ئاڵۆزەكان بەرهەمبهێنێت.كاركردنە خەریكی الڤریسیش ل���ەس���ەر ئ����ەو رێ���گ���ەی���ان���ەی كە مێشك، بەچاالكی پەیوەندیدارن ئەو بۆ نەخێر یان بەڵێ، لەكاتی

كەسانەی كە ناتوانن قسە بكەن.هەندێك دەم��ارن��اس��ان��ی��ت��ری��ش ئەو لەگەڵ پەیوەندی بۆ رێگەیان ژیانی لەقۆناغی كە نەخۆشانەی )fMRI( بەكارهێنانی بە نەباتیدان پێشنیاركردووە، ئەو دەڵێت »ئەڵبەت ئ��ەگ��ەر كەسێك دەب���وو زۆرب���اش نهێنی وەاڵمدانەوەكەیان و بیتوانیبا بیركردنەوەكانیانی بكردایەتەوە«.

لەمێشكی دەنگییەكان زانیارییە هەموو كەسێكدا بەشێوەی هاوشێوە بۆیە دەكرێت، لەسەر پرۆسێسی م��ۆدێ��ل��ە ن��وێ��ی��ەك��ە دەك���رێ���ت بۆ بۆ بەاڵم بەكاربهێنرێت، هەمووان جیاوازی رێكخستنی هەركەسێك جیاوازی هۆكارەكەشی پێویستە، ئ��ان��ات��ۆم��ی��ك��ی دەم���اغ���ی ك��ەس��ە پرۆسەی دەڵێت ئەو جیاوازەكانە، پێویستە ك��ورت��م��اوەی��ەو فێركردن بگیرێت، دەن��گ لەهەندێك گوێ دەكرێت مودێل رێكخستنی دوای بەكاربهێنرێت، وت��ار پێشبینی بۆ پێش كە وشانەی ئەو بۆ تەنانەت

ئێستا نەبیستراون.تەكنەلۆژیای پسلی ب��ەوت��ەی

ئایدیایە ئ��ەم ئ��ەوەی بۆ پێویست ل��ەب��ەڕدەس��ت��دای��ە ب���ەك���ردار ببێت )تەكنەلۆژیای »ئیمپلەنێتەكان ت��ۆم��ارك��راوەك��ان نیشانە زی���رەك( دەن���ێ���رێ���ت ب���ۆب���ەش���ی ن��ه��ێ��ن��ی ك����ردن����ەوەك����ان، ل�����ەوێ دەب���ن دەبن یان جووڵەییەكان، بەفەرمانە نێوانگری دەیەوێت ئەو بەوتار،« بێوایەری تەندروست، گونجاوو درێژماوە بەكارهێنانی بۆ چێنراو

بەرهەمبهێنرێت.بەوتەی ئان ئەشناپ لەزانكۆی لەئایندەی هیچكەس ئاكسفۆرد، بیركردنەوەكانمان ناتوانێت نزیكدا ب��خ��وێ��ن��ێ��ت��ەوە، چ��ون��ك��ە ت��ەن��ی��ا دەتوانن لەخەڵك كەم ژمارەیەكی ئامێرانە ئەم دەماخ بەنەشتەرگەری لەمێشكی خۆیاندا بچێنن، بەاڵم بۆ ئەو كەسانەی كە پێویستیان بەدەنگە

ئەمە هەنگاوێك بۆپێشەوەیە.الڤ���ری���س دەرب���������ارەی ئ��ەم »ئێمە دەڵ��ێ��ت پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��ان��ەوە ئەوەی بۆ هەیە زۆرمان هۆكاری بەداهاتوو ئۆمێدوار بین«، بەوتەی ئایا ن��ازان��ی��ن هێشتا ئێمە پسلی بەكارهێنانی ب��ە تەنیا قسەكردن ئەو نا یان دەكرێت، بیركردنەوە دەڵێت بەدڵنیاییەوە ئۆمێد هەیە«.پەیوەندیدار ڤیدیۆی بینینی بۆ ب���ەم ب��اب��ت��ەوە س��ەی��ری الپ���ەڕەی Lvin� تەكنەلۆجیا زاست و )ڤڤین ت���ۆڕی ل���ەس���ەر )science2

كۆمەاڵیەتی فەیسبووك بكە.New Scientist :سەرچاوە

33

Page 34: زانستی نوێ ژمارە ١٥

2013 R - ئاگێرای�����������ەک�����������ێ�����������ک ل���ەس���ەرن���ج���راک���ێ���ش���ت���ری���ن پێشانگایی ئۆتۆمبیلەکانی لەمانگی جێنێڤ ئۆتۆمبێلی R ئ�����������ازاردا، )ئ����اگ����ێ����رابەرهەمی نوێترین )2013ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ی ک��ون��ی��خ��زگ��ە، کۆمپانیایەکە وت��ەی بەپێی بەتوانای)١١١٥( دەتوانێت هەڵمی و بۆ)١١٤٠(ئەسپی خ��ێ��رای��ی)٤٤٠(ک��ی��ل��ۆم��ی��ت��ەر بەخێراترین ببێت لەکاتژمێردا ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ی دروس��ت��ک��راو ناونیشانە ئ��ەم لەجیهانداو س��ووپ��ەر ڤێرڤن لەبوگاتی

س���پ���ۆرت وەرب���گ���رێ���ت کە کیلۆمیتەر )٤٣١( بەخێرایی

لەکاتژمێردا دەڕوات.لەماوەی ئۆتۆمبێلە ئەم ل��ەس��ف��رەوە چ��رک��ە )٢.٩(کیلۆمیتەر )١٠٠( دەگ��ات��ە )٧.٥( دوای لەکاتژمێردا، چرکە؛ دەگاتە خێرایی )٢٠٠( ل��ەک��ات��ژم��ی��ڕداو کیلۆمیتەر چرکەدا )١٤.٥( لەماوەی )٣٠٠( خ��ێ��رای��ی دەگ���ات���ە ل��ەک��ات��ژم��ێ��رداو کیلۆمیتەر چرکەدا )١٧.٦٨( لەماوەی کیلۆمیتەر )٣٢٢( دەگ��ات��ە

لەکاتژمێردا.

بەشێک ئۆتۆمبێلە ئ��ەم ل���ەت���اودان���ەک���ەی ب��ەه��ۆی کە نوێیەکانییەوەیەتی تایە تەکنەلۆژیایی ب��ەی��ارم��ەت��ی بەناوی کونیخزگ تایبەتی )Aircore Technology(ناوبۆش و یەکپارچەو لەفایبری کاربۆن دروستکراوە، هەربۆیە )٥( بەرادەی کامێکیان هەر ک��ی��ل��ۆگ��رام ل��ەک��ێ��ش��ەک��ەی��ان داب��ەزی��وە، ه��ەروەه��ا بەهۆی )٢٠( زی��رەک��ان��ەوە دیزاینی کیلۆگرام لەکێشی ئۆتۆمبیلەکە

کەمکراوەتەوە.

پێش ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ە ئ���ەم یەکەم بەرهەمهێنی لەمەش جیهان خ��ێ��رای ئۆتۆمبێلی لەساڵی بۆیەکەمجار ب��ووە، ی��ەک��ەم��ی��ن )٢٠٠٧(دا ت���ای���ەی ف��ای��ب��ر ک��ارب��ۆن��ی ج��ی��ه��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��اوە، سرامێکی س��ت��ۆپ��ی ل��ەگ��ەڵ )CCX( م��ۆدێ��ل��ەک��ان��ی ب��ۆ بوو و)CCR(بەکاردەهێنراو بەهۆی ئەوەی )CCX( بێت ئۆتۆمبێلی س��ووک��ت��ری��ن ب��ە

جیهان.

گۆڕانکاریی گەورەترل�������ەن�������ێ�������و ئ�������ەو ئاگێرا لە گۆڕانکارییانەدا دەک��رێ��ت ک����راوە، )R(دا باسی تەکنەلۆجیایەکی نوێ بۆیەکەمجار ک��ە ب��ک��ەی��ن ئۆتۆمبێلدا لەتەکنەلۆجیای بریتیە یەکێکیان بەکاردێت، پێکهاتەی لەداپۆشەرێکی ن��ان��ۆ ل��ەس��ەر رووب����ەری لەالیەن کە سیلەندەرەکان ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ی س���وی���دی ب��ەره��ەم��ه��ات��ووە، )ANS(

34

Page 35: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ئەم تەکنەلۆجیایە یەکەمجار )٢٠٠٦(دا ل���ەس���اڵ���ی لەالیەن زانکۆی ئۆپساالوە لەالیەن دەکرێت ناسێنراو ه���ەم���وو م��ەک��ی��ن��ەک��ان��ەوە ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت، ئ��ەم��ە دەب����ێ����ت����ەه����ۆی ئ�����ەوەی سووتاندنی لێکخشاندن و

کەمببێتەوە. سووتەمەنی ب��ەپ��ێ��ی راگ��ەی��ان��دن��ی )٦-٩( لەنێوان کۆمپانیاکە سەرەتایی وزەی لەسەدی

م���ەک���ی���ن���ەک���ان ب���ەه���ۆی پیسن و نێوان لێخشاندنی لەکیس سیلەندرەکانەوە دەچ���ێ���ت، ب���ەه���ۆی ئ��ەم دەکرێت نانۆییەوە پێکهاتە ل���ە)٣٠%( ب��ۆ لێخشاندن تاوەکو لە)٥٠%( داببەزێت، هەرئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی لە)٢%- مەکینەکە کرداری

٥%( باشتربێت. سیستمێکی ه��ەروەه��ا

چ����اودێ����ری ب���اش���ت���ر ب��ۆ لەبەرچاوگیراوەو مەکینەکە زۆرت����ری����ن خ���واڵن���ەوەی -٧٢٥٠( ب��ۆ م��ەک��ی��ن��ەک��ە بۆ بەرزبووەتەوە، )٧٥٠٠سیستمێکی ئۆتۆمبیلە ئەم لەچاو سووکتر ساڵنسای م���ۆدێ���ل���ەک���ان���ی پ��ێ��ش��وو

دیزاینکراوە.Giz mag :سەرچاوە

35

Page 36: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ماجەالن مەزنی تەلسکۆپی ئ���اوێ���ن���ەی ح������ەوت )JMT(گ����������������ەورەی)٨.٤( م���ەت���ری ل��ەداه��ات��ووی ک��ە بەکاردەهێنێت بەگەورەتریین دەیکات نزییکدا، لەسەر زەوی. تەلسکۆپی چاالک ل��ێ��رەدا م��ەن��ج��ەڵ��ی ت��وان��دن��ەوەی

دەبینین ئاوێنەکان ئەم حەوت ئاوێنەیە لەتاقیگەی ئاوێنە دروستکردنی ژێرزەوینی لەزانکۆی )ئاریزۆنا(دروستدەکرێت ستادیۆمیكی زەوی ل��ەژێ��ر ک��ە قۆناغی گرنگتریین فۆتبۆڵدایە. دروستکردنی ئەم ئاوێنانە،توانەوەو کە شکڵپێدان وفێنککردنەوەیە ل��ەن��ێ��و م��ەن��ج��ەڵ��ەێ��ک��ی ب��ەخ��ول��دا

ئەنجامدەدرێت.بەتیرەی)٨.٤( مەنجەڵەدا لەم

م������ت������ر،)٢١(ت������ەن ش���وش���ەی پلەی ت���اوەک���و ب��وروس��ی��ل��ی��ک��ات

گ���ەرم���ی)١١٧٠(س���ان���ت���ی���گ���راد گ��ەرم��دەک��رێ��ت و دەت��وێ��ن��رێ��ت��ەوە. دیاریکراو بەخێراییەکی مەنجەڵەکە دەخ��ول��ێ��ت��ەوە ت���اوەک���و ش��ێ��وەی پ��اراب��ۆال وەرب��گ��رێ��ت)رێ��ک وەک دەکەنە شەربەتێک یان چا کاتێک ن��ێ��وپ��ەراخ��ێ��ک��ەوەو روب���ەرەک���ەی

شێوەی پارابۆال وەردەگرێت(.ب���ەش���ی ژێ�����ر ش���ووش���ەک���ە هەیە هەنگی ش��ان��ە ش��ێ��وازێ��ک��ی کێشەکەی ئ���ەوەی ل��ەگ��ەڵ ک��ە ،ئەوەی بەهۆی دەبێت کەمدەبێت فراوانتر فێنککردنەوە رووب��ەری

ببێت.ق���ۆن���اغ���ی ف��ێ��ن��ک��ک��ردن��ەوە قۆناغەکانی لەگرنگتریین یەکێکە چونکە ش��وش��ە، بەرهەمهێنانی لە بڵقێک چەشنە هیچ نابێت دروست شووشەکەدا سترکتۆرەی کەمکردنەوەی پ��رۆس��ەی ببێت.

پ���ل���ەی گ���ەرم���ی وردوه����ێ����واش ئەنجامدەدرێت، هەر بۆیە لەوانەیە

چەندیین مانگ بخاێنێت!.دوای������ی ب����ەره����ەم ه��ێ��ن��ان��ی ئامێری بەبەکارهێنانی شووشەکە دەک���ەن. پۆلیشی کۆمپیوتەری ب��ەڕادەی��ەک��ە پ��ۆل��ی��ش��ەک��ە وردی ک���ەزب���ری روب�����ەری ش��ووش��ەک��ە نابێت زیاتر لە)١(نانۆمیتر)١لەسەر

میترێک(بێت. میلیاری دوای����ی پ��ش��ت��ڕاس��ت��ک��ران��ەوەی سافە، بەباشی رووبەرەکە ئەوەی بۆشایی وچەند بۆژووری دەبرێت گ���رام ئ��ەڵ��ۆم��ن��ی��ۆم ی���ان زی���و کە ک������راون ب���ەه���ەڵ���م ب��ەه��ێ��واش��ی روب��ەرەک��ەی دادەپ��ۆش��ێ��ت. ئەم کەتەنها کانزاییە ناسکە تۆێکڵە هەیە ئەستوری مولکیولێک چەند ئاوێنەکە گەڕێنەوەری رووب��ەڕی

دروستدەکات.

ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی ئاوێنەی یەکەمیین بۆ س���ەرەوە، ح����ەوت ئ��اوێ��ن��ەک��ە )٧(س���اڵ���ی زانکۆی زانایانی خ��ای��ان��دووە!. چاالکییە ئەم هیوادارن ئاریزۆنا ئەزموونێک وەک درێ��ژخ��ای��ەن��ە ی��ارم��ەت��ی��ی��ان ب����دات ب���ۆئ���ەوەی لە)٢(ساڵدا ئاوێنەکە بەشەکانیتری

تەواو بکەن.دروستکردنی بێت، پێیە بەم تەلسکۆپی ئۆپتیکی پارچەکانی گ����ەورەی م��اج��ەالن ک��ە ت��ی��رەی ک��اری��ی��گ��ەری ت���ەن���ه���ا)٢٤،٥(ە، النیکەم دەبێت و ت��ەواو دەساڵیتر گەورەتریین )١٥(س���اڵ ت��اوەک��و زەوی س���ەرگ���ۆی ت��ل��س��ک��ۆپ��ی تەلسکۆپە ئ���ەم دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە. بەرزەو ئۆپتییکیەکەی زۆر توانایی وێنەکانی دەجار روونتر لەوێنەکانی

تلسکۆپی فەزایی هابڵ دەبێت.

تەلسکۆپی مەزنی ماجەالن

36

Page 37: زانستی نوێ ژمارە ١٥

لەجیهانی پەیوەندییەکان خێرایی ئ��ی��م��ڕۆدا گ��رن��گ��ی ت��ای��ب��ەت��ی ه��ەی��ە، optical(بیناییانەیی ریشاڵە ئ��ەو لەژێر بەتێپەڕبوون بڕیارە fiber( کە ژاپ��ۆن جەمسەرییەوە سەهۆڵەکانی ببستێتەوە بە بەریتانیاوە، لەگەڵ ئەوەی دەکات بەهێزتر ئینتەرنێت کارکردنی دەبێت بەهۆی باشتربوونی بازەرگانی

جیهانی.ئاستی داب��ەزی��ن��ی پاشەکشێ و جەمسەری سەهۆاڵوییەکانی دەری��ا باکور لەوانەیە بۆ کەشی ئاووهەوای جیهان خەبەرێکی ناخۆش بیت، بەاڵم لەوانەیە نێودەوڵەتی بازەرگانی بۆ کەشتییە هەم بێت، گەورە لوتفێکی باکوری ئاوی لەرێگەیی گەورەکان خ���ۆرئ���اوا س����وودوەردەگ����رن، هەم لەرێگەی خێراتر پەیوەندییەکانی ریشاڵەبینایی )optical fiber( نوێوە

کە بڕیارە لەم رێگەدا دابمزرێت.کۆمپانیاکان ئ��اب��دا لەمانگی دەستدەکەن بەدروستکردن و دابەزاندنی یەکەم کەیبڵەکانی ژێردەریایی تاوەکو بەتێپەڕبوون لەژێر زەریایی بەستەڵەکی لەنێوان دیجیتاڵی رێگەیەکی باکور،

تۆکیۆو لەندەندا دروستبکات.کەیبڵی هێڵی دوو وای��ە بڕیار باکوری ئەمریکای ل��ەس��ەرەوەی کە

سێهەم هێڵێکی لەگەڵ دەبێت، تێپەڕ ک��ە ب��ۆ ت��ێ��پ��ەڕب��وون ل��ەک��ەن��ارەک��ان��ی دوو ئەم گیراوە، لەبەرچاو رووسیا درێژترین دەبەستێتەوە، پێکەوە شارە دوایی کەیبڵییە پەیوەندییە ئەم هێڵی تەواوبوونی دەبێت بەدرێژترین هێڵی

رێشاڵە بینایی جیهان.کێوەکانی بەستەڵەک و دەریایی دانانی لەرێگەی تەنگەژە سەهۆڵ کەیبڵەکەدا دروستدەکەن و تەنها چەند کاربکرێت، دەکرێت لەساڵدا مانگ ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ەش��دا ب��ەوت��ەی دنیس کۆمپانیایی بەڕێوەبەری سارنکۆف ئەرکی کە )polarnet project(ه��ێ��ڵ��ی س��ێ��ه��ەم��ی ل��ەک��ەن��ارەک��ان��ی زۆر س��وودی لەئەستۆدایە، رووسیا تێپەڕبوو هێڵی ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی

لەجەمسەری باکورەوە هەیە.ک��ات��ێ��ک ئ����ەم ک�����ارە ت����ەواو زۆر بەڕادەیەکی کەیبڵەکان دەبێت، گ��ەرم ئ��اوەک��ان��ی لەمەترسییەکانی لەمەترسی مەبەست دەپ��ارێ��زرێ��ت، ماسیگرتن و کەشتییەکانی ه��ەم��ان کەشتییە تێپەڕیووەکانیترە، بەختەوەرانە لەناوچە جەمسەرییەکان ژمارەیان زۆر

کەمە.)١٥٦٠٠(کیلۆمیتەر هێڵی کەیبڵ Arctic( کۆمپانیایی ل��ەالی��ەن ک��ە

ژاپۆن و ئەنجامدەدرێت و Fibre(وە کەنەدی ناوچەی لەرێگەی لەندەن ج��ەم��س��ەری ب����اک����ورەوە پ��ێ��ک��ەوە دەبەستێتەوە، دواکەوتنی کات لەنێوان ئەم دوو پایتەختەدا بەبڕی)٦2( میلی

چرکە کەمدەکاتەوە.ئەم کاتە کەمە بۆ بازەرەگانی خێرا پەیوەندی زۆرخێرا، بەندە لەسەر کە واتایی میلیۆنان دۆالر خێر دەگەێنێت، ل��ەه��ەر)٥٠( رون��اک��ی بەهێزکەری نیشانەکان )١٠٠(کیلۆمیتەر تاوەکو کۆمەڵگاکانی هەروەها بەهێزدەکات و بەسوود جەمسەری تەریککەوتویی وەرگرتن لەو فەرعانەی کە لەهێڵی بەیەکترییەوە وەردەگیرێن، سەرەکی

دەبەسترێنەوە.لەبیر ئ��ەوەم��ان نابێت هەڵبەت باکور جەمسەری ن��اوچ��ەی بچێت بێوەیی ناوچەیەکی شێوەیەک بەهیچ ناوچەیە ئەم نییە، کێوە سەهۆڵەکانی توانایی وەستاندنی هەرچەشنە هەوڵی

چاککردنەوەیەکیان هەیە.سەهۆڵییانە کێوە ئەم هەروەها ت��اوەک��و )١٧٠(م��ی��ت��ەر ل��ەژێ��رئ��اودا لەیەک زیاد دەتوانن هەیەو درێژیان هەربۆیە بکێڵن، زەریاکان بنی میتەر ب��ەس��ت��ەرەوەی کەیبڵەکانی هێڵی دەیویس لەگەرووی بەریتانیا ژاپۆن-

سەهۆڵ کێوی بوونی ئەگەری کە دەبێت کەیبڵەکان النیکەم زی��ات��رە دابنرێن، ل��ەق��وواڵی��دا )٦٠٠(م��ی��ت��ەر تاوەکو لەبەرکەوتنی گەورەترین کێوە رووبەری بپارێزرێن، سەهۆڵەکانیش هەڵگری کێوەسەهۆڵکەکان ژێرەوەی هەندێکجار ک��ە زب��ری��ی��ە ه��ەن��دێ��ک درێ��ژی��ی��ەک��ەی��ان دەگ��ات��ە )١٨(م��ی��ت��ەر جەمسەری کەیبڵەکانی ه��ەرب��ۆی��ە )٥٠( دەبێت النیکەم لەرێگەکەیدا

میتەر لەقوواڵییدا بێت.هەڵگری ژێردەریا کەیبڵەکانی قەبارەیەکی گەورە لەزانیاری بەشێوەی لەپەیوەندی شێوازە ئەم رووناکین، لەئێستادا کارییگەرترین و کارئامەترین زانیاری و گواستنەوەی بۆ رێگەیە ناتوانن بێوایەرییەکان پەیوەندییە

پێشبڕکێی لەگەڵدا بکەن.هەرچەند کەیبڵەکانی جەمسەری کەشتییەکا کاتێک تاوەکو النیکەم ق��ەڕەب��اڵ��غ��ی��ان ن���ەک���ردووە، ل��ەگ��ەڵ گرتنی ل��ەن��گ��ەر وەک م��ەت��رس��ی بەاڵم نییە، ب���ەرەوڕوو کەشتییەکان لەگەڵ درێژەکێشانی زیادبوونی پلەی گەرمی جیهانی دوورنییە لەداهاتوودا قەرەباڵغ بەکەشتی ناوچەیەش ئەو

ببێت. New scientist :سەرچاوە

ژاپۆن و بەریتانیا لەژێر جەمسەری باکورەوە پێکەوە دەبەسترێنەوە

37

Page 38: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ب�����ەاڵم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی م��اددەی ن��وێ ك��ە )٣٨١( ج��ۆر پێكهاتەیی )١٠٢١( سەرەتایی، لێنانی شێوازی )٤٥٤٩٨( تام و ل��ەخ��ۆگ��رت��ووە گ��ەی��ش��ت��ووە ب��ەو ئەنجامەی خواردمەنییە ئاسیاییەكان لەگەڵ خواردەمەنییە ئەوروپییەكان ئەم نابێت جیاوازن و بەتەواوەتی

ئایدیایە بۆ ئەوان بەكابهێنرێت.دوزی������������ن������������ەوەی ئ�����ەو تامەكانیان كە خواردەمەنیانەی ل��ەگ��ەڵ ی��ەك��ت��ری��دا دەگ��ون��ج��ێ��ت، هەندێك ئ���ەوەی ب��ەه��ۆی ب���ووە م��ی��ن��ۆی س��ەرن��ج��راك��ێ��ش ل��ەم ب��ەاڵم دابهێنرێت، چ��ەن��دس��اڵ��ەدا یەك ل��ەگ��ەڵ دەرك���ەوت���ووە وەك گ��ون��ج��ان��ی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ان پەیڕەوی دیاریكراو لەڕێسایەكی ناكەن، كاتێك ماددە سەرەتاییەكان خواردەمەنییەكی دروستكردنی بۆ یەكتریدا ل��ەگ��ەڵ خ��ۆره��ەاڵت��ی ئەنجامەكەی دەك��رێ��ن، تێكەڵ چ��اوەڕوان��ی شتەی ئ��ەو ل��ەگ��ەڵ

دەكەین بەتەواوەتی جیاوازە.ن���ووس���ەران���ی ئ����ەم وت����ارە دەڵێن ل��ەم��ب��ارەوە توێژینەوییە خ��ۆرئ��اوای��ی��ەك��ان »چێشتلێنەرە ی��ەك ل��ەگ��ەڵ ح��ەزی��ان بەگشتی سەرەتاییەكان م���اددە گونجانی

ه��ەی��ەو چ��ەن��دی��ن ت��ام��ی ج��ی��اواز لەگەڵ یەكتریدا تێكەڵدەكەن، بەاڵم چێشتلێنەرەكانی خۆرهەاڵتی ئاسیا ئەو لەتێكەڵكردنی تێدەكۆشن، تامەكانیان كە خواردەمەنیانەی ه��اوش��ێ��وەی ی��ەك��ە خ��ۆب��پ��ارێ��زن، بۆ نوێ رێگەی توێژینەوەیە ئەم تێگەتیشتن لەنهێنییەكانی چێشتلێنان

لەبەرانبەرماندا دەكاتەوە«.ج��ی��اوازی ف��راوان��ی ئ��ەم دوو ش���ێ���وازە ش��ی��دەك��ات��ەوە ب��ۆچ��ی ل���ەدووس���ەری ج���ی���اوازی گ��ۆی خواردمەنییەكان تامی زەوی��ی��دا

تائەو رادەیە جیاوازە. كەمبریج زانكۆی توێژەرانی ئەنهەرت سباستین بەسەرپەرشتی )٣٨١( ل��ەس��ەر لێكۆڵینەوەیان لەسەرانسەری سەرەتایی ماددەیی )١٠٢١( ل���ەگ���ەڵ ج��ی��ه��ان��ەوە بەشێوەی تامیانكردو پێكهاتەیی ت��اوەك��و دەریانهینا رەه��ێ��ڵ��ەی��ەك پیشانیبدەن هەر ماددەی سەرەتایی

چەند تامی لەخۆگرتووە.پێكهاتەكانی ئەوان لەدواییدا لێنانی ش���ێ���وازی )٥٦٤٩٨(یەكتریدا لەگەڵ خ��واردەم��ەن��ی��ان كامیەك ببینن تاوەكو بەراوردكرد )ئەمریكای كولتوركە )٥( ل��ە ب��اك��ووری، ئ��ەوروپ��ای غ��ەرب��ی،

بۆچی خواردەمەنی رۆژهەاڵتی و

رۆژئاوایی تامیان جیاوازە؟

ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی خ��واردن��ی رۆژه�����ەاڵت�����ی و رۆژئ���اوای���ی���ان تێگەیشتوون بەئاسانی خواردووە، تامیان خواردەمەنییە دوو ئ��ەم جیاوازە، بۆیە پێویست ناكات ئەو هەست جیاوازییە ئ��ەم كەسەی پیشەسازی پسپۆری پ��ێ��دەك��ات، خ���واردەم���ەن���ی ب��ێ��ت، ب���ەاڵم بۆ تێگەیشتن لەهۆكاری ئەم جیاوازییە بەڕاستی دەبێت پسپۆر بیت، بەاڵم مەرج نییە ئەم پسپۆرییە، پسپۆری

پیشەسازی خواردەمەنی بێت.ئ����������ەو ئ�����ای�����دی�����ای�����ەی »خواردەمەنییەكان لەگەڵ یەكتریدا نییە، نوێ ئایدیایەكی بگۆنجێن، چەند ك��ارە ئەم بۆ لەخۆرئاوادا ج��ۆر خ��واردەم��ەن��ی ل��ەڕوان��گ��ەی تاوەكو شیكاردەكەن، كیمیاییەوە سەرتاییەكانیان ماددە كە تێبگەن یەكتریدا لەگەڵ تامگەڵێكدا چ لە یەكتریدا لەگەڵ ی��ان هاوبەشن، هەلە ئ��ەو ئەمكارە دەگونجێن، تاوەكو بەچێشتلێنەرەكان دەدات كە سەیرەكان پێكهاتە بتوانن لەنێو گونجاون لەهەمانكاتدا، خۆیاندا خواردەمەنییەكانی مینوی گونجاندنی نموونە بۆ بگۆنجێنن، ماسی ل��ەگ��ەڵ س��پ��ی چوكلێتی

خاڤیار.

38

Page 39: زانستی نوێ ژمارە ١٥

ئەمریكای باشووری، ئەوروپای ئەو ش��ەرق��ی( ئاسیایی الت��ی��ن و لەگەڵ كردووە تێكەڵیان تامانەی هەیەو هاوبەشیان زیاتر یەكتریدا

یەكدەگرنەوە.سەرسووڕهێنەر ئەنجامەكە خواردەمەنی شێوازەكانی ب��وو، ئەوروپای باكووری و ئەمریكای خ����ۆره����ەاڵت زی���ات���ر ل��ەت��ام��دا ی���ەك���دەگ���رن���ەوە، ب����ەاڵم چ��ێ��ژی خ��ەڵ��ك��ی ب���اش���ووری ئ��ەوروپ��او خ��ۆره��ەاڵت��ی ئ��اس��ی��ا ل��ەم��ج��ۆرە ب��ەت��ەواوەت��ی نییەو یەكگرتنەدا تێگەیشتن توێژەران پێچەوانەیە، كە دژبەیەكی لەشیوازەكانی لێنانی خۆرهەاڵتی خواردەمەنییەكانی

ئاسیا زۆر جیاوازە.ه���ەرچ���ی ب����ڕی ه��اوب��ەش��ی م���اددەی دوو ن��ێ��وان ت��ام��ەك��ان��ی خ�����واردەم�����ەن�����ی زی���ات���رب���ێ���ت، ئەگەرێكی كەمتر هەیە كە بكرێت ئاسیا خۆرهەاڵتی لەخواردەمەنی بكرێت ئەم دوانە لەگەڵ یەكتریدا لەكاتێكدایە ئەمە بەكاربهێنرێت، س���ەرەت���ای���ی م�������اددەی )١٣(سەرەكی وەكو كەرە، شیر، هێلكە قاپی لەسەدی )٧٤.٤( هەمیشە باكوور ئەمریكای خواردەمەنی

پێكدەهێنێت.

ه���ەن���دێ���ك ت�����ام ه�����ەن ك��ە خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ە ب����ەوەوە وات��ا رێحانە نموونە )بۆ دەكات، پەیدا باشووری لەخواردەمەنییەكانی ئ����ەوروپ����ا، ی���ان س��اس��ی س��ۆی��ا خۆرهەاڵتی لەخواردەمەنییەكانی ئاسیا(، بەاڵم پێكهاتەی كالسیكی پەنیری لێنان وەكو هەرشێوازێكی تامەكانیان )كە تەماتە پارمزان و رۆنی سیرو نزیكە(و لەیەك زۆر هاوبەشیان خاڵی )ك��ە س��زام��ی »لەگەڵ كە پیشانیدەدات نییە( خواردەمەنییەكان گونجانی یەك خۆرئاواییە بەتەواوەتی چەمكێكی

نەك خۆرهەاڵتی«.جیاوازی كە ئایدیایەی ئەم رادەی��ە تائەو شێوازەكان نێوان پێشتر نوێیەو بەتەواوەتی زۆرە، بەمە، ن��ەداب��وو سەرنجی ك��ەس لێكۆڵینەوەیە ئ���ەم ه���ەروەه���ا چەمكەدا ئ��ەو ب��ەس��ەر گ��ۆڕان��ی خواردەمەنییەكی ئەگەر هێناوە، كردن بەچاوپۆشی خۆرهەاڵتی تامەكان سەرەتایی لەپێكهاتەی لەوانەیە هەبێت، باشیان تامێكی بەرچاوڕوونی توێژینەوەیە ئ��ەم مودێڕندا لەچێشتلێنانی زی��ات��ر

دروستبكات. Daily mail :سەرچاوە

39

Page 40: زانستی نوێ ژمارە ١٥

دەالقەیەک بەرەو مێژووی ڕۆژنامەگەری40

Page 41: زانستی نوێ ژمارە ١٥

لەالیەن )ڕیلێشن( ڕۆژنامەی یەكەمین ك�����اروش(ەوە )ی��وه��ان )1605(ز لەساڵی خ��ۆی پرشی )ڕیلیشن وەشاند. لەستراسبوورگ كە التینیە وشەیەكی )relationبەمانای هەواڵدان )هەواڵ گەیاندن( دێ��ت��غ��و ب��ۆ ئ���ەم م��ەب��ەس��ت��ەش ئ��ەم هەڵبژارد. ڕۆژنامەكەی بۆ ناوەی ڕۆژنامەی یەكەم ڕۆژنامەیە ئ��ەم یەكەمین وە بوو )تایبەتی( بابەتی هەفتانە بەشێوەی كە بوو ڕۆژنامە ب��ەردەوام ساڵ حەفتا بۆماوەی و بوو.سەرەڕای ئەمانەش، ڕیلیشن لە زۆر ڕوەوە هاوشێوەی ڕۆژنامەكانی ئەم سەردەمە نەبوو.لەو سەردەمەدا ڕۆڵ��ی نامەبەر)پۆستەچی(یەكان هەواڵ لەكۆكردنەوەی سەرەكیان بابەتەكان بە زۆری بەپیتی دەگێڕاو قورقوشم دەنوسراو بەئامێری داری

لەچاپدەدران.سااڵنێكی پێچوو تا ڕۆژنامەكان ل��ەواڵت��ان��ی ت��ری��ش��دا پ��ەی��داب��وون و ڕۆژن��ام��ەی یەكەمین ل��ەچ��اپ��دران، )gazette فەڕەنسا بەناوی )گیزیتل���ەس���اڵ���ی)1631(ز ب��اوب��وی��ەوە، ن��اوەوە بەهەمان تر ڕۆژنامەیەكی )1665ز( لەساڵی لەئینگلتەرا ب���اوب���وی���ەوە ك���ە ل���ەس���ەرەت���ادا oxford( گ��ێ��زت ب��ەئ��ۆك��س��ف��ۆرد كاتێك ن����اودەب����راو )gazetteناوی پایتەخت چووە پادشایەتی

ڕۆژنامەكە كرا بە )لندن گێزت(.یەكەمین )1645ز(دا لەساڵی بەناوی سوید واڵت��ی ڕۆژن��ام��ەی )post-och inrikes tidningar(ب���اوب���ووی���ەوەو ئ���ەم ڕۆژن��ام��ەی��ە تائێستایش كە ڕۆژنامەیە یەكەمین دوای ب��ەردەوام��ە، ڕاوەستان بەبێ گەیشتە ڕۆژن���ام���ە س���اڵ پ��ەن��ج��ا )پابلیك ڕۆژن���ام���ەی ئ��ەم��ری��ك��او )1690ز( ل��ەس��اڵ��ی ئ��ۆك��رن��س��ز( ئەم ب��ەاڵم ل��ەچ��اپ��درا، لەبۆستۆن ژم���ارەی ی��ەك تەنها ڕۆژن��ام��ەی��ە لێدەرچوو و بەخێرایی ڕاگیراو بەم یەكەمین مێژووی كە هۆیەشەوەیە لەئەمریكا م��ۆدێ��رن ڕۆژن���ام���ەی دەگەڕێننەوە، )1734ز( بۆساڵی وات���ە ئ��ەو ك��ات��ەی ك��ە ڕۆژن��ام��ەی )new york weekly journal(

دەستی بە باوبوونەوە كرد.ساڵ و ه��ەژدە دوای هەروەها كەنەداییەكان )1752(ز لەساڵی بەناوی خۆیان ڕۆژنامەی یەكەمین دەرك���رد. )Halifax gazette(ب����ەاڵم ی��ەك��ەم��ی��ن ڕۆژن���ام���ە كە

جیهان ڕۆژه���ەاڵت���ی ل��ەواڵت��ان��ی باوبوویەوە ن��ۆزدەی��ەم ل��ەس��ەدەی )نیو و گزت( )سیدنی ڕۆژنامەی ساوز ئەدڤیستایەر( بوو كە لەساڵی )1803(ز لەئوسترالیا باوبوونەوەو ڕۆژنامەی )بمبئی ساماچار( لەساڵی باوبوویەوەو لەهیند )1822(ز گجراتی ئینگلیزی و زمانی ب��ەدوو كە زمانی باكووری ڕۆژئاوای هیند یابانیەكانیش باوبوویەوە. ب��وو، ی��ەك��ەم��ی��ن )1872(ز ل��ەس��اڵ��ی )نیچی-نیچی( بەناوی ڕۆژنامەیان

لەچاپدا.ئ���ەگ���ەرچ���ی ل����ەس����ەرەت����ادا ب����اوب����وون����ەوەی ڕۆژن���ام���ەك���ان بەاڵم نەبوو، بەرچاو بەڕێژەیەكی ئەڵمانی زمانەكان بەشێوەیەكی باش بوون و خۆیان ڕۆژنامەی خاوەنی ل��ەك��ۆت��ای��ی س���ەدەی ح��ەڤ��دەی��ەم��دا ئەڵمانی ڕۆژنامەی حەفتا نزیكەی ل��ەچ��اپ��دەدراو لەئەڵمانیادا زم��ان نزیكەی تیراژی كە ڕۆژنامانە ئەم ه��ەب��وو، ی��ان )400( ت��ا )300(ه���ەزار )250-200( ل���ەالی���ەن كەسەوە دەخوێندرایەوەو هەرچەندە كڕینیان ت��وان��ای خەڵكی ه��ەم��وو نەبوو، بەاڵم ئەوانەی كە ڕۆژنامەیان شوێنەكاندا ل���ەزۆرب���ەی ئ��ەك��ڕی ڕۆژن���ام���ەی���ان ب��ۆخ��ەڵ��ك��ان��ی تر دەخوێندەوە بەمەبەستی ئاگاداربوون ل���ەه���ەواڵ و گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان و پ��رۆف��ی��س��ۆرو م��ام��ۆس��ت��اك��ان��ی��ش س��وودی��ان وان��ەوت��ن��ەوەدا لەكاتی بەهۆی وەرئەگرت، ڕۆژنامانە لەم خوێندەواری ئاستی بەرزبوونەوەی لەڕۆژنامەكان گ��ەرم پێشوازیەكی كراو خەڵكی ئارەزوویەكی زۆریان نزیكی پ��ەی��داك��رد، خوێندنەوە بۆ ساڵی )1800ز( بوو كە ڕۆژنامەی hamburger unparthheyische( )51( نزیكەی )correspondentچوار پەیداكردو خوێنەری ه��ەزار ڕەوانەی )نوسخە(یان دانە هەزار

واڵتانی تری ئەوروپا دەكرد.چەند دەرك���ەوت���ن���ی ب��ەه��ۆی جۆرێك پیشەسازی كاغەز لەسەدەی ڕۆژن��ام��ەك��ان نرخی ن��ۆزدەه��ەم��دا دابەزی و خەڵكی بەئاسانی ئەیانتوانی ڕۆژنامە بكڕن، هەروەها پێشكەوتنی لەسەر كاریگەری تەكنەلۆژیایش لەساڵی دروستكرد، ڕۆژنامەكان كونیگ( )ف��ردری��ك )1814ز(دا سلیندری )بەدوو ئامێری یەكەمین كاریدەكرد، بوخار بە كە چ��اپ( خ��زم��ەت��ی خستیە دروس���ت���ك���ردو

تایمزی لەندەن، ئەم ئامێرە ئەیتوانی )1100( پەڕە لەکاتژمێرێكدا چاپ لە)28( بوو كە بەمشێوەیە بكات و لەچەند نۆڤەمبەری)1814ز(دا ی دەمژمێرێكدا چوار هەزار نوسخەی ڕۆژنامەی تایمز لەندەنی چاپدەكرد.وێرانبوونی شكست و هەواڵی )1815(ز لەساڵی ناپلیۆن سوپای چاپ ئامێرە ئەم لەالیەن لەواترلۆ لەساڵی چاپكران و سلیندەرانەوە فابریك كۆمپانیای )1845ز(دا ساڵی ت��ا دام����ەزراو ئۆگسبۆرگ ئامێری نزیكەی )750( )1872ز( لەئەڵمانیاو ئۆتۆماتیكی چ��اپ��ی دەرەوەی ئەڵمانیا فرۆشت، لەسەدەی سێیەم( والتەری )جۆن نۆزدەیەمدا ڕۆژنامە بۆ چاپی ئامێری یەكەمین دروستكردو ئەم داهێنانەش بەناوی دەركرد. ناوبانگی واڵتەر( )چاپی ڤیەنا لەپێشانگای ماوەیەك دوای ئۆگسبۆرگ كۆمپانیای لە)1873ز( كە نمایشكرد بچوكتری ئامێرێكی ئەیتوانی كاریپێدەكراو بەئاسانی پەڕە هەزار )12( کاتژمێرێكدا لە

چاپبكات.بەاڵم یەكەم ئامێری سلیندەری ب��ۆ ڕۆژن���ام���ە ل���ەس���اڵ���ی)1899ز( دروس��ت��ك��را، ڕۆژن��ام��ەك��ە چ��وار س��ەدەی��ە ب��اودەب��ێ��ت��ەوە س���ەرەڕای چەندین تووشی پێشكەوتنەكانی

شكست و سەرگەردانی بووە.واڵتی چین بە فرۆشتنی )85(بەفرۆشتنی هندیش واڵتی ملیۆن و ڕۆژنامە نوسخەی ملیۆن )72(خاوەنی پڕتیراژترین واڵتن لەڕووی

فرۆشتنی ڕۆژنامەوە.ل��ە )س��ی��رال��ئ��ون( ك��ە ڕێ���ژەی )80%(ی���ە تێیدا ن��ەخ��وێ��ن��دەواری خاوەنی)12( )1997(دا لەساڵی ڕۆژنامە بوو و ئەمە لەكاتێكدایە كە

لەساڵی)2005ز(دا بوو بە خاوەنی لە)ئەفغانستان( باوكراوە، )50(یش كە ئاستی خوێندەواری ڕێژەی )20%( پێكدێنێت، لەساڵی )2002( )265( ن��زی��ك��ەی واڵت�����ەدا ل���ەم

باوكراوە لەچاپدەدرا.كڕیاری ڕێ��ژەی )سنگال( لە ڕۆژن���ام���ە ك��ەم��ە، چ��ون��ك��ە نرخی ڕۆژنامەیەك هێندەی نرخی كیلۆیەك برنجە، بەاڵم لەگەڵئەمەشدا ڕۆژنامە ه��ەر دەخ��وێ��ن��رێ��ت��ەوەو ل���ە)%60(

ڕۆژنامە ق��ەرز بەشێوەی خەڵكی دەكڕن.

ڕۆژنامەی بێت ڕاستی ئەوەی جیهان ڕۆژنامەی یەكەم )ڕیلیشن( باوكراوەی یەكەم بەاڵم نەبووە، نەبووە تایبەت بەتەنیا كە گشتیە حکومەت و پادشایەتی و بەكۆشكی بەڵكو ئ���ەو، ئ��ەم��و وەس��ف��ك��ردن��ی هەموو جۆرە بابەتێكی )وەكو ئەگەر كردبێت باشی كارێكی كەسێك بەاڵم بكات، كارێك ئەیتوانی یان

نەیكردووە( باودەكردەوە.مێژووی باوبوونەوەی ڕۆژنامە لەڕۆژنامەی كۆنترە زۆر لەجیهاندا دەسەاڵتی لەسەردەمی )ڕیلیشن(، )ژی��ول��ی��وس س���زار( ڕۆژن��ام��ەی��ەك باودەبوویەوە بەناوی )ئەكتا دیوما( تێدا س��زاری كارەكانی تەنیا كە

باودەبوویەوە. ڕۆژنامە جیهانی ئەنجوومەنی ك��ۆن��وان��س��ی��ۆن��ی س���ااڵن���ەی خ��ۆی ب��ەب��ۆن��ەی دەرچ��وون��ی ڕۆژن��ام��ەی )ڕی���ل���ی���ش���ن( ل���ەس���ت���راس���ب���ورگ

بەڕێوەدەبات. )85( ڕۆژان����ە ئ��ام��ار، بەپێی ملیۆن چینی و )72( ملیۆن هندی و نزیكەی )70( ملیۆن یابانی و )57(

ملیۆن ئەمریكی ڕۆژنامە ئەكڕن.و: ساالر عادل حسن

41

Page 42: زانستی نوێ ژمارە ١٥

زستانی ساڵی داهاتوو لەئەمساڵ سەختتر دەبێت

42

Page 43: زانستی نوێ ژمارە ١٥

س��ەه��ۆل��ەك��ان��ی ج��ەم��س��ەری دەتوێنەوەو ب���ەردەوام ب��اك��وور كۆتایی پرۆسەیە ئ��ەم وادی���ارە ت��وان��ەوەی دەوت��رێ��ت پێنایەت، لەسەرمای باكوور سەهۆڵەكانی ئ����ەم زس���ت���ان���ەدا ب��ەت��ای��ب��ەت��ی لەناوچەكانی باكووری ئەمریكاو

ئەوروپا كاریگەری هەبووە.هەڵبەت توێژەران هێشتا دڵنیا ئەم تەواوەتی لەكاریگەری نیین گۆڕانی سەرما، لەسەر پرۆسەیە ئەمریكادا لەئەوروپاو ئاووهەوا دیسامبەری لەمانگی بەتایبەتی ئەوە ب���ەدواوە، راب���ردوو ساڵی زۆر هۆكاری كە وەبیردێنێتەوە لەم پرۆسەدا كاریگەرییان هەیە.لەئەستیتۆی لیو جیپینگ لەسی كە ئەتالنتا تەكنەلۆجیایی س���اڵ ل����ەوەو پ��ێ��ش��ەوە ل��ەس��ەر پەیوەندیدار وردەك��اری��ی��ەك��ان��ی ب�����ەس�����ەه�����ۆڵ و ئ�����اووه�����ەوا لێكۆڵینەوەی كردووە، توانیویەتی سەهۆڵەكانی پانتایی لەنێوان دەری���ای ج��ەم��س��ەری ب��اك��وورو زستانە ساردەكانی باشووری ئەم دەریایە پەیوەندییەك بدۆزێتەوە.

ئادام سكیفی كە گروپەكەی پشتڕاستكردنەوەی بۆ بەڵگەی لەبەردەستایە پەیوەندییانە ئەم لەمبارەوە دەڵێت »ئەم لێكۆڵینەوە دەربارەی پێشووی گریمانەكانی سەهۆڵەكانی توانەوەی ئ��ەوەی ج��ەم��س��ەری ب���اك���وور دەب��ێ��ت بەهۆی ساردتربوونی زستانەكان،

پشتڕاستكردووەتەوە«.ئ�������ەوەی ك����ە داب���ەزی���ن���ی سەهۆڵی رێ��ژەی��ی ب���ەرەب���ەرەی جەمسەری ن��اوچ��ەی زس��ت��ان��ی ب��اك��وور ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی ئ����ەم ن���اوچ���ەی���ە گ��ەرم��ب��وون��ی زی��ادت��ر لەناوچەكانیتر زەوی ه��ەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ات، پ��ێ��ش��ت��ری��ش سەهۆڵی پشتڕاستكراوەتەوە، ك��ەم��ت��ر ب���ەوات���ای ئ���اوی زی��ات��ر لەسەهۆڵ ئ��او چونكە دێ���ت، لەگەڵ ب���ەراورد ب��ە تاریكترە، سەهۆڵدا وزەی زیاتر لەخۆرەوە ه���ەڵ���دەم���ژێ���ت، ك���ات���ێ���ك ب��ۆ گەرمی ئ���اوی ج��ی��اك��ردن��ەوەی سەهۆڵێكی ل��ەه��ەوا، زەری��اك��ان بەشێكی هەبێت، كەمتربوونی بۆ گەرما بەشێوەی لەوزە زیاتر

كەشی زەوی دەگەڕێتەوە.ل��ەئ��اك��ام��ی ئ���ەم پ��رۆس��ەدا،

ه����ەوای ج��ەم��س��ەری ب��اك��وور گەرمتر لەپێش دەبێت، لەهەندێك تاوەكو گەربوونە ئەم ساڵەكاندا ب���ووە، كە پ��ل��ەی گ��ەرم��ی )٤(بەرچاو گۆڕانی بەهۆی دەبێت

لەجەمسەردا.ئەم دان��ان��ی ب��ەك��اری��گ��ەری گ���ۆڕان���ە ل��ەس��ەر ن��اوچ��ەك��ان��ی باشوور تر، بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەب��ێ��ت )زان��س��ت��ی ن��وێ ژم��ارە هەوای جەمسەری كاتێك ،)١٣ب����اك����وور گ���ەرم���ت���ر دەب���ێ���ت و لەگەڵ گەرمی پلەی جیاوازی ناوچە گەرمەكان كەمتر دەبێتەوە، بەرەو دەخزێت ئیستریم جێت هەندێك ب��اش��وورو ناوچەكانی بەم دادەب���ەزێ���ت، لەتواناكانی بەرزونزمی دەوترێت دی��اردەی��ە سالب، ب��اك��ووری ج��ەم��س��ەری سالبانە، قۆناغە ئ��ەم ب��ەدرێ��ژی بەهۆی دەب��ێ��ت ئیسترم جێت گەرمی هەوای دووركەوتنەوەی لەئاكامدا ن��اوەڕاس��ت و دەری��ای ئەو هەوڵ دەدات تاوەكو هەوای س�����ارد و وش��ك��ی ج��ەم��س��ەری نیوەگۆی واڵت��ەك��ان��ی ب��اك��وور،

باكوور لەخۆبگرێت.سووڕە خۆرییەكان

لێكۆڵینەوەكانی لەكاتێكدا ل���ی���و، گ���ری���م���ان���ەی���ی ب���وون���ی پ���ەی���وەن���دی ن���ێ���وان س��ەه��ۆڵ��ی سالبی بەرزونزمی جەمسەری و ج��ەم��س��ەری ب���اك���وور ل��ەگ��ەڵ لەپێشدا سەختەكاندا زستانە سكیفی و پ��ش��ت��ڕاس��ت��دەك��ات��ەوە، كە دەكەن بەوە ئاماژە ئەوانیتر لەهۆكارە یەكێك تەنیا ئ��ەم��ە

كاریگەرەكان.ی��ەك��ێ��ك ل���ەو ش��ت��ان��ەی كە دەب���ێ���ت ل��ەب��ەرچ��اوب��گ��ی��رێ��ت ئیمساڵ زس��ت��ان��ی ك��ە ئ��ەوەی��ە زستانێكی لەسەرەتادا تارادەیەك بەاڵم ب��وو، خ��ۆش مامناوەند و جەمسەری نزمییەكانی ب��ەرزو ب���اك���وور ت��ەن��ی��ا ل��ەن��اوەڕاس��ت��ی م��ان��گ��ی ج��ان��ی��ڤ��ەری��ی��دا چ��ووە قۆناغی سالبەوەو سەدان كەسی ئاسیادا ئ��ەوروپ��او ل��ەواڵت��ان��ی

كوشت.لەتاقیگەی جیمزئورولەند زەری��ای توێژینەوەی ن��اوەن��دی ئەو ل��ەس��ەر لەسیاتێل، هێمن بڕوایەیە، كە ئەو كەش و هەوایەی ك��ە ل��ەم��ان��گ��ەك��ان��ی راب����ردوودا

بینیمان، تاڕادەیەكی زۆر بەندبوو لەسەر گۆڕانكاری سروشتی، لیو لەگەڵ ئەم گریمانەدا بەتەواوەتی ه����اوڕای����ەو دەڵ���ێ���ت »ل��ەگ��ەڵ بەتوانەوەی پەیوەندیدار تەوژمی لەئارادان هۆكاریتر سەهۆڵەكان، كە لەسەر بارینی بەفر كاریگەری لەهۆكارەكان یەكێك دادەن��ێ��ن، نینۆ و ئیل ل��ەس��ووڕی بریتییە )١٠( بەنزیكەیی گ��ۆران��ك��اری خۆر، چاالكییەكانی س��ااڵن��ەی سارد زستانی ئەمانە هەردووی

بەدوای خۆیاندا دەهێنن.هاوسەنگی

لەئێستادا گ��ەورە تەنگەژەی ئەوەیە زانیارییەكانمان بخەینە پاڵ هۆكارەكان ئ��ەوەی بۆ یەكتری یەكتریدا ل��ەپ��اڵ قاڵبدا ل��ەی��ەك دابنێین تاوەكو مودێلێكی گەورەتر تێبگەین تاوەكو دروستبكەین، چۆن یەكتریدا ل��ەپ��اڵ ئ��ەم��ان��ە لەمبارەوە سكیفی ك��اردەك��ەن، دەڵێت »ئەگەر ئەم دیاردانە تەنیا هەبوایە، بەخۆرەوە پەیوەندییان دەبوایە لەزستانی ساردەوە بەرەو بچووینایە، هاوسەنگ زستانی چاالكییەكانی لەئێستادا چونكە

خۆر روولەزیادبوونە«.ئەنجامی ل��ەالی��ەك��ی��ت��رەوە لێكۆڵینەوەكانی لیو پیشانیدەدات، ك���ەم���ب���وون���ەوەی رووب������ەری باكوور جەمسەری سەهۆڵەكانی هەیە، پێچەوانەی ك��اری��گ��ەری ئ��ەم ل���ەوەی ب��اس��ك��ردن ئێستا چۆن بەیەكە دژ ه��ۆك��ارە دوو لەكورت بەهاوسەنگی و دەگەن ماوەدا چی روودەدات لەڕاستیدا

ناكرێت. پێشبینی چاالكییەكانی لەدرێژماوەدا، كەمبوونەوەو بەشێوەی خ��ۆر زۆرب����وون درێ���ژە پ��ێ��دەدرێ��ت، ئ���ێ���م���ەش چ����اوەڕوان����ی����ی����ن، س��ەه��ۆڵ��ەك��ان ه��ەروەه��ا درێ��ژە

بەتوانەوەی خۆیان بدەن.»ئەگەر دەڵ��ێ��ت ئ��ورول��ەن��د داه��ات��وو ساڵی )٣٠( س��ەی��ری ب��ك��ەی��ن، ب��ەن��زی��ك��ەی ل��ەس��ەدا هەشتای جەمسەری باكوور بێت س��ەه��ۆڵ دەب��ێ��ت، ئ��ەم ژم��ارەی��ە )٤٠( ب���ۆ )٣٠( ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا لەسەدە، بۆیە دەبێت چاوەڕوانی

زستانێكی سەختتر بیین.

New scientist :سەرچاوە

43