: تحقیق موضوع روی ان واثرات دارالفنون تاسیسمدرسه

جامعه:گردآورندگان . نیکمحمدی محسن نظامی عیسی: ارجمند استاد مجتبوی آقای جناب1392بهار مشهد بهشتي پرديسشهيد فرهنگيان دانشگاه

دارلفنون تاریخچه

،محدود ای جامعه قاجاریه، دوران در ایرانتحول و پیشرفت هرگونه از دور به و بسته

. شد می محسوب اجتماعیو بود هرم شكل به جامعه در سیاسی قدرتو اجتماعی سیاسی، امور تمام راس در شاه . و درباریان شاه از پس داشت قرار فرهنگی

و شاه به نزدیكی دلیل به سیاسی رجالاجتماعی و سیاسی امتیازات از برخورداریو كوشیدند می شاه قدرت مبانی تحكیم در

. داشتند موجود وضع حفظ در سعیتا شد سبب حاكمان سیاسی انعطاف عدم

شاه دیكتاتوری تاثیر تحت اجتماع اركان تمامباقی پیشرفتی و تحول هرگونه از دور به

بماند.اروپایی جوامع ایرانی، جامعه مقابل دربالمنازع های قدرت و فئودالیسم دورانبه و بودند گذاشته سر پشت را سیاسی

. بودند رسیده مشروطه های حكومت مرحله

این از ایرانی دولتمردان از بسیاریآنان آگاهی و نداشتند اطالعی تحوالت

. بود ایل رییسیك حد درآشنا جدید فنون و علوم با نه آنان

دنیای با شدن آشنا درصدد نه و بودند . را خود منافع افراد این بودند پیرامون

با و دیدند می موجود وضع حفظ درمخالف گرا توسعه و نو های اندیشهپیشرفتسبب و توسعه زیرا بودند

مسلما و شد می اجتماعی تحركهای دیواره بر اندیشه و فكر تحول

. در كرد می وارد فشار استبداد قطوررا خود اطرافیانشمنافع و شاه واقعو بسته جامعه و مطلق دیكتاتوری در

. این به كردند می وجو جست ناآگاهقرن ایران . ۱۳ترتیب با برابر ش هـ

در ۱۹قرن غربی جامعه با میالدی. نبود مقایسه قابل زمان همان

قرن در را ۱۹اروپاییان شدن صنعتی مرحلهبرق شبكه اتومبیل، تولید به و بودند گذرانده

و بودند یافته دست آن امثال و قوی فشارپرشتابی آهنگ اقتصادی های دگرگونی

امپریالیسم دوران شرایط آن در داشت، . خود منافع نیز اروپاییان بود شده آغاز جدید

جست مانده عقب و محدود جوامع در رااین میان در كه آن وجود با و كردند می وجوداشتند توجهی قابل نفوذ و سیطره كشورها

به خود علمی دستاوردهای ارایه در ولی . به نداشتند ای عجله مانده عقب كشورهای

نزدیك با صنعتی كشورهای دیگر عبارتتحكیم در مستبد های حكومت به شدن

بیشتر و داشتند برمی قدم آنان قدرت مبانیطبیعی منابع به دستیابی با داشتند سعی

. كنند حفظ را خود صنایع اولیه مواد كشورها

تقسیم بودن شكل هرمی حقیقت درتمامی تا شد باعث ایران در قدرت

صورت به اجتماعی های حركتبقیه به قدرت باالترین از فرمایشی

. كه هنگامی كرد می پیدا تسری طبقاتشاه ناصرالدین صدارت به امیركبیر

اجتماع مختلف بخشهای رسید، . از خود امیركبیر شد پذیرا را تحوالتی

. با بود برخاسته جامعه پایین طبقه میانبایست نمی اجتماعی ساختار به توجه

برخوردار آموزشخاصی و تربیت ازمیرزا دستگاه در او حضور اما شد می

میرزا پسرش و مقام قائم بزرگعلوم با شد سبب مقام قائم ابوالقاسم

. شود آشنا جدید

تبریز ساكن ایشان دیگر طرف ازشهر دومین روزگار آن در كه بودند

اولین ها دوران برخی در و ایران مهم . شد می محسوب ایران مهم شهر

ثقل مركز مقام قائم روزگار در تبریز . و تجار حضور بود ایران سیاست

مراودات و شهر این در سیاستمدارانبه نسبت را سیاسیون آگاهی آنان، با

. كرد می بیشتر اروپاییان جدید زندگیدوراندیش و تیزبین فردی كه امیركبیر . همین به نبود مستثنا قاعده این از بود

رسید، صدارت به كه هنگامی دلیلتحول تا برد بكار را خود غم و hهم تمامپدید ایرانی جامعه در فرهنگی و فكری . به ببرد باال را مردم سواد سطح و آورد

تاسیسمدرسه به اقدام دلیل همین. كرد دارالفنون

بار نخستین »دارالفنون« كلمهمحمدعلی میرزا از ای نامه در

در خارجه امور وزیر ۲۴خانتهران، ۱۲۶۸محرم كالنتر به

روزنامه و است شده استفادهسوم شماره در اتفاقیه وقایع

كار ۱۲۶۸صفر به را كلمه اینبرد.

دارالفنون كلمه ترتیب این بهای مدرسه به بار اولین برای

به امیركبیر كه شد اطالقبه جدید تدریسعلوم منظور

. گمارد همت تاسیسآن

اوایل در دارالفنون بنای . ۱۲۶۶سنگ شمال قسمت در ق هـ . رضای میرزا را آن نقشه شد نهاده سلطنتی ارگ شرقی

. زمان در كه بود شاگردانی نخستین از رضا میرزا مهندسكشید . خان محمدتقی بود رفته انگلستان به تحصیل برای میرزا عباس

. خودش امیر گرفت عهده به را آن ساخت دولت، باشی معماراتمام در زیادی اصرار و كرد می سركشی دارالفنون بنایی به

. بود نشده تمام هنوز مدرسه ساختمان داشت ساختمان زودترسال در را خان داوود ژان امیر، . ۱۲۶۶كه اتریش به ق هـ

. كند استخدام كشور این از را معلمینی تا فرستاد . شوند انتخاب طرفی بی كشور از معلمین تا داشت اصرار امیر

اجتناب فرانسه انگلیسو روس، اساتید آوردن از شدت به او . ایران در خود منافع دنبال به همواره مذكور كشور سه كرد می

. داشتند مداخله سیاسی امور در دلیل همین به بودندبه فقط و كنند اجتناب سیاسی مسایل از اساتید بود معتقد امیر

را اتریش كشور دلیل همین به بپردازند فن و تدریسعلم. كرد انتخاب

و كشید طول مدتی وین به امیر نماینده سفردر و كرد می نگرانی ابراز موضوع این از امیركرد می اصرار خان داوود ژان به هایش نامه

. دسیسه از امیر احتماال برگردد زودتر كهمی و كرد می احساسخطر شاه اطرافیان

دارد عهده به را صدارت كه زمانی تا خواست. شود حل نیز دارالفنون معلمین مساله

... : هر « نویسد هایشمی نامه از یكی در امیر . معلم هفت باالخره » است دیر بیاید زودتر قدرتدریسرشته برای و شدند استخدام اتریش از

زورآزمایی، - فن و نظام پیاده مهندسی هایو طب شناسی، معدن نظام، سواره توپخانه،

دواسازی و طبیعی علوم تشریح، و جراحی . اما شدند ایران به ۵وارد زمانی آنان از تن

رسیدند نوامبر ۲۴ )۱۲۶۷محرم ۲۷ایرانو( ۱۸۵۱ بود گذشته امیر عزل از روز دو كه

وارد ۲تنها امیر صدارت هنگام در آنان از نفر . . بود جا به امیر نگرانی بنابراین شدند تهران

. و كرد انتخاب را مدرسه عزلشمدیر از قبل تا امیرفرهنگ با كه خارجه امور وزیر خان محمدعلی میرزا

. برگزید سمت این به را داشت آشنایی غربیبود قرار ابتدا بین ۳۰در شاگرد به ۱۶تا ۱۴نفر سال

سال در اما شوند دارالفنون وارد گروه اولین عنوانبه تعداد این . ۱۵۰اول روز در دارالفنون رسید نفر

االول ربیع پنجم از ۱۳یعنی ۱۲۶۸یكشنبه پیش روز. یافت گشایش رسما امیر شدن كشته

كشی، نقشه جغرافیا، تاریخ، اصلی، علوم بر عالوهو عربی و فارسی زبان ریاضی، ایرانی، طب

. پشت در شد تدریسمی نیز روسی و فرانسویآزمایشگاه و كافوری شمع كارخانه دارالفنون،

. ای چاپخانه ساختند نیز داروسازی و شیمی فیزیك،تالیفات از برخی كه شد دارالفنون ضمیمه نیز

. رساندند چاپ به آن در بعدها را محصلین و معلمین

دارلفنون روسای

. زیر افراد بودند مملکت سیاسی مقام‌های مهمترین از معموال دارالفنون روسایترتیب به

1.) خارجه ) امور وزیر شیرازی خان علی محمد میرزا2.) جنگ ) وزیر یا کل سردار مکری خان عزیز3. تومان امیر خان محمد میرزا4.) ایران ) علوم وزیر اولین السلطنه اعتضاد میرزا علیقلی5.) شد ) سپسرییسمدرسه و ناظم سال هیجده مدت به هدایت خان رضاقلی6.. شد مخبرالدوله به ملقب بعدها هدایت خان رضاقلی پسر هدایت علی‌قلی‌خان7. مخبرالملک به ملقب خان علی‌قلی کوچک برادر هدایت جعفرقلی‌خان8. ادیب‌الدوله محمدحسین‌خان9. هدایت جعفرقلی‌خان پسر هدایت رضاقلی بودند دارالفنون روسای

دارلفنون معلمان

•) چشم« ) »عالج یا کحالی و جراحی طب، معلم پوالک دکتر•) طب ) معلم ژرژ دکتر•) جراحی ) معلم گالی دکتر•) طبیعی ) تاریخ معلم دانتان موسیو•) شیمی ) معلم المر موسیو•) هندسه ) و مهندسی معلم داوید موسیو•) ریاضی ) معلم سمیعی واجد بدیع‌اله•) ریاضی ) معلم نجم‌الدوله عبدالغفار•) ریاضی و مهندسی معلم بغایری عبدالرزاق•) تشریح ) و جلدی بیماری‌های طب، معلم لوئیسشلیمر یوهان• - ( زبان معلم برگزید خود برای را رضا نام و شد مسلمان ایران در او ریشار ژول

فرانسه(• ) ) ( ریشارخان« ) »یوسف به ملقب ریشار ژول فرزند خان« »محمدرضا ریشار یوسف

فرانسه) زبان معلم

دارلفنون اموختگان دانش

سال در دارالفنون دانش‌آموزان نسل نخستین تحصیل دوره پایان از ۱۸۵۸با گروه اولین . همه در پسو آن از گذاردند اجتماع عرصه به پا اروپایی جدید معارف و علوم با آشنا دانش‌آموختگان

اجتماعی و سیاسی فضای در افراد تاثیرگذارترین از همواره دارالفنون فارغ‌التحصیالن بعد دهه‌های . دارالفنون، اول نسل از التحصیل فارغ مشهورترین بودند معروف صنیع‌الدوله محمدحسن‌خانایران

ریاست سمت به فرانسه سپسدر و دارالفنون در تحصیل پساز که بود السلطنه اعتماد بهدارالترجمه .همایونی ) رسید ) نشر و چاپ انطباعات وزیر همچنین و شاه ناصرالدین مخصوص مترجم و

سبک به جدید معارف و علوم فراگیری به اشتیاق توانست نخست نسل همان از دارالفنون که هرچندنسل‌های با متاخرتر فارغ‌اتحصیالن بین آشکاری تفاوت اما برانگیزد، دانش‌آموزان بین در را اروپایی

: و ناصری عهد در کشور سیاسی شرایط دارالفنون، در فراگرفته آموزش واسطه به بود مشهود اولیهفرانسه، هیجدهم قرن متفکرین روشنفکرانه تفکرات و ملی‌گرایانه ایده‌های با روزافزون آشنایی

و بوده بیشتری روشنفکری یا ناسیونالیستی وجوه دارای دارالفنون دانش‌آموختگان بعدی نسل‌های . التحصیالن فارغ از نسل این داشتند بیشتری وقوف ایران اجتماعی و سیاسی شرایط به نسبت

دنیا این در ایران جایگاه و رابطه و جدید دنیای از بهتری درک خود هموطنان سایر به نسبت دارالفنون . آوردند بوجود را فرهنگی عقب‌افتادگی و دینی اندیشی جزم حاکم، طبقه منتقدین از نسلی و داشته

در و شده سیاسی فعالیت‌های وارد دارالفنون التحصیالن فارغ از مشارکت جنبشمشروطه بسیاری : داشتند احتشام و صنیع‌الدولهتاثیرگذاری و السلطنه ملی مجلسشورای روسای دومین و اولین

میرزا تاثیرگذار جهانگیرخان روزنامه مدیر و نگار صور روزنامه دارالفنون اسرافیل دانش‌آموختگان ازاین. استادی به تهران تاسیسدانشگاه پساز دارالفنون التحصیالن فارغ و معلمین از بسیاری بودند

نظام‌های در وزیری نخست حتی یا و وزارت نظیر دولتی مهم مقام‌های در تعدادی و رسیدند دانشگاه. قرارگرفتن بعدی سیاسی

دارلفنون مخالفان

. اولین پرداختند آن با مخالفت به درباریان از برخی تاسیسدارافنون آغاز ازامیرکبیر، جانشین آن، میرزا مخالف آن نوری آقاخان انحالل دنبال به که بود

و. بازگرداند خود وطن به را اتریشی معلمان تا برآمد درصدد آقاخان برآمدحتی و کرد پشتیبانی وی اقدامات از بریتانیا شیل نماینده شاه سرهنگ به

. خوشبختانه اوست سلطنت ضرر به دارالفنون مدرسه که کرد توصیه . پرداخت آن حفظ و حمایت به و نداد گوش حرف‌ها این به شاه ناصرالدینبدبین آن به نسبت وی کم‌کم دارافنون، از شاه اولیه حمایت‌های رغم علی

از برخی و بود متنفر فراماسونری تشکیالت از شدت به که چرا شد،واسطه به دارالفنون . ملکم‌خانشاگردان شده‌بودند سری تشکیالت این وارد

که جهت آن از بود، ایران به اروپاییان نگرش نوع نگران شاه همه این باصرف‌نظر آن بستن از می‌کرد، تلقی عقب‌ماندگی نشانه را دارافنون بستن

کرد.

ϡΎψϧϥέΪϓήρ .ΩϮΑ̶ϳΎ�ϭέ̶! ηΰ̡� ε ί ϮϣΝϭέϥϮϨϔϟέΩΎΑΖϔϟΎΨϣϞϣ Ϯϋέή/ ϳΩ̶! ϳ̶Θ̶Ϩγ ̶! ηΰ̡�Εϼϴ̰!θΗˬ̵ ήψϧβ ϳέΪΗϪΑς ϘϓΎϫΕΪϣΎΗΐ ρα Ύϫα ϼA έΩ .ΪϧΩήA ̶ ϣα ΎδΣΩϮΧ̶ ϠϐηΖϴ̰όϗϮϣ̵ ήΑ̵ ΪΟ̵ ήτ Χ έΪϳΪΟ

έΩΎϣ .ΩϮΒϧήδϴ̰ϣ ϳήθΗˬήϴ̰ϔ!Ηα ήΗί ˬϭΪη̶ ϣϩΪϨδΑ˺ ˻ ˼ ˻ϪΑΖηά̳Q έΩ̶A Ϯ! θϣί ήρϪΑϥΎ/ϧΎ/ϴ̰Αί ̶! ϳϪA̮ ϳΪόΑΎϫϝΎγ .ΩήA ̶ ϓΎ!ηΪΒϟΎAϥΩήQ ΎηέϮπ ΣΎΑ έϭ̱ ήϣΖϠϋϒθA ̵ ήΑ̭ ϻϮ� ήΘAΩˬϥΎQΪϧΎϣί ΎΑΖγ ϮΧέΩ

ϥΪΑ ϳήθΗϪΑϥΩήQ Ύη̵ ϭ̱ ήϣΎΑΎΗΖΧϭήϓϪγέΪϣϪΑ έΩϮΧΪδΟˬ ̱ ήϣί ζ ϴ̰�ΩϮϳϪϧέΎΑϡΎϧϪΑϪδϧ ήϓϥΎΑί ϢϠόϣΪϧί Ωή[ Αϭ

ϩ\ ϳϭϪΑ .ΪϧΩήA ̶ ϣ̶ ϘϠΗΏή ̲ ϨϫήϓέΪϓήρέϥϮϨϔϟέΩϥϼϴ̰μ ΤΘϟύέΎϓϪA ΩϮΑϥ ί ̶ ηΎϧΰ̡ϴ̰ϧΎϫΖϔϟΎΨϣ̶ ΧήΑ̮ Ϥ̯A ̶ ϔϨϣΖϴ̰ϨϫΫϦϳ ϪΑΩϮΧ̵ ΎϫέΎΘϓέΎΑΎϬϧ ί ̶ ΧήΑ .ΪϧΩϮΑϪΘΧΩή̶�ΏήϏέΩϞϴ̰μ ΤΗԹϪϣΩϪΑϪ̶ A̶ϧ̶Ύ̶/ΘΧϮϣζ ϧΩ

ΪϧΩήA ̶ ϣ.

Ύϳ̵ ήϧϮγΎϣήϓΕϼϴ̰!θΗϪΑϥ ϥϼϴ̰μ ΤΘϟύέΎϓί ̵ ΩΪόΗΩϭέϭΖϠϋϪΑϥϮϨϔϟ έΩΡΎΘΘϓί β� ϝΎγΖθϫϪϧΎΨηϮϣήϓϥΎΧϢ!Ϡϣί ήϴ̰ϣΪηί Ύ ϪγέΪϣϦϳ ϪΑϩΎηϦϳΪϟ ήλ Ύϧ̶ ϬΟϮΗϢAϭ̵ ήϬϣ̶ ΑˬϏ

Ϫh ϭ̶ ϧ ϮϳΩϪh ˬϥϮϨϔϟέΩϥϻϮΌδϣϪA Ζη Ωϥϭήϓ̵έΎθϓΎ�ϪΘηά̳Q ί ζ ϴ̰Αϭζ ΘϣϮ! ΣήΧ ϪϫΩέΩϩΎηϦϳΪϟ ήλ ΎϧϥϮϨϔϟέΩϪΑΎϫΖϴ̰ϋέϥ Ϊϧί ήϓΩϭέϭί ˬϥί Ϯϣζ ϧΩϥΩϮϤ̯ϧϦϴ̰jΘγΩϭϪϳήϬη̵ ϻΎΑϪϨϳΰ̡ϫϖϳήρί ̶/ Ϩϫήϓ

ΪϨϨA ̵ ήϴ̰QϮϠΟ.

تاثیرات قاجاری بسته جامعه در آن تاسیس و نبود مدرسه یك تنها دارالفنون . فنون و علوم ایران در بار نخستین برای گذاشت جای به خود از بسیاری

مدرسه در كاربردی و تجربی براساسعلوم و نو های شیوه با جدید . عنوان به كه گرفتند قرار تعلیم تحت جوانی نسل و تدریسشد دارالفنون

. عبارت به بگذارند تاثیر خود جامعه در توانستند محقق متخصصو معلمایران داخل در جدید های براساسشیوه اندیشه و علم بار اولین برای دیگر

. و ها كتاب نشر و تالیف و ترجمه با دارالفنون التحصیالن فارغ شد تولیدبه تازه هوایی و دادند تسری دیگر طبقات به را دانش و علم خود مقاالت

. شد دمیده ایران جامعهجدید علوم تربیت و تعلیم تحت خود جامعه در كه دارالفنون التحصیالن فارغ

. ملی و اعتقادی مذهبی مبانی و اصول حفظ با توانستند بودند گرفته قرارتعلیم تحت را جامعه بعدی نسل دو كه بپیوندند روشنفكرانی جرگه به خودبه منجر كه كردند گذاری پایه را جدیدی فكری تحوالت مبنای و دادند قرار

. شد خواهی مشروطه جریانات

:منابع

،تهران آدمیت، فریدون ایران، و امیركبیر.۱۳۶۲خوارزمی،

شمیم، اصغر علی قاجار، سلطنت دوره در ایرانسینا، ابن .۱۳۴۲تهران،

شما توجه از باتشکر