Το Πρώτο "Αεροπλάνο" στην Παγκόσμια Ιστορία

Χρήστος Λάζος, Ιστορικός

Η «ΙΠΤΑΜΕΝΗ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑ» του Αρχύτα του Ταραντίνου

Στη μετά τον Δαίδαλο εποχή, στην καθαρά ιστορική, υπάρχουν αναφορές από τον Πρόκλο για δύο άλλους μηχανικούς: τον Θεαίτητο, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε απολύτως, και τον Αρχύτα τον Ταραντίνο, για τον οποίοι γνωρίζουμε αρκετά. Το σημαντικότερο απ' όσα αποδίδουν στον Αρχύτα είναι η κατασκευή μιας ιπτάμενης περιστεράς, της "πετομηχανής", που από ιστορικής απόψεως είναι το πρώτο ιπτάμενο αντικείμενο που έχει καταγραφεί. Δικαίως, λοιπόν, η Ελλάδα θεωρείται η χώρα που εμπνεύστηκε και υλοποίησε την πτήση ως έργο καθαρά μηχανικό και όχι φανταστικό.

Η προσωπικότητα του Αρχύτα

Ο Αρχύτας καταγόταν από τον Τάραντα, μια αρχαία ελληνική αποικία στη Σικελία, ήταν γιος του Μνησαγόρα (ή Εστιαίου) και έδρασε ανάμεσα στο 430 και 350 π.Χ. χωρίς να γνωρίζουμε με σαφήνεια το έτος γέννησης και θανάτου του. Επρόκειτο για ισχυρή και έντονα πνευματική προσωπικότητα, φίλος του Πλάτωνα και οπαδός του Πυθαγόρα. Στοιχεία γι' αυτόν διασώζει ο Διογένης Λαέρτιος, αν και επιγραμματικά (1).

Γενικά ο Αρχύτας είναι γνωστός ως φιλόσοφος (πυθαγορικός), ως μηχανικός και, ίσως, ως ο σημαντικότερος μελετητής της ακουστικής. Διαβάζουμε γι' αυτόν:

«Συμμετέσχε ενεργά στην πολιτική ζωή και οι συμπολίτες του τον θαύμαζαν για τις γνώσεις, το ήθος και τις προσωπικές του αρετές τόσο, που τον εξέλεξαν επτά φορές στρατηγό (κυβερνήτη) του Τάραντα, παρόλο που ο νόμος δεν επέτρεπε την κατάληψηαυ του του αξιώματος για διάστημα μεγαλύτερο από ένα έτος. Για τη ζωή και τα συγγράμματα του έγραψαν πραγματείες ο Αριστοτέλης και ο Αριστόξενος, ενώ ο Πλάτων, που ήταν στενός του φίλος, βρήκε στο πρόσωπο του Αρχύτα έναν υποστηρικτή όταν αντιμετώπιζε την εχθρότητα του Διονυσίου Β' των Συρακουσών. Ο ίδιος ο Πλάτων χρησιμοποίησε τις εργασίες του στα μαθηματικά και υπάρχουν ενδείξεις ότι κι ο Ευκλείδης χρησιμοποίησε πολλά από τα αποτελέσματα του Αρχύτα στο Η' βιβλίο των Στοιχείων. Τέλος, η παράδοση τον φέρει ως τον πρώτο αερομοντελιστή, αφού αναφέρεται ότι κατασκεύασε ένα ξύλινο περιστέρι, που πετούσε με τη βοήθεια πεπιεσμένου αέρα». (2)

 

Σχηματική αναπαράσταση της «περιστεράς» του Αρχύτα (πάνω) σε σύγκριση μ' ένα σύγχρονο αεροπλάνο (κάτω). Τα σχέδια έχουν γίνει από τον Στάθη Σταθόπουλο και περιλήφθηκαν σε ντοκιμαντέρ του Χρήστου Δ. Λάζου για την ΕΡΤ με τίτλο «Μηχανική και Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα». Σκηνοθέτης ήταν ο Γιώργος Παπαδογεωργής.

Αν και ίσως υπήρχε και κάποιος άλλος Αρχύτας, μηχανικός, για τον οποίο δεν έχουμε πληροφορίες, ο Αρχύτας από τον Τάραντα είναι η μηχανική ιδιοφυΐα της εποχής του. Ο G. Sarton, αφού σημειώσει ότι δεν έχουμε επαρκή στοιχεία για να τεκμηριώσουμε την άποψη ότι ο Αρχύτας είχε γράψει ένα έργο περί μηχανικής, που σίγουρα θα ήταν το πρώτο έργο αυτού του είδους παγκοσμίως, και αφού εκθειάσει τις πολλαπλές επιστημονικές του γνώσεις, αναφέρει ότι υπήρξε το πρότυπο ενός άλλου συμπολίτη του, του Αρχιμήδη του Συρακούσιου. (3)

Για τη σημαίνουσα προσωπικότητα του Αρχύτα παραπέμπω τον αναγνώστη στην εργασία του Κατσάνη (4), περιοριζόμενος να σημειώσω ότι φέρεται ως ο εφευρέτης του κοχλία, της τροχαλίας και ενός παιδικού παιγνιδιού, γνωστού ως πλαταγή. Επρόκειτο για ένα κρόταλο που παρήγε έντονο θόρυβο, το οποίο όμως πολλοί αρχαίοι και σύγχρονοι ερευνητές ταυτίζουν με την κουδουνίστρα. Την πλαταγή έδιναν στα παιδιά για να παίζουν όταν δεν είχαν να κάνουν κάτι στο σπίτι. (5)

Όμως στην παγκόσμια ιστορία αναφέρεται ως ο πρώτος που υλοποίησε την ιδέα της αεροπλοΐας και τη μετέφερε από το μύθο στην πραγματικότητα.

«ΠΕΡΙΣΤΕΡΑ» ή «ΠΕΤΟΜΗΧΑΝΗ» Ο πρώτος ιπτάμενος μηχανισμός της Ιστορίας

Ο Αρχύτας, σύμφωνα με μαρτυρία του Φαβωρίνου, ιστορικού των αρχαίων παραδόσεων, επινόησε και κατασκεύασε μια περίεργη ιπτάμενη μηχανή, που αποκλήθηκε "πετομηχανή" ή "περιστερά" και που ουσιαστικά ήταν το πρώτο αεριωθούμενο. Ο Φαβωρίνος σημειώνει ακόμα ότι το γεγονός περιγράφει πλήρως ο Ρωμαίος Αύλος Γέλλιος στο έργο του Αττικαί Νύκται.

 

Η περισσότερο αληθοφανής αναπαράσταση της πτήσεως της «περιστεράς» του Αρχύτα σε σχέδιο του Στάθη Σταθόπουλου για ντοκιμαντέρ του Χρήστου Δ. Λάζου για την ΕΡΤ με τίτλο «Μηχανική και Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα».Σκηνοθέτης ήταν ο Γιώργος Παπαδογεωργής.

Ο Αύλος Γέλλιος (Gellius Aullus), λάτρης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, γεννήθηκε στη Ρώμη, αλλά σπούδασε για πολλά χρόνια στην Αθήνα, κατά στην εποχή που φιλέλληνες ρωμαίοι αυτοκράτορες ελάμπρυναν την πόλη χτίζοντας θαυμάσια κτίρια και μνημεία, ενώ η πνευματική της αίγλη βρισκόταν και πάλι σε έξαρση.

Ήταν γύρω στα 150μ.Χ. Ο Γέλλιος, οπαδός του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, επηρεάστηκε επίσης από το έργο του ιστορικού και φιλόσοφου Φαβωρίνου, Παντοδαπή Ιστορία, και θέλοντας να τον μιμηθεί έγραψε το έργο Αττικαί Νύκται (Noctes Atticae). Σ’ αυτό μελετά τις εργασίες 280 περίπου ελλήνων και ρωμαίων συγγραφέων και ενσωματώνει πλήθος πληροφοριών κάθε είδους: ιστορικών, εθνολογικών, εθιμολογικών, τεχνολογικών, και ως εκ τούτου η συμβολή του στην αρχαία γραμματεία είναι σημαντική.

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι αυτός που αναφέρει και διασώζει το πείραμα του Αρχύτα είναι σοβαρός και αξιόπιστος. Το 12° κεφάλαιο του Γ' βιβλίου του Αττικαί Νύκται επιγράφεται: Περί των απίθανων μύθων που ο Πλίνιος ο Δεύτερος με μεγάλη απρέπεια αποδίδει στον φιλόσοφο Δημόκριτο. Ακόμη περί του ιπταμένου ομοιώματος περιστεράς. Σημειώνει τα εξής:

«Ό,τι όμως αφορά εις εν τεχνικόν έργον, το οποίον καθ' ομολογίαν του ιδίου του κατασκευαστού του Πυθαγορείου Αρχύτου, ούτος κατεσκεύασε, τούτο καίτοι δεν

φαίνεται εις υμάς ολιγότερον θαυμαστόν, εν τούτοις μας φαίνεται απίστευτον. Διότι όχι μόνον πολλοί επιφανείς Έλληνες διηγούνται τούτο, αλλά και ο φιλόσοφος Φαβωρίνος, ο μετά ζήλου ερευνητής όλων των παλαιών ιστορικών μνημείων. Όλοι αυτοί μνημονεύουν με έντονον διαβεβαίωσιν την αλήθειαν ενός τεχνικού έργου, γράφουν δηλαδή περί της κατασκευής υπό του Αρχύτου μιας περιστεράς με ωρισμένον σύστημα και διά μηχανικής τέχνης κατεσκευασμένης, η οποία ίπταται εις τον αέρα. Το τεχνικόν αυτό κατασκεύασμα (ως αφ' εαυτού νοείται) φέρεται δι' ωρισμένης ωστικής δυνάμεως προς τα ύψη και διά κεκρυμμένου εντός αυτού πεπιεσμένου αέρος τίθεται εις κίνησιν». (6)

Το κείμενο, του οποίου η μετάφραση δεν επιδέχεται αμφισβήτηση αφού έγινε από ικανότατο μεταφραστή, τον Ευάγγελο Σταμάτη (7), παρατέθηκε εν εκτάσει ώστε να διαπιστώσει ο αναγνώστης τα πολλά θαυμαστά που περιγράφονται από τον Πλίνιο και για τα οποία ο Γέλλιος απορεί.

Παρά το γεγονός ότι κατακλύζεται με πλήθος πληροφοριών από τον Πλίνιο, τις οποίες προσπαθεί να κατανοήσει και να διαχωρίσει σε βάσιμες ή μη, σχετικά με την περιστερά του Αρχύτα δεν είναι αρνητικός' Θεωρεί απλώς ότι το όλο γεγονός είναι "απίστευτο". Δεν το θεωρεί ψευδές ή αγυρτεία ή θαύμα, απλώς δεν μπορεί να το πιστέψει, αφού του κάνει μεγάλη εντύπωση. Και τούτο επειδή μαρτυρούν γι' αυτό "πολλοί επιφανείς Έλληνες", καθώς και ο φιλόσοφος Φαβωρίνος.

Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε ούτε έναν από αυτούς τους πολλούς επιφανείς Έλληνες, αφού δεν έχει διασωθεί η παραμικρή φιλολογική αναφορά σ' αυτό. Μόνο ο Φαβωρίνος αναφέρει ότι "ο φιλόσοφος Αρχύτας, ο εκ της πόλεως Τάρας καταγόμενος, ήτο επί πλέον και εξαίρετος μηχανικός και κατεσκεύασε ξυλίνην ιπταμένην περιστεράν, η οποία όμως όταν προσεγειούτο δεν ηδύνατο πάλιν να απογειωθή μόνη της. Διότι μέχρις αυτού..." [σ.σ.: Η συνέχεια δεν υπάρχει].(8)

 

Πρωτότυπο σχέδιο του Δ. Καλλιγερόπουλου για την περιστερά του Αρχύτα, στηριζόμενο στην ώθηση που προκαλείται από εκτόνωση αέρα υπό συμπίεση.ΑΒ: κοίλος κορμός της περιστεράς γεμάτος με αέρα υπό συμπίεση.ΓΔ, ΕΖ: ζυγιασμένα φτερά της περιστεράς.ΣΤ: σύριγγα εξόδου του αέρα ασφαλισμένη με περόνη Κ,Η: οπή και βαλβίδα εισόδου του υπό συμπίεση αέρα με τη βοήθεια φυσερού(«Δαίδαλος, Αρχύτας, Κλεοίτας... κλπ.» Οι πρώτες πτήσεις, «Επτά Ημέρες», Καθημερινή, 15 Μαρτίου 1998, σελ. 9).

Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα μοντέλο σύγχρονου σχεδόν αεροπλάνου, όχι μεγαλύτερου από μισό μέτρο, σε σχήμα πουλιού, είχε δηλαδή πτερυγοφόρο αεροδυναμική άτρακτο. Η "περιστερά" του Αρχύτα πέταξε, σε ανάλογο πείραμα, διασχίζοντας απόσταση διακοσίων περίπου μέτρων, φαινόμενο μοναδικό. Σύμφωνα με τις απόψεις σύγχρονων επιστημόνων, το επίτευγμα εκείνο πραγματοποιήθηκε βάσει της αρχής της αεριώθησης. (9)

Το επίτευγμα του Αρχύτα σε τόσο παλιά εποχή δίκαια προκαλεί τη δυσπιστία και θα μπορούσε θαυμάσια να αποτελέσει αιτία για τη συγγραφή έργου ... επιστημονικής φαντασίας από κάποιον αρχαίο συγγραφέα. Υπήρχε δηλαδή το επιστημονικό ερέθισμα και στο σημείο αυτό διερωτάται κανείς για το ποια ήταν τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής και τι δυνατότητες υπήρχαν για την εξέλιξη της τότε επιστημονικής γνώσης.

Σχολιάζοντας την "πετομηχανή" ή "περιστερά" του Αρχύτα, ο Χ. Κ. Λάμπρος γράφει τα εξής:

"Τούτο δεν πρέπει να μας παραξενεύη, γιατί, καθώς απέδειξαν νεώτερες έρευνες, ο Ελληνισμός της εποχής του Αρχύτα ευρίσκετο στα πρόθυρα επαναστάσεως, που δεν πραγματοποιήθηκε μόνον από συρροή δυσμενούς συγκυρίας παραγόντων. Παλαιότερα, όταν μόνο ο θρύλος του Ικάρου υπήρχε, το πείραμα της "Περιστεράς" δεν έκαμε καμμιά ξεχωριστή εντύπωση καθώς φαίνεται. Πολύ αργότερα οι φιλόλογοι σχολιασταί θεώρησαν την σχετική περιγραφή τόσο απίθανη, ώστε δεν την επίστεψαν καν. Κατά τους νεωτέρους χρόνους, τον καιρό των "ελαφρότερων του αέρος" αεροστάτων, η πτήσις αντικειμένου "βαρύτερου του αέρος" εκρίθη "επιστημονικώς ανυπόστατη". Ακόμη και μέχρι προχθές, την εποχή των ελικοκινήτων αεροπλάνων, όταν η ιδέα του "βαρύτερου του αέρος" είχε βέβαια πια επικρατήσει, έλεγαν όμως ότι η ιστορία της "Περιστεράς" ήταν παραμύθι, αφού το "μοντέλο" αυτό δεν είχε έλικα, αλλά ένα παράξενο κινητήρα" που...κλωτσούσε. Μόνο τελευταίως Αμερικανοί ερευνηταί της Ελληνικής Αρχαιότητος εσχημάτισαν την πεποίθηση, ότι η "Περιστερά" επέταξε όντως και μάλιστα με κάποιο σύστημα αεριωθήσεως. Δεν πρέπει να μας φαίνεται παράξενο: Μήπως δεν υπάρχουν πλοία - παιγνίδια εφοδιασμένα με ένα καζανάκι που απολήγει με δυό σωλήνες κάτω από την πρύμνη του σκάφους, τα οποία κινούνται με περεμφερές σύστημα; Ένα μικροσκοπικό καμινέτο ζεσταίνει τον αέρα στην αρχή, μετά το νερό που μπαίνει στο καζανάκι και το εξωθεί με ορμή προς τα πίσω σπρώχνοντας το πλοίο προς τα εμπρός..." (10)

Αναπαράοταση του μηχανισμού της περιστεράς του Αρχύτα από τον Schmidt, βάσει μιας αναπαράστασης από ψηφιδωτό της Πομπηίας (G. Schmidt, Antike Mechanik, Abb. 45 και. 44)

 

 

Αναπαράσταση της αυτόματης περιστεράς. Σχέδιο του von Wilars, το 1245 (EM. Feldhaus, DieTechnik der Antike und des Mittelalter, φωτ. 312)

Το ότι ο Ελληνισμός είχε φτάσει στα πρόθυρα της βιομηχανικής επανάστασης κατά τον 5° αιώνα τουλάχιστον σε δύο σημαντικά κέντρα όπως η Αθήνα και ο Τάραντας, επικροτείται από πολλές απόψεις, σύμφωνα με τη θεωρία του P.M. Schuhl και ακόμα "... το ίδιο υποστηρίζει και ο Β. Farrington για να σημειώσω και έναν αγγλόφωνο συγγραφέα, αλλά τα συμπεράσματα προκύπτουν από κάθε ενδελεχή έρευνα, όπως π.χ. του Ο. Neugebauer, ο οποίος εξέδωκε προπολεμικώς αριθμό ειδικών συγγραμμάτων, εν μέρει με τη συνεργασία του A.J. Sachs, και μεταπολεμικώς στην Αμερική", προσθέτει ο Χ.Κ. Λάμπρος. (11)

Δεν γνωρίζω αν υπήρχαν δυνατότητες για κάποια μορφή βιομηχανικής επανάστασης την εποχή εκείνη, όπως υποστήριξε ο Schuhl (12), αλλά δύο νεώτεροι φυσικοί επιστήμονες συμφωνούν στη δυνατότητα υλοποίησης μιας τέτοιας μηχανής από τον Αρχύτα. Πρόκειται για τον ιταλό φυσικό Laka (1631 -1687), που στα 1670 δημοσίευσε ένα βιβλίο

όπου περιλάμβανε κάποια περιγραφή ενός "εναερίου πλοίου", του οποίου η άνοδος εξασφαλιζόταν με μεταλλικές σφαίρες κενές από αέρα (13), και του γάλλου φιλοσόφου και φυσικού Ντνεμπ (1861-1916), που πίστεψε ότι η αρχή της προώθησης δι' αντιδράσεως μπορεί να θεωρηθεί ότι θεμελιώθηκε από τον Αρχύτα.

Σε σχετικό δημοσίευμα σημειώνονται τα εξής: "Η γνώμη η οποία επικρατεί σήμερον, είναι ότι ο Ταραντίνος επραγματοποίησεν εις σχήμα πτηνού εν μικρόν αεροσκάφος) ή ως λέγει ο Devaux, μίαν "περιστεράν" με πεπιεσμένον αέρα, η οποία δύναται να θεωρηθή ως πρόδρομος των σημερινών αεριωθουμένων" και συνεχίζει δηλώνοντας ότι κατά την άποψη του ο Αρχύτας είναι "... ο δημιουργός της πρώτης γνωστής πτητικής μηχανής". (14)

Στον Αρχύτα αποδίδεται επίσης η πολύ εντυπωσιακή περιγραφή μιας περιφοράς γύρω από τη Γη μέσα σε μια ερμητικά κλειστή σφαίρα. Στοιχεία για σοβαρή τεκμηρίωση αυτής της περιγραφής δεν υπάρχουν, όμως κάποιες αναφορές στον Λουκιανό υποστηρίζουν ότι ο μυθοπλάστης αυτός, όταν έγραψε τα θαυμάσια ταξίδια του στη Σελήνη, ήταν εμπνευσμένος και επηρεασμένος από αυτή την περιγραφή περιφοράς γύρω από τη Γη του Αρχύτα (15). Η πεποίθηση όμως του Χ. Κ. Λάμπρου ότι ο Αρχύτας είχε οραματιστεί την ιδέα των τεχνικών δορυφόρων χωρίς να στηρίζεται πουθενά, είναι υπερβολική.

Πάντως είναι γεγονός ότι με την "περιστερά" του Αρχύτα η ελληνική μηχανική εγκαταλείπει το χώρο της ουτοπίας και μπαίνει στο χώρο του πειραματισμού. Το πείραμα του έλληνα μηχανικού - που δεν αμφισβητείται -είναι πολύ εντυπωσιακό και με την υλοποίηση του, γύρω στα 420 π.Χ., το πρώτο μοντέλο αεροπλάνου "πέταξε", έστω και για λίγο, στον ελληνικό ουρανό!

Για την περιστερά του Αρχύτα ο φον Μπράουν διατυπώνει, μια νέα, διαφορετική άποψη: ότι το πουλί ήταν δεμένο σε σταθερή θέση. Σημειώνει: «Το πρώτο γνωστό μηχάνημα που λειτουργούσε σύμφωνα με την αρχή της αντιδράσεως επινοήθηκε από τον Αρχύτα τον Ταραντίνο κατά το α' ήμισυ του 4ου π.Χ. αι. Ο Αρχύτας, ένας από τους θεμελιωτάς της θεωρητικής μηχανικής, κατασκεύασε ένα μηχάνημα που έμοιαζε με περιστέρι. Κρεμόταν από σπάγκους και μπορούσε να κινείται από τη μια θέση στην άλλη με τη δύναμη της αντιδράσεως, που ανέπτυσσαν ρεύματα εκφορτιζομένου ατμού" (Π.E.Α., σελ. 100).

 

Υπερβολικά φανταστική απόδοση της «περιστεράς» του Αρχύτα, στην οποία ο σχεδιαστής έχει τοποθετήσει και τον υποτιθέμενο πιλότο. Φυσικά όλα αυτά είναι λάθος.

 

Το μουσικό παιγνίδι γνωστό ως «χελιδόνα». Τραβώντας το σπάγκο ο κάθετος άξονας γυρίζει, και στη φορά του αναγκάζει, τα κουδουνάκια να ηχήσουν. Μακρινός απόηχος της περιστεράς του Αρχύτα; Δεν γνωρίζω" το παιγνίδι-ηχητικό αντικείμενο εμφανίζεται, στην Αγριανή Σερρών (Φ. Ανωγειανάκης, Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα εκδ. Μέλισσα, σχ. 55. Στη σελ. 88 βλ. φωτογρ. του παιγνιδιού).

                         

 

Το λαϊκό μουσικό όργανο «Η χελιδόνα» από την Αγριανή Σερρών, ύψος 22 εκ. Φέρει στο νου την «περιστέρα» του Αρχύτα (Φοίβος Ανωγειανάκης, Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα. Εκδ. Εθν. Τραπέζης, σελ. 88)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Diogenis Laertii, De clarorum Philosophorum vitis dogmatibus et apothegmatibus,L decem, Parisiis, MDCCCXXV, III, σσ. 223-224

2. Πάπυρος - Λαρούς - Μπριτάννικα, "Αρχύτας", τομ. 11, σελ. 284.Εδώ υπάρχει μια λανθασμένη διατύπωση. Επρόκειτο για αεροσυμπίεση και όχι "πεπιεσμένο αέρα" φυσικά.

3. George Sarton, Ancient Science through the Golden Age of Greece, σσ. 440-41.Στον Αρχύτα αποδόθηκαν τα έργα Περί Παντός, Περί ανδρός αγαθού και ευδαίμονος, Περί νου και αισθήσεως, Περί Μαθηματικής, Περί Μαθημάτων, Το αρμονικόν, Περί παιδεύσεως ηθικής, Περί Νόμου και Δικαιοσύνης, Διατριβαί, Περί αυλών, Μηχανικό, Όροι κ.λ.π.Βλ. De Archytae Tarentini Fragmentis Philosophicis Dissertatio, Lipsiae, σσ. 92-93.

4. Μιχαήλ Β. Κατσάνης, "Η προσωπικότης του Αρχύτου και η αλληλογραφία του μετά του Πλάτωνος",Παρνασσός, τομ. ΙΗ', αρ. 1 (Ιαν. - Μάρτ. 1976), σσ. 88-103.Για σχετική βιβλιογραφία εις Κ. Γεωργακόπουλος, Αρχαίοι Έλληνες θετικοί Επιστήμονες, σσ. 109 -110.

5. Βλ. Χρ. Δ. Λάζος, Παίζοντας στο Χρόνο: αρχαία ελληνικά και βυζαντινά παιχνίδια,εκδ. Αίολος, Αθήνα 2002, σσ. 556 - 558.

6. Α. Gellius, Nodes Atticae X, 12, §9 7. Ευάγγελος Σταμάτης, "ΔΑΙΔΑΛΟΣ, ο μυθικός κατασκευαστής αεροπλάνου, και

ΑΡΧΥΤΑΣ, ο κατασκευαστής του πρώτου αεριωθούμενου αεροπλάνου",θέσεις και Ιδέαι, τομ. Β', σσ. 319-324.

8. Favorinus, Di arelate, opere introduzione testo critico e commento, U couradi Adelmo Barigazzi lelige le monnieur,Firenze 1955, Fr. 93, σελ. 241.

9. Βλ. Χ. Κ. Λάμπρος, "Αρχύτας ο Ταραντίνος", Ιστορία Εικονογραφημένη,αρ. 50 (Αυγ. 1972), σελ. 73.

10. Στο ίδιο. 11. Στο ίδιο. 12. P.M. Schuhl, Formation de la Pensee Grecque, 1949 (a' έκδ.), σσ. XX-XXI.

Ακάματου ίδιου, Machinisme et Philosophie, 1947 (a' έκδ). 13. Γ.Π.Ε., Larousse, τομ. 10ος, σελ. 619. (Στο Κατσάνης, ό.π. (σημ. 4, σελ. 92.) 14. Περιοδικό Πτήσις, τεύχ. 31, Αθήναι 1961, σελ. 3. (Στο Κατσάνης (σημ. 4),

σελ.92.) 15. Για τον Αρχύτα βλ. το θαυμάσιο έργο των M.R. Cohen/I.E. Drabkin,

A Source Book in Greek Science, 1948. Ακόμη το έργο του Cf. A.E. Egger,De Archytas Tarentini vita, opehbus et philosophia, Paris, 1833.

Ο Χρήστος Λάζος γεννήθηκε το 1946 στον Πειραιά. Σπούδασε χαρακτική στην

Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Το πάθος του είναι η ιστορία. Εχει δημοσιεύσει 25 βιβλία, τα 12 των οποίων αφορούν την έρευνα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας. Εχει λάβει μέρος σε πολλά συνέδρια και έχει συνεργαστεί με πολλά περιοδικά με δεκάδες άρθρων. Εχει στο ενεργητικό του 7 ντοκιμαντέρ για την ΕΤ1 με γενικό τίτλο ¨Ελλάδα, πορεία στο χρόνο" και ένα με το BBC για τον Αρχιμήδη. Είναι ιδρυτικό μέλος της Εταιρίας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας (ΕΜΑΕΤ). Επίσης είναι ιδρυτικό μέλος της Εταιρίας Πολιτικού Πολιτισμού

Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας © 2005-2008Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος

Link: http://www.haf.gr/el/articles/firstairplane/default.asp