7

اسالمی معماری های نشانه و نمادها

ترین دشوار و ترین مهم تفسیر هم هنوز که است بدیهی اعتبار مسئله توان می همیشه اصل است. در مسئله های تصریح متقابل، ارجاع راه کشید. از پیش را 1تأویل

لفافه، در اشارات م<عر=ف( و آثار ها، آئین )متون، روشن چه به نماد آن یا این داد نشان بروشنی توان می

دیگری شکل به را مسئله این توان می "معناست". اما گیرند می بکار را ها نماد که کسانی کرد: آیا بیان هم

عنوان به فهمند؟ می را آنها نظری های داللت تمامی " می2جهانی "درخت های داللت مطالعه بهنگام مثال

افراد همه دارد. آیا جهان" جای مرکز "در درخت این گوئیم از اندازه یک به شناسند می را درختی چنین که جوامعی

بعنوان نماد اعتبار اما دارند؟ "مرکز" آگاهی درست داللت آن از فرد آن و این درک میزان به بستگی دانش از شکلی

که کنند می ثابت جا همه در معرف آثار و ندارد. متون "مرکز" داللتU کهن جوامع افراد برخی برای کم دست

در مشارکت به جامعه بقیه و است بوده روشن دربست گذشته این است. از بوده "داللت" دلخوش این فهم

کرد تعین دقت به را مشارکتی چنین حدود بتوان دشوار کند. می فرق عوامل از معینی نا شمار حسب که چرا

یک یافتن واقعیت که است این گفت توان می آنچه تمام زندگی تغییرات های تنش به نبوده فکری غیر نماد

الیاده. میرچا–دارد. ارتباط جهانی ضرباهنگ با اجتماعی

و عقاید نظرات، از متشکل آید می پی در آنچه بیشتر سالها گذر در که است مرتبط نا و پراکنده تفاسیری

که را دنیائی کوشد می که گرفته شکل ای بیگانه توسط یافتن به گرایششان این بر کند. بنا درک ندارد تعلق بدان

شخصی تجربه که است چیزی در انتزاعی و کلی معانی نیست خطا خود نفس به کار است. این بوده ملموسی

: زند - 1 فرانسوی. ) به هرمنوتیک معنای( Herméneutiqueشناسی دادن به و خبریا علم کردن، تعبیر و کردن . نظریهترجمه که است علمی است فهم مسئلهتأویل

می بررسی را آن روند و فهم و ادراک چگونگی و از. متون لفظ این قرنکند Uآغاز در تازه اما یافته است، کاربرد با قرنهفدهم که است فکری تالشنوزدهم

. هرمنوتیک، سرسخت منتقدان از یکی می یابد عمومی Uرواِج شالیرماخر فردریکخرد آلبرت، . هانس . پدیا ویکی است آلمانی انتقادی گرای

2 - Cosmic Tree.

7

به همتا بی فرهنگی تجارب که است این خطرش هرچند سوی شود. از معنا بی و بدیهی کلیاتی به مبدل رایگان

بفرد منحصر ای تجربه که دارد وجود هم خطر این دیگر یا و شد، سهیم آن در نتوان که شود اختصاصی چنان بظاهر های ارزش یافتن برای مصنوعی جستجوی اینکه،

فرد هر تجربه یا فرهنگ حقیقت تحریف به جهانروا هر باشم، مانده دور ها دامگه این از که پردازد. امیدوارم

زیر در آنچه مبادا که است این ام دغدغه ترین مهم چند حالی شود. در تلقی اصل یک یا حقیقت یک بیان آید می کاوی ژرف به و است نسبی صرفا گویم می آنچه که

در نمادها داللت شناخت راه تعریف منظور به ها نشانه آید می پایان در که پردازند. پیگفتاری می معین فرهنگی

بازخوانی در که سخنانم از استنباطها برخی بندی جمع به است. به یافته اختصاص اند ساخته نگرانم باره چند های

های بحث که شود می تر روشن بروز روز من چشم کنار در که است آنی از تر پیچیده بسی ها نشانه و نمادهاایم. کرده تصور خود مدیریتی های نشینی

دیگری و کلی یکی دلیل، . دوها نشانه و ها نماد مسئله وجود ها نشانه و ها نماد مسئله طرح برای اختصاصی

ارتباط و سازی نماد عمل که است این کلی دارد. دلیل مدلهای نامیم می نماد آنچه هر با شخصی یا فرهنگی درک و تداعی اندیشه، احساس، رفتار، شده پذیرفته

و پردازی نماد عمل که است این کلی است. دلیل نامیم می نماد آنچه هر به فرهنگی یا شخصی وابستگی

و تداعی اندیشه، احساس، رفتار، شده پذیرفته مدلهای و فالن در گذشته در است است. ممکن کردن درک

کار در شناسی نشانه و نمادی نظام یک از بیش جا بهمان را مجزا گروهی تشکیل چند، چه یک، چه اما باشد، بوده تا کم دست تعریف، طبق بایست می که دهند می

متفاوت دیگر جاهای و زمانها گروههای دیگر از حدودی، و ها بحث سال دو به قریب زاده مسئله باشد. این

مورد این در 3خان آقا بنیاد جایزه سمینارهای در ها رایزنی چیزی اصال اسالمی کشورهای معاصر معماری در که است می آیا گشته، این از شمرد؟ اش اسالمی بتوان که هست

3 - Agha Khan Award Seminars.

7

که کرد تعریف وضوح از مایه چنان با را چیز این توانشود؟ گرفته کار ارزیابی معیار چون

این پرداختیم، احیا و مرمت به دوم سمینار در وقتی از بخشی معیارU از برخورداری زیرا نشد، مطرح مسئله کهن آثار هرگونه به پرداختن برای بودن مسلمانان تاریخ

ای مجموعه یا بنا )آیا فنی ها کرد. دغدغه می کفایت به توجه )با اجتماعی است؟(، شده مرمت بدرستی معین چه به و کرد حفظ باید را چیز چه معاصر فرهنگی زمینه

اطالعات تبادل و ارائه ) چگونگی رسانانه اطالع دلیل؟(، و گردشگری با چگونه ) احیا اقتصادی آثار(، باره در

از )غرض مسلکی یا کند؟(، می پیدا ارتباط شهری تحرک می یا بود است؟(، کسانی چه بسود و چیست حفاظت بابت از کار این ارزش از پرسشی هرچند باشد، توانست

این طرح نشد. امکان مطرح مسلمانان خودآگاهی ارتقا آثار مورد در گفت توان می که چرا داشت، وجود پرسش

که باشد این تواند می کار بهترین فرهنگها، همانند هم، معماری در 4گرائی باستان اینکه و بمیرند، بگذاریم که این و است، غربی نخبگان از اندک شماری خصیصه معناست بی ای )انجماد( گذشته فسردن از شکلی حفاظت

بحث خورد. اما می افراطی پرستی وطن بکار تنها کهنکشید. جاها این به

تر پیچیده بس موضوعی سوم، سمینار موضوع مسکن، وجود افراطی موضع دو که بود روشن من بود. برای مسکن از پذیری تعریف گونه که بود آن بر دارد. یکی

که تاریخی اشکال از تعریف این چه دارد، وجود اسالمی شده ایجاد اسالمی زندگی شیوه ساختن عملی برای

اجتماعی و دینی نیازهای تجویزی نظام از چه آید، بدست دیگر اند. موضع کرده تعین شریعت و حدیث قران، که شریعت تجویزهای از مستقل مسکن که بود باور این بر

های حل راه امروزی مشکالت که آنرو از خواه است، خواه طلبد، می فرهنگی های وابستگی و دین از مستقل

ها فرمها نه کرده تجویز را رفتارها قران که جهت بدان بس طیف دهد می اجازه که است نهایت دو را. همین

گیرد می جای دو این میان که امکانات از ای گسترده

4 - Antiquarianism.

7

اهمیت بحث خود مورد در آنچه اما باشد، داشته وجود به را مسکن با اسالم ارتباط شد می که بود این داشت حق با مخالفتی هیچکس که حالی در کشید، چالش

زندگیشان که شکلی نوع هر با آمدن کنار در مسلمانان نقل به که متونی که بود نداشت. جالب گرفت می بخود

باره در کلی بسیار روایاتی یا پرداختند می آنها از مطلب می احادیث از معموال ) که بود پاکیزگی و پسندیده رفتار

های سنت و آداب آنها در که شریعت مآخذ و منابع آمد( یا نظری فقه از گسترده پوششی زیر را محلی پیچیده ) هشتم و هفتم قرون به منسوب بودند. روایاتی گذارده

پیوند است( و اندک بس آنها از مانده بجا های فرم که مگر است، دشوار امروزی شهری نیازهای به دادنشان

در تری عمیق بس اندیشی ژرف بخواهد شخص اینکه باشد. اما داشته قرون گذر در اسالم شریعت تکامل پرسش این نشد یافت وفاق به منتهی پاسخ هیچ گرچه

حال چه گذشته، در چه اسالم آیا که شد گذارده پیش بجادارد؟ معماری به دخلی هیچ

اولین در کلی بسیار شکلی به مسئله این که حالی در شده پدیدار گهگاه بعد به زمان آن از و شد مطرح سمینار است ای لحظه چهارم سمینار این رسد می بنظر است،

بحث. اما کردن تر عینی و تر مشخص برای مناسب بر اسالم تأثیر حرکت یک با توان نمی هم اینجا در حتی

فیلیپین تا گرفته اسپانیا از را قرن چهارده طی معماری که شده برگزیده مسئله شماری رو همین از و داد نشان

شد پردازد. می می تأثیر این از جنبه یک به تنها فضای گسترش و ارث قوانین عینیت به موضوعی هم زمینه همین در اما برگزید را ها شهر در ساختمانی نیز موضوع و نیست دسترس در سادگی به اطالعات نشانه و ها نماد به پرداختن پیشنهاد ندارد. در جذابیتی

چارچوبی نمادها به روانی و اجتماعی فرضی نیاز ها، می اختیار در اسالمی معماری بررسی برای متفاوت

کرد: آیا بیان زیر شکل به توان می را گذارد. مسئله بصری بلحاظ که اسالمی های نشانه و نمادها از نظامی

پایه چه تا نظام این دارد؟ وجود باشد پذیر درک کجاست؟ خاستگاههایش کدام؟ انواعش و جهانرواست

یا یزدانشناسانه و وحیانی ی یافته تکامل روایت در

7

بیش مدتی به بصری اشکال تکامل در یا دین، از زاهدانه چه با و شکل چه به ها نشانه و نمادها قرن؟ چهارده از

آمدند؟ در ساختمانی فرمهای بصورت موفقیت از مایه آینده و حال برای اعتبار از مایه چه را گذشته تجارباست؟

بر موجود منابع از رویکرد به دیرین. نیاز رویکردهای هست پژوهش دو تنها دانم می من که آنجا خیزد. تا می اسالمی فرهنگ های نشانه و نمادها به رسما و آشکارا که

نوعی مدعی نظری، شکلی به کم دست و، پرداختهکمالند.

پارت رودی نوشته5اسالم" در نمادین "امر آنها از یکی به فروتنانه که کتاب ( است. این1958 )اشتوتگارت،

( درsymbolik)سمبولیک= ها نماد معانی در "مالحظاتی دینی موضوعات از شده ( محدود9" )ص. اسالم عالم تا دارد توصیف به گرایش بیشتر نرفته فراتر

نمادهای میان مهم تمایزی پارت همه این تحلیل. با های استحاله نخست دسته شود؛ می قائل ثانویه و اولیه

شود نمادین که است چیزی آن هر درنگ بی و مستقیم پاره پاره دوم دسته و کامل(، ای مجموعه یا )نظام

نمونه )مشت 6کل= مفهوم به جزء گاه و تر متنوع و تکه دو کاله )مثل الیه الیه دیگر موارد در و خروار(،

دوگانه اضداد همه نماد بودنش تکه دو که درویشان بحث در است(. تنها مرگ/زندگی و بهشت/جهنم چون

بعدا )که ریتر هلموت تأثیر تحت پارت، که است عرفان به گذشته توصیف از پرداخت(، خواهم هم او به

معانی از هرچند رسد، می عربی الفبای بصری پردازی نمادگوید. نمی چیزی معماری نمادهای بصری

نماد از نظامی بعنوان اسالم در "پژوهشی دوم، جستار هیمنیورا در و است 7واردنبرگ ژاک ها" از نشانه و ها

شده چاپ(19748) دوم سال دوم، شماره اسالمیکا، درست مسائلی به دارد نظری روشی که جستار است. این

5 - Rudi Paret's Symbolicdes Islam )Stuttgart. 1985(.6- Synecdoche. 7 - Jacques Waardenburg's "Islam Studied as a Symbol and Signification System" in Humaniora Islamica, Vol. ll )1974(. 8 - Humaniora Islamica, Vol. ll (19740.

7

به بیشتر اسالم جالب پژوهش به )بوUیژه پردازد می به که آنجا از کنید( اما توجه دین تا ایدئولوژی یک عنوان پاسخ ارائه در است انتزاعی بسیار شناختی روش لحاظ

در آنها یافتن عملیU راه دادن نشان حتی و پرسشها در اشاره یک حتی از رود. دریغ می بیراهه به و ماندهتجسمی. فرمهای درک تسهیل جهت

اسالمی، عرفان رشته زیر در دیگر کارهای بسیاری است، برخوردار همتا بی غنائی از که ایرانی، بویژه

ریتر هلموت رشته این بزرگ گرفته. استاد صورت و ترین استادانه از یکی ،9جان دریای کتابش، که است

و است عرفانی اندیشه تفسیر نظامهای ترین دشوار نیست او از کمتر پیچیدگی در که کربن هنری جانشینش،

است. درآمدی دسترس در انگلیسی بزبان آثارش از برخی و اثر ،10اسالم عرفانی ابعاد عرفانی، مباحث همه به فاخر

و جالب ( است. بحثی1975 هیل، )چپل شیمل ماری آنه مضمونی پیرامون مرتبط مسائل انگیزاننده بر گهگاه عربی ابن یا ایرانی تصوف از تر گسترده مبنائی با واحد

وسطی قرون اسالم های شگفتی و عجائب در توان می را که یافت دیگران و /ارغون محمد کار11 (1978 )پاریس،

ترین بود. جالب سرزنده کنفرانسی مذاکرات شرح فراتر که است این ما مقاصد برای پژوهشها این ویژگی

وارد رفته متعارف نظری و شناسی یزدان تفسیرهای از لندن، ،12اسالم در علم نصر، حسین )سید فناوری و علم

حس بختیار، الله و اردالن )نادر معماری ( و1976 به آثار این اند. وامداری ( شده1973 شیکاگو، ،13وحدت

9- HELLMUT RITTER: Das Meer der Seele: Mensch, Welt und Gott in den Geschichten des Fariduddin 'Attar, Leiden: E. J. Brill, 1987.

10 -  Annemarie Schimmel: Mystical Dimensions of Islam The University of North Carolina Press Chapel Hill, Nc, 1975.

11 - M. Arkoun et al. L'etrange et le merveilleux dans l'Islam medieval )Paris, 1978(.

12 - S. H. Nasr, Islamic Science: An Illustrated Study )London, World of Islam Festival, 1976(.

13 - The sense of unity: the Sufi tradition in Persian architecture / Nader Ardalan and Laleh Bakhtiar ; with a foreword by Seyyed Hossein

7

به البته است، اندک ها نماد دامن گسترده های نظریه دگرسانی برخی یونگی( که )بگمانم فرضU این استثنای

مشهود، صورت تنها نه که معنا )بدین 14فرم های بر مبتنی بیکران و کراندار تغییراتU شکل به بلکه15منطقی پاد و منطقی روش چند یا یک

Uاند روان ( فطری فرهنگی یا سرزمینی شرایط برخی تأثیر تحت اغلب و

شناختی بوم های ویژگی با ایران سرزمین مثال عنوان )به تربیت متصو=فه برسم که صوفیانی و خود، به مختص

گیرند. می اند( قرار شده

تیتوس اثر چندین مثل درست پژوهشها، این بیشتر در و1967 لندن، غرب، و شرق در مقدس )هنر بورکهارت

تأثیر تحت پایه این تا ( که1976 لندن، اسالم، هنربینم: می ذاتی مشکل سه اند نگرفته قرار ایران فرهنگ

داده میان ارتباط از روشنی بیان کجا هیچ.1 مکان( و و زمان در پذیر شمارش و پذیر ها) سنجش

زبان کار برخالف سخن دیگر به نشده؛ داده تاویل دقت کربن، و ریتر چون فیلسوفانی حتی و شناسان

نا ها گیری نتیجه از بسیاری نیست. پس کار در علمیاست. پخته

بندرت فرمها هویتU اسالمیU ی خصیصه.2 مورد بجز است، بخود مختص کافی اندازه به یا روشن

توصیفی هیچگاه اند شمرده همتایش بی گرچه که خط آنچه در یا اسالمی مولفه سخن دیگر به اند؛ نداده آن از

)نبود محلی های محدودیت تحت بشر بنیادی نیازهای نسبت به آناتولی هوای بودن تر سرد ،16ایران در سنگ چون صرفا یا خورد، نمی بچشم آن( است جز و مصر،

صرفا که است برداشت قابل ای پوسته و پوشش یک آخر نکته این فرهنگ؛ یا دین نماد نه و است ذوق بیانگر

بناها که ناپذیر توضیح حقیقت این با تواند می سلیقه و ذوق نقاشی( حسب یا فلزی اشیا )برخالف

و گرفتند می قرار بازسازی و مرمت مورد پیوسته رایج

Nasr.Chicago, 1973.

14 - Formal transformations.15 - Logical and paralogical methods.تواند -16 می خود این است؟ بوده یا است، کمیاب ایران در قدر این سنگ براستی

باشد پژوهشی مبحث .یک

7

تجسمی بیان که پیشین های دهه تر انگیز بحث نظریهشود. تأئید شد می شمرده گناه مسلمانان بچشم

مفقود همیشه تقریبا آثار این با معاصر زمینه.3 یا 17شوگرچون[ هنوز]نوآورانی است ممکن است؛

اما باشیم نیافته اسالمی سنتی فرهنگ در پروکوپیوس دادن تسری مانع که داریم معاصر شاهدان از اسنادی فرمهای به نو ساختمانهای ناپذیر گریز های دریافت می باشد، معتبر مدرن انسان برای تواند می که سنتی،شود.

آثار با ادبی شواهد تطبیق معماری از غیر هائی زمینه در و تر کامل نمادین مضامین و آراء جوئی پی یا هنری،

برجسته. بوده تر مشخص این از ها نمونه ترین استپژوهشهای: چنین دست 18کامان شویلر گوناگون است

ها، بافته موزه پژوهشنامه در) قالیچه باره در. در و ،1972 ،3 شماره چلکووسکی،. جی ویراستار، پی

نیویورک، اتینگهاوزن، ریچارد بزرگداشت در هائی پژوهش گذشته سال سی در اتینگهاوزن کارهای بیشتر و( 1974

،1957 ،3 شماره اورینتالیس، آرس در اش نمونه بهترین) میراث باسورث، ادموند کلیفورد و شاخت جوزف در و

. 274-291 صص ،1974 آکسفورد، اسالم، در( گذر است موضوع این باره در مقاالتی مشخص دانشمندانی سالهادادز(. بائر، هارتنر،) اند نگاشته خاص

احتماال که همانطور) یا اتینگهاوزن، های گیری نتیجهفرضیه( می تصدیق هم خودش می را او 19مقدماتی کرد

بیان زیر شکل به بسط اندکی با و بندی جمع توانکرد:

گاو، شیر، چرخ، چون 20ها مایه بن برخی اسالمی هنر در تاریخی لحاظ به که دارد وجود 21فلکی های صورت و

با ارتباط بی هائی خیالپردازی با و اسالمند، از تر کهن

17 - Abbot Sugar.18 - Schuyler Camman. 19- Working hypothesis.20 - Theme: a unifying or dominant idea, motif, etc., as in a work of art. a unifying or dominant idea, motif, etc21- Signs of the Zodiac.

7

[ جدید فرهنگ در ما بحث بکار] اند. شده گرفته اسالمی نا) دنیوی های مایه بن به شناسائی قابل نمادهای بیشتریا( غیر دینی، دینی بنیادی نمادهای توان می آنچه دینیپردازد. می زندگی و آتش، زمین، نامید،

صرفا نوشته است؛ نوشته جدید مشهود مایه بن یک( 22شناسانه شمایل یا نیست؛ تزئینی ترکیبی نمادین)=

. است دادز،) در" کالم" ائی ،18 شماره بریتوس، خدا،( می تصاویر جایگزین که استدالل این با ،1969 یا شود،" قبة" یا ،1978 الحمرا، گرابار،) 23دار جهت الصخره. ؛1957 ،3 شماره اورینتالیس، آرس بگلی،. ائی دبلیو

،" تاِج" معانی که معنا بدین ،(1979 ،24هنر بولتن محل می خنثی های صورت وارد را پیچیده بسیار گاه و عینیاما. قدرتی چندان بار این که است این کلیدی نکته کند

قبة. شمالی گنبد دمشق، مسجد الصخره، نداردبناهائی- تاِج و الحمرا قصر اصفهان، جامع مسجد محل

همگی- معنی پر بس ساخت هنگام به که کمی بودنددر. دست از را خود خاص معنای بعد کل گویا واقع دادند

نمادین معانی بستن جهت در تالش هرگونه اسالمی فرهنگ هندو آئین و مسیحیت ی شیوه به معماری به مشخص

تزئینات( و نما نقشه، در شان ضمنی نمادین معانی با)کد. می رد را

گرته که است اسالمی آثار اندک نمادین بار همین دقیقا می ساده آنقدر را دیگر جاهای در آنها از تقلید و برداری

نتیجه(. استدالل) کرد استداللی چنین فرعی اتینگهاوزن پاگودای به اندک نمادین بار همین که است این

مسجد به تبدیل داد می امکان رومی معبد یا اندونزیائیهمانطور. رضایت چندان نه جستار چندین در که شود13 شماره ،aarp25) بخش آرت ،26شیئ" هنر ؛،1987

22 - Iconographic.23- Vectorial.24 - The Art Bulletin.25 - A.A.R.P. Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Center.26- An Art of the Object.

7

زیت ،28اسالمی" هنر در تزئین" ؛1976 ،27فوروماین) 29شریفت در عمل در دهم نشان ام کوشیده

شناختی روش و فکری تر پیچیده اندکی مسئله استدالل . فرمها مایگی <ک �ن ت که است این مسئله دارد وجود

فرهنگی که دارم تردید و انجامد می ابهام به بسادگی . مسئله هم باز شاید کند کار مبهم بصری نظام با بتواندهای داده نیاوردن گرد و مکفی تفکر کمبود جنس از

. باشد کافی

تازه از ناقص احتماال و شتابزده ارزیابی این دهید اجازهارزیابی ) کنم بندی جمع را مورد این در ها نوشته ترینچون دیرین بزرگ دانشمندان های یاداشت و متون

پرشم فن ماکس تواند 30هرتسفلد، می کرامر فون و .( به تا نشده آن بر هیچکس باشد ارزشمند بس

- های نشانه نماد U شناسائیِ نظام به گرانبار ای شیوهتصوف نظام مورد بجز البته پردازد، اسالمی بصری

ایر علت. شده آن در کارهائی کمابیش که انیگرایانه است اطالعات لحاظ به رشته این نیافتگی توسعه حدودی تا جنبه دو در تر مهم علت شاید چند هر است، دقیق جزئیات واوال. اسالم تاریخی سرنوشت از اسالم گرچه باشد

ها نماد از سرشار فرهنگی های سنت بسیاری دار میراث دینی بار که کند حفظ را آنهائی توانست می تنها شد

پرستی بت از پرهیز بخاطر و باشد، نداشته گری نماد کردن خفه به ناچار حتی و داد می ترجیحدو. خودش بصری تحت کمتر دنیوی هنر دیگر، بود

بخاطر دنیوی هنر هرچند گرفت، قرار محدودیت این تأثیر پذیر تعریف اجتماعی ضوابط حسب عمدتا خودش ماهیتفرهنگی. تا است

تا نیست، بخش رضایت کامال گفته پیش های فرضیه بکار دیگران آراء انتقاد در که دالئلی همان به حدودیاین. گرفته آنجا تا که است هائی برساخته ها فرضیه ام

های سده از آنها باستانشناسی اطالعات دانم می من که

27-Artforum.28- Das Ornament in der Islamischen Kunst.29- Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft Journal of the German Oriental Society ) ZDMG (, Suppl. lll. 1977.30 - Max van Berchem.

7

می. نهم و هفتم درست حد چه تا نیستم مطمئن و آید م پردازیم. کلی گیری نتیجه به مرجع و اثر چند با که است

نکوشیده بوده معاصر شواهد فاقد عمدتا ها فرضیه اینسر. سخن به را مسلمانان اند بیشتر اینکه انجام آرند اند شناختی روش روشنU فرض پیش فاقد ها فرضیه ایندر. شده بیان بوضوح که می آید می پی در آنچه باشد

کار که ای مسئله به پرداختن روش سه پیشنهاد با کوشمدهم. بدست را فرضی پیش چنین کردیم آغاز آن با را

تئوری: فرض پیش از. نخست تا گرفته افالطون محض و اند گفته ها نشانه و ها نماد از فالسفه ویتگنشتاین

. آگوستین سن های استفاده شیفته بتوان دشوار تی) یا ،(1977 پاریس، نماد، های نظریه 31تودورف،

سه) کاسیرر ارنست اثر 32نمادین صورتهای فلسفه توضیحی با فلسفه و( 19539-57 هاون، نیو جلد،

النگر. اثر ،33نو واژه از( 1953 ماساچوست، کمبریج،) ای . " این" نشد که دشوارند و سنگین آثاری جملگی ها نشانه

موسیقی،) است نادر پردازند تجسمی اشکال به هم اگرآثار(. را باال دست رقص و ادبیات که شناسی مردم دارند حد این تا فکری لحاظ به ام کرده رجوع بدانها

اند: انتزاعی کمتر مفهومی لحاظ به و نبوده پیچیدهفیرت. نمادهای نماد) 1973 لندن،) 34آر و اسطوره ،

نیویورک، ) الیاده تر 35)1961میرچا عینی پژوهش چند و ، . گیرتس سی . ) 36توسط نمادها، جنگل ترنر وی یا، ،

. 37)1967ایتاچا، دسته میان از شناسی نشانه در آثاری یا : نظریه اینهاست ما منظور برای همه از تر مفید اخیر

بلومینگتون، اکو، <مبرتو ا شناسی نشانه 381979نشانه ؛ " شماره ویا، ، معماری . 197339، 2شناسی فریدمن، جی ؛

31 - T. Todorov, Theories du Symbole, Paris, 1977.32- Ernest Cassirer's Philosophy of Symbolic Forms )3 vol., New Haven, 1953(.

33 - S. Langer's Philosophy in a New Key, Cambridge, Mass., 1953.34- R. Firth's Symbols )London, 1973(.

35 - Eliade, Mircea, Images and Symbols )New York, 1961(.36 - Clifford James Geertz.37 - Victor Witter Turner, forest of symbols, Ithaca, 1967.38 - Umberto Eco's A Theory of Semiotics, Bloomington, 1979.39- Semiotics of Architecture," Via 2 ) 1973(.

7

" شماره" ارتباطات، نمادها، روالن 401966، 7معنای ؛ " شماره ارتباطات، ، شناسی نشانه عناصر 411، 4بارتس،

عبدالحمید در کتاب چندین از جالبی بسیار خالصه .964،" و ایدئولوژی فراسوی" الزین، های بررسی سالنامه الهیات. 42(1977) ،6 شماره شناسی، مردم

و درخشان غالبا آثارU این همه تقریبا به من غالب واکنشاین. بوده امیدی نا ربا هوش همیشه دو امیدی نا استیکی. مولفه منظورم دارد است؛ انتزاع ناپذیری تبدیل

استداللهای و مشخص مطالعات گرچه که است اینانجامید، نظریه این به ها موضوع تک باره در منسجم

جهت در حرکت با دهد اجازه که یافتم ای نمونه کمترکه اسالمی معماری از موضوعی به تئوری این از عکس

. که است این دوم مولفه برسم نشده پژوهیده کنون تاکه دقیقی اطالعات به پایان بی نیاز میان آثار این تمامی

نشانه ) مورد در بویژه نیست دسترس در معموالشناسانه نشانه تحلیل جرات که پایه بدان تا شناسی؛

( ( دیوار نتایج، بودن بدیهی و ، ندارم را معماری اثر هیچمقدس فضاهای میان تفکیک نماد یا نشانه مقدس بنائی

. ( بسیاری از اند نوسان در عمومی و محدود دنیوی، وکه فرهنگ از بخش آن در شناس مردم های داده جهات

اثر تواند نمی که دارد عام پراکندگی چنان پژوهد میتوضیح است مانده جای بر تصادف حسب که را مهمی

نسبت به معماری بررسی در سلیقه مسئله و دهدبرای شود می مطرح بندرت اشیا یا نقاشی تابلوهای

. نک شخصی مثال هنر . نوبه لندن، فاریس، سی جیمز ،431972 .(

وقتی حتی باشند مفید توانند می چگونه ها نظریه اینواره الگو یا اوال 44مدل کنند؟ نمی ارائه کاری خود

40 - G. Friedmann, "Une rhetorique des symbols", Communications ,7, 1966.41- Roland Barthes' Elements of Semiology, Communications, 1964.

42- ABDUL HAMID EL-ZEIN's Beyond Ideology and Theology: the

Search for the Anthropology of Islam, Annual Review of AnthropologyVol. 6: 227-254 )Volume publication date October 1977(.

43 -  Nuba Personal Art by James C. Faris, London, 1972.44 : پارادیگما - ) یونانی از انگلیسی( παράδειγμα paradeigmaالگوواره به ،

که است فرهنگی و فکری چارچوب و مسلط الگوی و سرمشق پارادایم،

7

هستند پایدار آنقدر که دارد وجود معنائی تمایزات برخی( کبرای ) صغری فرضها پیش بصورت در 45که ما مقاصد

( . سمبل نماد مثال بعنوان رود بکار از) 46اینجا متفاوتصورة )47نشانه تصویر و است چیزی نمایانگر که است

داللت 48عربی) و کننده معنا نماد نمایاند؛ می را آن کههمچون آنرا ثغور و حدود اما است چیزی به کننده

صلیب که ازیراست کند؛ نمی مشخص تصویر و نشانهتزئین 49شکسته از باشد، گوناگون هائی چیز تواند می

. حالی در پس ویرانی و نفرت بالقوه محرک تا گرفتهحدود است پذیر تشخیص مادی لحاظ به نماد یک که

. به مناره است نشده تعین بروشنی خودش ثغور و ( رود )= می کار دادن گوئی اذان برای که برجی عنوان

را مردم وقتی نماید؛ می را کارکردی که است ای نشانهبر که آنگاه و است نماد یک اندازد می اسالم یاد بهمناره ) است خاص کشوری نمایانگر میشود دیده تمبر

عراق ملی نماد بیشتر اش مارپیچگی که سامرا مارپیچ ( یک طراحی در مناره وقتی یا ، اسالمی نمادی تا است

. هر داده اند شکل جامعه یک یا گروه یک برای را نظریه ها و الگوها از مجموعه ای » آن » به که الگوواره ای چارچوب در را خود پیرامون واقعیات جامعه، یا گروه

. می کند توصیف و تحلیل کرده عادتبرای افراد، به محیط آموزش طریق از بوده اند موجود دیرباز از که الگوواره هایی

. » می آیند » در بدیهی چارچوب هایی صورت به فرد« Paradigmپارادایم )واژه مورد( » مدل و الگو معنی به و پانزدهم سده در نخست

. سال از گرفت قرار رشته ۱۹۶۰استفاده هر در تفکر الگوی به پارادایم کلمه. می شود گفته شناخت شناختی متون دیگر یا علمی

« : - یک از نظری و فلسفی چارچوب می کند تعریفش چنین وبستر مریام فرهنگکه آمده دست به تجربیات و کلیات قوانین، نظریه ها، کنار در علمی مکتب یا رشته

. .» نوع هر از فلسفی و نظری چارچوب کلی طور به شده اند قاعده مندو هم با علمی جامعه یک اعضای که است چیزی آن پارادایم کوهن، ایده اساس بر . و ارزش ها مفاهیم، مفروضات، از مجموعه ای اند سهیم آن در تنهایی به کدام هر

به ) اند سهیم آن در که جامعه ای واقعیت مشاهده برای را روشی که تجربیات . ) اصطالح پارادایم کوهن، نظر پایه بر می کند ارائه روشنفکرانه رشته های در ویژه

و می گیرد دربر را علمی رشته یک کارگزاران پذیرفته های همه که است فراگیریمحدوده آن در علمی مسائل حل برای دانشمندان که می سازد فراهم را چارچوبی . نمی کند تغییر مدید مدت های تا علم یک پارادایم است معتقد کوهن کنند استدالل

. زود یا دیر اما هستند خویش کار سرگرم آن مفهومی چارچوب در دانشمندان ومی آید وجود به علمی دگرش و می شکند درهم را پارادایم که می آید پیش بحرانی

آغاز علم از جدید دوره ای و می آورد وجود به جدیدی پارادایم مدتی از پس کهمی شود.

در نظریه آن که را موجود جهان بینی بلکه نمی نامد، پارادایم را جاری تئوری کوهنپارادایم را شده است حاصل آن از که کاربردهایی همه و گرفته شکل آن قالب

. پدیا. ویکی از می نامد45- Premises.46 - Symbol.47 - Sign.48- Image.49 - Swastika.

7

میان ) فضای که بخارا در کلیان مناره رود می بکار فضامی شده بازسازی بار چندین که را مدرسه و مسجد یک

ثابت). نشانه UسنادU ا که حالی در دیگر عبارت به آرایدکه است باری به وابسته و است متغیر نماد UسنادU ا است

خ<لق یا شده داده ) 50بدان بیننده ) النگر Uواژگان Uاحساس و .( سه) اجزاء کند می ناچارمان نظریه بنابراین مرجع

] و ] شناسائی را بیننده مرجع و نماد نشانه، گانه . قواعد بر که است آنی نماد سه، این از کنیم تفکیک

که است متکی توافقهائی و عادات شده، تعین پیش ازاشتراک آنها در که دارد جای کسانی در بلکه شیئ در نه

به. شود می تبدیل ما مسئله این بر بنا دارندزمانی حیطه یافتن راه از نماد یک معنائی میدان تعریف

. اجتماعی گروه یک با اش قراردادی Uسازش Uمکانی یا

. : راههای بسیار اسالمی مکتوب شواهد دوم رویکردمکتوب شواهد از استفاده چگونگی تصور برای متفاوت

. از بیشتر متون از اطالعاتشان که کسانی دارد وجودبرای هائی پاسخ حتی و ها نمونه توانند می است نگارندهو کوتاه توضیحاتی با همراه ذیل پرسشهای مجموعه

. کنند ارائه نسبی

های شیوه هیچگاه بصری، های نشانه یا نمادها که هست ای قرینه آیاغایات برابر در خود اهداف تعریف کارکرد، تشخیص شده پذیرفته

باشد؟ بوده کیفیات در داوری امکان کننده فراهم یا غیر،چون کالسیک متفاوت بس و عمده متون به نگاه با

مقدسی . " 51جغرافیای . از) آگاهی سطوح ویتلی، پی نکدسامبر" اکیستیکس، ، ندیم 52)1976فضا ابن الفهرست ،

. نیویورک،) جلد، دو داِج، بی ابن) 1964ترجمه مقدمه و ، . نیویورک، ) جلد، سه روزنتال، اف ترجمه ،1958خلدون

. ِج صص 2بویژه بعد، 233، شرح) 357-367به یا ،

50- Mood.معرف- 51 فی التقاسیم المقدسی . ةاحسن شمس الدین احمد بن محمد االقالیم

. نوشتن برای و شد متولد المقدس بیت در وی هجریست چهارم قرن جغرافی دانبر نوشته هایش بیشتر و کرد مسافرت اسپانیا در اندلس تا هند ساحل از کتابش . کتاب سالگی چهل در و مسافرت هایش پایان از پس است او خود مشاهدات پایه

معرف فی التقاسیم و االقالیم ةاحسن کامل ترین خود نوع در که نوشت را . علم از انتقادی دیدی با خود کتاب اول در مقدسی می باشد کتاب جامع ترین

خودش روزگار تا اعراب نزد در این یادجغرافیا نوشتن راه در که سختی هایی از و. گفته است سخن کشیده کتاب

52 - Paul Wheatley, 'Levels of Space Awareness in the Traditional Islamic City', Ekistics 42/253. )1976( p.369.

7

پرسش این به من پاسخ ولگا، بلغارهای از فضالن ابن . بیگانه های سرزمین گهگاه که حالی در است منفی

می شناخته شان بصری بیان غرائب و عجائب حسبدوره ) در هند توصیف های نمونه تمامی مثل شوند

که) محسوس بصری نمادهای از نشانی هیچ ، کالسیک . منبر استثنا یک بینم نمی شود شمرده اسالمی منحصرا

نشانه بیشتر دهم قرن جغرافیای متون در که استیک به اشاره تا است اداری تقسیمات در مرتبه نوعی

تعریف. حسب که است کعبه دیگر استثنای تنها شیئ . نشان و نماد هیچ بگویم خواهم نمی همتا بی است اثریپذیر درک های ویژگی در کمتر بلکه ندارد وجود اسالمی

جای رویدادها و انسانها خاطرات در بیشتر و بصری . سبک: کرد کاری کسی یا داد روی چیزی که جائی دارند

بیاد ) و مقدس اماکن راهنمای الزیارت کتاب ادبیتقویت) به تنها شد آغاز م دوازدهم سده در که ماندنیرا آنچه اسالمی احادیث که پردازد می فرضیه این

می مشخص ای شیوه به است روحانی یا مقدس برایشبصورت بیشتر یعنی ضمنی، تا است صریح بیشتر که کند

یافته تعمیم مادی اشکال و ماندنی بیاد های تداعی( چهارگوش) ملموس. بصری های شکل تا است خاگی،

=ر ابواب چون) گهگاهی استثناهائی با و سخن، دیگر به البهیچ. چهاردهم سده اوائل ایران در نمادین شرح م

کشید، بیرون متون از بتوان که نیست اسالمی معماریشود. می مسیحی معماری در مثال عنوان به که آنطور

و قران در بصری های تداعی واجد نمادینU نظام آیادارد؟ وجود اولیه احادیث

مناسب روش تدارک سختی بخاطر پرسش این بحثآیا. دشوار بدان پرداخت تحلیل به صرفا باید است عنوان به پرداخت؟ ها سده گذر در آیات برخی بسامد

معماری های کتیبه در همه از بیش که آیاتی از یکی مثال دوم،) الکرسی آیت رفته بکار الهی قدرت توصیف در و

اما. 53شگرف( 256 وحی موثر بس نمونه تنها این استبرخی. الهی عرش یا خداوندی قدرت توصیف در از نیست

اش نمونه و رفته بکار آثار روی گهگاه آیات دست اینآیه: یا اصفهان، شمالی گنبد در هفتم سوره 52 اینهاست

53- Magnificent.

7

قصر 54سفرای تاالر در که هفتم و شصت سوره 1-5 آیاتدر. شده کار الحمرا ای آیه از استفاده مورد دو هر است

می آیا اما است، 55قبه معنای توضیح خدمت در متعارف غیر آیه ذات در معمارانه معانی این رسید نتیجه این به توان

نمایش، خدمت در معماری آثار اینکه، یا دارد، وجود قرانیگرفتند؟ قرار وحی کالم ساختن نمادین یا

چهارم، و بیست سوره 35-8 های آیه دیگر جالب قطعه زمینه به نمادین اشاره براستی که است ، 56نور" آیات"

این. الهی حضور کننده منعکس مادی در غالبا قطعه دارد متعارف مساجد واژگان در شد می گرفته بکار منبرها

این کالم از بندرت شد ساخته بعدا که مسلماناناین. شده استفاده قرانی قطعه وجود نافی غرابت استپایه- نمادین نظام در چرا و چون به تنها و نیست قرانپردازد. می معماری تاریخ برای آن پایدار اعتبار

قولهای نقل پایداری و بسامد باره در ما های دانستهفرضیه. اندک بس قرانی است این من پیشنهادی است

هنر در قران از سازانه تصویر یا نمادین استفاده که نمادین نیازی به نیاز افزایش پیرو همیشه تقریبا اسالمی

نمادها؛. بوده سازانه تصویر یا را معانی و ها نشانه است مربوط هنر به که آنجا تا کم دست اما یافتند، می قران در

دیگر، عبارت به شود؛ نمی مشتق آن از عمال شود، میقرانی" تصویر" هیچ من نظر به نیست. کار در سازی

می فرق شرع قوانین یا الهیات در وضع که پرپیداستکند.

پایه چه تا شاهانه شمار پر گاههای اقامت غنی ادبی سنتاست؟57بست فرهنگ

54 . این - الحمراست قصر سراسر در اتاق بهترین شاید و بزرگ ترین سفیران تاالر. آسمان طبقه هفت نشان به چوبی زیبای بسیار گنبد با کامل است مربعی تاالر

توسط کاتولیک، ملکه و شاه به گرانادا تسلیم پیمان امضای شاهد تاالر اینبوعبدل ) سفر( Boabdilسلطان موضوع فردیناند شاه که بود جا همین و بوده

. از ویرایش اندکی با رسید بر را هندوستان به راهی یافتن برای کلمب کریستف. پدیا ویکی

55 - Cupola.56 - Verses of the light.57- Culture-bound.

7

نمایانگر 58برنج" شهر" چون شب یک و هزار از داستانیبی. باشکوه قصری باره در بند و قید بی تخیل است یا حقیقت جستجوی در دشوار طلب باطنیU معنای گمان

مفتاح یا مانند) مرموز سری درهای از گذر با واقعیت

Uجا همه االبواب Uاست،( تر متاخر های نگاره حاضر ایرانی است دنیائی آنU از جملگی آن برونی حالت و جزئیات اما

آیا. غیر و درخشان صرفا را داستانهائی چنین باید دینی جهان 59سرنمونهائی یعنی دانست، اسالمی اسلوب دربسته- جزئیاتی که شمرد روا یا اند؟ یافته فرهنگ

زیبائی به نسبت اسالمی منحصرا دیدی کلیدی بازتابهایشاید- لذت ثمره تر قوی احتمال به اما بهشتی، بخش

با طلب مساوات دینی تالقی از متشکل همتا بی تخیلیتوپکاپی؟ و سامرا چون پویائی و ثروتمند مراکز واقعیت

را معماری در ریاضی بویژه و فنی رساالت از استفاده کرد؟ تفسیر باید چگونه

شده ترجمه یا منتشر بدرستی متون این از اندک شماریبه. که است این است جالب برایم آنچه روی هر است

. اثر چون کاری هم وقتی باالتف،. اس سازی هماهنگ ام ظریف قواعد است دسترس در 60(1978 مسکو،) هندسی

و دین های نشانه یا نماد بصورت نه ریاضی پیچیده و نیازهای چاره بصورت بلکه فرهنگی موجودیتی حتی یا

است. رفته بکار تزئینی یا معماری

61نمادگانی وجود از سخن است درست آیا اساس این بر

فرهنگی پذیرش که گفت راندو بصری فرمهای برای کالمی بسیار فرهنگ در که حالی در باشد، یافته

بدان نادر چنان اشاراتی نوشتاری منابع در سنتی اسالم باطنی رویکردی اتخاذ مستلزم وجودش اثبات و شود میاست؟ ماخذ و منابع به

58- City of Brass.59 - Archetype.60 - M S Bulatov, Geometric harmonization in Central Asian architecture in the 9th-15th centuries, Historical-theoretic research Nauka )Moscow, 1988(=. Bulatov, M. S. Geometricheskaia garmonizaciya v arhitekture Sredney Azii X-XV vv. Moskva, 197861- Symbolism.

7

لطف به که است خوشنویسی هنر مسلم استثنای یک فرانز و شیمل ماری آنه جمله از دانشمندان، آثار

از کاملی طیف که داد نشان بروشنی توان می 62روزنتال ایجاد، ها نماد ترین پیچیده تا راست سر نشانه از معانی،

اطمینان. شده پذیرفته و اندیشیده به اینکه به من بود اندیشه در رنگ های تئوری چون مباحثی مثال عنوان

( عرفانی عمال) در رنگ از استفاده بر منطبق کربنهرچند. کمتر بس است هنری های آفرینش شاید است

است. نگرفته صورت کافی تحقیقات که باشد این علت

گفته کردن خالصه ما اطالعات فعلی وضعیت به توجه باجز. آسان نسبت به باال های عربی الفبای مورد در است دریافتی بصری های نماد از پایدار و منسجم پذیرش هیچ پذیرفته اسالم جهان سراسر در معقول حدی در بتوان که

بوضوح بشود که معنائی هیچ نیست؛ کار در دانست شده خود به متعلق های فرم مورد در حتی داد، تشخیص

باشد. متمایز فرهنگی لحاظ به که ندارد وجود شخص را خود اسالمی سنتی فرهنگ گفت بتوان شاید بنابراین

سر: می معرفی نابصری طرقی به شهر، صدای و کرد خاطره و یاد و آن، فرمهای نه وحی، کالم های واژه اذان،

چنانچه. و مردان باشد معتبر گیری نتیجه این رویدادهادر( وارد بدان هائی نقد گمان بی هرچند) مورد است

و تاریخ اصوات، که بود خواهد معنا بدین معاصر، صحنه و اسالمی، فرهنگ که است فرم نه و زندگی شیوه

می شرح را خویش معماری از مسلمان هر درک توسعا،دهد.

بحث به زدن دامن بمنظور که خود حکم این به مایلمیکی. ضمیمه سه ام کرده صادر برخی اینکه بیفزایم

وجود آسان و سهل پذیرش در شناختی روش خطرات دید می آنها پایه بر را خود اسالمی فرهنگ که الگوهائی

فضالست. دنیای نمایانگر عمدتا مکتوب منابع دارد؛ وجود اکوئیناس توماس سن نه آگوستین سن نه مثال بعنوان یا اولیه مسیحی هنر گیری شکل باره در اطالعاتی چندان

اهمیت. نمی اختیار در گوتیک معماری منابع گذارند بصری های پدیده برای که است معادلهائی در مکتوب

62 - Franz Rosenthal.

7

هر شاخص های دغدغه تر، نازل حدی در و کنند، می ارائه هر در آثار آفرینش اراده و سلیقه مددکار که را عصرگفته. می شود می دوره که است این من دوم نمایاند زیادی مقادیر بعد به اولیه احادیث دوران از مکتوب منابع

می اختیار در را هم به مرتبط حیطه دو در اطالعاتواژگان: بر و بنا، تا گرفته پارچه از چیز هر ساخت گذارد( دار معنا واحدهای اساس، همین فرمهای) تکواژ پایه

و نشده، آغاز آن در پژوهش هنوز که ای حیطه بصری،به. تغیرات مورد در داوری امکان مثال عنوان سالیق

و( دوازدهم قرن) جبیر ابن میان ای مقایسه ابن مدر.( چهاردهم قرن) بطوطه مشابه بخشهائی توصیف م

شیوه به را واحد مقدس مکانهای آثار اسالم، جهان ازمنابع. می نشان متفاوت بس هائی براستی مکتوب دهد

راحت رایج چیزهای کند، می کمک محلی زبانهای فهم به بدین شاید شود، می فهم همتاست بی هنر در آنچه از تر

بهترین در یا ، جاهالن مواقع بیشتر فضال برترین که علت به منحصر نه که ای پدیده بودند، وادی این عامیانU حالت،گذشته. روزگاران و است اسالم جهان

بصورت مکتوب منابع به تنها که افزایم می پایان در به البته ام، کرده اشاره63زمانی در اساسا اسنادی بخش پایدار و ثابت بصورت که قرانی وحی استثنایمی. بوده کارکرد و هوا و حال سالئق، به شد است های نقشمایه جستجوی در ادبی متون64زمانی ترا تحلیل زیرا است خطرناک تحلیل نوع این اما آمد بر مکرر رایج مقایسه راه از ثبات یافتن به سادگی به تواند می

مثل) نیستند برابر واقع در که پردازد هائی ویژگی ام پرسیده خود از اغلب که عربی، و فارسی شعر مورد

واقع در اعصار و قرون گذر در اوزان و مضامین ثبات آیا ارِج تازه هنری اثر یک آفرینش بهنگام که است چیزی همان

شاید(. می تواند می که زمانی ترا تحلیل چنین نهند رشته شناخت در باشم آن از خبر بی من و گرفته صورت

باشد. مهم بس فرهنگی ثابت های

63- Synchronic.64- Diachronic.

7

. رویکرد با: آثار که کلی پرسشهای داشتن نظر در سوم را نکته چهار مایلم کردم مطرح اظهارات این آغاز در

کنم. پیشنهاد بحث برای

جهان. فرضیه و هنر در آثاری براستی اسالم یکم آنها در باید که آنطور کسی اگر که آفرید 65معماریکعبه،: نمادین بار همتا بی بشکلی کند پژوهش دارند

پور فاتح در اکبر اورنگ محل، تاِج قبةالصخره، در اولجایتو آرامگاه) دیگر تای چند احتماال و سیکری،اما(. در الله لطف شیخ مسجد و سلطانیه در اصفهان

کعبه بجز ام، شناخته تاکنون که هائی نمونه تمام" است اثری معنا یک به که) که معنائی عمق66نافریده"

نبرد بدر جان آفرینش دوره از شده آفریده آن با بنا گذر در که الصخره قبة مثل شد، تغییر دستخوش یا

محل تاِج یا شد، فزوده اش دینی بار اعصار و قرونهر. فرو را همان که برای آثار این هم چقدر گذاشت

دارند دوم دست اهمیتی ما منظور برای باشند جالب مورخ سنخ کدام در اینکه از است مهمتر شان همتائی بی زیراگیرند. می جای

چندین. فرضیه تداوم مایلم که دست آن از نمونه دوم دارد. وجود معماری در نامم 67فرهنگی نمادگان محدود

همتای بی آفریده ،68ستوندار بزرگ مسجد نمونه یک جوامع کاربردی نیاز چندین که است میالدی هفتم قرن

این. طرف بر را عراقی مسلمان برخی در سنخ کرد شده مسلمان بخشهای عربستان، خضیب، هالل) نواحیحالت( ورود نماد حال عین در هرچند کرد پیدا محلی غربمساجد. جدید نواحی به اسالم این) ایرانی اولیه شد باستانشناسی پیچیده دالئل بخاطر حاضر حال در مبحث

،( انگیز بحث کمی رو پیش شرح با ارتباط بی است به گرایش هند مساجد نخستین و آناتولی اولیه مساجد بود. اولیه ناب اسالم نشان که داشتند فرمی اقتباس

گنبد که است عثمانی کالسیک مسجد دیگر نمونه که صحنی با و گرفت می جای ها مناره میان بزرگش

65 - Monuments in art and architecture.66- Uncreated.67 - Restricted symbolic cultural continuity.68- Hypostyle mosque.

7

و فرهنگی حیثیت نماد به مبدل داشت جلو در معموال و مصر صربستان، تا الجزایر از عثمانی قدرت و سیاسی

شد. عراق

کردم استفاده محدود واژه از ها نمونه این برای آنرو از امپراطوری – فرهنگی و تاریخی خاص شرایط که

کیفیت به – جدید های سرزمین شدن اسالمی یا اسالمی نبود. آنها ذاتی ارزش جنس از و انجامید آثار این نمادین و باشد آرمانی یا ملی نمادی تواند می عثمانی مسجد سنتی تداوم امروزی، تونس در ستوندار مساجد ساختمحلی.

که معماری اشکال آن اندکند بسیار سوم. فرضیهبارز. اسالم حضور از حاکی پیوسته ترینشان باشند در که عملی کارکرد هرگونه از صرفنظر است، مناره ساختش به که دالئلی نوع هر و داشته زمان طول

باید. و مناره توضیحات از یک هیچ از بگویم انجامیده اسکای) شهری دورنمای در تنها نه آن، ظاهری شکل ایرانی نماهای70ساز کرانه صورت به یا قاهره 69الین(

بیرون در بنائی تک بصورت بلکه عثمانی، های حجم و راضی72دهلی در یا افغانستان 71جام در ایران، شهرهایمطالعه. بس ها مناره روی قرانی قولهای نقل نیستم تفاوت منطقه به منطقه و بنا به بنا که زیرا است روشنگر

اما. می هردو، تزئینات و ها کتیبه موارد ی بسیار در کند و براه چشم که نمایند می را نمادین معانی از طیفی

آسمان - )69 خط که شهری چشم انداز( Skylineدورنمای می شود نامیده همو دور از که است آسمان خراش دارای شهرهای سازه های و ساختمان ها بلندترین

. می شود دیده آسمان زمینه در70- Framer.

در - 71 می شود شمرده جهان گل و خشت بنای سال ترین کهن که جام منار . میالدی دوازدهم قرن در منار این است افغانستان غور والیت کوهستانی مناطق

و شده سال ۶۵ساخته در و دارد ارتفاع جهانی ۲۰۰۲متر میراث حفظ مرکزقطب از و شد جهان فرهنگی میراث فهرست در منار این ثبت خواستار یونسکو

. . پدیا ویکی از است جهان خشتی مناره بلندترین هندوستان نو، دهلی در منار72 : انگلیسی - ) به منار پایتخت( Qutub Minarق<ط<ب دهلی در است مناره ای

که ۷۲/هندوستان ۵ . مناره این دنیاست آجری بنای بلندترین و دارد ارتفاع مترغوری معزالدین سلطان دستور به و شده ساخته سرخ سنگهای و مرمر از بزرگ

به بعدها که ایبک، قطب الدین او سپهساالر و ترک غالم توسط و غوریان سلسله ازدر رسید، او ۱۱۹۹پادشاهی داماد توسط بعد و شده بنیان گذارده میالدی

در التتمش در ۱۲۳۰شمس الدین تغلق فیروزشاه به وسیله سپس و شد کامل م. ۱۳۱۶سال سال در رسید پایان به توسط ۱۳۶۸م که دید آسیب برق و رعد از م

. پدیا ویکی از شد مرمت دوباره لودی اسکندر و فیروزشاه

7

به. منتظر سوره کل کارگیری مثال عنوان پژوهشگرند( مریم روی) بعنوان را شگرف اثر این جام مناره نوزدهم در کند، می معرفی ادیان دیگر با ارتباط در اسالم اعالم بیانگر توان می را بخارا در کالیان مناره تزئینات که حالی شمرد، است توحید همانا که مسلمانان اعتقاد ترین مهم از متنوع هائی گویه واقع در آن گوناگون طرحهای که چرا

واحدند. ای نقشمایه

باشد ثابت و مشهود شکل همین به که دیگری فرمهای آیا اما دارد وجود حرمها های محراب البته دارد؟ وجود

در فاطمی نمونه چند و قرطبه) استثنا چند با آنها نمادگانعیان( به آنکه بجای بخود خود شیئ خود و است مصر شد. کارکردی شود نمادین فکری یا احساسی شیوه حتی و شهرها های دروازه در 73آفرینی رمز از هائی نشانه نمادگان این اما شود، می دیده کاخها بویژه بناها، تا دهد می نشان ها دروازه نام در را خود بیشتر

حرم مثل استثنا چند همه، این با هرچند فرمشان،. المقدس، بیت قدس،] اورشلیم و[ هست روی بهر سیلم های دروازه به توان می که نمادین معانی نیستم مطمئن

ساخت از پس داد فاطمیان قاهره و عباسیان بغداد مانده دار معنا و مهم همچنان دراز مدتی به ها دروازهدر. Uسناد باشد اجتماعی کارکرد بجای نمادین معنای ا

های واحد قبیل از اسالمی شهر سنتی مادی ساختارهای به- میدان- بازار دلم. دو مسجد

اندیشی هم این زیرا کردم یاد معماری نمادهای از عمدتا ) در) بی. معماری باره سمینار نمادهای گمان است

می من که آنجا تا اما داشته وجود نیز معمارانه نا بصری کدامها سازد روشن تا نبوده عمیق آنقدر هیچیک دانم

بوده( دست چون) ساده ای نشانه آن کدامها و فاطمه و سبز رنگ چون) رود می انتظار نماد یک از که را برد نوع

بدست( است. آورده هالل

در شناسی خود اینکه بر دائر پیش بخش فرضیه اگر پذیرفتنی بود اجتماعی و شنیداری عمدتا اسالمی سنت جامع بصری نظام یک تعریف در دشواری این باشد،

73- Symbolism.

7

در. تلقی کننده ناراحت نباید اسالمی تواند می واقع شودیکی. ثانویه نظریه دو به صرفا های نظام اینکه بینجامد درازنای در تا شوند درک تر ساده بسیار زمان در ها نماد

دومی. اقالمی محیط عملی درک در که است این زمان آن با که ای لهجه و استفاده مورد اشیا پوشاک، چون

اند. معماری از تر مهم گویند می سخن

در نه باید را ها نشانه و نمادها نظامهای. چهارم نظریه ترین گسترده به تزئین جست، تزئین در بلکه معماری استفاده برای که بنا های بخش آن قالب در و معنایش

نیست. بنا پایداری یا عملی

بصورت نمادین نظامهای که من قبلی نظر چنانچه این باشد، پذیرفتنی زمانی ترا تا ترند غنی درزمانی

می تزئینات که شود می تقویت حقیقت این با نظریه های افزودن با) کرد و کند تغییر زمان گذر در توانست )، دمشق کاری مرقع از تازه تفسیر) معنا در یا مداومافزون(. نویسندگان توسط که حالی در این بر بعدی و ها ترکیب در حتی و معماری های واحد تمامی تقریبا

آسانی به اسالمی معماری در ها واحد این های توسعه های سنت دیگر رشد و شناختی ریخت با ارتباط قابل

و ها نقشمایه که تزئینات مورد در امر این است معماری همتاست بی همیشه تقریبا فرهنگی لحاظ به آن ترکیباتطرد. می صدق کمتر بمراتب تزئین این رد و کند" تزئین بصورت واکنش" سوی از غربی استعماری صرف می نمایش با برابر را دار معنا تزئین که است ای جامعه

مترقی اصطالح به معماری دل در قرن نیم بمدت و گیرداست. کرده رد را تزئین خود

تزئین در خواهیم می چگونه که است این پرسش اینک ای مجموعه به گردن نگاه در مثال عنوان به بیابیم؟ معنا

لحاظ به یکدیگر از تمییزشان که آناطولی درهای سر از ورودی بصورت حال عین در و است دشوار فرمی

می عمل کاروانسراها و ها بیمارستان مدارس، مساجد،آیا. وجود کننده ناراحت چیزی کنند، جز تزئین این دارد

در و نداشته غایت با ارتباطی کلی سازی زیبا بمنظور می ناگفته کارکردی برای جاذبه ایجاد به حالت بهترین

7

پاسخ شد پیشنهاد پیشتر که درزمانی طرح در پردازد؟ استدالل راحتی به توان می زیرا باشد، مثبت تواند می ساخت معاصران به در سر نوع راه از نبود نیازی که کردبیمارستان. یا است انبار که گفت بنا

چنین با که رود نمی احتمال دلیل سه به حال این بانخست. قانع پاسخی مطالعات مجموعه اینکه شویم

مورد در مشابهی توضیحات که هائی نگاره و اشیا روی دقیق بررسی معموال که است آن نمایانگر شده داده آنها

برمال را ای پیچیده نمادین و شناختی شمایل معنای وجوددلیل. می نیست منطقی روی هیچ به اینکه دوم کند

و. معنا بی فرمهای صرف عظیم تالشی سومی شود ژرفای همیشه تقریبا معماری مهم آثار مطالعه اینکه

به. می نمایان را معنا از شگرفی نگاه سخن دیگر سازدبگذارید. نیانداخته تزئیناتشان و آثار این به مناسبی ایم این به پرداختن برای ممکن رویکرد دو از کلی طرحیدهم. نشان را مسئله

آن کوشد می و است 74شناسانه ریخت نخست رویکردبدیهی. واجد که بیابد را معماری مضامین ترین معناست( نوشته مضمون است) گونی گونه به آثاری زیرا کتیبه

و 75قاهره جیوشی مسجد محل، تاِج اهمیت و کیفی( 76مجتمع قایتبای) قرانی آیات با قاهره، در هم باز ،77دژ

74- Morphological.75 : حك- ) فاطمیان دوره از مقبره ـ مسجد اولین مسجد، ، در( 567ـ297ج<یوشی

ص . ) یاور، است واقع م<ق�ط£م ، �ل ب ج� ناحیه در قاهره ، مشرق در مسجد این قاهره ص 207 ، ابوسیف ـ برنس از(. 66؛ بنا، مدخل در مرمرینی كتیبه طبق آن ، نام

متوفی *) بدرالجمالی امیرالجیوش سازنده اش ، مستنصر( 487اسم مسیحی وزیر ، شده خوانده نیز مشهدالجیوشی كتیبه ، همان اساس بر و شده گرفته فاطمی ،

.Guyushi Mosque in Cairoاست. 76 - Qaytbay Complex, Citadel, Cairo.

هفدهمین ( . ( .قایتبای- 77 وی ظاهری محمودی قایتبای ابوالنصر اشرف ملک Uخ اچرکس شاهان از سال ( )شاه به که است سلطنت . . 872جراکسه بتخت ق ه�

در و سال 29نشست القعده ¥ را . . . ه� 901ذی وی محمود خواجه یافت وفات قاو جقمق ظاهر و خرید را او برسبای و داشت منسوب خود به و کرد جلب مصر به

به تا یافت ارتقاء حکومتی مراتب در و گردید منسوب وی به او و ساخت آزاد را . خیر کارهای در و بود منش بزرگ و القدر جلیل شاهی وی رسید اتابکی منصببیت . و مدینه و مکه در قلعه چند و مدرسه سه داشت فراوان کوششی و سعی

او . گذاشت یادگار به خود از بزرگی آثار غزه و شام و مصر در و کرد بنا المقدسسال به آنجا از و رفت فرات به مصر میان 884از جنگهائی و نمود عزیمت حج به

به بایزید سلطان و او بین صلحی قرار سپس و افتاد اتفاق بایزید سلطان و او. 896سال راست او گردید سال ) - 1 : منعقد به سوریا و فلسطین فی 1477رحلة

االشرف .(. » الملک موالنا سفر فی المستظرف القول نام به کتاب این «م

7

یکی. می داده توضیح رفته کار تزئیناتشان در که شوند در معاصر معماری 78های" اسالمیت نا" ترین گیر چشم از

است. خوشنویسی از استفاده سازی جذاب در اش ناتوانی فهم از سطح چندین در نوشته که بیفزایم باید

نقل: وجود پذیری در احتماال که مستقیم های قول دارد دسترسی بدان سواد با خیلی اشخاص فقط گذشته تقطیع بود، خواهد همه دسترس در آینده در و داشتند

شناختند، می مردم بیشتر که هائی تهلیل با موزون های ای واژه پر طوالنی های کتیبه که روشنی لله الملمک مثلبه. پانزدهم قرن از که مساجد بخش زینت بعد م

همه که ، او رسول و خدا ساده احکام است؛ بوده ایرانی خرگرد مدارس بیرونی دیوارهای زیور و زیب شناسند، می

جای. شده سمرقند یا این به( 1978 الحمرا،) دیگر است این باشم توانسته امیدوارم و ام پرداخته بحث

را معماری 79معنای به مد=ل صورت به نوشته از استفادهکنم. اثبات

در. هندسه نوشته از پس از عملی دریافت باره است توضیح پذیرش در و نیستم مطمئن حد این تا هندسه

اند کرده پیشنهاد ایران برای دیگران و اردالن که گشتالت شمالی گنبد هندسه ام شده متقاعد هرچند دلم، دو

چندین با بخارا مناره یا ضلعی پنج بر مبتنی که اصفهان تواند نمی دارد مشابه اساسا طرحی و است 80پایه

اما. بوده طراح هوس و هوی زاده صرفا نمی باشد که علت بدان درست بپردازم، مسئله این به چگونه دانم یا گیاهی های نقشمایه شرح برای روشی است الزم

واژهای تک تمامی تقریبا که مقرنس چون موضوعیشود. ابداع گیرد می بر در را تزئین

از متشکل است 81ترکیب( به مربوط) نحوی دوم رویکردتا. مجتمع کل توضیح و پژوهش می من که آنجا ها

معماری در مهمی چنین انجام همت کمر کس هیچ دانم

معجم . ) است شده طبع ایتالیا در لنزونی استاد اهتمام به و است معروفِج ِج 1492ستون 2المطبوعات زامباور اشرف (. 164ص 1و به رجوع قایتبای ()و

دهخدا .شود78- "Un-Islamities".79 - Vector of meaning.80- hypostasis.81- Syntactic.

7

آوردن. نبسته را اسالمی نقش تواند می مثال یک استمدتها. ایفا را جستار این در گیری نتیجه در آنچه از کند در کاشیکاری های بند قاب دلبخواهی جایگاه نظرم

می ایران هفدهم تا پانزدهم قرنهای کالسیک مساجدبا. حیرت در نمود انفجار بسوی پیشروی همه این بودم تالشی نظرم در شاه مسجد اصلی گنبد تارک در نور

و ایستا نظام نه و وحی به نمادین اشاره در شگرف است بیزانس، کلیساهای یا گوتیک سبک های ورودی عالمانه

مومنان. عبادت کننده محظوظ و پویا درخشش بلکه تجویزی کارکرد نتیجه نبوده طرح ذاتی تزئینات نمادگانبناست. در انسانها

گفت بتوان که داد بسط آنقدر را نکته همین توان می آیا شکلی در نه مسلمانان نمادگان نظام راستین همتائی بی

می که است روابطی در بلکه گیرد می بخود که استحدیثی. می تحمیل خود کاربران به واقع در یا آفریند کند

همانجا خواند می نماز مسلمان جا هر گوید می مشهورهویت. مسجد انسان و زمینه در تلویحی یا نمادین استآیا. در نه است روی فرا محتمل چالشی این فرم

است؟ معاصر معماری

دغدغه و پرسشها مجموعه آید می پی در آنچه. پیگفتار خود بخودی که است پیش صفحات از خاسته بر هائی

دارند. بررسی ارزش که است این من نظر. ترازمانی برابر در درزمانی- 1

از تر آسان درزمانی نشانگانU و نمادگان نظام شناسائی می متمایز نا و بدیهی یا که است آن ترازمانی ی گونه های مجموعه مقدماتیU پژوهشهای نیازمند یا و شود

نمونه. درزمانی آن از تر اندک بسیار اخیر نوع های است توجیه را ها نماد از دار معنا و زیاد تعاریف بتوان که استباید. ذات در فراوان دشواری که بیفزایم هم را این کند

کمتر رو همین از و است معتبر زمانی چارچوب یکحتی. پرداخته بدان تاکنون هنر مورخان از کسی است

در خود مداوم دغدغه در شناسان زبان که نیستم مطمئن باشند پرداخته زمانی شرایط بحث به معنائی های زمینه

موجود آثار برخی از من خبری بی علت شاید چند هرباشد.

7

است ای مسئله این. ها سرنمون و خاص های فرم- 2چنانچه. پرداختیم می اعم طور به معماری به حساس

بشری، جهانشمول و کلی های نیاز پالودن و کردن بحث با شان انطباق شیوه در ادراک راههای و احساسات،

اما. می بایسته و بجا کامال عینی نیازهای استنباط به بود ما دغدغه باشد ها نشانه و نمادگان بحث وقتی من

که است معماری از جنبه آن معنای به مسلمین معماری واجد معین فرهنگی در ندارند جهانروا معنای گرچه

می. متمایز معنائی این که رسید نتیجه این به توان است و بوده آرایشی صرفا یا و حد کمترین در متمایز معنای و کرده منسوخ را فرهنگی تمایز معاصر دنیای اینکه است. معتبر های شیوه تنها جهانشمول داوری های شیوه

معنی از باید برسیم ای نتیجه چنین به براستی چنانچه اماباشیم. آگاه تبعاتش و من مسئله بزرگترینمعماری. کارکردهای و ها نماد- 3

که بوده معمارانه آفرینش های جنبه آن شناسائیپاسخم. بجا آنها در نمادین معنای جستجوی این به باشد

است( کاربر،) مرجع تنها که است این مسئله که بینندهاز. می حکم هنری ای آفریده نمادین معنای باره در کند

منابعی با توان می تنها را معماری نمادگان اینرو ابداع شیوه هر یا سنجی، نظر مکتوب، منابع – نامعمارانه

به. نشان دیگر پذیر معنای توان می نظری لحاظ داد قرون طی تکرارشان یعنی فرمها، ثبات از را نمادین

. کرد استنباط . اسمیت،) بی معماری، نمادگان ائی یک دوام آیا نیستم مطمئن چند هر ،(821953 پرینستون،

ها. کارکرد راحتی یا نمادهاست ثبات معنای به فرمآیا. سبک و ها نماد- 4 انگیزه میان تمایزی توان می ها

( ذوق و هنری های و) های واکنش از طیفی سبک

Uقائل( نماد) 83متداعی شد؟ ها بصری(. و سمعی ادراک) شنیداری و دیداری دریافت. 5

فرهنگ که باشم فشرده پای ایده این بر حد از بیش شاید از دیدن از بیش را اش شناسی خود وسائل اسالمیاما. می کردن عمل و شنیدن بسیار بیفزایم باید گیرد

ام کرده خطا مورد این در اگر که شود پیدا کسی مشتاقمکند. اصالحم

82- E. B. Smith, Architectural Symbolism, Princeton, 1953(.83- Associative.

7

کلگری ،1391 خرداد 22 شنبه دو شیدا،