UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ“ - SKOPJE

PRIRODNO-MATEMATI^KI FAKULTET

INSTITUT ZA ETNOLOGIJA I ANTROPOLOGIJA

Mirjana P. Mir~evska

VERBALNI I NEVERBALNI ETNI^KI SIMBOLI VO GORNA REKA

Skopje, 2007

2

3

Geologijata e vreme strukturirano kako prostor

Claude Levi-Strauss

Na prof. d-r Mirjana S. \orgieva,

so najgolema po~it

4

SODR@INA

PREDGOVOR .......................................................................................7 VOVED ................................................................................................11 1. ETNI^KI PROCESI...............................................................15 1.1. Teritorija ...................................................................................15 1.2. Geografski faktor na izolacija ...........................................22 1.3. Op{testveno-ekonomska i politi~ka situacija ................26 1.4. Modus na migracii-imigracii, konfesionalni i etni~ki promeni ...............................................................................................36 2. ETNOLO[KI MATERIJAL ZA ETNOGENEZATA NA GORNA REKA ...................................................................................54 2.1. Op{testven `ivot.....................................................................54 2.1.2. Struktura i funkcii na seloto ..........................................73 2.1.2.1. Selata vo Gorna Reka kako op{testveni i ekonomski zaednici ..............................................................................................76 3. ETNI^KI IDENTITET NA GORNOREKANCITE .....109 3.1. Definicii za etni~kiot identitet i negova funkcija ............................................................................................109 3.2. Etni~kiot identitet na Gornorekancite izrazen preku oficijalnite popisi .....................................................................117 4. ETNI^KI SIMBOLI ............................................................131 4.1. VERBALNI SIMBOLI^KI SISTEMI ......................133 4.1.1. Jazik .........................................................................................133 4.1.2. Predanija za potekloto .......................................................137 4.1.3. Li~ni i semejni imiwa ........................................................147 4.1.4. Terminologija na srodstvo .................................................153 4.1.5. Etnonimi ................................................................................158 4.2. NEVERBALNI SIMBOLI^KI SISTEMI ..............165 4.2.1. Vera ..........................................................................................165 4.2.1.1. Praznuvawa povrzani so narodnata religija ..............166 4.2.2. Ishrana ...................................................................................177 4.2.2.1. Sekojdnevna ishrana od rastitelno i `ivotinsko poteklo ..............................................................................................178 4.2.2.2. Obredna hrana za posebni priliki................................187 4.2.2.2.1. Hrana za kalendarski i semejni praznici ................187 4.2.3. Ku}a..........................................................................................196 4.2.4. Narodna nosija.......................................................................207 4.2.4.1. @enska narodna nosija .....................................................212

5

4.2.4.2. Ma{ka narodna nosija ......................................................220 ZAKLU^NI RAZMISLUVAWA .............................................226 RESUME.............................................................................................245 BIBLIOGRAFIJA ......................................................................260 P R I L O Z I..................................................................................280 SPISOK NA INFORMATORI: ..............................................288 INDEKS NA IMIWA I POIMI ..........................................290

6

7

PREDGOVOR

Po{irokiot etni~ki predel Reka go zafa}a krajniot zapaden-severozapaden del na R. Makedonija. Se deli na tri predeli: Gorna Reka, Dolna Reka i Mala Reka. Gorna Reka koja e predmet na na{eto istra`uvawe go opfa}a gorniot del od slivnoto podra~je na rekata Radika do Bo{kov most na jug. Oblasta e tipi~no planinska, opkru`ena so visoki i te{ko proodni planini, so silno manifestirana geografska izolacija.

Gorna Reka so svoite, nekoga{ dvaeset i dve, a denes sedumnaeset sela, pretstavuva izrazito limitrofno podra~je, koe se grani~i: od severnata strana so Goranite, od zapadnata so Pi{kopejcite, od isto~nata so Mavrovcite i Gornopolo`anite, a od ju`nata so Mijacite i mija~kata torbe{ka subgrupa. Site tie iako `iveat zaedno na po{irokiot, no teritorijalno relativno mal prostor, uspeale da ja so~uvaat svojata etni~ka i kulturna individualnost do deneska. Vo taa smisla Gorna Reka pretstavuva t.n. "etni~ki tromb" - zona so specifi~no opkru`uvawe kade {to se dopiraat razli~ni kulturi, veri i jazik. Sepak, `iveej}i vo edno takvo opkru`uvawe, sosema e razbirlivo me|usebnoto vlijanie vo site sferi na ~ovekovoto opstojuvawe vo predelot.

Osnovnite istra`uvawa vo ovoj predel se napraveni vo periodot pred Vtorata svetska vojna, od strana na nekolkumina istra`uva~i. Publikuvanite trudovi se odnesuvaat na pra{aweto za navleguvawe na albanskiot etni~ki element vo Gorna Reka (Nikoli} T. Rista), antropogeografski istra`uvawa vo predelot (Smiqani} Toma, K'n~ov Vasil), etnopsiholo{ki prikazi (Nedeqkovi} Du{an), kako i nekolku separatni prilozi (Cviji} Jovan, Filipovi} Milenko). Po vojnata, povtorno od oblasta na antropogeografijata korisni informacii dobivame od trudovite na Trifunoski Jovan, koj iako nema zasebno delo vo koe bi se prezentirale podatocite samo za Gorna Reka, sepak vo site negovi trudovi kade {to tema na istra`uvawe se migraciite na albanskoto naselenie vo nekoj od sosednite predeli na Gorna Reka, ili na teritorija na cela zapadna R.

8

Makedonija, opfaten e i na{iot prou~uvan predel. No, konkretno od oblasta na etnologija i antropologija, na ovoj predel, osven trudot od oblasta na etni~kata istorija na Gorna Reka i sosednite predeli od Palikru{eva Galaba (Palikru{eva G., Nekoi elementi za etni~kata istorija na Gorni Polog, Mavrovsko i Gorna Reka, Gostivarski kraj, kniga prva, Gostivar, 1970g., 181-194) objaveni se i nekolku trudovi, vo koi glavno e prezentiran terenski materijal (gra|a) za svadbata, (Kali~anin-@e`eq Tatjana, Sovremenata sostojba na svadbata vo selata na Gorna Reka, MF, XVIII, br. 35, Skopje, 1985g., 135-147) kako i za narodnata arhitektura vo Gorna Reka (Brezoski Slavko, Arhitekturata na selata vo Gorna Reka, BNKS, 1974-1975, Skopje, 1976g., 164-170). Iako separatno, vo sostav na drugi trudovi mo`e da se najdat korisni podatoci za Gorna Reka, (Zdravev \or|i, Limanoski Nijazi, Todorovski Gligor, Matkovski Aleksandar).

Vakvata sostojba, vo uslovi koga nema poopstojen trud od oblasta na celokupnata narodna kultura, ili barem od najrelevantnite nejzini sostavki, smetavme deka bi bilo sosema prifatlivo da se zafatime so izrabotkata na pokompleksen trud za ovoj etni~ki predel. Tokmu sovremenite pojavi i procesi, koi pokraj ve}e konstatiranite, ni dadoa pri~ina pove}e vo taa nasoka. Celta na ovoj trud e tokmu registriraweto na etni~kite simboli koi bi pridonesle vo rasvetluvaweto na pra{aweto za etni~kiot identitet na Gornorekancite. Osven toa, pra{awata za etni~kata kultura na Gorna Reka ostanuvaat otvoreni i poradi delumniot nedostatok na komparacii so sosednite etnografski predeli vo Albanija, Srbija, potoa Gorni Polog, Mavrovsko Pole i t.n. "{opski sela" vo Ki~evija. Poradi toa, vo tekot na rabotata postojano se imaa vo predvid sostojbite vo pooddelni segmenti na narodnata kultura vo sosednite etnografski celini. Isklu~ok od ova e etni~kiot predel Gora (vo severna Albanija i Kosovo, Srbija) podelen so dr`avna granica, koj e naselen so islamizirano makedonsko naselenie, koi poradi celokupnata dene{na sostojba, ne bea dostapni za terensko istra`uvawe, iako za pooddelni pra{awa e konsultirana i relevantna stru~na literatura.

Vo ramkite na postavenata tema izdvoeni se najkarakteristi~nite pra{awa {to mo`at da pridonesat kon oformuvawe na zaklu~oci od domenot na etni~kiot identitet ~ii pridru`ni komponenti se etni~kite simboli. Tuka

9

spa|aat: pra{aweto za etnogenezata, demografskata slika na terenot, strukturata na semejstvoto i seloto so site nivni funkcii (biolo{ko-reproduktivna, vospitna, op{testvena, ekonomska, obredna), potoa verbalnite simboli~ki sistemi (jazik, li~ni i semejni imiwa, predanija za potekloto, etnonimi), i neverbalnite simboli~ki sistemi (vera, ishrana, `iveali{ta i narodna nosija).

Trudot ne pretendira na seopfatnost. So svojata sodr`ina, obraboten i prezentiran materijal toj nastojuva da predizvika nau~en interes za prou~uvawe na etni~kite identiteti vo site formi.

Na krajot ja koristam ovaa mo`nost da im izrazam blagodarnost na site Gornorekanci osobeno na semejstvoto na Filka i Jovan Jovanovski od Vrben. Isto taka im se zablagodaruvam i na recenzentite: prof. d-r Aneta Svetieva, prof. d-r \or|i Zdravev, akademik prof. d-r Petar Vlahovi}, prof. d-r Krste Bogoeski i prof. d-r Aleksandar Stojmilov za kontinuiranata i nesebi~na pomo{ i poddr{ka vo tekot na podgotovkata na materijalot za pe~at.

Izlo`eniot materijal e odbraneta doktorska disertacija na Prirodno-matemati~kiot fakultet na Univerzitetot "Sv. Kiril i Metodij" vo Skopje - april, 2004 godina pod mentorstvo na prof. d-r Aneta Svetieva.

Avtorot