مرکز تهران واحد –اسالمی آزاد داشگاه

شهر درس: تاریخ

تاریخی تحول موضوع:سیر

شهر قائم

الهام دکتر :خانم استاد

امینی

یزدانی :رضا دانشجو

kochaksara@yahoo. co.in

شهر درس: تاريخ

شهر قائم تاريخي تحول سير

1

شهر: پيدايش و ايجاد داليل

نيازهاي - رفع کشاورزي

اجتماعي و اقتصادي

شهر گسترش بر موثر عوامل

ها راه

ها رودخانه کنار

اراضي حاصلخيزي

بازرگاني و تجارت

چکيده:

در شهر قائم شهر تاريخي تحول سير برسي مقاله اين هدف

شکل به که است ان کالبدي و جمعتي ورشد جغرافيايي بستر

در را شهر قائم مقاله اين .در است انجاميده فعلي شهر گيري

کنوني شکل تا پيدايش اغاز از ان گيري شکل تاريخ مرحله چهار

بر ان وبازتابهاي ان توسعه روند بر گذار تاثير عوامل و ان

ميگيرد. قرار برسي مورد شهر رشد چگونگي

شکل شهر/ روند / گسترش شهر پيدايش کليدي:داليل وازگان

گيري

: مقدمه.

يك عنوان به ابتدا در كه داشته نام آباد علي قديم در شهر قائم

روستاها مبادالت مركز عنوان به ايران شمال در كوچك روستاي

به توجه با شهر كرد. قائم مي نقش ايفا اطراف شهرهاي و

در خود جغرافيايي خاص موقعيت و اقليمي و طبيعي شرايط

در ايران شهرهاي بافت عمومي الگوي مطابق و تاريخ طول

شهري ، شهر . قائم است گرفته شكل مرطوب و معتدل نواحي

اخير قرن يك مديون را خود بافت بيشتر كه است نوبنياد

تاريخي هويت داراي و باشد مي اول پهلوي دوره بخصوص

باشد. نمي خاصي

2

. روند است فضايي تضادهاي از اي آميزه امروزه شهر قائم

در سازي آپارتمان و نوسازي و شهر مركزي هاي بافت كهنگي

. مدعاست اين بارز نمونه آن روستايي سيماي و بافت با محالت

و شهري منظر سطح نظر از شهر قائم محالت گيري شكل

چون عواملي تابع محالت گيري شكل و نبوده يكسان جمعيت

راههاي ، باغات ، كشاورزي اراضي ، جغرافيايي موقعيت

بوده الحاقي روستاهاي ... و ، اجتماعي ساختار ، دسترسي

. است

(قائمشهر موقعيت)1 شماره نقشه

شهر: قائم طبيعي بستر شده واقع دشت در دريا آزاد سطح از متر50 ارتفاع با شهر قائم شهر

فرا ارتفاع کم ماهورهاي تپه و کوه آنرا جنوبي هاي قسمت که است

است. گرفته

کم درختهاي با جنگلي يا و مزروعي زمينهاي شهر اطراف اراضي در

دارد. قرار ارتفاع

3

در گذرند مي شهر اين غرب و شرق از که تالر سياهرود هاي رودخانه

بيشترين که کنند مي عمل شهر اين اصلي زهکشي صورت به حقيقت

شود. مي تخليه سياهرود در سطحي هاي آب مقدار

هواي و آب داراي که شده واقع اي منطقه در اقليمي نظر از شهر اين

ميزان هواشناسي آمار به مراجعه است. با زياد بارندگي با مرطوب

گزارش هواشناسي اداره توسط متر ميلي800 شهر اين ساليانه بارندگي

است. پاييز و بهار در که شده

رطوبت ميزان و باشد مي مردادماه اقليمي منطقه اين در ماه ترين خشک

m نيز رسد. % مي85 به و بوده باال اکثرا

شناسي زمين نظر از است شده واقع رودخانه دو بين که بين که شهر اين

بوسيله که است شده بنا رودخانه و افکند مخروط آبرفتي تشکيالت روي بر

گرديد. انبار و حمل دشت به ها سيالب

(ارتفاعاترودخانه-طبيعي) عوارض2شمره نقشه

اول مرحله هـ.ش1300 سال تا آغاز از که قديمي سکونتگاهي نقاط شهر اين در شهر قائم شهر اوليه هسته

شامل: شده کشف

غرب در تالر رودخانه از کمي فاصله در که طالقاني نام به تاريخي - تپه1

اين باستاني هاي مکان از يکي عنوان به که تپه اين است شده واقع شهر

باشد. مي فرهنگي ميراث حفاظت مورد اکنون هم که شهراست

شهر قائم غرب در تالر رودخانه روي بر صفويه دوره در که شاهپور - پل2

شود. نمي استفاده ولي موجود هنوز و است گرديده احداث

در الملک افضل فقط و است نشده برده نامي تاريخ در شهر اين از

صورت بدين آباد( را )علي منطقه اين حدي تا مازندران سفرنامه کتاب

4

آباد علي توابع از که تالرپشت کالء و شهر است: روستاهاي کرده توصيف

در که محله کال،اسکندرکال،بربري ،سياه کال ،ملک کال متان روستاهاي است

مرکز که رضا يوسف امامزاده و آباد علي روستاي به چسبيده محدوده

(1)هستند آباد علي محدوده کالبدي

که است سرا کوشک روستاي آباد علي منطقه روستاهاي ديگر . از

(2)کند. مي پاک را پنبه که دارد وجود آن در کارگاهي

و کرده صاف را جنگلي . اراضي کنند مي زياد کاري پنبه آباد علي بلوک در

هاي چادرشب که است کاري پيله و ابريشم آن حاصل و کارند مي پنبه

(2 )برند. مي زيادي سود و بافند مي خوب بسيار ابريشمي

از بازار است. اين بازار چهارشنبه به مشهور است آباد علي در که بازاري

خوب اند نرفته ييالق به بلوکات اهالي از هنوز که جوزا آخر تا ميزان اول

و اشرف و آمل و سوادکوه و بارفروش و ساري اهالي . از است داير

اينجا به قبل شب از برسانند فروش به يه بخرند بخواهند چه هر شهميرزاد

تومان هزار شش روز يک در نمايند مي فروش و خريد چهارشنبه روز آمده

دارد. بسيار رطوبت و است گرم اينجا . هواي شود مي معامله بازار اين در

به هم سرخ شکر بلوک اين در و دارد خانوار دويست سرا کوچک روستاي

(3 )آيد. مي عمل

ظهيرالدين قول بر بنا يا جمنو نام به است محلي ساري توابع ديگر - از

راه سر در که مکان اين از بسيار دفعات به اسفنديار »چمنو« اين مرعشي

در اعراب حکومت زمان است. در کرده ياد داشته قرار آمل به ساري

احتمال ترتيب بدين که است بوده نظامي پادگان »چمنو« داراي طبرستان

مي ادعا مرعشي رساند. تيمور اسپهبدان دوره به توان مي آنرا قدمت

شود. مي خوانده آباد علي اکنون هم که است محلي جمنون يا چمنو که کند

(4)

از يکي عنوان به آباد علي از گريخته و جسته بطور هايي سفرنامه -در

تاريخي منابع از يک هيچ در و است شده )بابل( ياد بارفروش بلوکات

نام روستا يک از بيش کانوني صورت به آباد علي از قاجاريه دوره جغرافيايي

بازار( بخوبي )چهارشنبه آباد علي هفتگي بازار است. تشکيل نشده برده

بقيه به نسبت که اقتصادي مبادله مرکز يک عنوان به آنرا جغرافيايي اهميت

برخوردار تر مناسب مرکزيت و بهتر دسترسي قابليت از پيرامونش نقاط

وجود علت توان مي ترتيب دهد. بدين مي نشان است بوده

مبادله نقش در را کنوني شهر قائم اوليه هسته

5

نسبت آن مکاني مرکزيت ديگر بعبارت و آنبازار( شنبه )چهار هفتگي بازار اي

شهرستان اين کهن - نام. يافت ديگر روستاهاي به

بود آباد علي و ،قصرشيرين آباد عشق

هستند. مازندران اصلي ساکنان تپوري نژاد از شهر اين اصلي ساکنان

دارا آن در هفتگي بازار چهارشنبه روزهاي و بود نفر صد چند آن جمعيت

(5 )باشد. مي

نظير مذهبي اماکن جمله از قرائن و شواهد اساس بر قائمشهر - شهر2

سابقه از طبرسي شيخ فقيه محله آرامگاه يا و رضا يوسف امامزاده

به توجه با و دهد مي خبر هجري ششم قرن از قبل فرهنگ و تمدن ديرينه

نهاده آباد علي نام با قاجاريه دوران در شهر اين اوليه بناي موجود سوابق

ميدان حوالي در مسکوني و تجاري واحدهاي با اي قريه شامل که شد

نظير بزرگ روستاهاي اطراف در هايي محله و امروزي طالقاني

(6) است. بوده حاشيه در کوچکسرا و فعلي( قاديکال چمنو)چمستان

:دوم( )مرحله اول( پهلوي )عصر1320 تا ه.ش1300 سال از

به توجه با آباد علي اوليه رونق موجب که شهر روستايي مرکزي هسته

بازار چهارشنبه تشکيل و اطراف روستاهاي به نسبت آن مکاني مرکزيت

و گرفت شاه( قرار وقت)رضا حکومت توجه مورد زمان آن در بوده آن در

دهه سالهاي در بخصوص شده انجام اقدامات با شهر قائم کالبدي توسعه

دهه در آن شهري جديد بشکل روستا- شهر يا روستا يک از آن تبديل و20

6

قبيل از عواملي همچنين و نهاد آبادي به رو و گرفته صورت اخير سده اول

موقعيت آهن خط مسير وعبور فيروزکوه به محل اين از شوسه راه احداث

نقش زيراب سنگ زغال معدن به داد. نزديکي افزايش را آن اعتبار و

تاسيس با داشت. همزمان منطقه اين در اسکان و جمعيت رشد در مهمي

مي آباد ه کس هر آن موجب به که درآمد اجرا به قانوني مذکور کارخانجات

جنگلي منطقه اراضي از مقدار ر باشد اراضي آن مالک توانست مي کرد

باشد اراضي آن مالک توانست مي کرد مي آباد.را آباد علي

شهرداري

نساجي وکارخانه آهن راه-

بعلت شهر اين بود شده آغاز آهن راه احداث کار که1308 سال در

)بعنوان اقتصادي موقعيت و شمال با جنوب ارتباطي راه سر بر قرارگيري

فرصت جهت بدين و بود خاصي اهميت روستائيان( داراي مبادالتي مرکز

مختلف نقاط از نيز آنها اکثر کارگرانيکه نمودند ايجاد فراوان اشتغال هاي

از آهن راه ايجاد براي راهسازي و تونل احداث در بودند آمده آذربايجان

شهر همين در بودند کرده مهاجرت منطقه اين به کشور ديگر مناطق

موجب بود گرديده احداث که جديدي صنعتي واحدهاي نيز و شدند ساکن

و گرديد. استقرار آذربايجان جمله از نقاط ساير از مهاجر کارگران جذب

هاي محله اقتصادي و روانشناختي نيازهاي مبناي بر کارگران اين اسکان

مانندذ ديگري جديد محالت يا و کنند مي ايجاد را محله ترک نظير جديد

در بلکه نبوده اوليه هسته داراي که بافي گوني چال،کوي محله،شن کبريت

در آنها از اي عده نيز و گرفتند شکل اجتماعي و اقتصادي تحوالت اثر

محالت صورت به سابق روستاهاي اين و شدند ساکن شهر قائم روستاهاي

7

هاي نام و يابند مي شکل تغيير جديد صنعتي واحدهاي جوار در مسکوني

بربري محله، مجاور مانند کنند مي حذف را خود گذشته

(7 )کوچکسرا. سر، آباد،کتي محله،حسن ،محله،سيد

شهر سنتي محالت3 شماره نقشه

از1314 سال در و اند گفته مي شاهي را آباد علي بعد به1310 سالهاي

به آن تبديل زمان از شهر قائم اداري نقش تقويت کشور وزارت طرف

توسعه و شهري سيماي دگرگوني در توجهي قابل سهم شهرستان مرکز

شهر مرکزي فلکه از اصول روي خيابان است. چهار داشته آن کالبدي

يافته تخصيص اعتبارات از استفاده با اداري هاي سازمان و شده منشعب

ساختن با موارد بعضي در که اند پرداخته اداري جديد بناهاي احداث به خود

سازماني هاي خانه نيز و آلماني هاي تکنسين اسکان براي ختمان سا

واحدهاي احداث تحوالت اين موازات به و يک شماره نساجي کارگران

اي کارخانه کرد. واحدهاي کمک فوق روند تسريع به نيز اي کارخانه صنعتي

مکتب از بيشتر فضايي سازماندهي الگوي نظر از شهر قائم در مستقر

تسهيالت و کارگران سازمان هاي خانه که است گرفته نشات آلمان فکري

ورزشگاه کردند. مانند مي مستقر همانجا در را آنان نياز مورد خدمات و

مانند صنعتي واحدهاي اين ...احداث و کودک،درمانگاه ،مدرسه،پارک

به جديدي فضايي ابعاد بدان وابسته هاي ساختمان و1 شماره نساجي

هاي کانون تراکم شهر قائم شهر مرکزي هسته بخشيدند. . در شهر

.باالست فعاليت کانون تراکم و پايين سکونت

در که طوري بهاست. آن تاريخي مرکز و شهر اوليه هسته محدوده اين

هم به اي مجموعه شهر اصلي ساختار شود مي مشاهده قديم هاي نقشه

ويژگي و منطقه اقليم به توجه با بوده باز سبز فضاهاي و بناها از پيوسته

است. با آورده پديد مناسبي شهري سيماي و محيط و شهري طراحي هاي

خود اوليه شکل در طالقاني ميدان ه.ش1335 سال هوايي عکس به توجه

فضاهاي که داشت پيرامون در کم عمق با ساختمانهايي از اي جداره

8

مربع شکل به که خياباني چهار گرفت. جداره مي فرا را آنها بازپشت

جدارهاست) ميانه يا و ها نبش در بناهايي شامل اند کرده احاطه را ميداني

اوليه هسته در خالي بافت4 شماره نقشه .(. 8

14000 حدود1320 سال در شهر اين جمعيت آمار اداره اعالم اساس بر

است. بوده نفر

زمان: آن در احداثي کارخانجات

برداري بهره و1309 سال احداث شروع1 شماره نساجي کارخانه-1

1311

بدليل که شهر قائم قند کارخانه از برداري بهره1312 سال در-2

شد. منتقل اراک شازند به مزبور کارخانه منطقه هواي رطوبت

بافي گوني کارخانه سابق قند کارخانه محوطه در1317 سال در-3

شد داير

(10 )سازي. کنسرو کارخانه1321 سال در

سابق کنسرو کارخانه مرکزي هسته توسعه5 شماره نقشه

(عصر1357 تا1320 سوم)از مرحله

: دوم پهلوي

9

با شهر قائم شهر مرکز قسمت فضايي سازماندهي اقدامات بدنبال

تدريج به بعد سالهاي در و درآمده جديد بافت صورت به هندسي اشکال

و اقتصادي مرکزيت نقش ترتيب بدين است يافته آنرا امروزي سيماي

بازتاب شهر اطراف( قائم روستائيان فروش و خريد )بازار اي مبادله

پيوند با شهر قائم بطوريکه نهاد جاي بر آن کالبدي توسعه بر مستقيمي

دهه روستاهاي و مرکزي هسته بين فضاي شدن پر و اوليه روستاي چند

موجب اراضي اصالحات تاثير همچنين و يافت چشمگيري توسعه اول

قائم شهر گرديد. و شهر اين به اطراف از مهاجرت و جمعيت افزايش

عوامل ترتيب بدين و ساختند را نوساز ،شهري محله چند اضافه به شهر

اي سلسله دنبال به شهر فضايي ساختارهاي تحول در هم به مربوط موثر

با کامل در و زمان با متناسب اقتصادي و سياسي هاي هماهنگي از

فراهم را شهر کالبدي توسعه اصلي هاي زمينه آن جغرافيايي موفقيت

مي مشاهده ه.ش1360 سال هوايي عکس در که همانطو است ساخته

قديم شکل به آن اطراف هاي خيابان و ميدان تناسبات و . هندسه شود

متعدد بناهاي يا ساختمانها بين خالي فضاي تدريج به اما شده حفظ خود

فضاهاي از محدودي هاي قسمت تنها امروزه که طوري به گرديده اشتغال

با هماهنگي و برنامه بدون سازها و ساخت اند. اين مانده باقي خالي

طرح اطراف ساختمانهاي از مجزا طور به بنا هر و شد انجام ديگر ساختمانهاي

(9) گرديد. اجرا و

شهر ارث)مرکز گوگل شهر اوليه متراکم)هسته شهري مرکز 6 شماره نقشه

ميدان مرکزي )طالقاني(

حت مسانفر جمعيتسال

Hشهر

133523000100

10

134539000300

135564000630

کشور عمومي نامه آمار اساس بر

مقياس در شهر فضايي سازمان بررسي

1385 تا1357 سال از شهر مناطق

:چهارم مرحله شرقي شمال اليه منتهي و شرق در منطقه اين : موقعيتيک منطقه

مي شامل را هکتار900 منطقه اين . مساحت دارد قرار شهر قائم

و ساخت از بخشي و شهر شمالي کمربندي سازهاي و ساخت که شود

اين گيرد مي بر (در سرا کوچک )محله را کمربندي اين شمالي سازهاي

است. داده جاي خود در را جمعيت نفر55000 حدود منطقه

جنوب جهت در ساري محور امتداد در و کشيده صورت به منطقه شکل

منطقه اين سطح از اي عمده است. بخش شرقي شمال به غربي

در کوچکسرا محله تنها و است شده محدود موجود محورهاي توسط

نيز محله اين دارد قرار موجود شمالي کمربندي خارج در شهر شمال

فيزيکي دارد. توسعه قرار1 منطقه محدوده و شهر محدوده داخل در

گسترش ساري جاده سمت به و شده آغاز شهر مرکز از منطقه اين

است. يافته

جنوب جهت در منطقه شرقي شمال اليه - منتهي1 منطقه اين فرم

-2است. محدودي فرم داراي و است شده کشيده شرق شمال – غربي

تعريف موجود ارتباطي هاي شبکه مبناي بر نواحي اين هاي محدوده

موازات به و هستند فرم داراي ها شبکه اين مرکزي بخش در است شده

مرکز کلي بطور شوند مي برخوردار تري ساده شکل از مرکز از دوري

اند. پذيرفته تاثير تحت کلي اي دايره فرم از

هکتار750 حدود در مساحتي منطقه اين غربي : منطقه2منطقه

خيابان فاصل حد شهر غربي سازهاي و ساخت منطقه است. اين

در آن جمعيت و گيرد مي بر در شهر غربي حد تا را بابل خيابان و تهران

از قطاعي بصورت منطقه اين است. شکل بوده نفر28000 حدود

m شکل به که است دايره به و شده شروع شهر مرکز از منظمي تقريبا

)رودخانه طبيعي عنصر توسط آن غربي حد يابد مي ادامه آن اطراف

است. شده تالر( محدود

11

کليه که دارد هکتار1000 حدود در مساحتي منطقه اين:3 منطقه

گيرد. مي بر در را تهران- ساري محور جنوب حاشيه سازهاي و ساخت

و کشتزارها و دهد مي تشکيل را منطقه اين تهران- شمال آهن خط

است. بوده نفر55000 منطقه اين جمعيت

است محوري و قطاعي فرم از ترکيبي صورت به منطقه شکل کلي بطور

صورت به فضا اين ادواري کند. توسعه مي القا را خطي فرم مجموع در که

آن) تهران- ساري( بطرف شمالي محور و مرکز از متفاوت دامنه با لکه

(11 )است. بوده پيرامون

نگاه( يک در توسعه )مراحل8 شماره نقشه

:پيشنهادات ارائه و گيري نتيجه

12

فرهنگ هاي سنت تابع و جديد شهري شهر قائم

قابل رشد اخير سال يكصد در كه است روستايي

توان می را شهر اين استخوانبندي و داشته اي مالحظه

در آنچنانكه دانست سنتي روستايي قلعه يك توسعه

. اين شود مي مشاهده سرزمين اين هاي شهر اكثر

m شهر و باغات و زراعي اراضي در بكر صورت به عموما

خود منطقه دخل روستاهاي گسترش و خود اطراف

يوسف امامزاده وجود با شهر . اين است يافته رشد

توسعه و دارد ديرينه قدمتي بازار شنبه چهار و رضا

. است بوده افزايش به رو اول پهلوي زمان از شهر

چند با كوچك روستاي يك از بود عبارت ابتدا شهر ساخت

كالبدي ساختار هاي ويژگي از كه آن اطراف روستاي

عامل3 كلي طور . به است بوده ايران شمال شهرهاي

« ارتباطي هاي » شبكه بازار شنبه چهار شامل عمده

قائم فضايي توسعه ... در و نساجي هاي كارخانه وجود

مطالعات به توجه با اند داشته مستقيمي تاثير شهر

شهر كالبدي فضاي توسعه در سهم بيشترين شده انجام

شهر رشد اخير سالهاي در و است گذشته به مربوط

از شهر قائم كه اين . واقعيت است شده كمتر بسيار

m و محروم امكانات و خدمات دادن دست از حال در شديدا

و توانها وجود با . ولي باشد مي خود اقتصاد موقعيت

ايجاد ، كشاورزي هاي فعاليت زمينه در هايي قابليت

. در گيرد قرار امر مسئولين نظر مد بايد ، مبادالتي بازار

كرد. جلوگيري شهر اين ركود از حدودي تا مناسب راهكارهاي ارائه با پايان

روستايي مناطق به داشتن توجه و ها محدوديت و تنگناها شناخت يعني و

13

گذشته در كه عواملي مجدد تقويت و آن اقتصادي بنيه تقويت و منطقه

مي بازرگاني و كشاورزي ، صنعت ، راه مانند شدند آن توسعه و رشد سبب

باشد. مؤثر آن دوباره شكوفايي و رشد در تواند

منابع.ماخذ

–صمدی حسین مشرمطه-نویسنده وقایع و -سفرنامهمازندران1

قائمشهر اسالمی آزاد دانشگاه انتشارات

منبع همان2

منبع -همان3

14

مشاور مهندسین –اول جلد –قائمشهر مرکزی هسته طراحی -گزارش4

پیراوش نقش

منبع 8و7و6و- 5 همان

9 - اول- جالد شهر قائم نفوذ وحوزه وعمران توسعه طرح –گزارش

سال آمایش و طرح مشاور 1378مهندسین

4منبع- 10

پارت- 11 مشاور مهندسین قائمشهر تفضیلی 1378طرح

ایران آمار مرکز آماری های -سالنامه12

15

16

17