แนวทางการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานสติปัฏฐาน...
TRANSCRIPT
แนวทางการปฏบตวปสสนากรรมฐานสตปฏฐาน ๔
โดยพระราชสทธญาณมงคล (จรญ ฐตธมโม)
วดอมพวน สงหบร
วปสสนากรรมฐานกลาวโดยทวไป
วป สสนาฯ เป นเร องของการศกษาชวตเพ อจะปลดเปลองความทกขนานาประการ ออกเสยจากชวต เปนเร องของการคนหาความจรงวา ชวตมนคออะไรกนแน ปกตเราปลอยใหชวตดำาเนนไปตามความเคยชนของมน ปแลวปเลา มนมแตความมดบอด
วปสสนาฯ เปนเรองของการตปญหาซบซอนของชวต เปนเรองของการคนหาความจรงของชวตตามทพระพทธเจาไดทรงกระทำามา
วปสสนาฯ เปนการเร มตนในการปลดเปลองตวเราใหพนจากความเปนทางของความเคยชน
ในต ว เราน น เราม ของด ท ม คณค าอย แล ว ค อ สตสมปชญญะ แตเรานำาออกมาใชนอยนก ทงทเปนของมคณคาแกชวตหาประมาณมได วปสสนาฯ เปนการระดมเอาสตทงหมดทมอยในตวเรา เอาออกมาใชใหเกดประโยชน
วปสสนาฯ คอการอญเชญ สต ทถกทอดทงขนมานงบลลงกของชวต เมอสตขนมานงสบลลงกแลว จตกจะคลานเขามาหมอบถวายบงคมอยเบองหนาสต สตจะควบคมจตมใหแสออกไปคบหาอารมณตาง ๆ ภายนอก ในทสดจตกจะคอยคนเคยกบการสงบอยกบอารมณเดยว เมอจตสงบตงมนดแลว การรตามความจรงกเปนผลตามมา เมอนนแหละเรากจะทราบไดวาความทกขมนมาจากไหน เราจะสกดกนมนไดอยางไร นนแหละผลงานของ สต ละ
ภายหลงจากไดทมเทสตสมปชญญะลงไปอยางเตมทแลว จตใจของผปฏบตกจะไดสมผสกบสจจะแหงสภาวธรรมตาง ๆ อนผปฏบตไมเคยเหนอยางซงใจมากอน ผลงานอนมคาลำาเลศของสตสมปชญญะ จะทำาใหเราเหนอยางแจงชดวา ความทกขรอนนานาประการนน มนไหลเขามาสชวตของเราทางชองทวาร ๖ ชองทวาร นนเปนทตอและบอเกดสงเหลานคอ ขนธ ๕ จต กเลส
ชองทวาร ๖ น ทางพระพทธศาสนาทานเรยกวา อายตนะ อายตนะมภายใน ๖ ภายนอก ๖ ดงน อายตนะภายในม ตา ห จมก ลน กาย ใจ อายตนะภายนอกม รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ (กายถกตองสมผส) ธรรมารมณ (อารมณทเกดจากใจ) รวม ๑๒ อยางน มหนาทตอกนแบบ ค ค คอ ตาค
กบรป หคกบเสยง จมกคกบกลน ลนคกบรส กายคกบการสมผสถกตอง ใจคกบอารมณทเกดจากใจ เมออายตนะคใดคหนง ตอถงกนเขา จตกจะเกดขน ณ ทนนเองและจะดบไป ณ ทนนทนท จงเหนไดวา จตไมใชตวไมใชตน การทเราเหนวาจตเปนตวตนนน กเพราะวาการเกดดบของจตรวดเรวมาก การเกดดบของจต เปนสนตคอ เกดดบตอเนองไมขาดสาย เราจงไมมทางทราบไดถงความไมมตวตนของจต ตอเมอเราทำาการกำาหนด ร ป นาม เป นอารมณตามระบบวป สสนากรรมฐาน ทำาการสำารวม สตสมปชญญะอยางมนคง จนจตตงมนดแลว เราจงจะรเหนการเกด ดบ ของจต รวมทงสภาวธรรมตาง ๆ ตามความเปนจรง
การทจตเกดทางอายตนะตาง ๆ นนมนเปนการทำางานรวมกนของขนธ ๕ เชน ตากระทบรป เจตสกตาง ๆ กเกดตามมาพรอมกนคอ เวทนา เสวยอารมณ สข ทกข ไมสขไมทกข สญญา จ ำาไดวาร ปอะไร สงขาร ทำาหนาทปร งแตง วญญาณ รวารปน ด ไมด หรอเฉย ๆ ขาดสตกำาหนดเปนโมหะ อนนเองจะบนดาลใหอกศลกรรมตาง ๆ เกดตดตามมา อนความประพฤตชวรายตาง ๆ กจะเกด ณ ตรงนเอง
การปฏบตวป สสนากรรมฐาน โดยเอาสตเขาไปตงกำากบจตตามชองทวารทง ๖ เมอปฏบตไดผลแกกลาแลว กจะเขาตดตออายตนะทง ๖ คนนไมใหตดตอกนไดโดยจะเหนตามความเปนจรงวา เมอตากระทบรปกจะเหนวา สกแตวาเปนแครปไมใชตวไมใชตน บคคลเราเขาไมทำาใหความรสกนกคดปรงแตงใหเกดความพอใจหรอไม พอใจเกดขน รปกจะดบลงอย
ณ ตรงนนเอง ไมใหไหลเขามาสภายในจตใจได อกศลกรรมทงหลายกจะไมตามเขามา
สต ท เก ดข นขณะปฏ บ ต ว ป สสนากรรมฐานน น นอกจากจะคอยสกดกนกเลสไมใหเขามาทางอายตนะแลวยงเพงเลงอยทรปกบนาม เมอเพงอยกจะเหนความเกดดบของรปนาม นนจกนำาไปสการเหนพระไตรลกษณ คอ ความไมเทยง ความเปนทกข ความไมมตวตนของสงขารหรออตภาพอยางแจมแจง
การปฏบตวป สสนากรรมฐานนน จะมผลนอยมากเพยงใด อยทหลกใหญ ๓ ประการ ๑. อาตาป ทำาความเพยรเผาก เลส ให เร า ร อน ๒ . สต มา ม สต ๓ . สมปชา โนม สมปชญญะอยก บร ปนามตลอดเวลาเป นหล กส ำาค ญ นอกจากนนผปฏบตตองมศรทธา ความเชอวาการปฏบตเชนนมผลจรง ความมศรทธาความเชอวาการปฏบตเชนนมผลจรง ความมศรทธาน เปรยบประดจเมลดพชทสมบรณ พรอมทจะงอกงามไดทนททนำาไปปลก ความเพยร ประดจนำาทพรมลงไปทเมลดพชนนเมอ เมลดพชใหนำาพรมลงไป กจะงอกงามสมบรณขนทนท เพราะฉะนน ผปฏบตจะไดผลมากนอยเพยงใดยอมขนอยกบสงเหลานดวย
การปฏบต ผปฏบตจะตองเปรยบเทยบด จตใจของเราในระหวาง ๒ วาระ วา กอนทยงไมปฏบตและหลงการปฏบตแลว วเคราะหตวเองวามความแตกตางกนประการใด
หมายเหต เร องของวปสสนากรรมฐานทเขยนขนดงตอไปน จะยดถอเปนตำาราไมได ผเขยนเขยนขนเปนแนวปฏบตเทานน โดยพยายามเขยนใหงายแกการศกษาและปฏบตมากทสดเทาทจะกระทำาไดเทานนเอง
เกดเปนคนตองชวยตนเสยกอน
แลวกลบยอนชวยคนอนจงจะได
ตองรจกฝกหดทงกายใจ
จงคอยไปแนะคนอนใหทำาตาม
วปสสนากรรมฐาน
ธระในพระศาสนาม ๒ อยางคอ
๑. คนถะธระ
๒. วปสสนาธระ
คนถะธระ ไดแกการศกษาเลาเรยนใหร เร องพระศาสนา และหลกศลธรรม
วปสสนาธระ ไดแกธระหรองานอยางสงในพระศาสนา ซงเปนงานทจะชวยใหผนบถอพระพทธศาสนาไดรจกดบ
ทกข หรอเปลองทกขออกจากตนไดมากนอยตามควรแกการปฏบต ทางนทางเดยวเทานนทจะทำาใหคนพนทกขตงแตทกขเลกจนถงทกขใหญ เชน การเกด แก เจบตาย และเป นทางปฏ บต ท มอย ในศาสนาของพระพทธเจาเทานน
วป สสนาธระ คอ สวนมากเราเรยกกนวา วป สสนากรรมฐานนนเอง เมอกลาวถงกรรมฐานขอใหผปฏบตแยกกรรมฐานออกเปน ๒ ประเภทเสยกอนการปฏบตจงจะไมปะปนกน กรรมฐานม ๒ ประเภทคอ
๑. สมถกรรมฐาน กรรมฐานชนดนเปนอบายใหใจสงบคอ ใจทอบรมในทางสมถะแลวจะเกดนง และเกาะอยกบอารมณหนงเพยงอยางเดยว อารมณของสมถะกรรมฐานนน แบงออกเปน ๔๐ กอง คอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อนสต ๑๐ พรหมวหาร ๔ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตวฏฐาน ๑ อรปธรรม ๔
๒. วปสสนากรรมฐาน เปนอบายใหเรองปญญา คอ เกดปญญาเหนแจงหมายความวา เหนปจจบน เหนรปนาม เหนพระไตรลกษณ และเหน มรรค ผล นพพาน
การเรยนรวปสสนากรรมฐานนนเรยนได ๒ อยางคอ ๑. เรยนอนดบ ๒. เรยนสนโดษ
การเรยนอนดบ คอ การเรยนใหรจก ขนธ ๕ วาไดแกอะไรบาง ยอใหสนในทางปฏบต เหลอเทาใด ไดแกอะไร เกดทไหน เกดเมอไร เมอเกดขนแลวอะไรจะเกดตามมา
อก จะกำาหนดตรงไหนจงจะถกขนธ ๕ เมอกำาหนดถกแลวจะไดประโยชนอยางไรบาง เปนตน นอกจากนกตองเรยนใหร เร องใน อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒ โดยละเอยดเสยกอน เรยกวา เรยนภาคปรยต วปสสนาภมนนเอง แลวจงจะลงมอปฏบตได
การเรยนสนโดษ คอ การเรยนยอ ๆ สน ๆ สอนเฉพาะทตองปฏบตเทานน เรยนชวโมงนกปฏบตชวโมงนเลย เชน สอนการเดนจงกรม สอนวธนง กำาหนด สอนวธกำาหนดเวทนา สอนวธกำาหนดจต แลวลงมอปฏบตเลย
หลกใหญในการปฏบตวปสสนาฯ มหลกอย ๓ ประการ คอ
๑. อาตาป ทำาความเพยรเผากเลสใหเรารอน
๒. สตมา มสต คอระลกอยเสมอวาขณะนเราทำาอะไร
๓. สมปชาโน มสมปชญญะ คอขณะนทำาอะไรอยนนตองรตวอยตลอดเวลา
วธปฏบต
๑. การเดนจงกรม กอนเดนใหยกมอไขวหลง มอขวาจบขอมอซาย วางไวตรงกระเบนเหนบ ยนตวตรง เงยหนา หลบตา ใหทำาความรสกโดย จต สต รอยตงแตกลางกระหมอมแลวกำาหนด ยน หนอ ชา ๆ ๕ ครง ขณะนนใหสตอยทรางกายอยาใหออกไปนอกกาย เสรจแลวลมตาขน กมหนา ทอดสายตาไปขาง
หนาประมาณ ๔ ศอก สตจบอยทเทา การเดน กำาหนดวา ขวา ยาง หนอ กำาหนดในใจคำาวา ขวา ตองยกสนเทาขวาขนจากพนประมาณ ๒ นว เทากบใจนกตองใหพรอม คำาวา ยาง กาวเทาขวาไปขางหนาใหชาทสด เทายงไมเหยยบพน คำาวา หนอ เทาเหยยบพนเตมฝาเทา อยาใหสนเทาหลงเปด เวลายกเทาซายกเหมอนกน กำาหนดคำาวา ซาย ยาง หนอ คงปฏบตเชนเดยวกบ ขวา ยาง หนอ ระยะกาวในการเดนหางกนประมาณ ๑ คบ เปนอยางมากเพอการทรงตวขณะกาวจะไดดขนเมอเดนสดสถานทใชเดนแลว พยายามใชเทาขวาเปนหลกคอ ขวา ยาง หนอ แลวตามดวย เทาซาย ยาง หนอ จะประกบกนพอด แลวกำาหนดวา หยดหนอ จากนนเงยหนา หลบตากำาหนด ยน หนอ ชา ๆ อก ๕ ครง เหมอนกบทไดอธบายมาแลว ลมตา กมหนา ทากลบ การกลบกำาหนดวา กลบหนอ ๔ ครง คำาวากลบหนอครงทหนง ยกปลายเทาขวา ใชสนเทาขวาหมนตวไปทางขวา ๔๕ องศา ครงท ๒ ลากเทาซายมาตดกบเทาขวา ครงท ๓ ทำาเหมอนครงท ๑ ครงท ๔ ทำาเหมอนครงท ๒ ขณะนจะอยในทากลบหลงแลวตอไปกำาหนด ยน หนอ ชา ๆ อก ๕ ครง ลมตา กมหนา แลวกำาหนดเดนตอไป กระทำาเชนนจนหมดเวลาทตองการ
๒. การน ง กระท ำาต อจากการเด นจงกรม อยาให ขาดตอนลงเมอเดนจงกรมถงทจะนง ใหกำาหนด ยน หนอ อก ๕ ครง ตามทกระทำามาแลวเสยกอน แลว
กำาหนดปลอยมอลงขางตววา ปลอยมอหนอ ๆ ๆ ๆ ๆ ชา ๆ จนกวาจะลงสดเวลานงคอย ๆ ยอตวลงพรอมกบกำาหนดตามการการททำาไปจรง ๆ เชน ยอตวหนอ ๆ ๆ ๆ เทาพนหนอ ๆ ๆ คกเขาหนอ ๆ ๆ นงหนอ ๆ ๆ เปนตน
วธนง ใหนงขดสมาธ คอ ขาขวาทบขาซาย นงตวตรง หลบตา เอาสตมาจบอยทสะดอททองพองยบ เวลาหายใจเขาทองพอง กำาหนดวา พอง หนอ ใจนกกบทองทพองตองใหทนกน อยาใหกอนหรอหลงกน หายใจออกทองยบ กำาหนดวา ยบ หนอ ใจนกกบทองทยบตองทนกน อยาใหกอนหรอหลงกน ขอสำาคญใหสตจบอยท พอง ยบ เทานน อยาดลมทจมก อยาตะเบงทองใหมความรสก ตามความเปนจรงวาทองพองไปขางหนา ทองยบมาทางหลง อยาใหเหนเปนไปวา ทองพองขนขางบน ทองยบลงขางลาง ใหกำาหนดเชนนตลอดไป จนกวาจะถงเวลาทกำาหนด
เมอมเวทนา เวทนาเปนเรองสำาคญทสด จะตองบงเกดขนกบผปฏบตแนนอน จะตองมความอดทนเปนการสรางขนตบารม ไปดวย ถาผปฏบตขาดความอดทนเสยแลว การปฏบตวปสสนากรรมฐานนนกลมเหลว
ในขณะทน งหรอเดนจงกรมอยน น ถ าม เวทนาความเจบ ปวด เมอย คน ๆ เกดขนใหหยดเดน หรอหยดกำาหนดพองยบ ใหเอาสตไปตงไวทเวทนา
เกด และกำาหนดไปตามความเปนจรงวา ปวดหนอ ๆ ๆ เจบหนอ ๆ ๆ คนหนอ ๆ ๆ เปนตน ใหกำาหนดไปเรอย ๆ จนกวาเวทนาจะหายไป เมอเวทนาหายไปแลว กใหกำาหนดนงหรอเดนตอไป
จต เวลานงอยหรอเดนอย ถาจตคดถงบาน คดถงทรพยสนหรอคดฟงซานตาง ๆ นา ๆ กใหเอาสตปกลงทลนป พรอมกบกำาหนดวา คดหนอ ๆ ๆ ๆ ไปเรอย ๆ จนกวาจตจะหยดคด แมดใจ เสยใจ หรอโกรธ กกำาหนดเชนเดยวกนวา ดใจหนอ ๆ ๆ ๆ เสยใจหนอ ๆ ๆ ๆ โกรธหนอ ๆ ๆ ๆ เปนตน
เวลานอน เวลานอนคอย ๆ เอนตวนอนพรอมกบกำาหนดตามไปวา นอนหนอ ๆ ๆ ๆ จนกวาจะนอนเรยบรอย ขณะนนใหเอาสตจบอยก บอาการเคลอนไหวของรางกาย เมอนอนเรยบรอยแลวใหเอาสตมาจบททอง แลวกำาหนดวา พองหนอ ยบหนอ ตอไปเรอย ๆ ใหคอยสงเกตใหดวา จะหลบไป ตอนพอง หรอตอนยบ
อรยาบถตาง ๆ การเดนไปในทตาง ๆ การเขาหองนำา การเขาหองสวม การรบประทานอาหาร และการกระทำากจการงานทงปวง ผปฏบตตองมสตกำาหนดอยทกขณะในอาการเหลาน ตามความเปนจรง คอ มสต สมปชญญะ เปนปจจบน อยตลอดเวลา
สรปการกำาหนดตาง ๆ พอสงเขป ดงน
๑. ตาเหนรป จะหลบตาหรอลมตากแลวแต ใหตงสตไวท ตา กำาหนดวา เหนหนอ ๆ ๆ ๆ ไปเร อย ๆ จนกวาจะรสกวาเหนกสกแตวาเหน ละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได ถาหลบตาอย ก กำาหนดไปจนกวาภาพนนจะหายไป
๒. หไดยนเสยง ใหตงสตไวทห กำาหนดวา เสยงหนอ ๆ ๆ ๆ ไปเรอย ๆ จนกวาจะรสกวาเสยง กสกแตวาเสยง ละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได
๓. จมกไดกลน ตงสตไวทจมก กำาหนดวา กลนหนอ ๆ ๆ ๆ ไปเรอย ๆ จนกวาจะรสกวากลน กสกแตวากลน ละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได
๔. ลนไดรส ตงสตไวทลน กำาหนดวา รสหนอ ๆ ๆ ๆ ไปเรอย ๆ จนกวาจะรสกวารส กสกแตวารส ละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได
๕. การถกตองสมผส ตงสตไวตรงทสมผส กำาหนดตามความเปนจรงทเกดขน ละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได
๖. ใจนกคดอารมณ ตงสตไวทลนป กำาหนดวา คดหนอ ๆ ๆ ๆ ไปเรอย ๆ จนกวาความนกคดจะหายไป
๗. อาการบางอยางเก ดข น ก ำาหนดไมทน หรอกำาหนดไมถกวาจะกำาหนดอยางไร ตงสตไวทลนป กำาหนดวา รหนอ ๆ ๆ ๆ ไปเรอย ๆ จนกวาอาการนนจะหายไป
การทเรากำาหนดจต และตงสตไวเชนน เพราะเหตวาจตของเราอยใตบงคบของความโลภ ความโกรธ ความหลง เชน ตาเหนรป ชอบใจ เปนโลภะ ไมชอบใจ เปนโทสะ ขาดสตไมไดกำาหนด เปนโมหะ หไดยนเสยง จมกไดกลน ลนไดรส กายถกตองสมผส กเชนเดยวกน
การปฏบตวปสสนากรรมฐาน โดยเอาสตเขาไปตงกำากบตามอายตนะนน เมอปฏบตไดผลแกกลาแลว กจะเขาตดทตอของอายตนะตาง ๆ เหลานนมใหตดตอกนได คอวา เมอเหนรปกสกแตวาเหน เมอไดยนเสยงกสกแตวาไดยน ไมทำาความรสกนกคดปรงแตงใหเกดความพอใจหรอความไมพอใจในสงทปรากฎใหเหน และไดยนนน รป และ เสยงทไดเหนและไดยนนนกจะดบไป เกด และดบ อยทนนเอง ไมไหลเขามาภายใน อกศลธรรมความทกขรอนใจทคอยจะตดตาม รป เสยง และอายตนะภายนอกอน ๆ เขามากเขาไมได
สตทเกดขนขณะปฏบตวปสสนากรรมฐานนน นอกจากจะคอยสกดกนอกศลธรรมและความทกขรอนใจทจะเขามาทางอายตนะแลว สตเพงอยท รป นาม เมอเพงเลงอยกยอมเหนความเกดดบของ รป นาม ทดำาเนนไปตามอายตนะตาง ๆ อยางไมขาดสาย การเหนการเกดดบ
ของ รป นาม นนจะนำาไปสการเหน พระไตรลกษณ คอ ความไมเทยง ความทกข และความไมมตวตนของสงขาร หรอ อตภาพอยางแจมแจง
สตปฏฐาน 4
มกจะมคำาถามอยเสมอวา เราจะปฏบตธรรมในแนวไหน หรอสำานกใด จงจะเปนการถกตองและไดผล คำาถามเชนนเปนคำาถามทถกตองและไมควรถกตำาหนวาชอบเลอกนนเลอกน ทถามกเพอระวงไวไมใหเดนทางผด ทางปฏบตทถกตอง คอ ปฏบตตามสตปฏฐาน ๔
สตปฏฐาน ๔ แปลใหเขาใจงาย ๆ กคอ ฐานทตงของสต หรอ เหตปจจยสำาหรบปลกสตใหเกดขนในฐานทง ๔ คอ
๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน คอ การพจารณากาย จำาแนกโดยละเอยดม ๑๔ อยางคอ
๑. อสสาสะปสสาสะ คอ ลมหายใจเขาออก
๒. อรยาบถ ๔ คอ ยน เดน นง นอน
๓. อรยาบถยอย การกาวไปขางหนา ถอยไปทางหลง คขาเหยยดขาออก งอแขนเขา เหยยดแขนออก การถายหนกถายเบา การกน การดม การเคยว ฯลฯ คอ การเคลอนไหวรางกายตาง ๆ
๔. ความเปนปฏกลของรางกาย (อาการ ๓๒)
๕. การกำาหนดรางกายเปนธาต ๔
๖. ปาชา ๙
๒. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน คอ การเจรญสต เอาเวทนาเปนทตง เวทนาแปลวา การเสวยอารมณ ม ๓ อยางคอ
๑. สขเวทนา
๒. ทกขเวทนา
๓. อเบกขาเวทนา
เมอเวทนาเกดขน กใหมสตสมปชญญะกำาหนดไปตามความเปนจรงวา เวทนานเมอเกดขน ตงอย ดบไป ไมเทยงแทแนนอน เวทนากสกแตวาเวทนา ไมใชสตวบคคล ตวตนเราเขา ไมยนดยนราย ตณหากจะไมเกดขน และปลอยวางเสยได เวทนานเมอเจรญใหมาก ๆ เปนไปอยางสมบรณแลว อาจทำาใหทกขเวทนาลดนอยลง หรอไมมอาการเลยกเปนได อยางทเรยกกนวา สามารถแยก รปนาม ออกจากกนได (เวทนาอยางละเอยดม ๙ อยาง)
๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก การปลกสตโดยเอา จตเปนอารมณ หรอเปนฐานทตงจตนม ๑๖ คอ
จตมราคะ จตปราศจากราคะ
จตมโทสะ จตปราศจากโทสะ
จตมโมหะ จตปราศจากโมหะ
จตหดห จตฟงซาน
จตยงใหญ (มหคคตจต) จตไมยงใหญ (อมหคคตจต)
จตยง (สอตตรจต) จตไมยง (อนตตรจต)
จตตงมน จตไมตงมน
จตหลดพน จตไมหลดพน
การทำาวปสสนา ใหมสตพจารณากำาหนดใหเหนวา จตนเมอเกดขน ตงอย ดบไป ไมเทยงแทแนนอน ละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได
๔. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน คอ มสตพจารณาธรรมทงหลายทงปวง คอ
๔.๑ นวรณ คอ รชดในขณะนนวา นวรณ ๕ แตละอยางมอยในใจ หรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลวจะละเสยไดอยางไร ทละไดแลวไมเกดขนอกตอไปอยางไร ใหรชดตามความเปนจรงทเปนอยในขณะนน
๔.๒ ขนธ ๕ คอ กำาหนดรวาขนธ ๕ แตละอยางคออะไร เกดขนไดอยางไร ดบไปไดอยางไร
๔.๓ อายตนะ คอ รชดในอายตนะภายในภายนอกแตละอยาง รชดในสงโยชนทเกดขน เพราะอาศยอายตนะนน ๆ รชดวาสงโยชนทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลวละเสยไดอยางไร
๔.๔ โพชฌงค คอ รชดในขณะนนวา โพชฌงค ๗ แตละอยางมอยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว เจรญเตมบรบรณไดอยางไร
สรป ธมมานปสสนาสตปฏฐาน นคอ จต ทคดเปน กศล อกศล และ อพยากฤต เทานน ผปฏบตสตปฏฐาน ๔ ตองทำาความเขาใจอารมณ ๔ ประการใหถกตองคอ
๑. กาย ทวรางกายนไมมอะไรสวยงามแมแตสวนเดยว ควรละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได
๒. เวทนา สข ทกข และไมสขไมทกขนนแทจรงแลวมแตทกข แมเปนสขกเพยงปดบงความทกขไว
๓. จต คอ ความนกคด เปนสงทเปลยนแปลงแปรผน ไมเทยง ไมคงทน
๔. ธรรม คอ อารมณทเกดกบจต อาศยเหตปจจยเกดขน เมอเหตปจจยดบไป อารมณนนกดบไปดวย ไมมสงเปนอตตาใด ๆ เลย
อานสงสในการเดนจงกรม
๑. อดทนตอการเดนทางไกล
๒. อดทนตอความเพยร
๓. มอาพาธนอย
๔. ยอยอาหารไดด
๕. สมาธทไดขณะเดนตงอยไดนาน (ในปญจกนบาต องคตตรนกาย เลม ๓๒)