www.dhammahome.com

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation

จตปรมตถ

เลม ๓

บรรยายโดย

สจนต บรหารวนเขตต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

อปมาสญโญชน การผกไวในภพทง ๓

ลกโคทถกผกไวขางในคอก ออกไปนอนขางนอกเพราะความรอน-

เบยดเบยน

ลกโคบางตวทถกผกไวขางนอก กเขาไปนอนขางใน

ลกโคบางตวถกผกอยขางในและนอนอยขางใน

ลกโคบางตวถกผกไวขางนอกและนอนขางนอก

ลกโคบางตวไมไดถกผกไวขางใน ยอมเทยวไปภายใน

ลกโคบางตวไมไดถกผกไวขางนอก ยอมเทยวไปภายนอก

ปถชนเปนลกโคประเภทไหน

กามาวจรจตทงวนทงคนตงแตเกดจนตาย

ถายงไมขนถงโลกตตรภม กยงคงเปนกามาวจรจตอย

กามาวจรจตมถง ๔ ชาต

กามาวจรกศล หรออกชอหนง คอ มหากศล

รปาวรจต และ อรปาวจรจต มเพยง ๓ ชาต

จตวจตรตางกน ภมทเกดกตองตางกน

ภม ๒ ความหมาย – ชนกกรรม

ผลของอกศลกรรม - นรกขมใหญ ๘ ขม

ไมทรงแสดงรายละเอยดของนรกมากเทากบสภาพธรรม

ผ เหนโทษของตา ห จมก ลน กาย จงเจรญฌานจตเพอความไมมรป

อบายภม ๔ – ผลของกรรมหนกทาใหเกดในนรก

อบายภม ๔ – สตวเดรจฉาน

อบายภม ๔ - เปรต หรอ ปตตวสย

อบายภม ๔ – อสรกาย

๑

๑

๒

๓

๓

๓

๔

๔

๔

๕

๖

๖

๗

๘

๙

๙

๑๐

๑๑

๑๑

๑๒

๑๒

๑๓

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

มนสสภม ม ๔ ทวป

สวรรค ๖ ชน

อยากจะเกดทไหน

รปาวจรภม ๑๖

สมปยตตธรรม - ชาตของจต – ภมของจต

มหคคตะ

โลกตตรกศลจต ๔ โลกตตรวปากจต ๔

ผลของโลกตตรกศลทง ๔ ไมทาปฏสนธกจ

ภม หมายถง ระดบขนของจต หรอ หมายถง โอกาสโลก

โลกยจตเปนปจจยใหโลกตตรจตเกดตอไดอยางไร

รทวถงธรรมของพระพทธเจาไดอยางไร

ขนธ ๕ - ปรมตถธรรม เหมอนกนแตรไมงายทงสอง

ผ ทจะบรรลเปนพระอรยบคคลตองรปรมตถธรรมทงหมดหรอไม

ถงสตปฏฐานไมเกด แตกตองมสงทปรากฏ

การอบรมเจรญสตปฏฐานเปนเรองรเพอละความไมร

ตองไดวปสสนาญานขนไหน รปตาง ๆ จงจะปรากฏ

ความอยากมากมาย ไมมททง ยงอยากยงไกลออกไปทกท

อรรถของจตประการท ๔ ชอวาจตเพราะวจตรโดยอานาจแหงสมปยตต-

ธรรม

เวทนาเจตสก กบ จต

พระอภธรรมแสดงเวทนาทเกดกบจตตางๆ โดยละเอยดเพอไมใหเขาใจ-

ผด

จตรอารมณแลว ตงสตปฏฐาน ไมใชสตว บคคล ตวตน ตงไดอยางไร

๑๔

๑๔

๑๕

๑๕

๑๕

๑๗

๑๙

๒๐

๒๐

๒๑

๒๒

๒๓

๒๔

๒๕

๒๖

๒๘

๓๐

๓๐

๓๑

๓๒

๓๓

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

เวทนาเจตสก – สพพจตตสาธารณเจตสก

ขณะนเวทนาเปนอะไร สวนมากเปนเวทนาอะไร

ทกขเวทนา – สขเวทนา

โทมนสเวทนา - โสมนสเวทนา – อเบกขาเวทนา

เวทนาดบไปแลว สตระลกร อยางนเปนสตปฏฐานหรอไม

สตระลกรเวทนาไดโดยลกษณะสบตอของเวทนาทเกดกบจตอน

สตระลกเวทนาทเกดกบจตเหน

ถาสตปฏฐานไมระลกรเวทนา ไมมทางละการยดถอวาเปนตวตนได

ประโยชนของการศกษาเพอเกอกลใหสตเกดระลกรสภาพธรรม

เวทนาม ๔ ชาต

สขเวทนา - ทกขเวทนา เปนเวทนาชาตวบาก เปนผลของกรรม

โสมนสเวทนา - อเบกขาเวทนา เปนเวทนาไดทง ๔ ชาต

เคยระลกรลกษณะของเวทนาบางหรอยง

เวลาหลบมความรสกหรอไม

เมอตนขน อะไรตน

พจารณาธรรมใหละเอยดขนไปอก เพอเกอกลการเจรญสตปฏฐาน

จะหลบอยตลอดไปไดหรอไม

กเลสตนบอยในชวตประจาวน

คณของกศล คณของการอบรมเจรญสตปฏฐาน

ไมมตวตนทจะดบกเลส นอกจากปญญาทเจรญขน

ถาไมรลกษณะของเวทนา อาจจะคดวา อกศล เปน กศล

เวลาเจอสงทนารก นาพอใจ ควรจะเปนอยางไร

๓๖

๓๗

๓๙

๓๙

๔๐

๔๑

๔๒

๔๕

๔๕

๔๖

๔๗

๔๘

๔๘

๔๙

๕๐

๕๐

๕๑

๕๑

๕๒

๕๒

๕๓

๕๔

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

จกขสมผสสชาเวทนา กบ การระลกรลกษณะของเวทนา

เจตสกทเกดกบจตทาใหจตตางกนโดยชาต โดยภม

เจตสกทเกดกบจตทาใหจตตางกนโดยเวทนา

จตจาแนกตางกนโดยสมปยตต และ วปปยตต ม ๕ ประการ

ทฏฐสมปยตต ๔ ทฏฐวปปยตต ๔ ทาใหโลภมลจต ๘ ดวงมความ-

ตางกน

ตวอยางของโลภมลจตทฏฐคตสมปยตต

มองเหนเปนสตว บคคล ตวตน สงของ เปนความเหนผดหรอไม

เหนแลวรวาสงทเหนเปนอะไร ไมใชมจฉาทฏฐกได

เวลานมมจฉาทฏฐหรอไม กาลงเหนสงหนงสงใดเปนรปรางสณฐาน

ทาไมใชคาเดยวกนเรยกสงนวานาฬกา

ญาณสมปยตต – ญาณวปปยตต

สมปยตต ๔ กบ อกศลจต

ปฏฆสมปยตต กบ พระโสดาบน

โมหมลจต วจกจฉาสมปยตต - โมหมลจต อทธจจสมปยตต

สมปยตต ๕ เปนอกศลสมปยตต ๔ เปนโสภณสมปยตต ๑

จตวจตรตางกนออกไป โดยชาต โดยภม โดยเวทนา โดยสมปยตตและ-

วปปยตต

สงขารธรรม

เฉพาะเจตสก ๕๐ เปนสงขารขนธ

เฉพาะเจตนาเจตสกดวงเดยว เปนอภสงขารในปฏจจสมปปาท

กามาวจรกศลหวนไหวงายเพราะเกดแคชว ๗ ขณะ

อเนญชาภสงขาร

๕๔

๕๗

๕๗

๕๘

๕๙

๖๑

๖๒

๖๓

๖๔

๖๕

๖๗

๖๗

๖๘

๖๙

๗๐

๗๐

๗๒

๗๓

๗๓

๗๔

๗๔

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

สงขารธรรม - สงขารขนธ – อภสงขาร

การจาแนกจตโดยอสงขาร และ สสงขาร

มกาลงออนตองอาศยการชกจง – มกาลงกลาไมตองอาศยการชกจง

กศลทเปนสสงขารและอสงขารมเจตสกเกดรวมเทากน แตกาลงของ-

เจตสกตางกน

อนนตะ ๔ -- อากาศเปนอนนตะ ๑

อนนตะ ๔ -- จกรวาลเปนอนนตะ ๑

อนนตะ ๔ -- สตตนกายเปนอนนตะ ๑

อนนตะ ๔ -- พทธญาณเปนอนนตะ ๑

การชกจงทางใจเปนอยางไร

ทรงแสดงจตโดยนยอสงขาร – สสงขารเพอประโยชนอะไร

ประโยชนคอเขาใจลกษณะของจตเพอสตระลกรลกษณะของจต

งวง ทอถอย ทอแท ออนเพลย มสตระลกไดไหม

สสงขาร-อสงขาร มในกามาวจรจต สวนจตภมอนเปนสสงขาร

รปฌาน - อรปฌาน - โลกตตรจต เปนสสงขาร

เขาใจวาเปนจตมกาลงกลาหรอเปนจตออนกาลง ไมใชสตว ตวตน-

บคคล

อกศลเหต ๓ - โสภณเหต ๓

เหต – นเหต

สเหตกะ – อเหตกะ

รป ไมใชเหต เปนอะไร มเหตเจตสกเกดรวมดวยไหม

ผสสะไมใชเหต เปนนเหต

สเหตกะ แยกออกเปนประกอบกบเหตกเหต

๗๕

๗๕

๗๖

๗๗

๗๘

๗๘

๗๙

๗๙

๘๐

๘๑

๘๒

๘๓

๘๔

๘๕

๘๖

๘๗

๘๘

๙๐

๙๐

๙๑

๙๑

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

เหต กบ ปจจย ตางกนอยางไร

ปจจยแรก – เหตปจจย

จกขปสาท เปน อนทรยปจจย โดยเปนจกขนทรย

ตองอบรมกศลเหตโดยเฉพาะอโมหเหต

เมอไรจะถงวนนน วนทบรรลผล

เหต ตรงกนขามกบ นเหต -- สเหตกะ ตรงกนขามกบ อเหตกะ

ปรมตถธรรม ๔ จาแนกโดยธรรมหมวด ๓

เหต ๙ ไดแก กศลเหต ๓ , อกศลเหต ๓ , อพยากตเหต ๓

โสภณ – อโสภณ

อกศลจต เปน โสภณจต หรอไม

จกขวญญาณ เปน โสภณ หรอ อโสภณ

อกศล หรอ อโสภณ ตางกนอยางไร

จตม ๔ ชาต เหตใดจงไมเปนเหต ๑๒

ฝายกศลวบาก มทเปนโสภณ และ อโสภณ

ทวปญจวญญาณกศลวบาก เปนอโสภณจต

ผ ทปฏสนธดวยอเหตกกศลวบาก พการตงแตกาเนด

ไมควรประมาทในการเจรญกศล ฟงพระธรรม อบรมปญญา

ทาไมผ ทจะบรรลมคคผล หรอไดฌาน ตองเปนตเหตกปฏสนธ

คนทโกงเกง จะเปนผปฏสนธดวยตเหตกหรอไม

ทราบไดไหมวาปฏสนธดวยอเหตกะ

ปฏสนธจตทเปนโสภณจตม ๒ ประเภท คอ ทวเหต กบ ตเหต

เพยงเหนเปนอโสภณ แตเหนแลวเปนกศล หรอ เปนอกศล

พระอรหนตมอโสภณจตหรอไม

๙๒

๙๓

๙๔

๙๔

๙๕

๙๖

๙๖

๙๗

๙๗

๙๘

๙๙

๙๙

๑๐๐

๑๐๑

๑๐๑

๑๐๒

๑๐๓

๑๐๔

๑๐๕

๑๐๕

๑๐๖

๑๐๗

๑๐๘

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

โสภณเจตสก ๒๕ - อกศลเจตสก ๑๔ - อญญสมาเจตสก ๑๓

เวทนาเจตสกดหรอไม ในภาษาไทย

รปทกาลงกระทบสมผสแลวสบาย ๆ ตอนน ดหรอไมด

อปมาเปรยบเทยบขนธ ๕

นามขนธ ๔ เกดดวยกน ไมขาดจากกนแมแตขณะเดยว

เวลาทระลกตองรไหมวาขณะนจตนเปนโสภณ อโสภณ มกเหต

เหตใดพระผมพระภาคจงทรงแยกเวทนาและสญญาไวแผนกหนง

สมมต

ไมรปรมตถสจจะ จงถอรปและนามทเกดดบวาเปนสงหนงสงใด

๑๐๘

๑๐๘

๑๐๙

๑๑๐

๑๑๐

๑๑๑

๑๑๒

๑๑๓

๑๑๔

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑

www.dhammahome.com

อปมาสญโญชน การผกไวในภพทง ๓

นอกจากนนทานพระสารบตรยงไดอปมาสงโยชน การผกไวในภพทง ๓ วา

“กามภพ” อปมาเหมอนคอกโค สวน “อวชชา” เปนเหมอนเสาหลกทคอกของลก

โค

สงโยชนทง ๑๐ คอ ทงโอรมภาคยสงโยชนและอทธมภาคยสงโยชน เปนเหมอน

เชอกสาหรบผกลกโคทเสาหลก และสตวผ เกดแลวในภพทง ๓ เปนเหมอนลกโค

เพราะฉะนนกขออปมาทานทงหลายเหมอนกบลกโค โดยนยการแสดงธรรมของ

ทานพระสารบตร ซงทานกลาววา

ชนทงหลายทาคอก แลวกปกหลกเอาไวในคอก แลวเอาเชอกผกลกโค แลวกผก

ไวกบหลกในคอก แตพอเชอกไมพอ กจบหของลกโคบางตว แลวกตอนเขาไปในคอก

แตวาไมไดผก และเวลาททวางในคอกมนอย เตมแลว กเอาหลกไปปกไวขางนอกคอก

อก แลวกเอาเชอกผกลกโค แลวกผกไวกบหลกขางนอกคอก ถาเชอกไมพอกจบหของ

ลกโค แลวกปลอยเอาไว ขางนอกคอกนน

เพราะฉะนน “กามภพ” กอปมาเหมอนคอกโค ซงมหลกปกไว แลวกเอาเชอกผก

ลกโค ผกไวกบหลกซงปกไวในคอก

แตเพราะเหตวา ทวางในคอกไมพอ ลกโคมมาก เพราะฉะนน กปกหลกไวขาง

นอกคอกดวย แลวกเอาเชอกผกลกโคไว แลวกผกไวทหลกทปกอยขางนอกคอกดวย

แตสาหรบโคบางตว กเพยงแตจบห แลวไมไดผก เพราะเหตวาเชอกไมพอ

ลกโคทถกผกไวขางในคอก ออกไปนอนขางนอกเพราะความรอนเบยดเบยน

ซงมคาอปมาวา ลกโคทผกไวขางใน

อยาลม เอาเชอกผกลกโค แลวกผกไวทหลกขางในคอก

ลกโคทผกไวขางในคอกทหลกนน ออกไปนอนขางนอก เพราะเหตวาความรอน

เบยดเบยน แลวเชอกนนกยาวพอทลกโคนนจะออกไปนอนขางนอกได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒

www.dhammahome.com

หมายถงพระโสดาบนและพระสกทาคาม ในรปภพและอรปภพ คอวาทานยง

ไมไดดบความยนดพอใจในกามเปนสมจเฉท แตเพราะเหตวาขางในคอกนนรอน ทาน

ถกความรอนเบยดเบยน เพราะฉะนนกเปนผ ทอบรมเจรญความสงบ จนกระทงถงอปป

นาสมาธ เพราะฉะนนกมพระโสดาบนบคคลและพระสกทาคามบคคลทเกดในรปภพ

บาง ในอรปภพบาง แตเชอกยงอย เพราะเหตวายงไมถงความเปนพระอนาคามบคคล

เพราะฉะนนสาหรบปถชนไมจาเปนตองกลาวเลย ถกผกไว และทกทานกรดวา

ทานถกผกไวในคอก และกผกไวกบหลกทขางในคอก แมวาเชอกจะยาวจนทานจะไป

เกดในรปภพอรปภพได ทง ๆ ทยงไมไดดบความยนดพอใจในรป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ นกเปนประเภทหนง

ลกโคบางตวทถกผกไวขางนอก กเขาไปนอนขางใน

สาหรบลกโคบางตวทถกผกไวขางนอก กเขาไปนอนขางใน ไดแก พระอนาคาม

บคคลในกามาวจรภม คอ ทานดบความยนดพอใจในรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะแลว

แตวาถกผกไวในรปภพและอรปภพ เพราะเหตวายงไมไดถงความเปนพระอรหนต

เพราะฉะนนกเปนเหมอนลกโคทผกไวขางนอก แตวาเขาไปนอนขางใน เพราะ

เหตวาอาศยอยในกามภมกจรง แตวาผกพนแลวในรปภพและอรปภพ

ในกามาวจรภม ในมนษยภม มพระอนาคามบคคลไหม มไดไหม มได

เพราะฉะนนพระอนาคามบคคลในกามภม ในมนษยภม เปนตน ทานอยในกามภม ใน

มนษยภม กคอ ทานนอนในคอก แตวาทานถกผกไวขางนอกคอก คอ ถกผกไวในภมอน

คอ ผกไวในรปภมและอรปภม ดบแลว ความยนดพอใจในกาม แตเพราะเหตวาเกดใน

กามภม ในมนษย เพราะฉะนนกนอนในน แตวาถกผกไวขางนอก ตวถกผกไวขางนอก

คอก แตเขามานอนในคอก คอ เกดในมนษยภม แตถกผกไวในรปภม และอรปภม ไมใช

ถกผกไวในกามภม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓

www.dhammahome.com

ยงยากไหม เรองจรง ซงเปนเรองทละเอยดขน ซงจะตองเขาใจแมในคาอปมา ให

ทราบวา มบคคลตาง ๆ และมการบรรลธรรมขนตาง ๆ มสงโยชนทผกพนบคคลผ ม

กเลสไวในภพภมตาง ๆ

ลกโคบางตวถกผกอยขางในและนอนอย ขางใน

สาหรบลกโคอกพวกหนง กเปนลกโคทถกผกไวขางใน แลวกนอนขางใน

อนนไมยาก ใชไหมคะ ไดแกพระโสดาบนและพระสกทาคามในกามาวจรภม

เปนลกโคซงถกผกไวขางใน แลวกนอนขางในดวย ไมไดออกไปขางนอก

ผกไวขางใน คอวายงเปนผถกผกไวดวยรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ แลวกนอน

ขางใน คออยในมนษยภม หรอในกามาวจรภมนเอง

ลกโคบางตวถกผกไวขางนอกและนอนขางนอก

สาหรบลกโคบางตว กถกผกไวขางนอก แลวกนอนขางนอก ไดแก พระอนาคาม

บคคลในรปภพ และในอรปภพ ไมเกยวของกบกามทงในการเกดและในสงโยชนทถกผก

ไว คอ ผกไวขางนอก แลวกนอนขางนอกดวย ไมเกดในกามภมอกตอไป แตวายงถกผก

อยนะคะ แตวาถกผกไวขางนอก

ลกโคบางตวไมไดถกผกไวขางใน ยอมเทยวไปภายใน

สาหรบลกโคบางตวกไมไดผกไวขางใน ยอมเทยวไปภายใน ไดแก พระขณาสพ

ในกามาวจร ซงไมไดถกผกไว แตวาเทยวไปในภพ คอ ในกามาวจรภม

พระอรหนตในโลกน มใชไหม ไดแก ลกโคทไมไดถกผกไว แลวกเทยวไปขางใน

คอก เพราะเหตวาไมไดเกดในรปภพและอรปภพ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔

www.dhammahome.com

ลกโคบางตวไมไดถกผกไวขางนอก ยอมเทยวไปภายนอก

สาหรบลกโคบางตว ไมไดถกผกไวภายนอก แลวกเทยวไปในภายนอก ซงกไดแก

พระขณาสพ ซงเกดในรปภพและอรปภพ ซงไมไดถกผกไวภายนอก แตกเทยวไปใน

ภายนอก

ปถชนเปนลกโคประเภทไหน

ผถาม ในพระสตรกลาวไวถงพระอรยบคคลทงนนเลย ทนปถชนผ ทหนาไปดวย

กเลส จะเปนววประเภทไหนครบ

ส. อยางประเภทท ๑ คอ ลกโคทถกผกไวขางใน แลวกออกไปนอนขางนอก

เพราะเชอกยาว กไดแกพระโสดาบนและพระสกทาคาม ซงยงไมไดดบความยนดใน

กาม เพราะฉะนน ถกผกไวขางใน แตวาออกไปนอนขางนอก คอ เกดในรปภมและอรป

ภม ฉนใด ปถชนกเหมอนกน คอ เปนผ ทยงไมไดละความยนดในกาม เพราะฉะนนกถก

ผกไวในคอก คอ ถกผกไวดวยกาม

แตถาเปนผ ทอบรมเจรญความสงบถงขนฌานจต กสามารถทจะไปเกดในรป

ภพ หรออรปภพได แตวาเชอกนนยาว เพราะฉะนนกตองกลบมาสกามภม

กามาวจรจตทงวนทงคนตงแตเกดจนตาย

เรองของภมเปนเรองทยงยาก แสดงใหเหนวา มจตอกหลายประเภททเดยว ท

จะตองศกษาใหทราบความละเอยด แตวาสาหรบผ ทยงถกผกไวเหนยวแนนมากในรป

เสยง กลน รส โผฏฐพพะ กจะมจตทเปนประเภทกามาวจรจต ทงวนทงคน ตงแตเกด

จนกระทงตาย

ซงถาบคคลใดยงไมไดอบรมเจรญสมถภาวนา จนถงความสงบขนอปปนาสมาธ

ซงเปนขนทไมรบรอารมณทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ ในเรองรป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕

www.dhammahome.com

เสยง กลน รส โผฏฐพพะ แตเปนจตทแนบแนนในอารมณเฉพาะทางใจททาใหสงบถง

ขนอปปนาสมาธ ซงเปนฌานจต

ถาตราบใดทยงไมไดอบรมเจรญความสงบใหมนคงถงอยางนน จะตองมการ

เหน มการไดยน มการไดกลน มการลมรส มการรสงทกระทบสมผส มการคดนกถง

เรองตางๆทเคยเหน เคยไดยน เคยไดกลน เคยลมรส เคยกระทบสมผส ซงเปนชวตปกต

ประจาวน เปนกามาวจรจต

ตราบใดทยงไมใชอปปนาสมาธ ตราบนนยงไมถงรปาวจรจต หรออรปาวจรจต

ซงเปนฌานจต ซงมรปเปนอารมณประเภทหนง เปนรปาวจรจต และฌานจตซงไมมรป

เปนอารมณอกประเภทหนง เปนอรปาวจรจต

ถายงไมขนถงโลกตตรภม กยงคงเปนกามาวจรจตอย

และถาบคคลใด ถงแมวาจะอบรมเจรญสตปฏฐาน มปญญาทสามารถประจกษ

แจงลกษณะของสภาพธรรมทเปนวปสสนาญาณเปนลาดบขนเกดขน แตยงไมประจกษ

แจงในลกษณะของนพพาน ตราบนนกยงไมใชโลกตตรจต ยงไมขนถงโลกตตรภม ยงคง

เปนกามาวจรจตอย

เพราะฉะนนกใหทราบวา ถงแมวาจตจะมตางกน เปนระดบขนถง ๔ ขน คอเปน

กามาวจรจต รปาวจรจต อรปาวจรจต โลกตตรจต ทกทานกทราบดวา จตของทานใน

วนหนง ๆ เปนจตขนไหน หรอภมไหน ซงเชอวายงไมพนจากกามาวจรภม เพราะเหตวา

ตองถงฌานจตทมรปเปนอารมณ จงจะเปนรปาวจรจต ตองถงฌานจตทมอรปเปน

อารมณ จงจะเปนอรปาวจรจต

หรอจะตองประจกษแจงลกษณะของนพพาน เปนโสตาปตตมรรคจต

โสตาปตตผลจต สกทาคามมรรคจต สกทามผลจต อนาคามมรรคจต อนาคามผลจต

อรหตตมรรคจต อรหตตผลจต จงจะเปนโลกตตรจต

เพราะฉะนนกควรทจะไดทราบเรองของจตตามระดบขน โดยเฉพาะของจตซง

เปนไป เปนประจาทก ๆ วน คอ “กามาวจรจต”

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖

www.dhammahome.com

กามาวจรจตมถง ๔ ชาต

สาหรบกามาวจรจตมถง ๔ ชาต เพราะเหตวากามาวจรจตทเปนอกศลกม

กามาวจรจตทเปนกศลกม กามาวจรจตทเปนวบาก กม กามาวจรจตทเปนกรยา กม

เพราะฉะนนถงแมวาทกทานกาลงมจตทเปนขนกามภม คอ กามาวจรจต แตใน

วนหนง ๆ กจะไดทราบวา มทงอกศลจต กศลจต วบากจต กรยาจต สวนกศลจตของ

ใครจะเกดมากนอยนน แตละทานกคงจะไดทราบวา เปนกศลทเกดขน เปนไปในทาน

หรอวาเปนไปในศล หรอวาเปนไปในความสงบ หรอวาเปนไปในการอบรมเจรญปญญา

ซงเปนสตปฏฐาน

แตใหทราบวา สาหรบกามาวจรจต มทง ๔ ชาต คอ ทเปนอกศลกม และกคงจะ

มากดวยในชวตประจาวน สวนทเปนกศลนนกม แตละทานทราบดวา วนหนงเกดบาง

ไหม หรอวาเกดบอยไหม และเปนไปในกศลประเภทไหน

สาหรบวบาก และกรยา กเปนสงทเกดขนเพราะเหตปจจย ทกขณะทมการเหน

ตองมกรยาจตเปนวถจตแรก เกดกอน คอ ปญจทวาราวชชนจต และกอนทจตจะเปน

กศลหรออกศล กจะตองมกรยาจต เกดกอน ซงเปนมโนทวาราวชชนจต ทาโวฏฐพพน

กจทางปญจทวาร หรอมโนทวาราวชชนจต ทาอาวชชนกจ ทางมโนทวาร

เพราะฉะนนเรองของวบากจต กคอในขณะทเหน ไดยน ไดกลน ลมรส รสงท

กระทบสมผส ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย และกอนทวบากจตจะเกดขน

รบผลของกรรมทางหนงทางใด กรยาจตตองเกดกอน และกอนทจตจะเปนกศลและ

อกศลแตละครง กรยาจตกเกดกอน

เพราะฉะนนสาหรบกามาวจรจต กมจตทง ๔ ชาต

กามาวจรกศล หรออกชอหนงคอมหากศล

ในขณะน กรยาจตเปนวถจตแรกกอนทจะเหน ขณะเหนเปนวบากจต ดบไปแลว

สมปฏจฉนนะเกดตอ เปนวบากจต ดบไปแลว สนตรณะเกดตอ เปนวบากจต ดบไปแลว

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗

www.dhammahome.com

โวฏฐพพนจตหรอมโนทวาราวชชนจต ทาโวฏฐพพนกจทางปญจทวารเกดตอ เปนกรยา

จต ดบไปแลว

เพราะฉะนนขณะทกาลงฟงแลวเขาใจ ขณะทเขาใจไมใชตวตนเลย

เปนกามาวจรกศลจต หรอจะใชคาวา “มหากศล” ในบางครง เพราะเหตวาเปนกศลท

มอารมณทางตากได ทางหกได ทางจมกกได ทางลนกได ทางกายกได ซงกศลอนจะม

อารมณมากมายอยางกามาวจรกศลไมได เพราะเหตวารปาวจรกศลจต ไมใชในขณะท

เหน ไดยน ไดกลน ลมรส รสงทกระทบสมผส

รปาวจรกศลจต เปนกศลจตทเกดทางมโนทวาร ขณะนนไมเหน ไมไดยน ไมได

กลน ไมลมรส ไมรสงทกระทบสมผส แตมจตสงบแนบแนนทอารมณ ซงทาใหจตสงบ

ขน ๆ จนถงขนอปปนาสมาธ

เพราะฉะนนสาหรบรปาวจรกศลจต ไมไดมอารมณกวางขวาง ซงจะเปนไปได

ทงทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย เหมอนกบกามาวจรกศล เพราะฉะนน

กามาวจรกศลจงมอกชอหนงวา “มหากศล” ซงนอกจากจะเปนไปกบอารมณทปรากฏ

ทางตากได ทางหกได ทางจมกกได ทางลนกได ทางกายกได ทางใจกไดแลว ยง

สามารถทจะเปนไปในขนของทานกได ในขนของศลกได ในขนของสมถภาวนากได ใน

ขนของวปสสนาภาวนากได

รปาวจรจต และ อรปาวจรจต มเพยง ๓ ชาต

สาหรบจตภมอน คอ รปาวจรจต และอรปาวจรจต มเพยง ๓ ชาต คอ เปนอกศล

ไมไดแน เพราะฉะนนจงเปนกศลสาหรบผ ทไมใชพระอรหนต เวลาทจตสงบมนคงถงขน

อปปนาสมาธ และเปนกรยาจตสาหรบผ ทพระอรหนต

สวนผ ทไมใชพระอรหนตนน เมอรปาวจรกศลซงเปนฌานจตมกาลง คอวาไม

เสอม เปนผ ทมความชานาญในการทจตจะสงบถงขนฌานจต จนกระทงเวลาทใกลจะ

จต คอ ใกลจะสนช วต รปาวจรกศลซงเปนฌานจตขนหนงขนใดเกดขน ถาเปน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘

www.dhammahome.com

ปฐมฌานจตเกด แลวกดบไปกอนจตจต จะเปนปจจยใหปฏสนธในรปพรหมบคคลซง

เปนปฐมฌานภม

จตวจตรตางกน ภมทเกดกตองตางกน

เพราะฉะนนกจะเหนได ในเมอจตตางกนไปเปนประเภท ๆ และมความวจตร

ตางกนมากเหลอเกน เพราะฉะนนภมซงเปนทเกดของจตกจะตองตางกนไป ไมใชมแต

มนษยภมโลกนโลกเดยว เพราะเหตวาถงแมวาจะเปนกามาวจรกศล กาลงของศรทธา

หรอวากาลงของปญญา หรอวาสมปยตตธรรมทเกดรวมดวยในขณะนนกวจตรตางกน

มาก จาแนกใหผลทไดรบคอการเกด ยอมเกดในสคตภมตาง ๆ ไมใชแตเฉพาะในมนษย

ภมเทานน

สาหรบอกศลกรรมกเหมอนกน เวลาทมการกระทาอกศลกรรมอยางหนงอยาง

ใดเกดขน ถาทานผ ฟงจะสงเกต กจะทราบถงความตางกนของอกศลกรรมแตละ

อกศลกรรมนนวา หนกเบาดวยอกศลเพยงไร บางครงกประกอบดวยความพยาบาท

มาก หรอบางครงกไมไดประกอบดวยความพยาบาทอยางรนแรง หรอบางครงกขาด

ความเพยร ไมไดมวรยะอตสาหะทจะไปทารายเบยดเบยน แตกบงเอญมการกระทาซง

ประกอบดวยเจตนาเพยงเลกนอย แลวสตวเลก ๆ นนกตายลง เพราะฉะนนแตละกรรม

ทไดกระทาน กยอมประกอบดวยสมปยตตธรรม คอ เจตสกตาง ๆ เพราะฉะนน

อกศลกรรมกจาแนกออกไป ทาใหเกดในอบายภมตาง ๆ ซงเปนอบายภม ๔

เพราะฉะนนกจะเหนไดวา เมอจตเปนสภาพธรรมซงเปนเหตทจะใหเกดผล

วจตรตาง ๆ กน ทงกศลกรรมและอกศลกรรม ภมซงเปนทเกด ทเหมาะทควรแกกรรม

นน ๆ กยอมตองมมาก ไมใชมแตเฉพาะในมนษยภมแหงเดยวเทานน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙

www.dhammahome.com

ภม ๒ ความหมาย – ชนกกรรม

สาหรบ “ภม” กทราบแลววา ม ๒ ความหมาย คอ หมายถงระดบขนของจต

ความหมายหนง และหมายความถงทเกดของจตในโลกตาง ๆ อกความหมายหนง ซงก

ขอกลาวเพยงยอ ๆ วา สาหรบ “อบายภม” ม ๔ ไดแก นรก ๑ สตวเดรจฉาน ๑ เปรต ๑

อสรกาย ๑

นเปนผลของอกศลกรรม แลวแตวากรรมใดทไดกระทาแลวจะเปน “ชนกกรรม”

คอ กรรมทจะทาใหปฏสนธ กรรมนนจะทาใหจตเกดเศราหมองหรอผองใสกอนจตจตจะ

เกด ซงเปนไปอยางรวดเรวมาก ไมมใครสามารถทจะรไดวา จะตายเมอไร แตกอนทจต

จตจะเกด กรรมหนงกรรมใดซงเปนชนกกรรม แลวแตวาจะเปนกศลหรออกศลจะเกด

กอนจตจต ซงในขณะนกเกดดบอยางรวดเรวเหลอเกน

เพราะฉะนนเพยงกอนจตจต แลวชนกกรรมจะทาใหจตทเกดกอนจตนนเปนจต

ทผองใส หรอเปนจตทเศราหมอง กรไมได เหมอนในขณะน ขณะนกยากทจะรวา จต

เศราหมองหรอผองใสแคไหน ถาขณะทไมใชกาลงตงใจฟงธรรม ไมใชขณะทพจารณา

ธรรม หรอเขาใจธรรม ขณะนนกไมสามารถจะรไดจรง ๆ วา อก ๕ ขณะตอไป จตจะ

เศราหมอง หรอวาผองใส แลวกจะเปนจตจต

แตทงนกแลวแตกรรมหนงทไดกระทาแลวในสงสารวฏทไดผานมาทงหมด จะ

เปนปจจยใหปฏสนธเกดขน ในภมหนง ภมใด

ผลของอกศลกรรม - นรกขมใหญ ๘ ขม

ถาเปนผลของอกศลกรรมกจะเกดในนรก เปนผลของกรรมหนก ซงนรกนกไมได

มเพยงแหงเดยว หรอวาขมเดยว แตวาทแสดงไว เปนนรกขมใหญ ๆ กม ๘ ขม ๘ แหง

คอ สญชวนรก กาฬสตตนรก สงฆาตนรก โรรวนรก มหาโรรวนรก ตาปนนรก มหาตา

ปนนรก และอเวจนรก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐

www.dhammahome.com

ซงทกแหงลวนแตเปนภมซงเตมไปดวยความทกข ความทรมาน ประการตาง ๆ

ถามความรสกวาโลกนไมนาอย ชางแสนทรมาน กใหทราบวา ยงมททลาบากเดอดรอน

ทรมาน เปนทกข ยงกวาในโลกมนษยน มากมาย หลายเทา และกเปนเวลาทนานมาก

ดวย ถายงไมหมดกรรมทจะอยในภมนน ๆ กจะตองเกดในภมนน นเปนนรกใหญ และ

ยงมนรกยอย ๆ ตอไปอก

ไมทรงแสดงรายละเอยดของนรกมากเทากบสภาพธรรม

ในพระไตรปฎกกไมไดแสดงความละเอยดมากมาย เพราะวาจดประสงคททรง

แสดงไว แสดงใหเหนเหตและผล แตวาสงใดซงไมสามารถทจะใหบคคลหนงบคคลใด

ไดเหนชด ประจกษแจงดวยตา กยอมไมเปนสงทควรจะแสดงเทากบสภาพธรรมซง

สามารถจะพสจน หรอวาอบรมเจรญปญญาใหรได

เชนในขณะทกาลงเหนทางตา ไมวาจะเกดในภมไหนทงสน ไมขาดจกขปสาท

นอกจากในอรปพรหมภม ซงชอกบอกแลววา เปนภมของพรหมซงไมมรป เพราะฉะนน

จงไมมการเหน ไมมการไดยน ไมมตา ไมมห ไมมจมก ไมมลน ไมมกาย มแตจตซงม

ปจจยเกดดบอยตลอดเวลา ระหวางทเปนอรปพรหมบคคล เพราะเหตวาเปนผลของ

อรปฌานกศล เปนจตทสงบถงขนทเหนโทษของรป และเหนวาทกขทงหมดทยงมอย

บอย ๆ กเพราะมรปนนเอง เปนเหตใหเกดทกข ถาไมมรปกจะตดทกขออกไปไดมาก ไม

เหนจะเปนทกขอยางไร โรคตากไมม ไมตองเดอดรอนไปกบสงทเหน เพราะเหตวาใน

วนหนง ๆ คงจะไมทราบวา จตใจของแตละคนหวนไหวไปตามรปทปรากฏทางตา ตาม

กเลสซงมอย

ถารปทางตาเปนทนายนด พอใจ ทนททเหน จตกระเพอมไหวไปดวยความยนด

ตดของ พอใจในสงนน ยบยงไมไดเลย ถาไมใชเปนผ ทอบรมเจรญสตปฏฐานจรง ๆ จะ

ไมสามารถรลกษณะของจต ซงเปลยนสภาพทนทจากการทไมปรากฏกเลส เพราะเหต

วาไมเหน แตเวลาทมการเหนเกดขน และเหนสงทพอใจ พอใจแลวในสงทปรากฏทางตา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๑

www.dhammahome.com

ในเสยงทปรากฏทางห ในกลนทปรากฏทางจมก ในรสทปรากฏทางลน แลวกดบไปตรง

นนเอง

เปนสงเลก ๆ นอย ๆ เปนปรตตธรรม เพราะเหตวาเปนธรรมทสนและเลกนอย

เหลอเกน ถาเหนวาเลกนอยจรง ๆ กคงจะไมอยากได เพราะเหตวาไดมาเพยง

เดยวเดยว นดเดยว ชวขณะเดยว แลวกหมด แตเมอไมปรากฏวาเลกนอยอยางนน

จงยงคงเปนทตงของความยนดพอใจอยได

ผ เหนโทษของตา ห จมก ลน กาย จงเจรญฌานจตเพอความไมมรป

เพราะฉะนนผ ทเหนโทษของตา ห จมก ลน กาย กสามารถทจะดบความยนด

พอใจดวยกาลงของความสงบ และถาเปนผ ทอบรมเจรญมนคงชานาญ อรปฌานหรอ

อรปาวจรจตซงเปนกศล เกดกอนจตจต จะเปนปจจยทาใหเฉพาะนามธรรม คอ นาม

ขนธลวน ๆ ๔ นามขนธ คอ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ หรอจต

และเจตสกนนเอง เฉพาะจตและเจตสกเทานน เกดขนในอรปพรหมภม ไมมรปเลยใน

ภมนน

แ ต ถ า ย ง ไ ม ใ ช พ ร ะ อ ร ย บ ค ค ล ต ร า บ ใ ด ย ง ไ ม ไ ด ต ด ก า ม ส ง โ ย ช น

กามราคสงโยชน ความยนดพอใจในรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ เปนสมจเฉท

เพราะฉะนนถงแมจะเกดในอรปพรหมภม กยงตองกลบมาสความเปนอยางนอก

ตราบใดทยงไมถงความเปนพระอนาคามบคคล แตใหทราบวา เพราะจตตางกน

เปนประเภท เปนขนตาง ๆ กทาใหภมทเกดของจต มตาง ๆ กน

อบายภม ๔ – ผลของกรรมหนกทาใหเกดในนรก

สาหรบอบายภม ม ๔ ถาเปนผลของกรรมหนก กเกดในนรก ถากรรมนนหนก

มาก กในมหานรก ททารณและเผดรอนทรมานทสด กไดแก อเวจนรก นอกจากนนกม

นรกขมยอย ๆ หลงจากทพนขมใหญ ๆ แลวแตอกศลกรรม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๒

www.dhammahome.com

ซงเวลาททากรรมแลว ไมเคยทราบผลเลยใชไหมวา ไดภม คอ มภมรออยแลว

ขางหนา แตวายงไปไมถง เพราะเหตวายงอยในโลกน ตราบใดทยงไมพนสภาพความ

เปนบคคลในโลกน กยงไมไปสภมอน แมวาเหตคออกศลกรรมมแลว

เพราะฉะนนภมไดแลว รออยแลว แลวแตวาจะไปสภมไหน ถาเปนอกศลกรรมท

หนก กไปสนรกทเปนมหานรก ถาเปนอกศลกรรมทไมหนก กไปสขมททรมานนอยกวา

นน

อบายภม ๔ – สตวเดรจฉาน

ถาเปนผลของอกศลกรรมทนอยกวานน กไปเกดในอบายภมอน เชน เปนสตว

เดรจฉาน ซงกจะเหนไดวา สตวเดรจฉานนมรปรางประหลาด ๆ ตาง ๆ ทงทมขา

เยอะแยะ มขานอย มขามาก ไมมขาเลย มปกบาง ไมมบาง อยในนาบาง อยบน

บกบาง มรปรางลกษณะตาง ๆ มากมาย ตามความวจตรของจต

ทง ๆ ทเปนคนในมนษยภม กมเพยงตา ห จมก ลน กาย ผวพรรณวรรณะ ความ

สงตา กยงจาแนกออกไดวจตรตาง ๆ กน แตสตวเดรจฉานยงวจตรตางกนมากทเดยว

นนกยอมเปนไปตามกรรม ซงการเกดเปนสตวเดรจฉานนน เปนผลของอกศลกรรม

อบายภม ๔ - เปรต หรอ ปตตวสย

ถาเปนผลของอกศลกรรมทนอยกวานน กทาใหเกดในภมของเปรต ซงภาษา

บาลใชคาวา “ปตตวสย” ซงภมของเปรตน กวจตรตางกนมาก เปรตบางพวกกทรมาน

มาก หวโหย แลวกไมไดอาหารดวย

มนษยทกคนมโรคประจาตว ประจาวน คอ โรคหว จะวาไมมโรคไมได เพราะวา

ความหวเปนโรคอยางยง ลองหวมาก ๆ จะรสก แตวาถาหวนดหนอย แลวกรบประทาน

อาหารเสย และถาเปนอาหารอรอย ๆ กเลยลมวา แททจรงแลว ความหวนไมใชความ

สบายกายเลย เปนสงทจะตองแกไข บรรเทาใหหมดไป แตทนสาหรบคนซงบางครงหว

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๓

www.dhammahome.com

มาก และไมไดรบประทาน กคงจะรรสของความหว รรสของความทกขของความหววา

ถามมากกวานนจะเปนอยางไร

เคยมทานผหนง ทานกมมตรสหายมาก วนหนงทานรบโทรศพทตงแตเชาจนถง

เยน อาหารกไมไดรบประทาน พอถงคา รเลยวา ความหวทแสนทรมาน ทใชคาวาแสบ

ทอง หรอแสบไสนนเปนอยางไร แลวทานกไมสามารถจะรบรอนรบประทานเพอทจะแก

ความหว เพราะเหตวาถาทาอยางนนกคงจะตองเปนลม หรอวาจะเปนอนตรายแก

รางกาย กจะตองคอย ๆ บรโภค แกไขความหวไปทละนอย แตถงอยางนน กยงเปนลม

นกแสดงใหเหนถงความหว เปนโรคอยางยง ประจาวน ยงไมตองพดถงโรคอน

แตวานเปนโรคประจาตว ประจาวน

และสาหรบผ ทเปนเปรตจะหวสกแคไหน เพราะเหตวาในภมเปรต ไมมการ

คาขาย ไมมการกสกรรม จะไปปลกขาวทานา หงขาวเอง หรอวาจะไปซอไปขาย ไป

แลกเปลยนอะไรกบใคร เพอทจะไดอาหารมาบรโภค กไมมในภมนน อยดวยผลของ

กรรม

และบางพวกกสามารถทจะอนโมทนา ในกศลของบคคลอน ซงกศลจตท

อนโมทนานนเองกเปนปจจย ใหไดรบอาหารทเหมาะสมแกภมของตนบรโภค หรอวา

อาจจะพนสภาพของการเปนเปรต โดยจตแลวกปฏสนธในภมอน เมอหมดผลของ

กรรมทจะเปนเปรตตอไป

เพราะฉะนนนกเปนผลของอกศลกรรม

อบายภม ๔ – อสรกาย

สาหรบอกภมหนง คอ “อสรกาย” เปนภมของผลของอกศลกรรมทเบากวา

อกศลกรรมอน เพราะเหตวาผ ทเกดในภมน เปนผ ทไมมความรนเรงใด ๆ เทานนเอง ใน

ภมมนษยมหนงสอพมพอาน มหนงด มละครด มเพลงฟง แตในอสรกายภมนน เปนภม

ซงไมรนเรง ไมสามารถทจะแสวงหาความเพลดเพลนสนกสนานได เหมอนอยางใน

สคตภม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๔

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนกใหทราบวา เมออกศลกรรมมตางกน ภมซงเปนทเกดเปนผลของ

อกศลกรรมกตางกนดวย

มนสสภม ม ๔ ทวป

สาหรบภมซงเปนผลของกศลม ๗ ภม คอ มนษย ๑ ภม สวรรค ๖ ภม

สาหรบมนษยภมทกลาวถงในพระไตรปฎก ม ๔ ทวป คอ

๑. ปพพวเทหทวป อยทางทศตะวนออกของภเขาสเนร

๒. อมรโคยานทวป อยทางทศตะวนตกของภเขาสเนร

๓. ชมพทวป คอ โลกน อยทางทศใตของภเขาสเนร

๔. อตตรกรทวป อยทางทศเหนอของภเขาสเนร

เวลานทกคนกเหนแตชมพทวป เพราะวาอยในชมพทวป ชมพทวปจะมอะไรบาง

ทานททองเทยวไปกเหนอารมณตาง ๆ ของชมพทวป แตยงไมสามารถทจะไปถงทวปอน

หรอวาโลกของมนษยโลกอนอก ๓ โลก

สวรรค ๖ ชน

สาหรบสวรรคกม ๖ ชน ตามลาดบ คอ สวรรคขนตา คอ จาตมหาราชกา ซงม

เทวดาซงเปนใหญ ๔ องค ม

ทาวธตรฐ เปนเทพผ เปนใหญทางทศตะวนออก บางครงจะมชอวา“อนทะ” ซง

เปนเทพทปกครองคนธรรพเทวดา

ทาววรฬหกะ ซงบางครงมชอวา “ยมะ” เปนผปกครองเทพทางทศใต เทพชน

กมภณฑ

ทาววรปกขะ บางครงมชอวา “ทาววรณ” เปนผปกครองเทพทางทศตะวนตกเทพ

ชนนาค

ทางทศเหนอม ทาวกเวร ซงบางครงชอวา เวสสวรรณ เปนผ ทปกครองเทวดาชน

ยกษ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๕

www.dhammahome.com

นเปนสวรรคชนตา และยงมเทพซงอยไมไกลนกจากภมมนษย เพราะเหตวาภม

ของเทพกจะสงขน ๆ ตามลาดบความประณตของสวรรค

สาหรบสวรรคภมท ๒ ขนทสงกวาชนจาตมหาราชกา คอ ชนดาวดงส ซงทาน

ผ ฟงคงจะไดยนชอสวนสวรรคในชนดาวดงสบอยๆ ไดแก สวนนนทวน อยทางทศ

ตะวนออก สวนจตรลดาวน อยทางทศตะวนตก สวนมสสกวน อยทางทศเหนอ และ

สวนผารสกวน อยทางทศใตของสวรรคชนดาวดงส ซงมพระอนทรเปนจอมเทพ

สวรรคชนสงตอจากชนดาวดงส เปนสวรรคชนท ๓ ชอวา ยามา สวรรคชนท ๔

คอ ชนดสต สวรรคชนท ๕ คอ ชนนมมานรด สวรรคชนท ๖ คอ ปรนมมตวสวตต

อยากจะเกดทไหน

อยากจะเกดทไหน ยงไงกตองเกด ไมเกดนะไมม ถายงไมไดเปนพระอรหนต

กจะตองเกด แตจะถงรปพรหมบคคล ในรปพรหมภมไหม คงไมถงใชไหม เพราะฉะนนก

คงจะเปนหนงในอบายภม ๔ หรอวา ๑ ในสคตภม ๗ ตามเหต คอ ตามกรรม

รปาวจรภม ๑๖

สาหรบรปาวจรภม ม ๑๖ ภม ซงจะขอกลาวถงเวลาทถง “รปาวจรจต” เพราะ

เหตวาถากลาวถงในขณะน กเปนแตเพยงชอ และเปนอายทยนยาวมาก ยงกวาอาย

ของเทพในสวรรค ๖ ชน

สมปยตตธรรม - ชาตของจต – ภมของจต

สาหรบอรรถ คอ ความหมายทเปนลกษณะของจตทวา

อนง จตแมทกดวง ชอวา “จต” เพราะเปนธรรมชาตทวจตรตามสมควรโดย

อานาจแหงสมปยตตธรรม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๖

www.dhammahome.com

ซงหมายความถงเจตสกทเกดรวมดวย ทาใหจาแนกจตออกเปนประเภทตาง ๆ

ไดหลายนย เชน

โดยชาต ๔ ไดแก เปนกศล ๑ เปนอกศล ๑ เปนวบาก ๑ เปนกรยา ๑ โดยภม

ซงมความหมาย ๒ อยาง คอ ภม หมายความถงระดบขนของจต ซงตางกนเพราะ

สมปยตตธรรม คอ เจตสกซงเกดรวมดวย ทาใหจตตางกนออกเปน ๔ ขน ๔ ระดบ คอ

เปนกามาวจรจต ๑ ประเภท เปนรปาวจรจต ๑ ประเภท เปนอรปาวจรจต ๑

ประเภท เปนโลกตตรจต ๑ ประเภท

สาหรบกามาวจรจตมทง ๔ ชาต คอ จตทเปนกามาวจรจต จตซงเปนไปในรป

ในเสยง ในกลน ในรส ในโผฏฐพพะ นน ทเปนอกศลกม เปนกศลกม เปนวบากกม เปน

กรยากม

นอกจากกามาวจรจตแลว จตระดบทสงกวานน ไมเปนอกศล รปาวจรจตทเปน

อกศลไมม อรปาวจรจตทเปนอกศลไมม โลกตตรจตทเปนอกศลไมม

เพราะฉะนนสาหรบรปาวจรจตกมเพยง ๓ ชาต คอ กศลเปนเหตใหเกดวบาก ถา

รปาวจรกศลจตเกดขนและดบไป สะสมอยในจต เปนปจจยทจะใหรปาวจรวบากจต ทา

กจปฏสนธในพรหมโลก ซงเปนรปพรหมภม ภมหนงภมใดในรปพรหม ๑๖ ภม และ

สาหรบรปาวจรกรยาจต กเปนกรยาจต ของพระอรหนตซงถงอปปนาสมาธ

สาหรบ อรปาวจรจต กม ๓ ชาต คอ เปนอรปาวจรกศล ประเภทหนง เปนอร

ปาวจรวบาก ประเภทหนง เปนอรปาวจรกรยา ประเภทหนง โดยนยเดยวกน

ซงสาหรบรปาวจรจตและอรปาวจรจต บางครงทานผ ฟงจะไดยนคาศพททใชคา

รวมสาหรบรปาวจรจตและอรปาวจรจตวา “มหคคตจต”

มหคคตะ

ขอความในอฏฐสาลน จตตปปาทกณฑ ไดอธบายความหมายของคาวา

“มหคคตะ” ซงมขอความวา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๗

www.dhammahome.com

ชอวา “มหคคตะ” เพราะถงความเปนสภาวะอนใหญ เพราะสามารถขมกเลสได

เพราะมผลไพบลย

กเลสเปนสงซงไมมใครสามารถทจะขมไดโดยงาย เพราะเหตวาเวลาทเหน ก

เกดความพอใจไมพอใจทนท

แตในขณะทจตเปนอปปนาสมาธ เปนฌานจต ขณะนนจะเปนขณะทแนบแนน

ในอารมณททาใหจตสงบทางมโนทวาร ไมมการเหน การไดยน การไดกลน การลมรส

การรสงทกระทบสมผสกาย เพราะฉะนนถาฌานจตเกดดบ ไมวาจะเปนระยะเวลานาน

เทาไรกตาม อาจจะเปน ๕ นาท ๑๐ นาท ชวโมงหนง ๒ ชวโมง หรอ ๒ วน ขณะทเปน

ฌานจต ภวงคจตจะไมเกดคนเลย

ไมเหมอนกบเวลาทเปนกามาวจรจต ซงเปนขณะทเลกนอยและสนมาก ซงใชคา

วา “ปรตตะ” “ปรตตธรรม” เพราะเหตวาเหนนดหนง แลวกไดยน ไดยนนดหนง แลวก

เหน หรอวาแลวกคดนก เพราะฉะนนเปนชวขณะทสนจรง ๆ เวลาทวถจตเกดขนเหน

เมอรปารมณสงทปรากฏทางตา ดบไป ภวงคจตตองเกดทนท กอนทมโนทวารวถจตจะ

รบรสงทปรากฏทางตา ตอจากทางปญจทวารวถ

เพราะฉะนนกเปนอารมณทปรากฏชวขณะทเลกนอยและสนมาก เพราะวา

เดยวกเหนทางตา เดยวกไดยนทางห ประเดยวกไดกลน ประเดยวกลมรสทปรากฏ

ประเดยวกรสงทกระทบสมผส เยนบาง รอนบาง ประเดยวกคดนก ในขณะเหลานเอง

เปนขณะสน ๆ เพราะทานผ ฟงไมเพยงแตเหน คดดวย คนละวถจต แลวกไดยนอก

แลวกคดอก เพราะฉะนนสภาพธรรมซงเปนกาม คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และ

จตซงร รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ เปนปรตตธรรม

เพราะฉะนน คาวา “ปรตตธรรม” น เปนชอแหงธรรมฝายกามาวจร แตสาหรบ

“มหคคตะ” ซงไดแก รปาวจรจตและอรปาวจรจต เปนมหคคตะ เพราะถงความเปน

สภาวะอนใหญ เพราะสามารถขมกเลสได

เวลาทอปปนาสมาธเกด เปนฌานจต ไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไมลมรส ไมร

สงทกระทบสมผส ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย จงชอวา สามารถขมกเลส

แตถาฌานจตดบแลว กามาวจรจตเกด หลงจากเหนแลว อกศลเกดทนท ถาไมใชกศล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๘

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนกามาวจรจตขมกเลสไมได เพราะเหตวาเมอกเลสยงไมไดดบ เวลา

เหนแลว กเลสกเกด เวลาไดยนแลว กเลสกเกด เวลาไดกลนแลว กเลสกเกด เวลาลมรส

แลว กเลสกเกด เวลาทกระทบสมผสแลว กเลสกเกด มใครรบางไหมวา กเลสเกดอย

เรอย ๆ

เพราะฉะนนกไมไดขม และไมไดอบรมเจรญหนทางทจะดบ ถาสตปฏฐานไม

เกด โดยไมรตวเลยวา เปนวสยของกเลส ซงเมอยงไมไดดบ กจะเกดตอจากการเหน

การไดยน การไดกลน การลมรส การรสงทกระทบสมผส

เพราะฉะนนผ ทเหนโทษของกเลสซงเกดตอจากเหน ไดยน ไดกลน ลมรส รสงท

กระทบสมผส แตวาไมไดอบรมเจรญสตปฏฐาน กอนการตรสรของพระผมพระภาค

อรหนตสมมาสมพทธเจา กไดพยายามหาทางทจะขมกเลส และกรวาทางเดยวทจะขม

ได คอ ตองไมเหน ตองไมไดยน ตองไมไดกลน ตองไมลมรส ตองไมรสงทกระทบสมผส

เพราะเหตวาถาเหน รไดเลยวา กนกเลสไมได ตองรอยางนจงจะอบรมเจรญถงอปปนา

สมาธ เพอทจะไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไมลมรส ไมรสงทกระทบสมผส และตองเปน

ผ ทรดวยวา ไมใชหนทางทจะดบกเลส เพราะเหตวาเมอฌานจตไมเกด เมอเหน กเลสก

เกด เมอไดยน กเลสกเกด

ดวยเหตนชวขณะทเปนรปาวจรจตและอรปาวจรจต ขณะนนเปนสภาวะอน

ใหญ ชอวา “มหคคตะ” เพราะสามารถขมกเลสได โดยไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไม

ลมรส ไมรสงทกระทบสมผส

ไมเหมอนพระอนาคามบคคล ซงเหน แตดบความยนดพอใจในรป ไดยน แตดบ

ความยนดพอใจในเสยง ไดกลน แตดบความยนดพอใจในกลน ลมรส แตดบความยนด

พอใจในรส กระทบสมผสเยน รอน ออน แขง กดบความยนดพอใจในเยน รอน ออน

แขงทปรากฏ

เพราะฉะนนจตจงตางกนเปนระดบขน

สาหรบรปาวจรจตและอรปาวจรจต ม ๓ ชาต คอ เปนชาตกศลประเภทหนง

เปนชาตวบากประเภทหนง และเปนชาตกรยาประเภทหนง

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๙

www.dhammahome.com

โลกตตรกศลจต ๔ โลกตตรวปากจต ๔

สาหรบโลกตตรจตมเพยง ๒ ชาต คอ เปนโลกตตรกศลประเภทหนง และเปน

โลกตตรวบากประเภทหนง ไมมโลกตตรกรยาจต โลกตตรจตม ๘ ดวง คอ

โสตาปตตมรรคจต เปนโลกตตรกศล สกทาคามมรรคจต เปนโลกตตรกศล

อนาคามมรรคจต เปนโลกตตรกศล อรหตตมรรคจต เปนโลกตตรกศล

สวนวบาก คอ ผลของกศล เมอชอวากศลแลว ยอมเปนปจจยใหผลจต หรอ

วบากจตเกดขน เพราะเหตวากศลเปนเหต สาหรบกรยาจตและวบากจตเทานนทจะไม

เปนเหตใหเกดวบาก แตสาหรบธรรมทเปนกศลหรออกศลแลวเปนเหต

เพราะฉะนนโสตาปตตมรรคจตเปนโลกตตรกศล กเปนปจจยใหโลกตตรวบาก

จต คอ โสตาปตตผลจตเกดตอทนท ไมมระหวางคน กศลอนทงหมดไมสามารถทจะ

ใหผลทนทสบตอจากกศลจตได แตวาสาหรบโลกตตรกศลแลว ไมมธรรมอนมาคน

ระหวางกศลจตและวบากจต

เพราะฉะนนทนททโสตาปตตมรรคจตซงเปนโลกตตรกศลดบ โสตาปตตผลจต

ซงเปนโลกตตรวบากจตเกดตอทนท เวลาทสกทาคามมรรคจตซงเปนโลกตตรกศลดบ

สกทาคามผลจตซงเปนโลกตตรวบากจตเกดตอทนท เวลาทอนาคามมรรคจตซง

เปนโลกตตรกศลดบ อนาคามผลจตซงเปนโลกตตรวบากจตเกดตอทนท เวลาท

อรหตมรรคจตซงเปนโลกตตรกศลดบลง อรหตผลจตซงเปนวบากจตเกดตอทนท

ผลของโลกตตรกศลทง ๔ ไมทาปฏสนธกจ

เพราะฉะนนผลของโลกตตรกศลจตทง ๔ ไมไดทาปฏสนธกจ ไมเหมอนกบ

วบากของกศลและอกศลทงหลาย เพราะเหตวาเวลาทโลกตตรกศลดบ โลกตตรวบาก

จตเกดขน มนพพานเปนอารมณตอจากโลกตตรกศลทนท แลวกไมไดกระทากจ

ปฏสนธ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๐

www.dhammahome.com

พระโสดาบนบคคลยงเกดอก ๗ ชาต แตปฏสนธจตของพระโสดาบนไมใช

โสตาปตตผลจตทากจปฏสนธ แลวแตวาพระโสดาบนบคคลนนจะเกดในภมใด

ในสวรรคชนใด หรอวาในพรหมภมใด กามาวจรวบาก หรอรปาวจรวบาก หรอ

อรปาวจรวบาก กทากจปฏสนธในภมนน ๆ

ภม หมายถง ระดบขนของจต หรอ หมายถง โอกาสโลก

เพราะฉะนนกควรทจะไดทราบวา คาวา “ภม” ม ๒ ความหมาย คอ

ความหมายหนง หมายถง “ระดบขนของจต” ซงมอย ๔ ภม คอ เปนกามาวจรจต ๑

เปนรปาวจรจต ๑ เปนอรปาวจรจต ๑ เปนโลกตตรจต ๑

และความหมายของภมอกนยหนง หมายความถง “โอกาสโลก” คอ เปนสถานท

เกดของจต หรอวาเปนสถานทเกด เพราะวามอยภมหนงซงจตไมเกด มแตรปเทานนท

เกด เปนรปปฏสนธ

เพราะฉะนนคาวา “ภม” ทเปนโอกาสโลก เปนสถานทเกดของนามธรรมและ

รปธรรม รวมทงหมดม ๓๑ ภม ตามระดบขนของจต คอ เปนภมทเกดของกามาวจรจต

๑๑ ภม ซงไดแก ทคตภม หรออบายภม ๔ และสคตภม ๗ ซงเปนมนษย ๑ ภม และ

สวรรค ๖ ภม นอกจากนนยงมรปพรหมภม ๑๖ ภม สาหรบผ ทไดรปฌานจต และมอรป

พรหมภม ๔ ภม สาหรบผ ทไดอรปฌานจต

รวมโอกาสโลก ซงเปนสถาณทเกดของนามธรรมและรปธรรมทงหมด ๓๑ ภม

คอ ๓๑ ขน แตวาทจะเปนสถานทเกดจรง ๆ มมากกวานน เพราะแมแตภมของมนษย ก

ไมไดมแตโลกนโลกเดยว ยงมโลกมนษยโลกอน ๆ อกดวย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๑

www.dhammahome.com

โลกยจตเปนปจจยใหโลกตตรจตเกดตอไดอยางไร

ผถาม อาจารยครบ โปรดอธบายตอนนใหผมเขาใจสกหนอย เพอจะไดเปน

ประโยชนแกเพอนผมาฟงทงหลาย โลกยจตทจะหมดจะสนสด แลวจะเขาถงโลกตตรผล

จต จะเกดตดตอกนโดยอยางไร

ส. โดยปจจย

ผถาม โดยปจจยอยางไร พดยาว ๆ หนอยครบ พดสน ๆ กเขาใจยาก

ส. เหมอนอยางทางตา จกขวญญาณ คอ สภาพรสงทปรากฏทางตา หรอ

พดงาย ๆ วา เหน จตทเหน เกดทจกขปสาท แลวกดบทจกขปสาท เปนปจจย

ใหสมปฏจฉนนจตเกด ทหทยวตถ แตรรปารมณ ทปรากฏทางจกขปสาทตอ โดย

ความเปนปจจย แตทเกดนกหางกนแลว จตดวงหนงเกดทจกขปสาท ดบทจกขปสาท

เปนปจจยใหจตดวงตอไปเกด ทหทยรป หทยวตถ แตวารอารมณเดยวกน คอ รอารมณ

ทางจกขทวาร

เพราะฉะนนเวลาทบคคลใดกตาม อบรมเจรญปญญา รความเกดดบของสภาพ

ธรรมจนกระทงปญญาคมกลา ทจะละคลายความตด ในการเหนสภาพธรรมเปนสตว

เปนบคคล เปนตวตน เวลาทมรรควถจตจะเกด มหากศลจตซงมไตรลกษณ ลกษณะ

หนงลกษณะใดของลกษณะ ๓ ของอารมณทเปน อนจจง หรอ ทกขง หรอ อนตตา

ในขณะนนดบไป จตตอไป เปนโคตรภจต หมายความวาขามจากความเปนปถชนส

การทจะเปนพระอรยเจา โคตรภจตนมนพพานเปนอารมณจรง แตยงไมไดดบกเลส

ตามปจจย ถาไมมมหากศลทมไตรลกษณลกษณะใดลกษณะหนงเปนอารมณ

เกดกอน โคตรภจตจะเกดมนพพานเปนอารมณไมได ถาโคตรภจตยงไมมนพพานเปน

อารมณ โลกตตรมรรคจตจะเกดขนดบกเลส กไมได

เพราะฉะนนจตแตละดวงทเกดสบตอกน กมปจจยทจะใหจตประเภทนน ๆ

เกดขนสบตอกน ถาไมมการอบรมเจรญสตปฏฐานเลย จะประจกษความเกดดบของ

นามธรรมและรปธรรม ซงเปนลกษณะทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ของสภาพธรรมก

ไมได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๒

www.dhammahome.com

ผถาม ถาเชนนนกตองเจรญสตปฏฐานจงจะรได

ส. มหนทางเดยว ไมมหนทางอนเลย สภาพธรรมกาลงปรากฏ ถาระลก

ไมได ทจะพจารณา ทจะศกษา ทจะรลกษณะของสภาพธรรม ทกาลงปรากฏ กไมมการ

ทจะประจกษแจง ในธาตร ซงเกดดบอยางรวดเรว หรอในรปทปรากฏ ซงเกดดบอยาง

รวดเรว เปนรปขณะตาง ๆ เปนนามธรรมขณะตาง ๆ ซงไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใช

ตวตน เกดดบสบตอกน ตามเหต ตามปจจย

เวลาทยงไมถงเรองของโลกตตรจต กเขาใจยาก แตกใหทราบวา โลกตตรจตเกด

เพราะเหตปจจย สบเนองมาจากการอบรมเจรญสตปฏฐาน

รทวถงธรรมของพระพทธเจาไดอยางไร

ผถาม ผมอยากจะเรยนถามอาจารยตอไป ในครงพทธกาล มคนหลายคนท

เขาไปเฝาพระผมพระภาคแลว ทลถามพระผมพระภาควา ขาพระพทธเจาจะรทวถง

ธรรมของพระผมพระภาคไดอยางไร

ทนผมอยากจะเรยนถามทานอาจารยวา ผ ทจะรทวถงธรรมของพระผมพระภาค

หมายถงธรรมอะไรครบ

ส. พระผมพระภาคตรสตอบวาอยางไรคะ เมอมผ ไปทลถาม

ผถาม อนนผมกไมไดจามา

ส. จาแตคาถามหรอ ซงคาตอบกตองมประโยชนมาก รทวถงธรรม ธรรมท

กาลงปรากฏ

ผถาม บางทพระผมพระภาคกตรส ใหรขนธ ๕ บาง บางทพระผมพระภาคก

ตรสใหรอรยสจ ๔ บาง บางทกตรสใหรปรมตถธรรมทง ๔ บาง ผมคดวาถารทวถงธรรม

ของพระผมพระภาคแลว กหมายถงรปรมตถธรรมทง ๔ ใชไหม

ส. ถาเพยงแตไดยนคาวา “ขนธ ๕” กคงจะไมทราบวา ใหรทวถงอะไร

เพราะวายงไมรจกวา ขนธ ๕ คออะไร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๓

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนธรรมทกาลงปรากฏในขณะน เปนขนธ ๕ เมอประจกษวา สภาพ

ธรรมทกาลงปรากฏน ไมเทยง เกดขน และดบไป สงทเกดขน และดบไปแลว เปนอดต

สงทกาลงปรากฏ เปนปจจบน และสงทจะเกดตอ ซงจะตองมแนนอน หลงจากท

ขณะหนงดบไปแลว ขณะตอไปกเกดตอ ขณะนนเปนอนาคต

และลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏ ตางกนไป แตละขณะ แมแตความรสก

บางครงกรสกดใจ บางครงกรสกเสยใจ บางครงกรสกเฉย ๆ ในขณะทกาลงดใจ ไมใช

ในขณะเดยวกบทเสยใจ เพราะฉะนนกเปนตางขณะ สภาพธรรมทเปนสภาพทดใจ ตอง

ดบเสยกอน แลวกมปจจยใหเกดสภาพธรรมทเสยใจ หรอวาสภาพธรรมทเฉย ๆ

เพราะฉะนนการเกดขนและดบไป ปรากฏลกษณะทตางกน เปนสภาพทเปน

อดต เปนปจจบน เปนอนาคต เปนสภาพทหยาบ เปนสภาพทละเอยด เปนสภาพทเลว

เปนสภาพทประณต เปนสภาพทไกล เปนสภาพทใกล

เพราะฉะนนขนธ ๕ ไมใชขณะอน แตเปนในขณะทสภาพธรรมกาลงปรากฏ

ขณะน

ขนธ ๕ - ปรมตถธรรม เหมอนกนแตรไมงายทงสอง

ผถาม เรองใหรขนธ ๕ บางคนกคดวา พอจะรได แตทนถาใหรปรมตถธรรมทง

๔ บางคนกคดวาปรมตถธรรมนรยาก แตแททจรงแลวขนธ ๕ กบปรมตถธรรมกอน

เดยวกน ปรมตถธรรมทง๔ พระผมพระภาคกเลยจดใหมเรยกขนมาอกชอหนงวาขนธ๕

จดรปทงหมดเปนรปขนธ เวทนาทงหมดเปนเวทนาขนธ สญญาทงหมดเปน

สญญาขนธ เจตสกทเหลออก ๕๐ เปนสงขารขนธ จตทงหมดจดเปนวญญาณขนธ

นพพานจดเปนขนธวมต

เพราะฉะนนถาจะใหผปฏบตธรรมใหรปรมตถธรรม ๔ ผปฏบตกจะรยาก ถาใหร

ขนธ ๕ กคดวา พอทจะรได เพราะฉะนนใหรขนธ ๕ หรอใหรปรมตถธรรม ๔ น

เหมอนกนไหมครบ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๔

www.dhammahome.com

ส. เหมอนกนแตวาไมงายทง ๒ เพราะเหตวาขณะทกาลงเหน เปนปรมตถ

ธรรมหรอยง ทกาลงปรากฏ ถาเหน ไมใชปรมตถธรรม เหนเปนสตว เปนบคคล เปนวตถ

สงตาง ๆ ไมใชเพยงเปนสงทปรากฏทางตา ขณะนนไมใชรปรมตถธรรม

หรอในขณะทกาลงเหน ซงทกทานกาลงเหนอยในขณะน ถาสตไมระลกและ

ปญญาไมเรมนอมทจะพจารณา รวาขณะทเหนเปนเพยงชวขณะหนงในชวต ชวขณะท

ไดยน กเปนอกขณะหนงในชวต เปนเพยงแตละขณะในสงสารวฏ ถาไมรวาในขณะท

กาลงเหน เปนเพยงสภาพร หรอธาตร ซงไมใชตวตน ไมใชสตว ไมใชบคคล ในขณะท

เสยงปรากฏ กมธาตรเสยง เปนสภาพรเสยง เปนปรมตถธรรม คอ ไมใชสตว ไมใช

บคคล ไมใชตวตน ถานามธรรมทไดยนเสยงยงไมปรากฏวา เปนแตเพยงธาตร อาการร

หรอสภาพร กไมใชวา ปรมตถธรรม ๔ จะรไดงาย

ไมวาจะทรงแสดงโดยนยของปรมตถธรรม ๔ หรอขนธ ๕ หรออรยสจธรรม ๔ ก

ตาม หรอวาโดยนยอน ๆ กไมใชวาเปนสภาพธรรมทรงาย เพราะเหตวาตองเปนการ

อบรมเจรญปญญา ทจะประจกษลกษณะทไมใชสตว ไมใชบคคล ของสภาพธรรมท

ปรากฏเปนประจาวน ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ

ไมใชวา พอเปลยนชอ แลวจะรไดงายขน ไมใชวา พอพดวา ปรมตถธรรม ๔ จะ

รงายกวาขนธ ๕ หรอวาจะรงายกวาอรยสจจธรรม

ผทจะบรรลเปนพระอรยบคคลตองรปรมตถธรรมทงหมดหรอไม

ผถาม ผ ทจะบรรลเปนพระอรยบคคลทงหลาย จะตองรปรมตถธรรมทงหมด

หรอเปลา

ส. ตามความสามารถ แตวาจะหมดความสงสยในลกษณะของนามธรรม

และรปธรรม ไมมความสงสยในลกษณะวา นามธรรมนเปนเรา หรอวาเปนตวตน

หรอเปนสตว เปนบคคล หรอนามธรรมนนเปนเรา เปนตวตน เปนสตว เปนบคคล หรอ

รปธรรมน เปนเรา เปนตวตน เปนสตว เปนบคคล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๕

www.dhammahome.com

ถงสตปฏฐานไมเกด แตกตองมสงทปรากฏ

ผถาม ผมกยงคดวา ปรมตถธรรมทง ๔ ประการ ในชาตนคงจะรไมทวแน

เพราะวาผมอบรมเจรญสตปฏฐานมาตงสบ ๆ ปแลว ธรรมตาง ๆ ทปรากฏได กแคสบ

กวาปรมตถเทานน

ส. อะไรบางคะ

ผถาม กม ส เสยง กลน รส สมผส พอปรากฏบาง ลกษณะของส เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ นพอมปรากฏบาง ลกษณะของสต ลกษณะของเวทนา ลกษณะของปญญา

ธรรมเหลานเคยปรากฏ ธรรมอนๆเชนปสาทรป ๕ วบากจตทง ๑๘ ไมเคยปรากฏเลย

ในเมอธรรมทงหลายทไมเคยปรากฏ กหมดโอกาสทจะร

เพราะฉะนนเมอธรรมทงหลายไมเคยปรากฏ เรากรไมได เพราะฉะนนคดวาชาต

นจะรทวถงธรรมของปรมตถธรรมทง ๔ ยงไมได

ส. เวลาทสตปฏฐานไมเกด สสนวรรณะปรากฏหรอเปลา

ผถาม ไมปรากฏ

ส. ขณะนมองเหนอะไรหรอเปลา

ผถาม เหนครบ

ส. สสนวรรณะหรอเปลา สงทปรากฏทางตา

ผถาม ไมเปนฮะ

ส. ไมเปน แลวเปนอะไร

ผถาม เปนวตถ เปนสงของ เปนบคคล

ส. กอนทจะเปนวตถสงของทงหลาย ในขณะทเหน เหนอะไร ไมใชวาคนท

สตปฏฐานไมเกด จะไมมสสนวรรณะปรากฏทางตาเลย เปนไปไดอยางไรทรปารมณ

หรอวณโณ หรอสสนวรรณะตาง ๆ ทกาลงปรากฏ ในขณะทลมตา จะไมปรากฏ ถาสต

ไมเกด

ถงแมวาสตปฏฐานไมเกด กมการเหนสงทปรากฏทางตา ถงแมวาสตปฏฐานไม

เกด เสยงกปรากฏ ไมใชวาเสยงจะไมปรากฏเลย สาหรบผ ทสตปฏฐานไมเกด เสยงก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๖

www.dhammahome.com

ยงปรากฏ แตไมร ไมรในลกษณะสภาพทแทจรงของเสยง เชนเดยวกบไมรลกษณะ

สภาพทแทจรงของสงทกาลงปรากฏทางตา

ไมใชวารปตาง ๆ น จะไมปรากฏ ส รปารมณปรากฏทางตา สททะ คอ เสยง สท

ทารมณ ปรากฏทางห กลนตาง ๆ ปรากฏทางจมก รสตาง ๆ ปรากฏทางลน เยน รอน

ออน แขง กาลงปรากฏอยเสมอ แตปญญาและสต ไมไดเกดขนระลกรลกษณะของ

สภาพธรรมทไมใชตวตน ไมใชสตว ไมใชบคคล โดยการประจกษแจง

เพราะฉะนนสภาพธรรมน สภาพธรรมใดซงเปนวสยรป หรอวาเปนโคจรรป คอ

สภาพธรรมทปรากฏเปนอารมณทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ เปน

ปกตในชวตประจาวน เปนของจรง เปนสจจธรรม เปนอรยสจจะ เปนขนธ ๕ เปน

ปรมตถธรรม แตวาปญญายงไมไดรจรง ๆ วา สภาพธรรมทกาลงปรากฏนนเปน

สจจธรรม เปนขนธ ๕ เปนปรมตถธรรม เพยงแตรโดยศกษา เขาใจได วาสงทปรากฏ

ทางตานนเปนสภาพธรรมอยางหนง ไมใชเสยงทปรากฏทางห นเปนการรขนศกษา

เพราะฉะนนการทจะประจกษแจงลกษณะของสภาพธรรม ไมใชประจกษแจง

ลกษณะของสภาพธรรมอนทยงไมปรากฏ จะตองเรมดวยการระลกรลกษณะของสภาพ

ธรรมทกาลงปรากฏจรง ๆ จนกวาสภาพธรรมทเปนนามธรรมและรปธรรมจะปรากฏ

โดยความขาดตอน ซงจะไมประชมรวมกน เปนสตว เปนบคคล เปนวตถ เปนโลก ท

กาลงปรากฏรวมกน ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ

การอบรมเจรญสตปฏฐานเปนเรองรเพอละความไมร

เพราะฉะนนการอบรมเจรญสตปฏฐาน อยาลมวา เปนเรองร ซงละความไมร

เพราะฉะนนเมอรแลว หรอความรเกดขน จะคอย ๆ ละความไมร แตไมใชตองการ ทจะร

อยางอน

ถาขณะใดเกดความตองการ ทจะรรปอน ทไมปรากฏ เชน จกขปสาทรปกด โสต

ปสาทรป ฆานปสาทรป ชวหาปสาทรป กายปสาทรป หทยรปซงเปนทเกดของจต และ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๗

www.dhammahome.com

รปอน ๆ เชน ชวตนทรยรป อาโปธาต อตถภาวรป หรอปรสภาวรป พวกน การทจะร

ลกษณะของรปเหลานน ไมใชจะรได โดยความอยาก

เพยงแตวาปญญาของบคคลใด จะประจกษในลกษณะของรปใด หรอวารปใด

จะปรากฏ ในขณะทปญญาถงความสมบรณพรอม ทจะประจกษแจงลกษณะของรป

โดยไมใชวาจะเลอก ในขณะนเอง อตถภาวรปกม ปรสภาวรปกม อาโปธาตกม

ชวตนทรยรปกม หทยวตถกม แตเวลาทวปสสนาญาณจะเกด เพราะไดมเหตปจจย

สมบรณพรอมทจะประจกษแจงลกษณะของนามธรรมและรปธรรม แลวแตวารปหนง

รปใด กรป จะปรากฏกบบคคลแตละคน ตามการสะสมทตางกน แตจะไมมวนทจะ

ปรากฏ เพราะความตองการ อยากจะรรปหนงรปใด

อบรมเจรญปญญาไปเรอย ๆ ความรคอย ๆ เพมขน แลวกละคลายความสงสย

ความไมรในลกษณะของนามธรรมและรปธรรมชนดหนงชนดใดกได ทกาลงปรากฏ

โดยไมเลอก โดยไมมความเปนตวตนทอยากจะรรปนน หรอวาอยากจะรนามน และ

เวลาทปญญาถงความสมบรณพรอม ไมมใครสามารถทจะกนนามธรรมและรปธรรม

ประเภทตาง ๆ ซงจะปรากฏในลกษณะความไมใชตวตน สาหรบแตละบคคลตามการ

สะสม

แตอยาลม ขณะใดทอยาก ขณะนน สตไมไดระลกรลกษณะของสภาพธรรมท

กาลงปรากฏ ขนธหนง ขนธใด โดยความเปนขนธ โดยความเปนปรมตถ คอ ไมใชสตว

ไมใชบคคล ไมใชตวตน และไมมวนทจะประจกษได โดยความอยาก หรอโดยความ

ตองการ แตเพราะอบรมเจรญปญญา แลวละ เมอละ สภาพธรรมกจะคอย ๆ ปรากฏ

เพมขน แจมแจงขน ละเอยดขน ชดเจนขน จนกวาจะถงความสมบรณพรอม ทเปน

วปสสนาญาณ ทจะประจกษแจง ในสภาพธรรมประเภททปรากฏทางมโนทวาร

เพราะเหตวาทางมโนทวารจะแยกขาดลกษณะของสภาพธรรมซงกาลงปรากฏ

สบตอกน ทง ๖ ทวารออก เปนแตละลกษณะโดยชดเจน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๘

www.dhammahome.com

ตองไดวปสสนาญานขนไหน รปตาง ๆ จงจะปรากฏ

ผถาม รปตาง ๆ ทอาจารยกลาวเมอกน ปสาทรป ๕ ภาวรป ๒ หรออาโปธาต

ตาง ๆ เหลาน จะตองไดวปสสนาญาณขนไหน รปตาง ๆ เหลานจงจะปรากฏ

ส. อยาลมวา ขณะนรปใดกาลงปรากฏ อบรมเจรญปญญารลกษณะของ

รปทปรากฏ เพอละความตองการ แลวเวลาทปญญาถงความสมบรณพรอมทจะเปน

วปสสนาญาณ ไมมใครสามารถทจะรไดวา สาหรบบคคลไหน รปธรรมไหนจะปรากฏ

หรอวานามธรรมไหนจะปรากฏตามระดบขนของการอบรมปญญาของแตละทาน

มฉะนนกยอมจะไมมพระอครสาวกซงเปนผ ทอบรมปญญาบารมมากกวาพระ

มหาสาวก แลวกยอมจะไมมพระมหาสาวกซงอบรมปญญาบารมแสนกปมากกวาพระ

สาวกอน ๆ

ไมใชวาทกคนจะตองประจกษแจงลกษณะของสภาพธรรมโดยตลอด โดย

ละเอยดเทา ๆ กนทกคน แตวาสภาพธรรมใด จะเกดปรากฏแกบคคลใด บคคลนน

ประจกษแจง แลวละ ไมใชแลวอยากจะรขนอก แตเมอประจกษแจงลกษณะของสภาพ

ธรรมใด กละการยดถอสภาพธรรมวาเปนตวตน เปนสตว เปนบคคล

และกยงไมพอ เพราะวปสสนาญาณไมไดมแตเพยงขนเดยว เพยงชวระยะท

ประจกษแจงลกษณะของนามธรรมและรปธรรม ทกาลงปรากฏบางสวน คอ บางนาม

บางรป ชวขณะทเปนวปสสนาญาณ และหลงจากนนกมปจจยทจะใหอวชชาเกดขน

อกศลธรรมทงหลายทยงไมไดดบไปกเกดขน ปดบงลกษณะของสภาพธรรมไมให

ประจกษแจง ทจะเปนวปสสนาญาณไดตลอด ตดตอกนไปจนถงความเปนพระอรหนต

สาหรบผ ทไมไดอบรมเจรญปญญาทจะสามารถบรรลคณธรรม จากพระโสดาบนถง

ความเปนพระอรหนต

สาหรบผ ทเปนเนยยบคคล ซงเปนทกขาปฏปทาทนธาภญญา คอ ผ ทปฏบต

ลาบากและกรชา ซงควรจะเปนบคคลในยคน ยคนไมใชสมยของอคฆฏตญ บคคล

หรอวปญจตญ บคคล ซงเปนผ ทตรสรโดยเรวโดยงาย แตเนยยบคคลเปนผ ทตองฟง

แลว ฟงอก พจารณาแลว พจารณาอก สตอบรมเกดแลว เกดอก นานแสนนาน อยา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๒๙

www.dhammahome.com

หวง หรอวาอยารอ เพราะเหตวายงหวง ยงรอ กยงจะเปนเครองกน ไมใหประจกษ

ลกษณะของสภาพธรรม โดยไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน เพราะเหตวาเหตยง

อบรมไมสมควรแกผลทจะเกดตราบใด ผลจะเกดขนไมได

เพราะฉะนนในยคนสมยน กวาสภาพธรรมจะปรากฏ เปนวปสสนาญาณแตละ

ขน กจะตองหางกน และจะตองมวรยะ มความพากเพยร จากการฟง จากการนอมร

สงทปรากฏ โดยอาศยการประจกษแจงลกษณะของสภาพธรรมนน แลวไมหลงลมท

จะพจารณาลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏ ใหตรงกบทเคยประจกษ

ไมใชวาวปสสนาญาณแตละขนจะเกดขนได โดยรวดเรว และโดยงาย และก

ประจกษแจงลกษณะของสภาพธรรมโดยตลอดหมด แตวาการประจกษแจงลกษณะ

ของสภาพธรรมนน เพอละความไมร เพอละความสงสย เพอละสลพพตตปาทาน หรอ

สลลพพตตปรามาสกายคนถะ คอ การลบคลาขอประพฤตปฏบตทผด จนกวาจะถง

ความเปนพระโสดาบนบคคล จงจะหมดเปนสมจเฉท ไมเกดอกเลย

ไมใชไปหวงวา เมอไรจะรสภาพธรรมนน ญาณไหนจะรสภาพธรรมน ไมใชคด

ไววา เมอนามรปปรจเฉทญาณเกด จะประจกษแจงลกษณะของรปธรรมทเปน

รปารมณ หรอวาเปนหทยวตถ หรอวาเปนอาโปธาต เมอปจจยปรคหญาณเกดจะ

ประจกษแจงลกษณะของปสาทรป หรออะไร ๆ อยางนน ไมใชอยางนนเลย

แลวแตวาการสะสมของแตละบคคล จะทาใหประจกษแจง ลกษณะของสภาพ

ธรรมใด ซงรปทงหลายกมอยในทนน แตรปใดจะเกดปรากฏกบบคคลใด ไมใชวาจะม

กฎเกณฑตายตววา เมอถงวปสสนาญาณขนนนแลว รปนน กลมนน กลาปนน จะ

ปรากฏ หรอวาพอถงอกขนหนง รปอน กลาปอน จะปรากฏ

เรองของแตละบคคล เปนเรองทสะสมมาตางกน วจตรตางกนมากเหลอเกน

เพราะฉะนนแมแตการทวปสสนาญาณของแตละบคคล จะประจกษลกษณะของสภาพ

ธรรม กไมใชมกฎเกณฑวา จะตองเหมอนกน ซงเปนสงทเปนไปไมได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๐

www.dhammahome.com

ความอยากมากมาย ไมมททง ยงอยากยงไกลออกไปทกท

ความอยากนกนากลมใจ ไมทราบวาจะเอาไปทงไดทไหน เพราะวาชางมากมาย

เหลอเกน และยงอยาก กยงไกล ยงอยาก กยงไกลออกไปทกท แตถาอบรมเจรญ

ปญญา และกเปนผ ทตรงตอตวเองวา สตระลก ตรงลกษณะของสภาพธรรมหรอเปลา

แมวาสตระลก ลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ ปญญาทคอยๆนอมร

คอขณะนนเปนอธศลสกขา อธจตสกขา อธปญญาสกขา ไมใชเรา ไมใชตวตน ขณะท

กาลงนอมศกษา เพอทจะร ในขณะนนเปนสภาพธรรมทเปนมรรคมองค ๘ แมวาจะไม

ครบ ๘ องค แตกเปนหนทางทจะทาใหปญญาคอยๆเจรญขน จนกวาวปสสนาญาณจะ

เกดขน ประจกษแจงแทงตลอดในสภาพธรรมทปรากฏ โดยสภาพทไมใชสตว ไมใช

บคคล ไมใชตวตน

อรรถของจตประการท ๔ ชอวาจตเพราะวจตรโดยอานาจแหงสมปยตตธรรม

ขอตอเรอง “อรรถ” คอ ความหมายทเปนลกษณะของจตประการท ๔ ซงม

ขอความวา

อนง จตแมทกดวง ชอวา “จต” เพราะเปนธรรมชาตวจตร ตามสมควร โดย

อานาจแหงสมปยตตธรรม

สมปยตตธรรม หมายถง เจตสกซงเปนนามธรรมซงเกดกบจต เวลาทพดถง

สมปยตตธรรม ไดแก จตและเจตสก ซงเกดรวมกน รอารมณเดยวกน ดบพรอมกน และ

เกดทเดยวกน ไมรวมธรรมอนเลย

เพราะฉะนนขณะทจตเกดแตละขณะน วจตรตามสมปยตตธรรม วจตร คอ

ตางกนตามเจตสก ทเกดรวมดวย ซงไดกลาวถงแลว โดยชาต โดยภม

สาหรบวนนจะแสดงใหเหนวา จตตางกนโดยสมปยตตธรรม ทเปนเวทนาเจตสก

โดยนยของ เวทนาเภท คอ ความตางกนของจต ซงแสดงโดยนยของเวทนา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๑

www.dhammahome.com

เวทนาเจตสก กบ จต

“เวทนา” หมายความถง สภาพธรรมซงเปนสภาพทรสก ดใจหรอเสยใจ หรอวา

เปนสขทางกาย เปนทกขทางกาย หรอวาเปนสภาพทไมสข ไมทกข คอ สภาพทเฉย ๆ

ซงในวนหนง ๆ จะปราศจากเวทนาไมไดเลย เชนเดยวกบขณะใดทมจตเกดขน

ขณะนนจะตองมเวทนาเจตสกเกดรวมดวยทกครง จะมจตเกดขนโดยปราศจากสภาพ

ธรรมซงเปนเวทนาเจตสก เปนสภาพทรสกเฉย ๆ หรอวาเปนสข เปนทกข ดใจ หรอ

เสยใจในอารมณทปรากฏไมได

แตวาเวทนาเจตสกทเกดน จะเกดเพยงลกษณะเดยวในขณะหนง ๆ ขณะใดทม

ความรสกเฉย ๆ ภาษาบาลใชคาวา “อทกขมสข” ไมสขไมทกข ในขณะนน ไมใช

สภาพธรรมทดใจหรอเสยใจ เวลาทความรสกเฉย ๆ ดบไปแลว และกมความรสกดใจ

เกดขน ในขณะนนจะมความรสกเสยใจ หรอความรสกเฉย ๆ รวมอยไมได

เพราะฉะนนเวทนาเจตสกดวงหนง เกดกบจตดวงหนง ทก ๆ ขณะทจตเกดขน

แลวแตวาจะเปนเวทนาเจตสกประเภทใด

เพราะฉะนนจะเหนความตางกนของสมปยตตธรรมวา จตเปนสภาพทเปนใหญ

คอ เปนประธาน ในการร คอ เหนสงทปรากฏทางตา เปนสภาพทรแจงในสสนวรรณะ

ตาง ๆ ทปรากฏ ไมวาสจะตางกนไปละเอยดสกเทาไร จตกสามารถทจะรแจงใน

ลกษณะของสทปรากฏทางตาได

ไมวาเสยงจะสง จะตา จะเปนทรนรมย หรอวาไมสบายห โสตวญญาณ เปน

สภาพทไดยนเสยง กเกดขนรแจงในอารมณนนได เชนเดยวกบเวลาทกลนกระทบจมก

กลนกมหลายกลน แลวจตกเปนใหญ เปนประธานในการรแจงกลนลกษณะตาง ๆ แต

จตไมสามารถจะรสกดใจ หรอเสยใจ หรอเฉย ๆ ในอารมณทปรากฏ

เพราะเหตวาลกษณะของจตนน เปนใหญ เปนประธาน เฉพาะในการรแจง

ลกษณะของอารมณ แตวาสาหรบเวทนาเจตสกเปนสภาพธรรมทรสก เพราะฉะนน

ในขณะใดกตามทมความรสกอยางหนงอยางใด ใหทราบวา ในขณะนนเปนสมปยตต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๒

www.dhammahome.com

ธรรมทเกดกบจต เปนเจตสกดวงหนง ซงเมอเปนสภาพทรสกในอารมณ พระผมพระ

ภาคทรงบญญตเรยกสภาพธรรมนนวา เวทนาเจตสก

เพราะฉะนนการทจตมตางกนไป เปนโดยชาต เปนกศลกม เปนอกศลกม เปน

วบากกม เปนกรยากม เจตสกทเกดกบจตนน ๆ กตองเปนเชนเดยวกบจต จตกบเจตสก

เกดขนเปนกศล ถาจตเปนกศล เจตสกทเกดรวมดวยกตองเปนกศลทกดวง หรอวา

เจตสกซงเปนกศลเกดขน เจตสกและจตทเกดรวมดวยกตองเปนกศล

เพราะฉะนนอกศลเจตสกจะไปเกดกบกศลจตไมได หรอวาวบากจตจะไปเกดกบ

กรยาเจตสกกไมได ดวยเหตนเมอจตตางโดยชาต เปนกศลจตกม อกศลจตกม วบากจต

กม กรยาจตกม เวทนาเจตสกทเปนกศลกม ทเปนอกศลกม ทเปนวบากกม ทเปนกรยา

กม

พระอภธรรมแสดงเวทนาทเกดกบจตตางๆ โดยละเอยดเพอไมใหเขาใจผด

แตวาถาพระผมพระภาคไมไดทรงแสดงไวโดยละเอยด กจะมผ ทเขาใจผดใน

ลกษณะของเวทนา เพราะเหตวาสวนมากจะไมชอบทกขเวทนาทางกาย เชน ความ

ปวยไขไดเจบตาง ๆ หรอวาเยนไปบาง รอนไปบาง ทาใหเกดความรสกเปนทกขทางกาย

ไมมผ ใดชอบเลย ขณะทมการกระทบสงทรอนเกนไป เยนเกนไป เปนตน ทาใหเกด

ความรสกไมสบาย ขณะนนเปนกายวญญาณ เปนจตทรสงทกระทบสมผส แลวเกด

ความรสกเปนทกข ความรสกไมสบายกายเกดขน เพยงชวขณะเดยว อยาปนกบ

ความรสกไมแชมชน หลงจากทกระทบกบอารมณทไมนาพอใจทางกาย

นเปนความละเอยดของจต ซงพระผมพระภาคไดทรงแสดงไวโดยละเอยดวา

จตทเปนอกศลแตละประเภทนน มเวทนาอะไรเกดรวมดวย

จตทเปนวบากแตละประเภท มเวทนาอะไรเกดรวมดวย

จตทเปนกรยาแตละประเภท มเวทนาอะไรเกดรวมดวย

และจตทเปนกศลแตละประเภท มเวทนาอะไรเกดรวมดวย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๓

www.dhammahome.com

ซงจะทาใหผ ทศกษาโดยละเอยด ไมปะปน มฉะนนแลวทกทานไมชอบ

ทกขเวทนา แตชอบสขเวทนา ขณะทเปนสขเวทนา เปนวบาก เปนผลของกรรมทได

กระทาแลว แตความรสกชอบสขเวทนา ขณะนนเวทนานนไมใชวบากแลว เพราะเหตวา

เปนเวทนาทเกดกบโลภมลจต จงเปนอกศลเวทนา ไมใชวาด

เวลาทกระทบกบอารมณทปรากฏทางตา เหนสงทนาพอใจ จตทเหนและ

เวทนาเจตสกซงเกดรวมกบจตทเหนเปนกศลวบาก เปนผลของอดตกศลกรรม ในขณะ

ทเหน ไมมใครสามารถทจะยบยงการเกดขนของจกขวญญาณทเหน แลวกดบไป

เมอเหนสงทนาพอใจ เพราะฉะนนเมอจกขวญญาณดบไปแลว เกดความยนด

พอใจในสงทเหน โดยทสงทเหนนนยงไมดบไป ขณะทมความยนดพอใจ ความรสก

อาจจะเกดเปนโสมนสเวทนา มความดใจ เพราะชอบใจ พอใจในอารมณทเหน ขณะนน

เปนอกศล

เพราะฉะนนใหทราบวา ทานทไมชอบทกขทางกาย เวลาทปวยไขไดเจบชวขณะ

ทรสกเจบ นนเปนอกศลวบาก แตความไมพอใจ ความไมแชมชน ขณะนนไมใชวบาก

เปนอกศลเวทนาซงเกดกบอกศลจต เปนเหตทจะใหเกดอกศลวบากขางหนา

เพราะฉะนนโดยการศกษาพระอภธรรมโดยละเอยด จงไดแสดงเรองของเวทนา

เจตสกซงเกดกบจต เพอไมใหเขาใจผด มฉะนนแลวกจะพอใจ หลงตดในโสมนสเวทนา

ในสขเวทนา หรอในอเบกขาเวทนา โดยทไมรวา แมวาเปนอเบกขาเวทนา ทเปนกศลกม

ทเปนอกศลกม ทเปนวบากกม ทเปนกรยากม

จตรอารมณแลว ตงสตปฏฐาน ไมใชสตว บคคล ตวตน ตงไดอยางไร

ผถาม จตทรบรอารมณตอนน เราจะตงสตปฏฐาน โดยจะกาหนดวา สงทเหน

หรอจตทรบอารมณกตาม ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน จะเปนการถกตองไหม

ครบ

ส. ตงไดไหม ตงสตไดไหม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๔

www.dhammahome.com

ผถาม เมอเหนปบ สตเกดขนมา ทเราชอบใจหรอเจบปวยอะไรขนมา กนกวา

สงเหลานไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน อยางนจะเปนการถกตองไหม

ส. สตเกด ระลกได ขนคด คอ คดอยางนน เปนสตทระลกอยางนน จงคด

อยางนน

ผถาม คอสตกบคดไมใชอนเดยวกน

ส. มสตหลายขน สตเกดกบโสภณจต เกดกบกศลจต ขณะใดทเปนกศล

ขณะนนเพราะสตระลกได จงเปนกศลประเภทนน ๆ

เชน วนหนง ๆ สวนใหญแลวอกศลจตทเปนโลภมลจตเกด ทนททลมตา นกถง

สงทตองการ ไมวาจะเปนทางตา อยากเหนอะไร อยากไดยนเสยงอะไร อยากไดกลน

อะไร อยากลมรสอะไร ทงหมดนเปนลกษณะของโลภมลจต เพราะฉะนนขณะนนสต

ไมไดเกด ขณะนนเปนโลภมลจต

แตขณะใดกตามซงกศลจตเกด แทนทคดจะเอา แตวาคดทจะสละ คดทจะให

ประโยชนสขแกบคคลอน ในขณะนน ไมใชตวตน ไมใชเรา เปนสต ทระลกในการทจะให

ในการทจะกระทาสงทเปนประโยชนแกบคคลอน นนเปนสตขนทจะให ซงเปนทาน

ระลกไดในการทจะให ในการทจะสละวตถสงของ เพอประโยชนสขของบคคลอน หรอ

เวลาทจะเวนทจรต ขณะนนกเปนสต ทระลก ทจะเวน ไมใชเรา

เพราะฉะนนเวลาทปวยไข แลวกนกขนมาไดวา เปนผลของอดตกรรม ทาใหม

ความรสกทางกายทไมสบายเกดขน เพราะวาทกคนอยากจะมรางกายทแขงแรง ม

สขภาพด มความสขทางกาย แตเมอมเหตปจจย ทจะใหทกขทางกายเกดขน ซงเปนผล

ของอดตอกศลกรรม ขณะนนกมความรสกเปนทกขเกดขนทกาย อาจจะปวดตา ปวด

หลง เจบมอ ตวรอน หรออะไรกแลวแต ซงเปนสงททกคนไมปรารถนา แตมเหตปจจย

เกดขน ไมใชเรา ไมใชตวตน ขณะทคดนน เปนสตทระลกเปนไปอยางนน ไมใชสตปฏ

ฐานทระลกลกษณะทไมใชตวตน โดยไมตองคด

ผถาม ถาจะเปนสตปฏฐาน ตองหมายความวา เปนลกษณะทไมใชตวตน

ส. ขณะทไมคด แตวาร ตรงลกษณะทปรากฏ

ผถาม วาเปนรป ไมใชตวตน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๕

www.dhammahome.com

ส. วาอกแลว กระทบสมผสสงทแขง ตองวาอะไรไหม เวลาทกาลงรแขง

กระทบสมผส คอ จบสงหนงสงใดกไดทแขง ตองวาอะไรไหม ในขณะทแขง ไมตองใช

ไหม

แขงปรากฏ เพราะฉะนนสตทเปนสตปฏฐานระลกได รวามแขงกาลงปรากฏ

“ร” ไมใชวาตองคดออกมาเปนคา ระลกได จงระลก รทแขง ทกาลงปรากฏ เหมอนกบ

ทางตา สสนวรรณะกาลงปรากฏ หลงลมสต คยกนเพลนไป แตเกดระลกไดวา มสภาพ

ธรรมทปรากฏทางตา เปนเพยงสงทปรากฏ ระลกรสงทกาลงปรากฏ ไมไดนกเปนเรอง

เพราะฉะนน สตขนคด คดเปนธรรมทเปนกศล รวาอะไรเปนเหต อะไรเปนผล

นนเปนสตทระลกพรอมการคด แตไมใชสตปฏฐานทระลกลกษณะ ทขณะนนไมไดคด

แตกาลงพจารณา ศกษา นอมทจะรลกษณะของสงทกาลงปรากฏ ตามทไดยนไดฟง

ผถาม คดมากอน

ส. ปกตคนเราหยดความคดไมได คดกนอยเสมอ ไมวาจะเหนทางตา

กคดถงสงทปรากฏทางตาทนท พอไดยนเสยงทางหในขณะน กคดถงเสยงทปรากฏ

ทางห เปนเรองเปนราวตาง ๆ ทนท เวลาทไดกลน กคดเรองกลนทปรากฏวา กลนอะไร

ถาเปนกลนไมด กหาทางทจะกาจด ถาเปนกลนทด กหาทางทจะไดมา

เชนเดยวกบเวลาทรสปรากฏ ชมอาหารตาง ๆ กคดตามรสทปรากฏวา จะตอง

ปรง จะตองเตม หรอวาจะตองทาอะไร นกเปนความคด ซงเกดตอจากทางตาทเหน ทาง

หทไดยน ทางจมกทไดกลน ทางลนทลมรส ทางกายทกระทบสมผส

เพราะฉะนนเรองคดน คดอยเปนประจา ถาศกษาสภาพธรรมจรง ๆ จะรไดวา

ไมมใครสามารถจะทาอะไร เพราะเหตวาสภาพธรรมทงหลายเปนอนตตา แตวามกจะ

คดเสมอ แมวากาลงกระทบสมผสสงทแขง กอดคดไมไดวา แขงเปนรปธรรม สภาพทร

แขง เปนสภาพร ไมใชวายบยงวา อยาคดอยางนน แตวาสตปฏฐานตองละเอยดทจะร

วา ขณะนนไมใชขณะทกาลงศกษาลกษณะแขง แตเปนสภาพทกาลงคดเรองแขงท

กาลงปรากฏ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๖

www.dhammahome.com

เวทนาเจตสก – สพพจตตสาธารณเจตสก

ผถาม ขณะทกระทบสมผสกบสงทด ๆ อนนนเปนกศลวบากใชไหม เมอเกด

ความพอใจในภายหลงแลว อนนเปนอกศลจตซงเกดรวมกบเวทนาเจตสกใชไหมครบ

เวทนาเจตสกอนนกเปนอกศลเจตสก แลวกยงมเวทนาทเปนกศลดวย ในสพพจตตสา

ธารณเจตสกมทงกศลและอกศลหรอครบ

ส. แนนอนคะ แลวแตวาจะเกดกบจตประเภทใด กเปนประเภทนน

สพพจตตสาธารณเจตสก ชอยาว แตวาความหมายกหมายความถง เจตสกทเกดกบ

จตทกดวง สพพ แปลวา ทงหมด สาธารณะ แปลวา ทวไป สพพจตตสาธารณเจตสกก

คอ เจตสกทเกดกบจตทกดวง

เพราะฉะนนแลวแตจตวา จตนนเปนกศล สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ดวงนน

กเปนกศล ถาจตนนเปนอกศล สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ดวงนนกเปนอกศล ถาจต

นนเปนวบาก สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ดวงนนกเปนวบาก ถาจตนนเปนกรยา

สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ดวงนนกเปนกรยา

ผถาม ถาเกดทงฝายดและไมด

ส. เกดพรอมกนไมได ผสสะนบเปน ๑ ไมวาจะเปนกศลหรออกศล หรอ

เปนวบาก หรอเปนกรยา แตวาเจตสกนนเปนเจตสกทเกดขนกระทบอารมณทจตกาลงร

ผถาม เจตสกนก เทากบเปนกลาง ๆ ถาเกดรวมกบอกศลก เปนอกศล

เกดรวมกบกศลกเปนกศล

ส. ถกตองคะ เพราะฉะนนจงมคาอกคาหนง สาหรบสพพจตตสาธารณะ

คอ อญญสมานาเจตสก หมายความวา เปนเจตสกซงเสมอกบธรรมทเกดรวมกน คอ

เปนพวกเดยวกน เมอธรรมทเกดดวยเปนกศล เจตสกพวกนกเปนกศล เมอธรรมทเกด

รวมดวยเปนอกศล เจตสกพวกนกเปนอกศล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๗

www.dhammahome.com

ขณะนเวทนาเปนอะไร สวนมากเปนเวทนาอะไร

ขณะน เวทนาเปนอะไร เปนอเบกขา สวนมากในวนหนง ๆ เวทนาเปนอะไร

เวทนาไมใชความรสกสงสารเวทนา แต “เวทนา” หมายถงสภาพธรรมทรสกในอารมณ

ทกาลงปรากฏ

เพราะฉะนนในวนหนง ๆ สภาพธรรมทงหลายเปนลกษณะทมจรง เปนจรง ตาม

สภาพธรรมนน ๆ เพราะฉะนนในวนหนง ๆ ทานผ ฟงจะสงเกตไดไหมวา ความรสกเปน

อะไร

ผถาม อเบกขาเปนสวนใหญ

ส. เพราะฉะนนสาหรบเวทนาเจตสก ซงม ๓ ประเภท ไดแก สขเวทนา ๑

ทกขเวทนา ๑ อเบกขาเวทนา ๑ หรออกนยหนง เวทนา ๕ ไดแก ทกขเวทนา ๑ สข

เวทนา ๑ โสมนสเวทนา ๑ โทมนสเวทนา ๑ และอเบกขาเวทนา ๑

อเบกขาเวทนาน วนหนง ๆ เกดมากกวาเวทนาอน และโดยประเภทแลว จานวน

ของจตทประกอบดวยอเบกขาเวทนามากกวาเวทนาอน

ผถาม ขอใหอาจารยยกตวอยางอเบกขาเวทนาทเกดรวมกบอกศลจต

ส. อเบกขาเวทนาทเกดรวมดวยกบอกศลจต เวลาทเปนโลมลจตจตทยนด

พอใจเกดขน แตไมมความรสกวาดใจ ขณะนนโลภมลจตนนประกอบดวยอเบกขา

เวทนา ความรสกเฉย ๆ ซงมอยเปนประจาจนไมรสก ไมรสกวาเปนโลภมลจต จงไมร

วาเปนอเบกขา ความรสกเฉย ๆ ขณะนนเกดแลว

ผถาม ทเกดรวมกบอกศลจต

ส. โลภมลจตเปนอกศลจต ซงมอยเปนประจา เวลาเหนรสกอยางไร

ตามปกต ดใจตลอดทกขณะทเหนตลอดไปตงแตเชาจนกระทงเดยวนหรออยางไร ซง

การเหน ตงแตลมตาขนมา แลวยงไมหลบนอนจรง ๆ การเหนไมไดรสกวาดบไปเลย

เชนในขณะน พอตนขนแลว ยงไมหลบลงไป เวลาทลมตาจะไมรสกเลยวา ขณะจตท

เหนนดบ เหนแลวกดบ ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๘

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนเวลาทเหนน ไมไดรสกดใจ เปนโสมนสทนททเหนไปทกขณะ

จนกระทงปรากฏวา วนนดใจตลอดทงวน ไมใชอยางนน

เพราะฉะนนเวลาทเหน ใหทราบวา จกขวญญาณเกดขน เหน ในขณะนน

ประกอบดวยอเบกขาเวทนา ซงเปนสงทควรจะไดเขาใจ และควรทจะไดรตามความ

เปนจรง เพอทจะไดเกอกลกบการเจรญสตปฏฐาน ใหรวา ขณะใดทระลกถงความรสก

ซงวนหนง ๆ ความรสกเกดอยเปนประจา แตวาไมคอยจะรสก ไมไดระลกถงความรสก

โดยเฉพาะเวลาทความรสกนนเปนอเบกขาเวทนา เพราะเหตวาเหนแลวกเฉย ๆ ไมได

ระลกถงความรสกเลย เพราะวาเฉย ๆ จงไมไดระลกถงความรสกเฉย ๆ

เวลาทไดยน กไดยนบอย เวลาทโสตวญญาณเกดขนไดยนเสยง ในขณะนน

ความรสกทเกดกบโสตวญญาณทไดยนเสยง กเปนความรสกเฉย ๆ คอ อเบกขาเวทนา

ไมปรากฏวาเปนโทมนส หรอวาโสมนส หรอวาตนเตนดใจ หรอวาเสยใจ

เพราะฉะนนผ ทสตจะระลก รลกษณะของความรสก กสามารถทจะระลกถงใน

ขณะทเหน แลวกรวา มความรสกเฉย ๆ หรอวาในขณะทไดยนเสยง กมความรสกเฉย ๆ

ผถาม อยางความรสกทตองการจะไดเหน ไดยนไดฟง คอ ปรารถนาจะไดเหน

อยทงวน

ส. ขณะนน คอ ชวตปกตประจาวน

ผถาม เปนอเบกขา หรอวา

ส. วนหนง ๆ ตงแตลมตาจนกระทงถงหลบตา ดใจกครง วนนดใจบางหรอ

ยง ลองคดด เหนนมากมายเหลอเกน ตงแตเชาจนกระทงถงเดยวน ไดยนกมมากมาย

เหลอเกน ตงแตเชาจนกระทงถงเดยวน แลวในขณะทไดกลนกม ในขณะทลมรสกม

ขณะนนมความรสกดใจกครง วนนดใจแลวหรอยง หรอวายงเฉย ๆ อยเรอย ๆ

เพราะฉะนนสภาพธรรมตามปกตเปนอยางไร กเปนจรงอยางนน ซงถาไมร

ความจรงอยางน ไมสามารถทจะละความยดถอสภาพธรรมวาเปนสตว เปนบคคล เปน

ตวตน เพราะแมความรสกม กไมไดระลกลกษณะของสภาพธรรมทรสก วาเปนแต

เพยงสภาพธรรมชนดหนง ซงเกดขนเพราะเหตปจจย แลวกดบไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๓๙

www.dhammahome.com

ทกขเวทนา – สขเวทนา

สาหรบ เวทนา ๕ ไดแก

สขเวทนา เปนความรสกสบายทางกาย เกดกบจต ๑ ดวง สตสามารถทจะระลก

รลกษณะของสขเวทนาทเกดทางกายไดไหม ในเมอกายม และกมการกระทบสงทสมผส

กาย ซงสขเวทนาเกดขน ถาอารมณทกระทบกายนนเปนอารมณทนาสบาย แตเพราะ

สตไมไดระลก จงไมรวาขณะนนเปนเพยง “สขเวทนา” ทเกดขนเพราะเหตปจจย แลวก

ดบไป

ทกขเวทนา เกดกบจตทเปนกายวญญาณทางกาย จตทรสงทกระทบสมผสกาย

๑ ดวง

ในเวทนา ๕ สขเวทนาเกดกบจตทรสงทกระทบกายแลวสบาย ๑ ดวง

ทกขเวทนาเกดกบจตทรสงทกระทบกายแลวเปนทกข ไมสบายกาย ๑ ดวง เปนผลของ

อดตอกศลกรรม

วนนทกขกายมไหม เพราะไมไดระลก จงไมรวา ม ในขณะทกระทบสมผสสงซง

ไมนาสบาย เกาอแขงไหม หรอสบาย ถาไมระลก จะไมรลกษณะสภาพของเวทนา

ขณะทกาลงกระทบสงหนงสงใดทางกาย แตเมอสภาพความรสก ม แลวสตสามารถจะ

ระลกรได จงจะรไดวา ขณะนนเปนเพยงสภาพธรรมชนดหนง เปนความรสกอยางหนง

ซงเกดขนแลวกดบไป

โทมนสเวทนา - โสมนสเวทนา – อเบกขาเวทนา

สาหรบ “โทมนสเวทนา” เกดกบจต ๒ ดวง ซงเปนอกศล คอ โทสมลจต ๒ ดวง

อเบกขาเวทนา เกดกบกศลจตกได อกศลจตกได วบากจต กรยาจตกได

เชนเดยวกบโสมนสเวทนา

เพราะฉะนน โทมนสเวทนา มเพยง ๒ ดวง ซงเกดกบโทสมลจต ไมเกยวกบกาย

โทมนสเกยวกบใจเปนความรสก ไมสบายใจ เสยใจ นอยใจ ทกอยางทเกยวกบความไม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๐

www.dhammahome.com

สบายใจทงหมด เปนโทสมลจต ขณะนนเวทนา ความรสก เปนความรสกไมสบายใจ

หรอเสยใจ เกดกบจตเพยง ๒ ดวง แตดเหมอนวา ทกทานเดอดรอนเหลอเกน เวลาท

โทมนสเวทนาเกด หรอเวลาททกขเวทนาเกด

เวทนาดบไปแลว สตระลกร อยางนเปนสตปฏฐานหรอไม

ผถาม ผมสงสยเรองเวทนาอย ลกษณะของสตปฏฐาน คอ ระลกรลกษณะของ

สภาพธรรมคอเวทนาน เวทนานนจะตองดบไปแลว สตจงจะระลกร จะถอวาเปนสตปฏ

ฐานหรอเปลา

ส. โดยมากทานผ ฟงจะคดถงปรยตททรงแสดงวา จตเกดขนทละขณะ

เพราะฉะนนขณะทเปนอกศลจตเกด แลวดบไป ภายหลงกศลจตซงประกอบดวย

สตปฏฐานจงจะเกดขนได

แตวาตองทราบวา สภาพธรรมนเกดขนและดบไป ทละขณะกจรง แตวาเกดสบ

ตออยางเรวมาก เชน ในขณะทกาลงเหนเดยวน มใครสามารถทจะรจตทเหน แลวกดบ

ไป แลวกจตอนเกดตอ คนอยระหวางจตเหนแตละขณะนไดไหม

ขณะนปรากฏเหมอนวา เหนไมดบ เพราะวากาลงเหนอย และโดยปรยตกทราบ

วา จกขวญญาณนมอายทนอยมาก สนมาก เชนเดยวกบจตอน ๆ ทกขณะ คอ เพยง

เกดขนทากจเหน แลวกดบไปอยางรวดเรว ในระหวางจตเหนซงปรากฏเสมอนวาไมดบ

ขณะน มจตอนเกดมาก เกดแทรก เกดคน

เวลานกาลงเปนอยางน เพราะไมประจกษการเกดขนและดบไปของจตแตละ

ดวง หรอแตละขณะ เพราะฉะนนเมอเหนยงมปรากฏอย เพราะเหตวาเกดแลวกดบ

แลวกมจตอนเกดสบตอทนทอยางรวดเรว เพราะฉะนนสตปฏฐานจงเปนกศลธรรมซง

เกดพรอมกศลจต แลวกระลกรลกษณะสภาพของจตเหน ซงเกดสบตอกนโดยทมจต

อนเกดสบตอคนอย ในระหวางจตทกาลงเหนในเวลาน นบไมถวนวา ขณะนจกข

วญญาณเกดดบแลว กดวง เพราะวาไมปรากฏการเกดขนและดบไปของจกขวญญาณ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๑

www.dhammahome.com

แตแมกระนนกมจตอนซงเกดดบคนอยระหวางจกขวญญาณดวงหนง กบจกข

วญญาณอกดวงหนง ซงปรากฏวาตอกน

นเปนการแสดงใหเหนวา สตปฏฐานในระหวางนน สามารถทจะเกดระลกร

ลกษณะของจกขวญญาณ คอ จตทกาลงเหนในขณะนได ฉนใด เวทนาเจตสกซงเกด

กบจตแตละขณะ กสามารถทจะปรากฏลกษณะของสภาพของเวทนาลกษณะนน ๆ ได

อยางอเบกขาเวทนา ความรสกเฉย ๆ เกดกบจกขวญญาณแลวกดบไป แลว

ขณะนมอเบกขาเวทนาเกดกบจกขวญญาณ ซงในระหวางจกขวญญาณ ๒ ดวงน มจต

เกดดบคน ซงเปนสตปฏฐานได ทจะระลกรลกษณะของความรสกเฉย ๆ ไมทกข ไมสข

ซงเกดในขณะทกาลงเหน

สตระลกรเวทนาไดโดยลกษณะสบตอของเวทนาทเกดกบจตอน

ผถาม ททานอาจารยอธบายกหมายความวา ลกษณะของเวทนาซงเปน

อารมณของสตปฏฐานกบตวสตซงเปนผ ระลกร ถาวาโดยขณะแท ๆ ทวาขณะเปน

ปจจบนวา โดยขณะ ๆ สภาวธรรมนนเกดในขณะเดยวกนไมได แตวาสตสามารถจะ

ระลกรสภาพธรรม คอ เวทนานนได โดยลกษณะการสบตอของเวทนา

ส. ทเกดกบจตอน เชนเดยวกบการเหนในขณะน ไมใชกศลจตทระลกรการ

เหน เพราะวาระหวางจกขวญญาณ ๒ ดวง มมหากศลจตซงเปนสตปฏฐานเกดระลกร

จกขวญญาณ คอ สภาพเหนในขณะน หรออาจจะระลก รลกษณะของเวทนาทเกด

พรอมการเหนในขณะน แตวาจตซงประกอบดวยสตปฏฐาน สตปฏฐานนนไมสามารถ

จะระลกรลกษณะของจตหรอเจตสกซงเกดพรอมกบสตปฏฐานนนได ตองระลกร

ลกษณะของสภาพธรรมอน ดวงอน ขณะอน

ผถาม ลกษณะของเวทนาซงมลกษณะการสบตอ ทเปนลกษณะทเปนปจจบน

จรง ๆ แลวสตปฏฐานไมสามารถทจะระลกรได ทนลกษณะของเวทนาทมสภาพการสบ

ตอเปนอารมณของสตปฏฐานได อนนผมยงไมเขาใจ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๒

www.dhammahome.com

ส. กเหมอนกบทางตาทกาลงเหน เหนไมไดดบเลย ฉนใด ขณะใดทเหน

ขณะนนตองมเวทนาเจตสกเกดพรอมกบจกขวญญาณทเหน เพราะเหตวาเวทนา

เจตสกเกดกบจตทกดวง

ขณะนจกขวญญาณเกดแลวดบไป เหนแลวดบไป ๆ ไมใชมแตจกขวญญาณ

เกด ตองมเวทนาเจตสกเกดพรอมกบจกขวญญาณดวย

นเปนการทสตปฏฐานสามารถระลกรลกษณะของเวทนา เพราะเหตวาเวทนา

เกดกบจตทกดวง

สตระลกเวทนาทเกดกบจตเหน

ผถาม ถาสตจะระลกรลกษณะของเวทนาทเกดพรอมกบจตเหน ลกษณะของ

จกขวญญาณกไมไดเกดแบบผ ทไดฌานสมาบต คอ สบตอกนเปนลกษณะการเกด

ดบ ๆ แบบนน กจะตองมสมปฏจฉนนะ โวฏฐพพนจต สนตรณจต ชวนจต ตทาลมพน

จต ภวงคจต สลบกนไปอยางนตลอดใชไหม ในทนลกษณะการระลกรลกษณะเวทนาใน

จกขวญญาณ ในจตเหนเทานน ใชไหม

ส. หรอสมปฏจฉนนะกได เพราะเวลานทานผ ฟงบางทานกหวงอยประการ

หนง คอวา ไมทน ระลกไมทน มกจะใชคาวา ระลกไมทน ทจรงแลว ไมทราบวาทานจะ

ใหทนจตดวงไหน จงกลาววาระลกไมทน ระลกไมทน

ทถกแลว “หลงลมสต” คอ สตไมระลก กบ “มสต” คอ สตเกดขน จงระลก แต

ไมใชวาไมทน เพราะไมมจดประสงคทจะใหทนจตดวงหนงดวงใด เพราะเหตวาจตเกด

ดบอยางเรวมาก เพราะฉะนนไมจาเปนตองทนจตดวงไหน

เพยงแตวาขณะใดทสภาพธรรมใด ปรากฏใหสตระลกรได สตปฏฐานจงระลก ร

ลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ โดยทไมตองหวงวา นเปนจตทดบไปแลว ๆ

เพราะเหตวาแมจะคดวา จตเกดดบเรวสกเทาไร กยงไมใชสภาพการเกดดบของจต

จรง ๆ ซงเรวยงกวานน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๓

www.dhammahome.com

ในขณะนทวาเหนจะเอาอะไรมาวดวา ดวงไหนดบไป ไมมใครสามารถทจะ

กาหนดได

ผถาม ลกษณะของจตทเหนน เรามงหมายเฉพาะจกขวญญาณจตเทานนใช

ไหม

ส. มไดคะ วถจตทงหมดในขณะทกาลงเหน

ผถาม แตจตททากจเหนจรง ๆ สมปฏจฉนนจตเกดทางจกขทวารวถ

เชนเดยวกน แตวาทาหนาทรบรปารมณ รบสภาพธรรมทกาลงปรากฏทางตา แตไมได

ทาหนาทเหน สตทจะระลกรลกษณะของเวทนาทประกอบในจตเหน ถาไประลกร

ลกษณะของเวทนาทประกอบในสมปฏจฉนนจต หรอจตดวงอน ๆ ทนอกจากจกข

วญญาณ อนนจะเปนการระลกถกตองหรอเปลา

ส. ถกตองคะ ไมเปนไร เพราะเหตวาสภาพธรรมกาลงปรากฏ

ผฟง อยางนนกไมชอวา ระลกรลกษณะของเวทนาทประกอบในจตเหน แต

ระลกรลกษณะของเวทนาทกาลงปรากฏทางจกขทวาร

ส. ใชคาวา ทางตา หรอทางห

ผฟง แตถาบอกวา ระลกรเวทนาในจตเหน อนนผมยงไมเขาใจ นาจะพดวา

ระลกรลกษณะของเวทนาทกาลงปรากฏเกดขนทางจกขทวาร

ส. นเปนเหตใหพระผมพระภาคทรงแสดงพระอภธรรม เพอทจะเกอกลใหผ

ทไดฟงพระธรรมโดยยอ โดยนยของพระสตร ไดเหนความเปนอนตตาโดยละเอยด จาก

ขนการฟงและพจารณาสาหรบเนยยบคคล ซงไมสามารถทจะประจกษการเกดดบของ

นามธรรมและรปธรรม ทนททไดทรงแสดงธรรม

เพราะเหตวาสาหรบทานทสามารถทจะรแจงอรยสจธรรม เวลาทพระผมพระ

ภาคทรงแสดงธรรมวา นามธรรมและรปธรรมไมเทยง ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน

ทางกาย ทางใจ โดยนยของพระสตร ไมมคาวา สมปฏจฉนนะ สนตรณะ โวฏฐพพนะ

หรอชวนะเลย แตวาทรงแสดงใหระลกรลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ และผ

นนสามารถทจะระลกรลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ และกประจกษความ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๔

www.dhammahome.com

เกดขนและดบไปของสภาพธรรมทกาลงปรากฏวา ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

สาหรบผ ทเปนอคฆฏตญ บคคล และวปญจตญ บคคล

แตสาหรบผ ทเปนเนยยบคคล หรอปทปรมะ ทจะสะสมปจจยไป ตองแสดงโดย

ละเอยดจรง ๆ เพอทจะใหเขาถงความเปนอนตตาของสภาพธรรมวา ในขณะทเหน

ไมใชมเฉพาะจกขวญญาณ เพอทจะไดรวา ความไมเทยง ไมเทยงโดยความมสภาพ

ธรรมอะไรเกดสบตอในแตละทวาร โดยขนของการฟง แตวาโดยขนทจะระลกรจรง ๆ จะ

ทรงแสดงใหระลกรอเบกขาเวทนาทเกดกบสมปฏจฉนนะ ทเกดกบสนตรณะไหม

เพยงแตทรงแสดงวา ใหระลกรลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏทางตา

นกตองใชเวลามากทเดยวสาหรบผ ทจะอบรมเจรญปญญา ใหรวา สงทปรากฏ

ทางตา เปนสภาพธรรมทไมใชนามธรรม คอ ไมใชสภาพรสงทปรากฏทางตา เพยงแคน

ไมตองทรงแสดงถงสมปฏจฉนนะ สนตรณะ โวฏฐพพนะ หรออะไรเลย เพราะเหตวา

เปนเรองทจะใหประจกษแจงลกษณะของนามธรรม และรปธรรม ทปรากฏแตละทวาร

ทสามารถจะรได

มฉะนนแลวจะไมทรงแสดงพระอภธรรม แตททรงแสดงสาหรบผ ทเปนเนยย

บคคล หรอผ ทเปนปทปรมะ เพอทจะไดเกอกลใหเหนวา สภาพธรรมทางตาซงกาลง

ปรากฏ ไมใชขณะจตเดยว แตวามจตหลายขณะ และประกอบดวยเจตสกหลายชนด

แตละขณะ สบตอกน

ถาใครสามารถจะรชดในความไมใชตวตนของสงทกาลงปรากฏทางตา อนนนก

จะสามารถรวา สภาพรไมใชสงทปรากฏทางตา ซงเปนรปธรรม และลกษณะของ

นามธรรมและรปธรรมกจะปรากฏทางมโนทวารใหรวา ลกษณะทเปนธาตร ไมใชสงท

เปนรปธรรม แตวาไมจาเปนตองใชชอละเอยด เปนสมปฏจฉนนะ สนตรณะ

โวฏฐพพนะ หรอชวนะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๕

www.dhammahome.com

ถาสตปฏฐานไมระลกรเวทนา ไมมทางละการยดถอวาเปนตวตนได

เรองของเวทนา เปนสงทมจรง และถาสตปฏฐานไมระลกรกไมสามารถทจะละ

การยดถอวา เปนตวตน เปนสตว เปนบคคล เพราะเหตวาทกคนเหนความสาคญของ

ความรสก แลวกยดมนในความรสก ถาปราศจากธรรมซงเปนเวทนาเจตสกแลว

ขอความในมโนรถปรณอรรถกถา มวา

ยอมไมมบาปอกศลธรรมใด ๆ ทงสน ถาปราศจากเวทนา คอ ความรสก ดใจ

เสยใจ หรอเฉย ๆ ในอารมณทปรากฏ

ประโยชนของการศกษาเพอเกอกลใหสตเกดระลกรสภาพธรรม

ไดเรยนใหทราบแลววา ประโยชนของการศกษาธรรม เพอทจะเกอกลใหสต

ระลกรลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ ไมวาจะศกษาธรรมขอใดทเปนความ

ละเอยดยงขน จดประสงคกเพอทจะใหสตระลกรลกษณะของสภาพธรรมตามทได

ศกษา

เชน ความรสก เปนสภาพทมจรง ไมมใครสามารถทจะยบยงไมใหความรสก

เกดขน แมแตในขณะน ไมวาจตเกดขนขณะใด กจะตองมสภาพทรสกในอารมณทจต

กาลงรในขณะนน ซงในขณะน ความรสกยอมจะเปนอยางหนงอยางใด คอ เปน

ความรสกเฉย ๆ หรอวาความรสกทเปนสข ความรสกทเปนทกข ความรสกดใจ

ความรสกเสยใจ ไมใชเพยงเพอจะใหรจานวน หรอวารเพยงชอ แตเพอใหรลกษณะของ

ความรสกทกาลงม

ซงถาสตไมเกด และไมระลกรลกษณะของความรสกทกาลงมในขณะน แม

ความรสกนนมจรง เกดขน แลวกดบไป แตเมอปญญาไมสามารถทจะรลกษณะของ

ความรสกได กยอมจะยดถอความรสกวา เปนเราทเปนสข หรอเปนทกข ดใจ เสยใจ

หรอเฉย ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๖

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนตราบใดทสต ยงไมระลกรลกษณะของความรสก ยอมไมมทางทจะ

ละการยดถอสภาพธรรมวา เปนสตว เปนบคคล เปนตวตน เพราะเหตวาทกคนยด

มนในความรสก ความรสกน เปนสงสาคญทสดในชวต เพราะวาทกคนตองการม

ความรสกทเปนสข ไมมใครตองการความรสกทเปนทกข

เพราะฉะนนไมวาจะมทางใดทจะใหเกดสขเวทนา หรอโสมนสเวทนา กยอมจะ

พยายามขวนขวายใหเกดความรสกนน โดยทไมรวาขณะนนเปนการตด ความพอใจ

ความยดมนในความรสก ซงเพยงเกดขนเพราะเหตปจจย แลวกดบไป แตในเมอ

ความรสกเปนสงทสาคญซงทกคนยดถอ เพราะฉะนนพระผ มพระภาคจงทรงแสดง

เวทนาเจตสกเปนเวทนาขนธ ซงเปนสภาพธรรมทยดถอวา เปนตวตน เปนสตว เปน

บคคล ประการสาคญประการหนง มฉะนนแลวกคงจะไมแยกเวทนาเจตสกเปน

เวทนาขนธ

เวทนาม ๔ ชาต

สาหรบการทสตจะระลกรลกษณะของสภาพธรรมทมจรง ทเกดขน ปรากฏได ก

จะตองอาศยการฟงเรองของสภาพธรรมนนใหละเอยดยงขน และพรอมกนนน ก

พจารณา พสจน สภาพธรรมทมจรง ในชวตประจาวนดวย ซงกควรทจะไดทราบวา

สาหรบเวทนาเจตสก ซงเปนธรรมทรสกในอารมณนน ม ๔ ชาต เชนเดยวกบจต คอ

เวทนาทเปนกศล กม ทเปนอกศล กม ทเปนวบาก กม ทเปนกรยา กม

เวทนาเปนสภาพธรรมทเปนสงขารธรรม เกดขนเพราะเหตปจจยปรงแตง

เวทนาทเปนวบาก ยอมเกดขนเพราะกรรมเปนปจจย สาหรบเวทนาทไมใชวบาก เชน

กศล อกศล และกรยานน ไมไดเกดขนเพราะกรรมเปนปจจย แตกจะตองเกด เพราะ

ปจจยอน เชน ถาเปนความรสกทยนด พอใจ ความรสกในขณะนนยอมเปนโสมนส

เวทนา หรออเบกขาเวทนา จะเปนโทมนสเวทนาไมได

นเปนเหตทสภาพธรรมทงหลายซงเปนอนตตา ยอมเกดรวมกน ตามเหตตาม

ปจจย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๗

www.dhammahome.com

สขเวทนา - ทกขเวทนา เปนเวทนาชาตวบาก เปนผลของกรรม

สาหรบในเวทนา ๕ คอ สขเวทนา ๑ ทกขเวทนา ๑ ซงเปนสภาพความรสก

ทเกดขนเมออารมณกระทบสมผสกาย ไมเกยวกบความดใจ หรอเสยใจ แตเปน

ความรสกในขณะทกายวญญาณเกดขน ประจกษแจงในสงทกระทบสมผสกาย โดย

รสกเปนสขอยางหนง หรอวารสกเปนทกขอยางหนง

สาหรบสขเวทนากด ทกขเวทนากด เปนเวทนา ทเปนชาตวบาก เปนผลของ

กรรม ซงจะตองรดวยวา การทกรรมใหผล ใหผลโดยการเหนสงทปรากฏทางตา ไดยน

เสยงทปรากฏทางห ไดกลนสงทกระทบจมก ลมรสทกระทบสมผสลน และรสงท

กระทบสมผสกาย และจตทเกดขน รอารมณทกระทบตา ห จมก ลน กาย นนเปนชาต

วบาก

เพราะฉะนนเวลาทเหน จกขวญญาณเปนวบากจต ฉนใด เวทนาทเกดพรอมกบ

จกขวญญาณ กเปนวบากเจตสก ฉนนน เวทนาทเกดกบจกขวญญาณ เปนอเบกขา

เวทนา ไมใชสขเวทนา หรอทกขเวทนา

สาหรบเวทนาทเปนสขเวทนา หรอทกขเวทนา เกดเฉพาะเวลาทอารมณกระทบ

สมผสกาย และกายวญญาณซงเปนจตดวงหนง ซงเกดขน รแจงอารมณทกระทบ

สมผส ถาอารมณทกระทบสมผสนน แขงเกนไป รอนเกนไป เยนเกนไป ขณะนน

ความรสกเปนทกขเกดขน ไมมใครสามารถจะเปลยนแปลงใหเกดความรสกเปนสข

เวลาทสงซงเปนอนฏฐารมณ อารมณทไมนาพอใจ เกดขนกระทบกบกายปสาททกาย

เพราะฉะนนเวทนาซงเปนชาตวบาก ยอมเปนไปตามกรรม แลวแตวากายจะ

กระทบสมผสสงทเปนอฏฐารมณ สขเวทนากเกด กายกระทบสมผสกบสงทเปน

อนฏฐารมณ ทกขเวทนากเกด ซงทกทานกเคยมทกขเวทนา คงจะไมมใครบอกวา

ไมเคยรลกษณะของทกขเวทนาทกายเลย เวลาทปวด เจบ เมอย เปนไข ปวดศรษะ

ปวดทอง ปวดฟน ทงหมด สงทปรากฏทกายทงหมด เปนทกขเวทนา เวลาทเปน

ความรสกเปนทกข และเกดขนเพราะกรรมเปนปจจย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๘

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนทกขเวทนาเปนชาตวบาก ไมมใครสามารถทจะยบยงไมให

ทกขเวทนาเกด

ตองแยก ทางกาย และทางใจ ถาเปนเรองทกระทบสมผสกาย เวทนาจะเปนสข

เวทนา ๑ หรอ ทกขเวทนา ๑ ซงเปนชาตวบาก เปนผลของอดตกรรม

แตเวลาทรสกเดอดรอนใจ เปนหวง กงวล ไมสบายใจ แตกายไมเดอดรอน ไม

เปนอะไร ไมมความรสกวาเปนทกข ในขณะนน ไมใชผลของอดตกรรม แตเปนการ

สะสมของอกศลธรรม ทาใหเกดความรสกไมพอใจ ไมแชมชนเกดขน

โสมนสเวทนา - อเบกขาเวทนา เปนเวทนาไดทง ๔ ชาต

แตสาหรบเวทนาอน เชน โสมนสเวทนา หรออเบกขาเวทนากด เปนกศลกได

เปนอกศลกได เปนวบากกได เปนกรยากได นเปนความตางกน ซงแสดงใหเหนวา

สภาพธรรมทงหลายยอมเกดขน เพราะเหตปจจย

เคยระลกรลกษณะของเวทนาบางหรอยง

เคยรสกระลกรลกษณะของเวทนาบางหรอยง เวทนากาลงเกดขน กาลงดบไป

บางทานอาจจะระลกรลกษณะของรป ทกาลงปรากฏทางตา ทางห ทางจมก ทางลน

ทางกาย บางทานอาจจะนอมระลกรลกษณะของนามธรรม ซงเปนสภาพร ในขณะท

กาลงเหน กาลงไดยน กาลงไดกลน กาลงลมรส กาลงรสงทกระทบสมผส กาลงคดนก

แตนนไมพอ อยาลมวา สตจะตองระลกรลกษณะของสภาพธรรมทมจรง ทกาลง

ปรากฏทง ๕ ขนธ คอ ทงสภาพธรรมทเปนรปขนธ สภาพธรรมทเปนเวทนาขนธ สภาพ

ธรรมเปนสญญาขนธ สภาพธรรมทเปนสงขารขนธ และสภาพธรรมทเปนวญญาณขนธ

ถาสตยงไมระลกรลกษณะของสภาพธรรมเหลานจรง ๆ ไมสามารถทจะดบ

กเลสได เพราะฉะนนกเลสกไมใชสงทจะดบได โดยความรไมเกดขน หรอโดยสตไม

ระลกรลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏจนทวจรง ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๔๙

www.dhammahome.com

เวลาหลบมความรสกหรอไม

เวลาทกาลงหลบ มความรสกไหม ธรรมนเปนเรองนาคด นาพจารณา ไมวาจะ

ไดฟงเรองของเวทนา ซงเปนความรสก ยงคด ยงพจารณา กยงทาใหธรรมแจมแจง

ชดเจนขน เพราะฉะนนกนาทจะคดวา นาทจะพจารณาวา ในขณะทกาลงหลบ ม

ความรสกไหม

ตองคดด ๆ เพราะเหตวาสภาพธรรมมปจจยกเกดขน แลวกดบไป ไมใชมแต

จกขวญญาณซงเหน หรอโสตวญญาณทไดยน หรอฆานวญญาณทไดกลน ชวหา

วญญาณทลมรส กายวญญาณทรสงทกระทบสมผส หรอมโนวญญาณทกาลงคดนก

ไมใชมแตเพยงเทาน

เพราะเหตวาแมในขณะทนอนหลบสนท ไมรอารมณของโลกนเลย ไมวาจะเปน

ทางตา หรอทางห หรอทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย ทางใจกไมไดคดนก ไมไดฝน

แตเมอยงไมใชผ ทสนชวต หรอผ ทตายไปแลว กยอมจะมจตเกดดบ เปนภวงคจต ดารง

ภพชาตความเปนบคคลนน จนกวาจะตนขน แลวกมการเหนโลกนใหม และพอถงเวลา

กหลบไปอก ไมรในโลกนสกอยางเดยว ไมวาจะเปนทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทาง

กาย ทางใจ ทเคยเหน ทเคยไดยน ทเคยชอบ ทเคยคดถง ทเคยนกถง ในขณะทนอน

หลบสนท หมด ไมมอารมณใด ๆ ปรากฏเลย แตจตเกดขน แลวดบไป นามขนธทง ๔

คอ จตและเจตสกตองเกดรวมกน

เพราะฉะนนเวลานอนหลบสนท จตเปนชาตวบาก เปนผลของอดตกรรม ซงทา

ใหคนนนยงไมตาย จงเพยงหลบ ดารงภพชาตอย และเมอจตเกดขน กยอมมเจตสก

เกดรวมดวย และเวทนาเจตสกนนเกดกบจตทกดวง แตเมอจตเปนชาตวบาก เปนผล

ของอดตกรรม เวทนาทเกดพรอมกบภวงคจตซงเปนวบากจตนนกเปนชาตวบากดวย

และรอารมณเดยวกน คอ ไมใชอารมณของโลกน เพราะฉะนนจงไมใชในขณะทตน

แตวาเวทนากม ถาจตเกด เวทนาเจตสกกตองเกดรวมดวย มความรสกในอารมณ ซง

ไมใชอารมณของโลกน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๐

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนจงไมใชการทรสกตว เหมอนทางตาทกาลงเหน ทางหทกาลงไดยน

แตวาเวทนาเจตสกนน ตองเกดขนพรอมกบจต และดบพรอมกบจต

เพราะฉะนนไมมใครสามารถทจะรลกษณะของเวทนาเจตสก ซงเกดในขณะท

กาลงหลบได

เมอตนขน อะไรตน

กไมตองเปนหวงกงวล ใชไหม ในขณะทหลบ แตเมอตนขน กนาทจะคดอกวา

อะไรตน ตอนหลบกนาคดวา อะไรหลบ รปไมใชสภาพร แตนามธรรมเปนสภาพร

เมอไมรอารมณทปรากฏในโลกน จงชอวา “หลบ” เพราะเหตวายงไมตาย

เพราะฉะนนเวลาทตน อะไรตน จต เจตสกเกดขน รอารมณทางตา หรอทางห

หรอทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย หรอทางใจ รอารมณของโลกนขณะใด กเปน

การตนขนขณะนน

พจารณาธรรมใหละเอยดขนไปอก เพอเกอกลการเจรญสตปฏฐาน

แตกนาทจะพจารณาใหละเอยดขนไปอก เพอประโยชนแกการเจรญสตปฏฐาน

เพราะเหตวาการทจะพดถงธรรม เพอจดประสงคเดยวคอ เพอเกอกลใหสตระลก ร

ลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ

เพราะฉะนนกเปนวรยารมภกถา คอ คาพดทอปการะเกอกลใหเกดวรยะ ทจะ

ระลกรลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏ ควรทจะไดคดวา ขณะทตน คอจตและเจตสก

เกดขน รอารมณของโลกนตามทเขาใจกน แตกนาทจะคดใหลกซงตอไปอกวา อะไรตน

ธรรมหลายอยาง มจตหลายชนด มเจตสกทเกดพรอมกบจต ตนขน วบากจต

เกดขน เหนสงทปรากฏทางตา ไดยนเสยงทปรากฏทางห ไดกลนทปรากฏทางจมก รรส

ทปรากฏทางลน รสงทกระทบสมผสกาย ซงยบยงไมไดเลย วบากจต เปนผลของกรรม

เกดขน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๑

www.dhammahome.com

จะหลบอยตลอดไปไดหรอไม

จะหลบอยตลอดไปไดไหม ไมมทางทจะเปนไปไดเลย กรรมไมไดทาใหเกดขน

แลวหลบไป จนกระทงตาย แตวามตา มห มจมก มลน มกาย เพอทจะใหจตเกดขน

เหนสงทด เปนผลของกศลกรรม สงทไมนาพอใจ เปนผลของอกศลกรรม มหเพอจะให

วบากจตเกดขน ไดยนเสยงทด เปนผลของกศลกรรม ไดยนทเสยงไมด เปนผลของ

อกศลกรรม

เพราะฉะนนวบากจตเกดขน ตนขน รอารมณทางตา ทางห ทางจมก ทางลน

ทางกาย นอกจากนนมอะไรอกไหม ตนขนนหละ ชวตประจาวน เรยนเรองจตกบเจตสก

กตองรวา เมอตนแลว นอกจากวบากจตและเจตสก เกดขน เหน ไดยน ไดกลน ลมรส ร

สงทกระทบสมผสแลว อะไรตนอก

กเลสตนบอยในชวตประจาวน

อะไรตนบอย อกศล หรอกเลส เรมตน หลบอยด ๆ มอนสยกเลส แตวากเลสใน

ขณะนนไมไดเกดขนกระทากจยนด ยนราย เพราะเหตวายงไมมการเหน การไดยน

อารมณของโลกน ยงหลบสนทอย กเลสกหลบ แตเวลาตนขนขอใหทราบวา กเลสตน

ทนท หลงจากทมการเหน การไดยน การไดกลน การลมรส การรสงทกระทบสมผส

จาแนกจตโดยภม ๔ คอ เปนกามาวจรภม เปนรปาวจรภม เปนอรปาวจรภม

เปนโลกตตรภม ประณตขนตามลาดบ แตสาหรบจตของคนสวนมาก กเปนไปในกาม

ภม นอกจากจะเปนภมทตาทสดแลว โดยชาต ยงเปนชาตทเลวอก คอ เปนอกศล ทตน

ขนเปนประจา เวลาทกศลจตไมเกด เมอมการเหน ยนดพอใจในสงทเหน เมอมการได

ยน กปกตยนดพอใจในเสยงทไดยน

เพราะเหตวาสวนใหญแลว โลภมลจตเกดบอยกวาโทสมลจตซงเปนสภาพทไม

แชมชน และเปนสภาพจตทหยาบกระดาง เปนชาตทเลว คอ เปนอกศล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๒

www.dhammahome.com

ถาเปนกศลขนกามาวจรภม กามาวจรจต กเปนจตทด แตถาเปนกศล ทเปน

รปาวจรจตอกขนหนง กเปนจตทดกวา ถาเปนจตทเปนโลกตตรจต กเปนจตทดทสด

แตในวนหนง ๆ ทกทานมจต เจตสก เกดดบ และเมอตนขน กมจต ทเปนขนกาม เปนไป

ในรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ แตกเปนชนเลว คอ เปนอกศล

ตองยอมรบตามความเปนจรง ถาไมรอยางนกจะอบรมเจรญกศลใหพนจาก

สภาพของจตชนเลวไมได คอวายงคงเปนอกศลจตอยมากเหลอเกน และยงมความ

ยนดพอใจในอกศลนน ๆ ดวย ไมเหนวาเปนโทษ

เพราะฉะนนกควรทจะไดทราบวา ทตนขนมาสวนใหญแลว กเลสตนทงนน ทาง

ตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ แลวแตวากเลสของใครจะวนวายสกแคไหน

จะทาใหเกดความเดอดรอนใจและกายสกแคไหน

แตวาเมอทราบอยางนแลว กยงจะมการขวนขวาย ทจะอบรมเจรญกศลใหเกด

เพราะรวาเปนผ ทมอกศลมาก ไมวาจะเปนโดยขนของทาน ขนของศล ขนของความสงบ

ของจต หรอวาขนทเปนสตปฏฐาน ระลกรลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ

คณของกศล คณของการอบรมเจรญสตปฏฐาน

มใครทยงไมเหนคณของกศล หรอวาการอบรมเจรญสตปฏฐานไหม วาสามารถ

ทจะทาใหละคลายอกศลใหนอยลง จนกระทงสามารถทจะดบกเลสไดเปนสมจเฉท

นคอการรสภาพธรรมตามความเปนจรง ไมวาจะเปนสขเวทนา หรอโสมนส

เวทนา หรออเบกขาเวทนา กเปนทตงของความยนดพอใจได ถาไมระลกรลกษณะของ

สภาพธรรมนนตามความเปนจรง

ไมมตวตนทจะดบกเลส นอกจากปญญาทเจรญขน

เพราะฉะนนสภาพธรรมทงหลาย ไมมผหนงผใดทมอานาจทจะยบยง หรอทจะ

ดบอกศลได ทง ๆ ทรวา มอกศลมาก มกเลสมาก กยงไมสามารถทจะมตวตนทดบกเลส

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๓

www.dhammahome.com

และอกศลเหลานน นอกจากปญญา ทคอย ๆ อบรมเจรญขน จนกระทงสามารถทจะร

ลกษณะของสภาพธรรม ทไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตนเสยกอน แลวจงจะละ

คลายโลภะ โทสะ โมหะ ลงได

แตไมใชวา ใครสามารถทจะละโลภะไดเสยกอน แลวถงจะอบรมเจรญปญญา

ทจะเปนพระโสดาบนในภายหลง

ถงแมวาโลภะจะเกดขน กเปนสภาพธรรมชนดหนง ซงไมใชสตว ไมใชบคคล

ไมใชตวตน เปนสภาพธรรมทเกดขนเพราะเหตปจจย และปญญากจะตองระลกร

ลกษณะของสภาพธรรมนนตามความเปนจรงวา ลกษณะนนเปนสภาพธรรมชนดหนง

ซงเกดดบ

ถาไมรลกษณะของเวทนา อาจจะคดวา อกศล เปน กศล

สาหรบเวทนา ๕ กไดเรยนใหทราบแลววา สขเวทนา เกดกบกายวญญาณ ๑

ดวง ทกขเวทนา เกดกบกายวญญาณ ๑ ดวง โทมนสเวทนา เกดกบโทสมลจต ๒ ดวง

โสมนสเวทนาและอเบกขาเวทนา เกดกบจตทเปนกศลกได ทเปนอกศลกได ทเปน

วบากกได ทเปนกรยากได แตสาหรบโทมนสเวทนานน จะเกดกบจตทเปนกศล วบาก

กรยาไมได โทมนสเวทนานน จะเกดไดเฉพาะกบจตทเปนอกศล คอ โทสมลจตเพยง ๒

ดวงเทานน

ถาไมรอยางน บางทานอาจจะคดวา อกศลเปนกศล เชน เวลาทเกดความรสก

สงสาร เวลาทเหนบคคลอนประสบกบความทกขยากเดอดรอน ใครทจะชวยเหลอให

บคคลนนพนจากความทกขยาก ในขณะทจตประกอบดวยความกรณา สภาพธรรมท

เปนกรณาเจตสก ขณะนนเปนกศลจต แตตองระวง จะตองรลกษณะของเวทนาใน

ขณะนนวา เปนความไมแชมชนหรอเปลา ถาขณะนนประกอบดวยความรสกโทมนส

เสยใจ ไมแชมชน ในขณะนนเปนอกศลจต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๔

www.dhammahome.com

ถารอยางน กจะละคลายความรสกทเสยใจ โทมนส หรอไมแชมชน แลวสามารถ

ทจะชวยเหลอบคคลอนใหพนจากความทกขยาก ดวยจตทไมไดโทมนส ไมไดเสยใจ

หรอวาไมแชมชน แตตองรวา เปนอกศล จงจะละได จงจะคลายได

เพราะวาโดยมากบางทานเขาใจวา ถาเหนคนอนเปนทกข เดอดรอน กจะตอง

พลอยเศราโศก เสยใจ เปนทกขกบบคคลนนดวย แตวาตามความเปนจรงแลว

ความรสกเสยใจ ความโทมนสเปนอกศล ไมใชกศล

เพราะฉะนนเวลาทเหนบคคลอนเดอดรอน กพอทจะระลกถงสภาพเวทนา

ความรสกของทานไดวา ขณะนนเปนความรสกประเภทใด ถาเปนความรสกโทมนส

ทราบไดทนทวาเปนอกศล ซงไมควรจะใหเกดขน สามารถทจะชวยบคคลอนได โดยไม

จาเปนทจะตองเปนทกข โทมนส หรอวาเดอดรอนใจ

เวลาประสบสงทนารก นาพอใจ ควรจะเปนอยางไร

ผถาม ทนผมกคดตอไปวา ถาเราไปพบสงทนารก นาพอใจ เราควรจะอยางไร

ละครบ

ส. ควรเปนกศล แลวแตกศลจะเกดหรอไมเกด

ผถาม เราดใจกเปนโลภะ

ส. อนโมทนาในสงทคนนนไดรบ ซงเปนผลของอดตกศลกรรมของเขา

ใครกตามทมทกอยางทนาชนชมยนด แลวเรากนกถงเหต คอ บญกศลทบคคลนนได

กระทามาดแลว และกอนโมทนาในกศลซงเปนเหตใหไดรบผลของบญนน

จกขสมผสสชาเวทนา กบ การระลกรลกษณะของเวทนา

ผถาม แลวผมกคดไปอกหนอยหนงวา เวทนาในพระสตร หลาย ๆ สตร

โดยมากกไปลงเอยทวา เชนทางตา กวาเปนจกขสมผสสชาเวทนา ทเหนแลว ดใจ

เสยใจ หรอเฉย ๆ ทง ๖ ทางกอยางนใชไหมครบ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๕

www.dhammahome.com

ส. จกขสมผสสชาเวทนา หมายเฉพาะเวทนาเจตสกทเกดกบจกข

วญญาณดวงเดยว

ผถาม ขอความภาษาไทยตอไปทวาเหนแลวดใจ เหนแลวเสยใจ เหนแลวเฉย ๆ

ส. อนนนหลงจากเหน

ผถาม เราจะทราบได กเหน ๓ อนนใชไหมครบ สวนทวา เวลาเหน เวทนา

จะตองเปนอเบกขาเวทนา เรามโอกาสจะทราบไหมครบ

ส. เวลาทความรสกเฉย ๆ มจรง กาลงเปนความรสกเฉย ๆ แลวสตระลกร

ในลกษณะของความเฉย ๆ ซงไมงายเลย เพราะเหตวาลกษณะของนามธรรมนไมใช

รปธรรม เปนแตเพยงสภาพร หรอธาตร และสาหรบวญญาณขนธซงเปนจต เปนสภาพ

ทเปนใหญ เปนประธาน ในการรแจงลกษณะของอารมณแตละทาง เชน สสนวรรณะ

ปรากฏทางตา สมมากเหลอเกน ไมวาจะเปนนาเนากสหนง นาขงกอาจจะอกสหนง

หรอวานาฝนกอาจจะเปนอกสหนง กแลวแต

แตไมวาจะเปนสนาชนดใดกตาม ตางกนเลกนอย หรอตางกนอยางไรกตาม

จกขวญญาณเปนสภาพทรแจง ในลกษณะของสงทปรากฏทางตา ในขณะนนเปน

นามธรรม เปนสภาพร เปนธาตร ซงเหนจรง ๆ ในสงทปรากฏ ยงไมไดนกถงรปราง

สณฐาน แตเหนทกอยาง

ถาจะมเพชรสกเมดหนงตกลงไปในโคลนตม หรอวาในแมนาลาคลอง จกข

วญญาณกยงเหนสงทปรากฏตามความเปนจรง คอ สทตางกน ไมวาจะเปนสอะไร

ทงหมด นอกจากเพชร กอาจจะเปนเครองประดบอยางอน อญญมณชนดอน

จกขวญญาณกเหนความตางกนของสงตาง ๆ เหลานนทปรากฏ

เพราะเหตวานามธรรมเปนเพยงสภาพร หรอธาตร แตไมใชเพยงจตเทานนซง

เปนสภาพร หรอธาตร เจตสกกเปนสภาพรอารมณ แตวามลกษณะและกจการงานตาง

กบจต เพราะเหตวาจตเปนเพยงสภาพทรแจงลกษณะของอารมณทปรากฏแตละทาง

ทางห เสยงตาง ๆ ชนด จตเปนสภาพทรแจงเสยงตาง ๆ ชนด แตวาเจตสกรอารมณ

เดยวกบจต พรอมกบจต แตไมเปนใหญเปนประธานในการร เพราะเจตสกแตละชนดก

มลกษณะตางกน มกจการงานตางกน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๖

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนเวทนาเจตสก ไมใชจต ซงรแจงในอารมณตาง ๆ ลกษณะตาง ๆ ท

ปรากฏ แตวาเวทนาเจตสกเปนสภาพทรสกทนททจตรอารมณ เพราะฉะนนกจะตอง

ระลกรลกษณะของสภาพธรรมซงเปนความรสก ถาไมใชการอบรมเจรญสตปฏฐานเปน

ชวตปกตประจาวน ถาถามดวา รสกอยางไร ตอบกนไดทกคน

เฉย ๆ หรอวาดใจ หรอวาหงดหงด ไมแชมชน ไมสบายใจ อาจจะบอกไดวา

วนนไมสบายใจ บอกไดทกอยาง ลกษณะสภาพของความรสก แตเวลาทสตจะระลก

ตรงลกษณะของความรสก หาเจอไหม อยทไหน ความรสก เพราะเหตวาเปนสภาพร

เปนนามธรรมซงเกดพรอมจต จตกาลงเหนทางตา ความรสกเกดทนท พรอมกบจกข

วญญาณทเหน

ในขณะทโสตวญญาณไดยนเสยง ขณะนทเสยงปรากฏ มสภาพทไดยนเสยงท

ปรากฏ และมความรสกเกดพรอมกบสภาพทไดยนเสยงในขณะนน เมอมการกระทบ

สมผสอารมณแลว ทจะไมใหเกดเวทนาหรอความรสก นไมไดเลย ใครจะยบยงไมให

เวทนาเจตสกเกดไมได เมอมการกระทบสมผสกบอารมณ มการรอารมณเกดขน เวทนา

เจตสกตองเกดขน รสกในอารมณทจตกาลงรทกครง

เพราะฉะนนเวลาทสตจะระลกรลกษณะของนามธรรม ซงเปนความรสก รยาก

ใชไหม ไมเหมอนกบเวลาทตอบงาย ๆ วา เสยใจ ดใจ หรอวาเฉย ๆ เพราะเหตวาเปน

นามธรรม รสกอยางไร เมอกน ตองมความรสกแนนอน ถาสตไมระลก กไมรวา ขณะนน

รสกอยางไร ทนททไดยนแลวกดบไป

เพราะฉะนนเรองของเวทนาเจตสก ซงเปนสมปยตตธรรม ซงทาใหจตตาง ๆ กน

ออกไป สามารถทจะใหสตเรมระลก รลกษณะของสภาพธรรม ทเปนจตบาง หรอวาเปน

เวทนาเจตสก เปนความรสกบาง จงเปนสงสาคญ ซงถาไดรเรองของสภาพธรรม

เหลานนเพมขน กจะเปนปจจยเกอกลใหไมหลงลม เวลาทเฉย ๆ หรอเวลาทดใจ หรอ

เวลาทเปนทกข เวลาทเปนสข เวลาทเสยใจ

แทนทจะยงเสยใจใหญ กเปนสตทระลกรวา ขณะนนเปนเพยงความรสก

ทเกดขนเพราะเหตปจจย นนเปนคณประโยชนของสตปฏฐาน ททาใหละคลายความ

ทกข แมแตในขณะทรสกไมแชมชน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๗

www.dhammahome.com

เจตสกทเกดกบจตทาใหจตตางกนโดยชาต โดยภม

ขอกลาวถงอรรถ คอ ความหมายทเปนลกษณะของจตประการท ๔ ซงม

ขอความวา

อนง จตแมทกดวง ชอวา จต เพราะเปนธรรมชาตวจตรตามสมควร โดยอานาจ

แหงสมปยตตธรรม

เจตสกทเกดกบจต ทาใหจตตางกนไป ซงกไดกลาวถงแลว

โดยนยของชาต ๔ เปนกศล ๑ เปนอกศล ๑ เปนวบาก ๑ เปนกรยา ๑

โดยภม ๔ ทาใหจตตางกนเปนภม ๔ คอ เปนกามาวจรจตประเภทหนง เปน

รปาวจรจตประเภทหนง เปนอรปาวจรจตประเภทหนง เปนโลกตตรจตประเภทหนง

และสมปยตตธรรมยงจาแนกใหจตตางกน โดยเวทนาเจตสก ซงเกดกบจตทก

ดวง ทาใหจตประกอบดวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบาง อเบกขาเวทนาบาง โสมนส

เวทนาบาง โทมนสเวทนาบาง

นกยอมแสดงใหเหนวา จตเกดดบ จงไดตางกนไป เพราะเหตวาในขณะทเปน

ทกขเวทนา ยอมเปนสขเวทนารวมดวยไมไดในขณะนน เพราะฉะนนทกขเวทนาตอง

ดบกอน และจงจะมปจจยใหเวทนาอนเกดขนได เพราะฉะนนจงไมควรทจะยดถอวา

เปนจตซงเกดแลวไมดบ หรอวาเปนเรา เปนสตว เปนบคคล เพราะวาตามความเปน

จรงแลว จตยอมเกดดบทกขณะ

เจตสกทเกดกบจตทาใหจตตางกนโดยเวทนา

สาหรบสมปยตตธรรมทจาแนกใหจตตางกนออกไป ประเภทตอไป คอ โดย

สมปยตตและวปปยตต

เวลาทศกษาเรองของจต จะรไดเลยวา จตนนเปนชาตอะไร กศล หรออกศล หรอ

วบาก หรอกรยา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๘

www.dhammahome.com

จะรโดยภมวา จตนนเปนภมอะไร เปนกามาวจรจต หรอรปาวจรจต หรอ

อรปาวจรจต หรอโลกตตรจต

จะรไดวา จตนนเปนเวทนาอะไร เวลาทจตประเภทนนเกดขน เวทนาทเกดรวม

ดวยจะเปนเวทนาอะไร เชน เวลาทอกศลวบากจตเกดขนทางกาย เวทนาตองเปน

ทกขเวทนา จะเปนอเบกขาเวทนา หรอโสมนสเวทนา หรอสขเวทนาไมได

เวลาทจตประกอบดวยโทสะ สภาพทหยาบกระดาง ซงทกคนรจก ในลกษณะ

ทเปนความโกรธ เวลาทจตโกรธเกดขน ขณะนนเวทนาตองเปนโทมนสเวทนา จะเปน

โสมนสเวทนา หรอวาจะเปนอเบกขาเวทนาไมได

จตจาแนกตางกนโดยสมปยตต และ วปปยตต ม ๕ ประการ

สาหรบประการตอไป คอ จตจาแนกโดยสมปยตตและวปปยตต

ทานผ ฟงไดทราบความหมายของสมปยตตธรรม ซงหมายความถงเจตสกซงเกด

กบจต นยหนง แตเวลาทกลาวถงจตโดยประเภทตาง ๆ จะมจตทตางกนโดยเปน

สมปยตตและวปปยตต ซงมอย ๕ ประการ คอ

จตทประกอบดวยทฏฐ ความเหนผด เปนทฏฐคตสมปยตต เกดกบโลภมลจต

ประเภทหนง ซงถาโลภะนนเกดขน ไมประกอบดวยความเหนผดแลว จะชอวา ทฏฐคต

วปปยตต ถาประกอบกบเจตสกนน ชอวา “สมปยตต” ถาไมประกอบดวยเจตสกนน ชอ

วา “วปปยตต”

เชน โลภมลจต ม ๘ ดวง ตางกนโดย เปนสมปยตต ๔ ดวง และเปนวปปยตต ๔

ดวง คอ โลภมลจต ๔ ดวง ประกอบดวยความเหนผด จงเปนโลภมลจตทฏฐคต

สมปยตต สวนโลภมลจตอก ๔ ดวง ไมประกอบดวยความเหนผด จงเปนโลภมล

จตทฏฐคตวปปยตต

ซงโดยนยของสมปยตตและวปปยตต มอย ๕ นย คอ

เปนทฏฐคตสมปยตต หรอวปปยตต เกดกบโลกมลจต ๑

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๕๙

www.dhammahome.com

เปนปฏฆสมปยตต คอ สภาพทหยาบกระดาง เปนโทสะ ซงเกดกบโทสมลจต

เทานน ไมเกดกบจตอน ๑

เปนวจกจฉาสมปยตต เกดกบโมหมลจต ๑

เปนอทธจจสมปยตต เกดกบโมหมลจต ๑

และเปนญาณสมปยตต เกดกบกศลจต หรอ โสภณจต ๑ และเปนญาณ

วปปยตต กเกดกบโสภณจตเชนเดยวกน

เพราะฉะนนโดยนยของสมปยตตและวปปยตต ๕ เปนอกศลสมปยตต ๔ คอ

เปนทฏฐคตสมปยตต ๑ เปนปฏฆสมปยตต ๑ เปนวจกจฉา สภาพทสงสย ไมแนใจใน

สภาพธรรม ๑ เปนอทธจจะ เปนสภาพทไมสงบ ๑ และ เปนญาณสมปยตตหรอวปป

ยตต อก ๑ รวมเปน ๕ นย

เมอศกษาเรองจตโดยละเอยดแลว กจะมจตทจาแนกออกโดยนยตาง ๆ เชน

โดยนยของชาต โดยนยของภม โดยนยของเวทนา โดยนยของสมปยตตและวปปยตต

ทฏฐสมปยตต ๔ ทฏฐวปปยตต ๔ ทาใหโลภมลจต ๘ ดวงมความตางกน

ผถาม โลภมลจตทฏฐคตสมปยตตกบโลภมลจตทฏฐคตวปปยตตน อาจารย

พอจะมตวอยางบางไหมครบทวา ขณะใดทเปนทฏฐคตสมปยตต ขณะใดเปนทฏฐคต

วปปยตต

ส. โลภมลจตทงหมดโดยจานวนม ๘ แลวกเปนทฏฐคตสมปยตต ๔

เปนทฏฐคตวปปยตต ๔ กอนอนกควรทจะสงสยวา เจตสกอน ๆ กเกดกบโลภมลจต

เหมอนกน ทาไมจงไมยกเจตสกอน ๆ ขนเปนธรรมทสมปยตต หรอวปปยตตกบโลภ

มลจต

ทเปนอยางนกเปนเพราะเหตวา ทฏฐทเกดรวมกบโลภะ ทาใหเหนความตางกน

ของโลภะทมอย วาโลภะทประกอบดวยทฏฐ คอ ความเหนผด กม และทไม

ประกอบดวยความเหนผด กม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๐

www.dhammahome.com

แตวาจตทกดวงตองเกดกบ ผสสเจตสก เวทนาเจตสก สญญาเจตสก เปนตน

อยแลว

เพราะฉะนนจะยกผสสเจตสกขนมากลาว กไมมประโยชนอะไร เพราะเหตวา

ผสสเจตสก กยอมเกดกบจตทกดวงอยแลว

และกยงมโมหเจตสก เพราะฉะนนไมวาจะเปนโลภมลจต หรอโทสมลจต หรอ

โมหมลจต กยอมมโมหเจตสก สภาพธรรมซงไมรลกษณะของสงทปรากฏ มอหรกะ

สภาพธรรมทไมละอายในอกศล มอโนตตปปะ สภาพธรรมทไมเกรง หรอไมกลว หรอไม

เหนโทษของอกศล และมอทธจจเจตสก ซงเปนสภาพธรรมซงไมสงบ ไมใหจตสงบใน

อารมณทปรากฏ อกศลเจตสกทง ๔ เกดกบอกศลจตทกดวง เพราะฉะนนกไมยกขน

มากลาว

แตยกเฉพาะธรรมซงจะทาใหเหนความตางกนของโลภมลจต ๘ วา ทฏฐเจตสก

บางครงกเกดกบโลภมลจต และบางครงกไมเกดกบโลภมลจต แตทฏฐเจตสกซงเปน

ความเหนผด จะไมเกดกบจตอนเลย นอกจากโลภมลจตเทานน

เพราะฉะนนสาหรบโลภมลจต จงม ๘ ดวง หรอวา ๘ ประเภท โดยประกอบดวย

ทฏฐ ความเหนผด ๔ ดวง และไมประกอบดวยความเหนผด ๔ ดวง

นเปนเหตซงเปนทฏฐคตสมปยตต และทฏฐคตวปปยตต

ซงความเหนผดมหลายระดบขน ตงแตความเหนผดอยางมาก คอ คลาดเคลอน

จากความเปนจรงทเหนไดชด และความเหนผดซงละเอยด เชน ความเหนผดวากรรมไม

ม ผลของกรรมไมม นนเปนความเหนผดขนหยาบ ซงรไดวา ไมใชเหตผลเลย เพราะเหต

วา เมอมเหต กตองมผล

หรอผลทจะเกดขนได กยอมมาจากเหต ถาไมมเหตแลว ผลกยอมเกดไมได

เพราะฉะนนเมอมกรรม กยอมเปนเหตใหวบากเกดขน หรอวาวบากทกาลงเกด

ในขณะน กยอมเปนผลของกรรมในอดต เปนปจจยใหเกดขน แตถาใครมความเหนผด

คลาดเคลอนวา กรรมไมม ผลของกรรมไมม อยางนนจะชอวา ความเหนถกไมได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๑

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนผใดกตามทมความเหนอยางนน มความเชออยางนน ขณะนน เปน

ความเหนผด ซงขณะใดทความเหนผดเกดขน จตในขณะนน เปนโลภมลจต ยนดใน

ความเหนผดนน พอใจ ยดมน ในความเหนผดนน

เพราะฉะนนทฏฐจะเกดกบจตอนไมได นอกจากโลภมลจต

ตวอยางของโลภมลจตทฏฐคตสมปยตต

สาหรบตวอยางทวา ขณะไหนทเปนความเหนผด เวลาทเกดความคดความเหน

เชนนนขณะใด ขณะนนเปนโลภมลจตทฏฐคตสมปยตต เคยคยกบเพอนฝงบางไหม

ตายแลวเกดไหม ทาดไดดหรอเปลา หรอวาทาชวตางหากไดด

นนแหละ เปนเรองของการเหนผด ซงเปนปจจยใหเกดกาย คอ ความประพฤตท

ผด หรอวาจา คาพดทผด ถาความเหนผดในขณะนนไมเกดขน จะไมเปนปจจยใหม

คาพดอยางนนได หรอวาจะไมทาใหเกดความคดความเหนอยางนนได

เพราะฉะนนในโลภมลจตทเปนทฏฐคตสมปยตต ม ๔ ทฏฐคตวปปยตต ไม

ประกอบดวยความเหนผด ๔ ทาอยางไรจงจะรวา ขณะไหนเปนทฏฐคตวปปยตต ไม

ประกอบดวยความเหนผด และขณะไหนประกอบดวยความเหนผด

เพราะทกทานทราบวา นอกจากความเหนผด ทคลาดเคลอนจากสภาพธรรม

ตามความเปนจรงทเหนไดชด กยงมความเหนผดซงมอยเปนประจา ตราบใดทบคคล

นนยงไมไดเปนพระโสดาบนบคคล คอ มการยดถอสภาพธรรมทปรากฏวา เปนสตว

เปนบคคล เปนตวตน เปนสกกายทฏฐ หรอเปนอตตานทฏฐ คอ ความเหนผดวา สภาพ

ธรรมทเปนนามธรรมและรปธรรมนน เปนสตว เปนบคคล เปนตวตน

เพราะฉะนนทกทานกกลววา ขณะนทกาลงเหนสงหนงสงใด และกไมไดร

ลกษณะของสภาพธรรมในขณะนนตามความเปนจรง จะเปนโลภมลจตทฏฐคต

สมปยตตหรอเปลา เคยคดบางไหม

โลภะเปนสภาพธรรมทยนด พอใจ ตดของในอารมณทปรากฏ อยาลมวา ขณะ

ใดทมความยนด พอใจ ตดของในอารมณทปรากฏ ในขณะนนเปนลกษณะของโลภะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๒

www.dhammahome.com

ไมใชลกษณะของทฏฐ ถาเปนลกษณะของทฏฐแลว เปนสภาพทเหนผด ยดถอใน

ความเหนทผด ขณะนนเปนทฏฐคตสมปยตต

เพราะฉะนนถาทานผ ฟงตนขนมา แลวกเหนสงทพอใจ หรอเกดคดนก ถงความ

ตองการเรองหนงเรองใด วตถสงหนงสงใด เกดขน ในขณะนนเปนอะไร ลองคดด จะ

เปนทฏฐคตสมปยตต หรอวาเปนทฏฐคตวปปยตต

ตองเปนทฏฐคตวปปยตต เพราะวาในขณะนนไมไดมความยดถอ หรอวายดมน

ในความเหนใด ๆ เปนแตเพยงโลภะ ความตดของ ความพอใจในสงทกาลงเปนอารมณ

อยในขณะนน

เพราะฉะนนกยงดทมโลภมลจตทฏฐคตวปปยตต มฉะนนแลว กจะมแตโลภมล

จตทฏฐคตสมปยตต ซงความเหนผดนเปนอนตรายอยางยง เพราะเหตวาทาใหหลงผด

ไมสามารถทจะหนกลบมาสขอประพฤตปฏบตทถกได

มองเหนเปนสตว บคคล ตวตน สงของ เปนความเหนผดหรอไม

ผถาม ในชวตประจาวน ขณะทสตไมเกด มองเหนสงทปรากฏทางตาเปนสตว

เปนบคคล เปนตวตน เปนสงของอะไรอยางน อนนจะเปนความเหนผด ทเปนทฏฐคต

สมปยตตหรอเปลาไมทราบ

ส. ถาความเหนผดเกดขนในขณะนนวา นเปนสตว เปนบคคล แนนอน ใคร

จะบอกวาไมใช นเปนแตเพยงสงทปรากฏทางตา เปนรปธรรม ไมใชสภาพร กไมยอมคะ

ยงยดถอวา ตองมสตว มบคคล ขณะทมความยดถอ มความเหนอยางนน เปน

มจฉาทฏฐ เปนความเหนผด

ปกตธรรมดา มการพอใจในรสอาหาร ขณะทรบประทานอาหาร ไมไดม

ความคดเรองนเลย เปนแตลกษณะของความยนดพอใจทเกดขนในรสทกาลงลม

เพราะฉะนน ในขณะนนเปนโลภทฏฐคตวปปยตต มฉะนนแลวจะไมมการแยก

พระโสดาบนกบปถชนไดเลย เพราะเหตวาพระโสดาบนบคคลเปนผ ทดบมจฉาทฏฐ

ทงหมด ไมเกดอกเลย ไมมปจจยทจะใหเกดความเหนผดใด ๆ ทงสน แตพระโสดาบน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๓

www.dhammahome.com

บคคล ยงมโลภมลจตทฏฐคตวปปยตต ยงมความยนดพอใจในรป ในเสยง ในกลน ใน

รส ในโผฏฐพพะ แตไมมความเหนผด

ผถาม อยางในขณะน สภาพทปรากฏทางตา กเหนวาเปนสงของ ยงเหนวา

เปนเกาอ เพราะวาสตไมเกด ในขณะทเหนวาเปนสงของ แตทนอาจารยบอกวา เปน

เพยงสภาพของรปธรรมเทานน ไมใชเกาอ กเชอ แตวาจรง ๆ แลวไมไดประจกษแจงวา

อนนเปนเพยงรปธรรม แตยงเหนวาเปนเกาอ อยางน จะเปนทฏฐคตสมปยตตในขณะน

หรอเปลา

ส. เพราะฉะนนยงมอนสยกเลส คอ กเลสซงยงไมไดดบ ยงมสกกายทฏฐ ท

เปนอนสยกเลส ซงยงไมไดดบ

ความหมายของอนสยกเลส คอ กเลสทยงไมไดดบ ยงมอย แตไมใชวาเกดขนใน

ขณะนน แตไมไดหมายความวา ดบหมดแลว ใชไหมคะ อยางเวลาทนอนหลบสนท ผ ท

ไมใชพระโสดาบนบคคลมทฏฐานสย คอ ความเหนผดอยางละเอยด ทนอนเนองอยใน

จต แตยงไมไดเกดขนกระทากจการงาน ยงไมไดดบไป เพราะฉะนนเมอมปจจยทจะ

ใหทฏฐเจตสกความเหนผด เกดขนเมอไร กเกดขนเมอนน

เหนแลวรวาสงทเหนเปนอะไร ไมใชมจฉาทฏฐกได

การทเวลาเหนแลว รวาสงทเหนเปนอะไร ขณะนนไมใชมจฉาทฏฐกได ไมใช

สกกายทฏฐ เพราะเหตวาแมพระอรหนตเหน กยงรในรปรางสณฐานของสงทปรากฏ

มฉะนนแลว พระอรหนตกยงตองมสกกายทฏฐอย ใชไหม แมผ ทเปนพระโสดาบน

บคคล กดบมจฉาทฏฐทงหมด ทกประเภท ไมเกดอกเลย แตเมอพระโสดาบนบคคลเหน

ดบไปแลว กมการตรกนกถงรปรางสณฐานของสงทปรากฏ ไมมการไปยบยงวา ไมให

นกถง

เพราะเหตวานเปนจตนยาม เปนธรรมเนยมของจต ซงการรอารมณหนงอารมณ

ใด จะตองรทง ๒ ทวาร คอ เมอรส รปารมณทางจกขทวารดบไปแลว ทางมโนทวารจะ

เกดขนรบรสนนตอ ขณะทไดยนเสยงทางโสตทวารวถจตดบไปหมดแลว ภวงคจตเกด

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๔

www.dhammahome.com

ดบไปแลว มโนทวารวถจตกจะรเสยงนนตอ ไมวาอารมณใด ๆ กตามทปรากฏ ชวนวถ

จตจะเกดขน รอารมณทง ๒ ทวาร คอ ทางทวารหนงทวารใดในปญจทวาร และกทาง

มโนทวาร หลงจากทภวงคจตทเกดคน ดบไปแลว

เพราะฉะนนสกกายทฏฐ เปนความเหนผด ไมใชเปนการตรกนกถงรปราง

สณฐาน แลวรวาสงทปรากฏเปนอะไร

ผถาม ถาอยางนนหมายความวา ในขณะทตรกนกถงรปรางสณฐาน ไมจาเปน

จะตองเปนมจฉาทฏฐเสมอไป

ส. ไมใชสกกายทฏฐเสมอไป เปนวถจต เปนธรรมเนยมของจตซงจะเกด

สบตอกน

ผถาม ถงแมวาสตไมเกด กไมจาเปนตองเปน...

ส. เวลานนไมมความเหนใด ๆ ไมมการยดถอ ยดมน ในสกกายะวาเปนเรา

หรอวาเปนตวตน สงทเปนของเทยงแท ไมเกด ไมดบ หรออะไรอยางนน

ผถาม มจฉาทฏฐกบสกกายทฏฐตางกนอยางไรคะ

ส. ตางกนทวา สกกายทฏฐเปนความเหนผดธรรมดา ซงไมกนมรรคผลและ

สวรรค เพราะเหตวาเปนความเหนผดทยดถอในสงทประชมรวมกน และกไมรถงความ

ไมเทยง ความเกดดบของสงนน มจฉาทฏฐอน ๆ เชน เหนวาบญบาปไมม

เวลานมมจฉาทฏฐหรอไม กาลงเหนสงหนงสงใดเปนรปรางสณฐาน

ส. เวลานมมจฉาทฏฐหรอเปลา กาลงเหนสงหนงสงใด เปนรปรางสณฐาน

ผถาม เมอพดถงเรองมจฉาทฏฐ ผมกเลยอดไมไดทจะตองเรยนถาม เพราะวา

เมอ ๒ – ๓ วนน ผมไดอานหนงสอทเขยนโดยทานพระภกษทมชอ พออาน ๆ ไปแลว

ปรากฏวาในความเหนของผมเขาลกษณะของมจฉาทฏฐ เพราะทานปฏเสธนรก สวรรค

โลกหนา ทงหมด

ส. ถกตองคะ เปนมจฉาทฏฐ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๕

www.dhammahome.com

ผถาม แลวทานจะอยไดอยางไร แลวทานเปนภกษทมชาวบานนบถอมากมาย

ดวย ลกษณะของทานทแสดงออกมา ทานแสดงวา นรก สวรรคในโลกหนานนไมม แต

อยในโลกนทงหมด

ส. กเปนพระไตรปฎกอกชดหนง

ผถาม อยางนกหมายความวา ปฏเสธพทธศาสนาทงสนเลย เพราะวามลฐาน

ของพระพทธศาสนานน เราจะอยทการกระทาความด และผลทจะไดรบทงในปจจบน

และอนาคต ซงกหมายรวมถงโลกหนาดวย เพราะฉะนนถาไมมโลกหนา ไมมนรก

สวรรคในโลกหนาแลว ผมวาปฏเสธพทธศาสนาโดยสนเชง อนนผมกอยากจะนามา

เรยนถามวา ลกษณะอยางนจะเขาเปนลกษณะมจฉาทฏฐหรอไม

ส. เปนมจฉาทฏฐ

ทาไมใชคาเดยวกนเรยกสงนวานาฬกา

ส. ทานผ ฟงเหนไหม นอะไร เรยกชอถก ทาไมถงใชคาเดยวกนเรยกสงนวา

“นาฬกา” ทง ๆ ทเหน ร และไมเรยกวานาฬกากได หรอวาตองเรยก สงนปรากฏทางตา

เมอเหนแลว หลงจากเหนแลว มการตรกนกถงรปรางสณฐาน และกอาจจะนกถงคาวา

“นาฬกา” เวลาทถามวา เหนอะไร ทกทานใชคาเดยวกนหมด คอ ตอบวา “นาฬกา”

ทราบไหมวา ทาไมถงพดอยางนน

ผฟง เพราะความเชอ ความยดถอสมมตสจจะนน เมอเรยกวา “นาฬกา” แลว

ทกคนกจะไดเขาใจวา มรปรางอยางนน ๆ และมหนาทอยางนน ๆ เปนสมมตสจจะ

ส. ทกลาวถงชอเพอความสะดวก แทนทจะตองอธบายมากมายวา

มรปรางอยางน มอะไรอยตรงกลาง มสงทยาวเรยกวาเ ขมยาวหรอสน อยางนน

อยางนเปนการลาบาก

เพราะฉะนนทกลาวถงชอ เพอความสะดวก ไมวาจะเรยกโตะ เกาอ นาฬกา

หนงสอ แวนตา อะไร ๆ ทงหมด เปนสงทปรากฏทางตา มการเหน แลวกมความพอใจ

ถาเปนโลภมลจตเกดขน เพราะตรกนกถงรปรางสณฐานของสงทปรากฏ แลวเวลาทจะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๖

www.dhammahome.com

อธบายวา พอใจอะไร เพอความสะดวกกกลาววา ชอบนาฬกาเรอนน หรอวาชอบวทย

เครองนน หรออะไรกตามแต เพอความสะดวกทงหมด

แตตามความเปนจรงแลว มการเหนสงทปรากฏ มความยนด พอใจในรปราง

สณฐานของสงทปรากฏ ไมใชความเหนผด ไมใชทฏฐคตสมปยตต เปนแตเพยงวา เมอ

เหนแลว ทจะยบยงไมใหตรกนกถงรปรางสณฐานของสงทปรากฏไมได เปนจตนยาม

ซงเมอจตเกดขนรอารมณทางจกขทวารดบไปแลว จตเกดขนทางมโนทวารรอารมณนน

ตอ

ใครจะบอกวาเมอจกขทวารวถจตดบไปหมดแลว มโนทวารไมเกดตอ ไมให

เกดขนตอ ไมได ทางมโนทวารนเกดขนตอ แลวกยงมการเหน มการตรก นกถงสงท

ปรากฏโดยละเอยด และทกลาวถงชอ กเพอความสะดวก เพราะฉะนนทชอบ ชอบสงท

ปรากฏ พรอมกบนกถงรปรางสณฐานของสงทปรากฏ ซงเปนทพอใจ

เพราะฉะนนจงเปนโลภมลจตทฏฐคตวปปยตต ในขณะนนไมไดมความเหน

ใด ๆ เกยวของกบสงทกาลงปรากฏ หรอรปรางสณฐานของสงทปรากฏ แตขณะใดก

ตาม ถามการพดถงธรรม และมความเหนตาง ๆ บคคลนมความเหนวาอยางน ตาย

แลวสญ อกทานหนงมความเหนวา บาปไมม บญไมม เปนตน ในขณะนนไมใชเพยง

โลภมลจตแลว แตเปนโลภมลจตทฏฐคตสมปยตต

ขณะใดทมความเหนผดเกดขน ขณะนนโลภมลจตเปนไปกบความเหนผด จง

บญญตเรยกวา โลภมลจตทฏฐคตสมปยตต แตใหทราบวา ถาพอใจเฉย ๆ ในรปราง ใน

สณฐานของสงทปรากฏ จะเรยกวาอะไรกตามแต หรอแมไมเรยก กคอความพอใจใน

สงทปรากฏ ในรปรางสณฐานของสงทปรากฏนนเอง จงเปนเพยงโลภมลจตทฏฐคต

วปปยตต ซงแมพระโสดาบนและพระสกทาคามบคคล กยงม

ผ ทจะดบความยนดพอใจในรป ในเสยง ในกลน ในรส ในโผฏฐพพะได กคอ

พระอนาคามบคคล และพระอรหนต ซงดบกเลสหมด ไมมกเลสอะไรเหลออยเลย แต

สาหรบพระโสดาบน ไมมความเหนผดทกอยาง เพราะเหตวาเวลาทโสตาปตตมรรคจต

เกดขน มนพพานเปนอารมณ ดบความเหนผดทงหมดทเปนอนสย แมแตความเหนผด

อยางออน อยางละเอยด ซงนอนเนองอยในจต กไมมทจะเกดขนอกเลย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๗

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนพระโสดาบนยงเหน ยงพอใจในสงทเหน ยงนกถงรปราง ยงนกถง

ชอ แตวาไมใชทฏฐคตสมปยตต ไมไดประกอบดวยความเหนผด

ญาณสมปยตต – ญาณวปปยตต

ผ ฟง กเปนอนเขาใจ และดฉนขออนญาตตอถงคาวา “ญาณสมปยตตและ

ญาณวปปยตต” ไดไหมคะ

ส. กเปนเรองของกศลสมปยตต หรอโสภณสมปยตต เวลาทกลาวถงโสภณ

สมปยตต กมแตเฉพาะทประกอบดวยญาณ คอ ปญญา หรอวาไมประกอบ เพราะเหต

วาญาณหรอปญญานนเปนโสภณเจตสก ซงไมประกอบกบอกศลจต

สมปยตต ๔ กบ อกศลจต

แตสาหรบอกศลจต จาแนกออกแลวเปนสมปยตต ๔ คอ ทฏฐคตสมปยตต ๑

เกดกบโลภมลจตเทานน ปฏฆสมปยตต เกดกบโทสมลจตเทานน เพราะเหตวาขณะนน

จตประกอบดวยสภาพธรรมทหยาบกระดาง

ในขณะใดทเปนโทสมลจต จะเหนไดเลยวา สภาพของจตตางจากโลภะ โลภะ

เปนสภาพทพอใจ ไมเดอดรอน ยนด ตดของ แตวาสภาพของโทสะตรงกนขาม ในขณะ

นนถาจะสงเกตจะรวา ประกอบดวยปฏฆะ คอ ความหยาบกระดาง จตหยาบ จต

กระดาง และความรสกในขณะนน ไมแชมชน นนเปนลกษณะของโทสมลจต ทจะใหร

วาขณะใดเปนโทสะ กจะตองรได เพราะเหตวาประกอบดวยสภาพธรรมทหยาบกระดาง

ซงเปนปฏฆะ หรอโทสะนนเอง มฉะนนแลวไมมใครสามารถทจะรได

โทสมลจต ๒ ดวง ประกอบดวยปฏฆะ คอ โทสะ จงสามารถทจะรความตางกน

วา ขณะไหนเปนโลภมลจต ขณะไหนเปนโทสมลจต ขณะไหนเปนโมหมลจต เพราะเหต

วาถาโทสมลจตไมประกอบดวยโทสเจตสก ซงเปนสภาพทเปนปฏฆะ คอ ความหยาบ

กระดาง กไมสามารถทจะรไดวา ขณะใดเปนโทสมลจต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๘

www.dhammahome.com

ปฏฆะ หรอโทสะ เปนไวพจน คอความหมายเหมอนกน จะใชคาวา โทสะกได

จะใชคาวา ปฎฆะกได เพราะเหตวาพดถงโทสะ ทกทานคดถงแตความโกรธ แตเวลาท

ไมใชลกษณะของความโกรธ และสภาพนนเปนสภาพทหยาบกระดาง เวลาทโทสมลจต

เกดแลว กรยาอาการเปนอยางไร นนคอ ความหมายของปฏฆสมปยตต

ปฏฆสมปยตต กบ พระโสดาบน

ผถาม ความรนแรงของโทสะกม แตบางครงกไมแชมชนเพยงเลกนอย หรอ

ความไมพอใจเพยงเลกนอยทปรากฏขน อนนกเปนลกษณะของปฏฆะ และสาหรบ

โทสะทสมปยตตดวยปฏฆะ พระโสดาบนกยงมใชไหมคะ

ส. พระโสดาบนบคคล ละโลภทฏฐคตสมปยตต ๔ ดวง และโมหวจกจฉา

สมปยตต ๑ ดวง ในอกศลจต ๑๒ ดวง พระโสดาบนดบอกศลจต ๕ ดวง ไมเกดอกเลย

เหลอเพยง ๗ ดวงเทานน คอ โลภมลจต ๔ ดวง ทเปนทฏฐคตวปปยตต โทสมลจต ๒

ดวง และโมหมลจตทเปนอทธจจสมปยตต ๑ ดวง

สาหรบอกศลจตมทงหมด ๑๒ ประเภท คอ เปนโลภมลจต ๘ เปนโทสมลจต ๒

เปนโมหมลจต ๒

เมอชอวา โลภมลจต ๘ กตองมสภาพธรรมซงแสดงความตางของโลภะวา ทาไม

จงตางเปน ๘ ซงกไดทราบวา เพราะเหตวาประกอบดวยมจฉาทฏฐ ความเหนผด ๔

และไมประกอบดวยมจฉาทฏฐ ๔

และใน ๔ แตละ ๔ นน กยงแยกอกวา ทตางกนเปน ๔ เพราะเหตวาเปนโสมนส

เวทนา ๒ เปนอเบกขาเวทนา ๒ จงตางกน

และในโสมนสเวทนา ๒ น กตองรดวยวาทาไมจงเปน ๒ ทตางกนเปน ๒ เพราะ

โดยสงขาร คอ เปนอสงขารก เกดขนเองโดยไมอาศยการชกชวน ๑ เปนสสงขารก คอ

เกดขนเพราะอาศยการชกชวน ๑

นเปนการแสดงใหเหนวา สภาพธรรมทมประเภทอยางนน มจานวนอยางนน

ตางกนอยางนน เพราะอะไร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๖๙

www.dhammahome.com

สาหรบโทสมลจต ๒ ดวง ตองประกอบดวยปฏฆะ เปนปฏฆสมปยตตทง ๒ ดวง

ขณะทโทมนสเวทนาเกดขน จะไมประกอบดวยโทสเจตสก ซงเปนสภาพธรรมท

หยาบกระดาง เปนปฏฆสมปยตตนนไมได ทกครงทโทมนสเวทนาเกด ตองเปนปฏฆ

สมปยตต

แตทตางกนเปน ๒ เพราะเปนอสงขารก คอ เกดขนเอง โดยไมตองอาศยการ

ชกชวน ๑ และเปนสสงขารก คอ ตองอาศยการชกชวน ๑ นคอ ปฏฆสมปยตต

เพราะฉะนนสาหรบสมปยตต กขอใหชนกบคาวา “สมปยตต” วาไดแก

สมปยตต ซงมอย ๕ คอ ทฏฐคตสมปยตต ๑ ปฏฆสมปยตต ๑ วจกจฉาสมปยตต ๑

อทธจจสมปยตต ๑ และญาณสมปยตต ๑ ไมมงหมายใหทองจา แตวามงหมายให

เขาใจประกอบพรอมกนไปวา สมปยตตหรอวปปยตตนน เกดกบจตดวงใด

เชน เวลาไดยนคาวา ทฏฐคตสมปยตต ทราบทนทวา ทฏฐทนหมายถง

มจฉาทฏฐ เปนความเหนผด ซงตองเกดกบโลภมลจต และถงแมวา โลภมลจต ม ๘ ดวง

หรอ ๘ ประเภท แตทจะเกดกบมจฉาทฏฐได มเพยง ๔ คอ ทเกดพรอมกบโสมนสเวทนา

๒ อเบกขาเวทนา ๒ ในโสมนสเวทนา ๒ นน เปนอสงขารก ๑ เปนสสงขารก ๑ ใน

อเบกขาเวทนา ๒ กเชนเดยวกน คอ เปนอสงขารก ๑ เปนสสงขารก ๑ นจบเรองโลภมล

จต ๘

และสาหรบโทสมลจต กเปนปฏฆสมปยตตทง ๒ ดวง ตางกนโดย เปน อสง

ขารก ๑ ดวง สสงขารก ๑ ดวง

โมหมลจต วจกจฉาสมปยตต - โมหมลจต อทธจจสมปยตต

และทเปนโมหมลจต ม ๒ ดวง ตางกนคอ ดวงหนงเปนวจกจฉาสมปยตต เกด

พรอมกบความสงสยในพระพทธ ในพระธรรม ในพระสงฆ ในอดต ในขนธ ในธาต เปน

ตน

สภาพของโมหะ คอ การไมร เปนสภาพธรรมทไมร แมวากาลงเผชญหนากบ

อารมณ กไมสามารถรความจรงของอารมณทปรากฏได เชน ในขณะทกาลงเหน ขณะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๐

www.dhammahome.com

ใดทไมรวา สงทปรากฏทางตาเปนสภาพธรรมชนดหนง ซงมจรง ทกาลงปรากฏใหเหน

ไมใชเสยงทรไดทางห ซงเปนสภาพธรรมอกอยางหนง แตแมวากาลงเหน โมหเจตสก

กเปนสภาพทไมรในอารมณ แมทกาลงเผชญหนา เหนลกษณะของโมหะไหม

รปารมณกาลงปรากฏ สภาพธรรมทปรากฏเปนแตเพยงสงทสามารถปรากฏทาง

ตา แตแมอยางนน โมหะไมสามารถทจะรในลกษณะของรปารมณได วาเปนแตเพยง

สงทปรากฏทางตา

เพราะฉะนนสาหรบโมหมลจต ๒ ดวง ดวงหนงเปนวจกจฉาสมปยตต เมอไมร

กสงสย คน หรอวาสงทกาลงปรากฏทางตา ทกาลงเหนอยน สงทเหนนเปนอะไร เปน

คนหรอวา เปนเพยงสงทปรากฏทางตา

ขณะใดทสงสย ขณะนนเปนโมหมลจตทเปนวจกจฉาสมปยตต แตไมใชวา

ความสงสยจะเกดอยไดตลอดเวลา ไมใชวาเวลาทโลภมลจตไมเกด โทสมลจตไมเกด

แลวจะเกดความสงสยอย เรอย ๆ ไมใชอยางนน เพยงบางครง บางขณะเทานน

ทโมหมลจตเกดพรอมกบวจกจฉา ความสงสยในพระพทธ ในพระธรรม ในพระสงฆ

ในสภาพธรรมทปรากฏ

โดยปกตเวลาทมการเหน การไดยน การไดกลน การลมรส การรสงทกระทบ

สมผส แลวหลงลมสต โมหมลจตอทธจจสมปยตตเกด เพราะวาขณะนนไมมความ

สงสยเกดรวมดวย ไมมโลภเจตสกเกดรวมดวย หรอวาไมมโทสเจตสกเกดรวมดวย

เพราะฉะนนลกษณะของโมหมลจตดวงนน จงเปนอทธจจสมปยตต ทจะใหรวา

ขณะใดทหลงลมสต ขณะนนไมรในสงทปรากฏ และเมอขณะนนไมประกอบดวยโลภ

เจตสก หรอโทสเจตสก จงเปนโมหมลจตอทธจจสมปยตต

สมปยตต ๕ เปนอกศลสมปยตต ๔ เปนโสภณสมปยตต ๑

เพราะฉะนนสาหรบสมปยตต ๕ เปนอกศลสมปยตต ๔ และเปนโสภณสมปยตต

๑ ขณะทจตเกดขนพรอมกบปญญาขณะใด กเปนญาณสมปยตตในขณะนน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๑

www.dhammahome.com

จตวจตรตางกนออกไป โดยชาต โดยภม โดยเวทนา โดยสมปยตตและวปปยตต

ในคราวกอนกไดกลาวถงอรรถ คอ ความหมายทเปนลกษณะของจตประการท

๔ ซงกยงคงอยในเรองของอรรถ คอ ความหมายทเปนลกษณะของจตประการท ๔ ซง

ชอวา จต เพราะเปนธรรมชาตวจตรตามสมควร โดยอานาจแหงสมปยตตธรรม

แสดงใหเหนวา จตแมวาจะเกดขนทละ ๑ ขณะ หรอวาทละ ๑ ดวง แลวกดบไป

อยางรวดเรว ชวขณะทเกดและดบนน จตตางกนมากเหลอเกน ตามสมปยตตธรรม คอ

เจตสกทเกดรวมดวย ซงถาจะพจารณาแลว กเหนไดวา จตตางกนไปโดยนยตาง ๆ เชน

โดยชาต เปนกศลบาง เปนอกศลบาง เปนวบากบาง เปนกรยาบาง และเรอง

ของกศล กเปนกศลตาง ๆ กนออกไปอก เรองของอกศล กเปนอกศลตาง ๆ กนออกไป

อก เรองของวบาก กเปนวบากตาง ๆ กนออกไปอก เรองของกรยา กเปนกรยาตาง ๆ กน

ออกไปอก

โดยภม คอ ถาเปนกศล เปนกศลภมไหน ระดบไหน ระดบกามาวจร เปนไปใน

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ หรอวาเปนไปในรปฌาน หรอในอรปฌาน หรอวาเปนไป

ในระดบของโลกตตระ

ถาเปนอกศล กยงมอกหลายประเภท เปนอกศลประเภทโลภะ หรอวาประเภท

โทสะ หรอวาประเภทโมหะ เปนอกศลทเปนไปทางกาย หรอทางวาจา หรอทางใจ

อยางตวอยางททานผ ฟงถามเมอกน กเปนความวจตรของจต ซงเมอเกดความ

ยนดในเสยงเพลงแลว กทาใหอกศลเกดขนเปนไปทางกาย นนกเปนความวจตรของจต

ซงเกดมาชวขณะหนง แลวกดบไป

เพราะฉะนน เรองความวจตรของจต แมวาจะเกดขนเพยงขณะเดยวทละ ๑

ขณะ กยอมตางกนไปตามสมปยตตธรรม คอ เจตสกซงเกดรวมดวยในขณะนน ซงได

แสดงความตางกนของจตโดยชาต โดยภม โดยเวทนา โดยสมปยตตและวปปยตตแลว

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๒

www.dhammahome.com

สงขารธรรม

สาหรบในวนน กเปนความตางกนของจตโดยอานาจของสมปยตตธรรมททาให

จตตางกนโดยเปนอสงขาร หรอสสงขาร

ทานผ ฟงไดยนคาวา “สงขาร” บอย ๆ ซงขอความในพระไตรปฎกกไดกลาวถง

“สงขาร” หลายนย ซงควรทจะไดเขาใจตามลาดบวา

“สงขาร” ทหมายความถง สงขารธรรม นยหนง

“สงขาร” ทหมายความถง สงขารขนธ นยหนง

“สงขาร” ทหมายความถง อภสงขาร นยหนง

“สงขาร” ทหมายความถง อสงขารและสสงขารอกนยหนง

สาหรบความหมายของ สงขารธรรม กคงจะทราบแลววา หมายความถงสภาพ

ธรรมทเกดขน เพราะเหตปจจยปรงแตง และดบไป ไมเทยง ทกลาววา

สงขารทงหลายไมเทยง หมายความถงธรรมทกอยาง ไมเวนเลย ทเกดขนเพราะ

เหตปจจย เมอมปจจยทาใหเกดขน แลวกดบไป ตามเหตปจจยนน ๆ

“เสยง” เปนสงขารธรรม เพราะเสยงเกดขน แลวกไมเทยง สภาพธรรมใด ๆ ก

ตาม ซงเกดแลว จกไมดบ ไมมเลย และสภาพธรรมซงเกดแลว ไมไดตงอยนานเลย

เกดขนเพยงชวขณะทเลกนอย แลวกดบไป หมดสนไป นนเปนลกษณะของสงขารธรรม

ซงไดแก จต เจตสก และรป

ปรมตถธรรมม ๔ จตปรมตถ ๑ เจตสกปรมต ถ ๑ รปปรมต ถ ๑

นพพานปรมตถ ๑

ปรมตถธรรม ๓ คอ จต เจตสก และรป เปนสงขารธรรม มปจจยปรงแตงให

เกดขนเปนไปตาง ๆ และตงอยชวระยะเวลาทสนมาก และกดบไป นนเปน

ความหมายของสงขารธรรม

นอกจากนพพานแลว ธรรมทเกดขน และดบไป เปนสงขารธรรม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๓

www.dhammahome.com

เฉพาะเจตสก ๕๐ เปนสงขารขนธ

ปรมตถธรรมม ๔ คอ จต เจตสก รป และนพพาน

จต เจตสก รป เปนสงขารธรรม นพพานไมใชสงขารธรรม เปนวสงขารธรรม

แตสาหรบสงขารธรรม ซงไดแก จต เจตสก รป กยงจากดลงไปอกวา จตทงหมด

เปนวญญาณขนธ รปทงหมด แตละรป ทกรป เปนรปขนธ สาหรบเจตสก ๕๒ ประเภท

เวทนาเจตสก ๑ ดวง เปนเวทนาขนธ สญญาเจตสก ๑ ดวง เปนสญญาขนธ เจตสกท

เหลอ ๕๐ ดวง เปนสงขารขนธ

เพราะฉะนนสงขารขนธหมายเฉพาะเจตสก ๕๐ เวนเวทนาและสญญา

แต “สงขารธรรม” หมายถง ทงจต เจตสก รป

เพราะฉะนนสงขารธรรมมความหมายกวางกวาสงขารขนธ เพราะเหตวาธรรม

ใดกตามซงเกดขนและดบไป เปนสงขารธรรม แตในธรรมซงเกดขนและดบไปซงเปนจต

เจตสก รป นน เฉพาะเจตสก ๕๐ เทานนทเปนสงขารขนธ

เฉพาะเจตนาเจตสกดวงเดยว เปนอภสงขารในปฏจจสมปปาท

และในเจตสก ๕๐ ซงเปนสงขารขนธ กยงหมายเฉพาะเจตนาเจตสกดวงเดยว

เทานนทเปน “อภสงขาร” ในปฏจจสมปปาท ซงทานผ ฟงกคงจะไดทราบวา “อวชชา”

เปนปจจยแก “สงขาร"

“สงขาร” นน หมายความถง “อภสงขาร” คอ สภาพของเจตสกซงเปนเจตนา

เปนสภาพทปรงแตงอยางยง คอ ทาใหเปนกศล หรอเปนอกศล ซงจะทาใหเกดผล

ขางหนา

เจตสกอน กปรงแตงใหจตเกดขน เชน ผสสเจตสก ถาไมมผสสเจตสก ซงเปน

สภาพทกระทบอารมณ การเหนมไมได การไดยนมไมได การไดกลนมไมได การลมรส

มไมได การรสงทกระทบสมผส การคดนกตาง ๆ กมไมได แตวาผสสเจตสกไมใชอภ

สงขาร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๔

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนในสงขารขนธ ๕๐ เฉพาะเจตนาเจตสกดวงเดยวเทานนทเปน

“อภสงขาร” คอ เปนสภาพทปรงแตงอยางยง ใหเปนกศลธรรมหรออกศลธรรม

อวชชา ซงเปนปจจยแก สงขาร ในปฏจจสมปปาท สงขารนน ไดแก ปญญาภ

สงขาร ๑ อปญญาภสงขาร ๑ อเนญชาภสงขาร ๑ ซงหมายความถง เจตนา

สาหรบปญญาภสงขาร ไดแก เจตนาซงเกดกบกามาวจรกศลจต และรปาวจร

กศลจต สาหรบอปญญาภสงขาร กไดแก เจตนาซงเกดกบอกศลจต และสาหรบอเนญ

ชาภสงขาร กไดแก เจตนาทเกดกบอรปฌานกศลจต ซงเปนกศลทไมหวนไหว

กามาวจรกศลหวนไหวงายเพราะเกดแคชว ๗ ขณะ

สาหรบกามาวจรกศลหวนไหวงาย คอ เกดขนเพยงชว ๗ ขณะ แลวกดบไป

และกไมมาก ประเดยวอกศลกเกดอกแลว การทจะใหทาน หรอการทจะวรตทจรต

เปนเพยงชวครงชวคราว หลงจากนน อกศลจตกเกดอก มากมายทเดยว มากกวา

กศลอน ๆ

อเนญชาภสงขาร

แตสาหรบอเนญชาภสงขาร เปนอรปฌานขนสง ซงจตในขณะนน ไมหวนไหว

เพราะรป และสามารถจะตงดารงอยไดนาน และการใหผล กใหผลอยางไพบลย

กลาวคอ ทาใหเกดในอรปพรหม ซงมอายทยนยาวมาก

การเกดในสวรรคกเปนสข คอ ไมมโรคภยไขเจบ ทกขยากลาบากกายอยางใน

ภมมนษย หรอวาในอบายภม และมอายทยนยาว แตกยงไมยนยาวเทากบพรหมโลก

และสาหรบพรหมโลกซงเปนรปพรหม กยงมอายทไมยนยาวเทากบอรปพรหมภม

เพราะฉะนนกจะเหนไดวา เฉพาะเจตนาในอรปฌานกศลเทานนทเปนอเนญ-

ชาภสงขาร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๕

www.dhammahome.com

สงขารธรรม - สงขารขนธ – อภสงขาร

เพราะฉะนนใหทราบความหมายของ

สงขารธรรม ไดแก จต เจตสก รป

สงขารขนธ ไดแก เจตสก ๕๐ เวน เวทนาเจตสกและสญญาเจตสก

และอภสงขาร ไดแก เจตนาเจตสก ๑ ดวง ในสงขารขนธ ๕๐

การจาแนกจตโดยอสงขาร และ สสงขาร

สาหรบการจาแนกจต โดยความตางกน โดยประเภทของอสงขาร และ สสง

ขาร แสดงใหเหนวา แมกศลจตกตาม หรออกศลจตกตาม ซงประกอบดวยเจตนา

เจตสกแลว กยงมความตางกนออกไป โดยประเภททเปนอสงขารและสสงขาร ซง

ขอความในอฏฐสาลน จตตปปาทกณฑ มขอความอธบายวา

ชอวา “สสงขาร” เพราะเปนไปกบดวย “สงขาร”

“สงขาร” ในทน หมายความถง เครองชกจง ดวยตนเอง หรอโดยผอนชกชวน

หรอสงใหกระทา

นเปนสภาพของจตในชวตประจาวน ซงไมวาจะเปนกศลหรออกศลกตาม

บางครงเกดขนเอง โดยอาศยการสะสมในอดตทมปจจยแรงกลา ทจะทาใหกศลหรอ

อกศลประเภทหนงประเภทใด เกดขนเอง มกาลง ขณะนนไมตองอาศยเครองชกจงอะไร

เลย จตในขณะนนเปน “อสงขาร” ไมตองอาศยเครองชกจง

แตวาบางครง บางขณะ ไมวาจะเปนกศลหรออกศลกตามทเกดขน เกดขนม

กาลงออน เพราะเหตวาอาศยเครองชกจง ไดแกตวเองกได จะเปนการชกจงของจต

กอน ๆ ของตนเองกได หรอวาจะเปนโดยการชกจงของบคคลอนกได

นกแสดงใหเหนวา แมวาจะเปนอกศลหรอกศลกยงตางกน ทบางขณะเปนอกศล

หรอกศลทมกาลงแรง เกดขนโดยการสะสมของตนเองเปนปจจย และบางครงบางขณะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๖

www.dhammahome.com

กเปนกศลหรออกศลทมกาลงออน ตองอาศยเครองชกจง ซงอาจจะไดแกจตของตนเอง

หรอการชกชวนของบคคลอนกได

มกาลงออนตองอาศยการชกจง – มกาลงกลาไมตองอาศยการชกจง

ผถาม ทวา สสงขาร และ อสงขารน ตามพยญชนะกอยางทอาจารยกลาวแลว

วา อาศยการชกจง คอสสงขาร ถาอสงขารแลวไมตองอาศยการชกจง เพราะฉะนน

อสงขาร กาลงจงมมากกวา

แตทนโดยนยของการปฏบตแลว กอยากจะรวา ทชกจงนะ หมายถงอยางไร

และไมชกจงหมายถงอยางไร เชน สมมตวา ผมเหนรถยนตรนใหมมาถง สวยงามมาก

อยากจะได ขณะทคดอยางนน อยากถามอาจารยวา เปนสสงขาร หรอ อสงขาร

ส. อสงขาร

ผถาม เพราะวาบางคนเขาบอกวา เปนสสงขาร เพราะวารปของรถยนตมาชก

จง บางคนเขาวาอยางนน

ส. ถาอยางนนกไมมอสงขาร โดยนยนน ไมมอสงขารเลย

เพราะฉะนนกอนอน ตองเขาใจกอนวา โดยความตางกนของจต ทเปนอสงขาร

และสสงขารนน คอ อยางไร

บางครงอกศลจตเกด มกาลงแรงกลาทนทดวยตนเอง เพราะเหตวาสะสมมาท

จะใหเกดความยนดพอใจ หรอความไมพอใจในขณะนน ตามการสะสมทนท

เพราะฉะนนกเปนจตทมกาลงแรงกลาทเกดขน โดยไมตองอาศยเครองชกจงใด ๆ เลย

แตวาบางครงไมเปนอยางนน ไมวาจะเปนฝายกศลหรออกศลกตาม มกาลงออน เคย

รสกอยางนนไหม

ไมคอยอยากจะไปดหนง หรอละครกเหมอนกน แตวาถามญาตพนองเพอนฝง

ชกชวน กไป จตในขณะนน พอทจะบอกไดไหมดวยตวของตวเอง วาอยากจะไปหรอ

เปลา ไมดกได ไมดกด แตวาเมอมใครชวนกไป ไมใชวาจะไมไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๗

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนในขณะนนเปนจตทออน หรอไมออน เพราะเหตวาถาตามลาพงคน

เดยว ตวเองกคงจะไมไป หรอวาบางครงกรสกวา หนงเรองนกคงจะด นาด คงจะสนก ก

อยากจะไปเหมอนกน แตกไมไป เพราะเหตวายงไมมกาลงกลา ทวาไปทนท เมอเหน

แลว กเกดความตองการ ยนดทจะไปทนทได เปนอยางนหรอเปลา

ชวตประจาวนจรง ๆ ทจะตองรวา ขณะใดเปนจตทมกาลงกลา หรอขณะใดเปน

จตทมกาลงออน ไมวาจะเปนฝายอกศลทเปนโลภะ หรอโทสะ หรอวาเปนฝายกศลก

ตาม

บางคนกมคนชวนไปทอดกฐน เมอทราบขาววามการทอดกฐน บางทานก

อาจจะเกดอยากจะไปทนท ดวยตวเอง แลวกชกชวนคนอนดวย แลวสาหรบบางคน

ถงแมวาจะถกชกชวนแลว แตถาคนนไมไป คนนนไมไป กไมไป อยางนนเปนจตทออน

หรอวาเปนจตทมกาลงแรงกลา

เพราะฉะนนไมวาจะเปนเรองของกศลหรออกศล สภาพของจตนตางกน แมวา

จะมเจตสกประกอบเทากนทางฝายกศลกตาม แตวากาลงของจตทเกดขนในขณะนน

แรงกลา หรอวาออน กแลวแตเหตปจจยทจะเกดขนเปนไปในขณะนน

กศลทเปนสสงขารและอสงขารมเจตสกเกดรวมเทากน แตกาลงของเจตสก

ตางกน

ถาเปนกศลทเปนอสงขารและสสงขารแลว เจตสกทเกดกบกศลจตนน

มจานวนเทากนไมตางกนเลย

แตแมกระนนลกษณะของจตทตางกน เพราะกาลงของเจตสกทเกดรวมดวยนน

เปนลกษณะทตางกน พระผมพระภาคจงไดทรงแสดงประเภทของจตวา ตางกนโดย

เปนอสงขารและสสงขาร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๘

www.dhammahome.com

อนนตะ ๔ -- อากาศเปนอนนตะ ๑

ขอกลาวถงขอความในอฏฐสาลน จตตปปาทกณฑ ซงแสดง “อนนตะ” ความ

กวางใหญทสด ๔ อยาง เพอจะใหเหนพระมหากรณาคณของพระผมพระภาคททรง

แสดงธรรมโดยละเอยด

ขอความในจตตปปาทกณฑ อฏฐสาลน อรรถกถาธมมสงคณปกรณ มขอความ

วา

“อนนตะ” ของกวางใหญทสด ๔ อยาง

ในทนทานถอเอา “อนนตะ” ๔ อยาง กอนนตะ ๔ อยาง คอ อากาศ เปน

อนนตะ ๑ จกรวาล เปนอนนตะ ๑ สตตนกาย คอ หมสตว เปนอนนตะ ๑ พทธญาณ

เปนอนนตะ ๑

จรงอย การกาหนดอากาศวา ในทศบรพา หรอในทศปจจม ทศอดร ทศทกษณ

มเทานนรอยโยชน หรอมเทานนพนโยชน ยอมไมได

จรง หรอไมจรง ลองกาหนดอากาศทางทศตะวนออก มเทาไร กโยชน กรอย

โยชน กพนโยชน ไมมทสนสดเลย

ขอความในอรรถกถา อปมาวา

แมจะพงเอาคอนเหลกขนาดเทาเขาสเนรทบแผนดน ใหแยกเปน ๒ สวน แลว

โยนใหตกไปขางลาง กหามทรองรบไวไม

คอ ไมมทสนสดเลย คอ ตกลงไป ๆ เรอย ๆ ได เพราะเหตวาอากาศไมมทสนสด

อนนตะ ๔ -- จกรวาลเปนอนนตะ ๑

การกาหนดจกรวาลทงหลายวา มกรอย กพน หรอกแสนจกรวาลยอมไมได จรง

อย แมถาทาวมหาพรหมทง ๔ ทเกดในชนอกนฏฐภพ คอเปนรปภมทสงทสด ไดแก

สทธาวาสชนสง คอ ชนท ๕ คอ ชนอกนฏฐ ผมความเรวขนาดทสามารถผานแสน

จกรวาลไปไดชวเวลาเพยงเทาทลกศรทเบามากของนายขมงธนทมกาลงแขงแรง ผาน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๗๙

www.dhammahome.com

เงาตาลดานขวาง จะพงวงมาดวยความเรวขนาดนน ดวยคดวา เราจกดขอบแหง

จกรวาล ทาวมหาพรหมเหลานนไมทนไดเหนขอบแหงจกรวาล กจะพงปรนพพาน

เสยกอนโดยแท จกรวาลทงหลายจงชอวา เปน “อนนตะ” ไมมทสนสดอยางน

ใครอยากจะนบดาว อยากจะนบจกรวาล อยากจะทาอะไร กไมมวนทจะสาเรจ

เพราะเหตวาจกรวาลเปนอนนตะ ไมมทสนสด

อนนตะ ๔ -- สตตนกายเปนอนนตะ ๑

กในจกรวาลทงหลายมประมาณเทาน ประมาณแหงสตวทอยในนา และอยบน

บก ยอมไมม สตตนกาย จงชอวา เปน “อนนตะ” ไมมทสนสดอยางน

นกเปนเรองททกคนพอทจะเหนไดวาเปนอยางน

อนนตะ ๔ -- พทธญาณเปนอนนตะ ๑

อนนตะท ๔ คอ พทธญาณ ชอวา เปน “อนนตะ” แท แมกวาอนนตะทง ๓ นน

อากาศกเหนอยแลววา ไมมทสนสด ไมมใครสามารถทจะไปวดวา กรอย กพน ก

แสนโยชน

หรอ จกรวาลกไมมใครสามารถจะนบไดวา ทงหมดมเทาไร

หรอวา สตตนกาย คอ หมสตวทงหลายทอยในจกรวาล กไมมใครสามารถทจะ

ไปทาสถตเอาไววา มจานวนเทาไร ทงเทพ ทงพรหม ทงสตวบก สตวนา ทงมนษย ทง

สตวในอบาย

แตวา “พทธญาณ” ชอวา เปน “อนนตะ” คอ ไมมทสนสด แมกวาอนนตะทง ๓

นน

บรรดาสตวหาประมาณมไดในจกรวาล อนหาประมาณมไดอยางน

เมอคดถงสตวทงหลายซงมอยในจกรวาลวา มจานวนมากมายนบไมถวน

เพราะฉะนนจตของสตวแตละบคลจะมากมายสกแคไหน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๐

www.dhammahome.com

กศลจตทเปนกามาวจร สหรคตดวยโสมนส คอ เกดพรอมกบโสมนส เปนญาณ

สมปยตต เปนอสงขารก คอ เกดขนโดยไมอาศยเครองชกจง ยอมเกดแกสตวหนง ๆ

มากมาย แมสตวมจานวนมาก จตกเกดขนมากดวง

กศลจตไมใชมดวงเดยว คนหนงจตเกดขนขณะหนงจรง แตไมรวาจะมจต

มากมายสกเทาไรซงนบไมถวน เพราะฉะนนกศลจตทเกด แมโดยประเภททเปน

กามาวจรกศล ซงเกดพรอมกบปญญา คอ เปนญาณสมปยตต และกเปนอสงขารก คอ

มกาลงแรงกลา แตวาไมใชจะมเฉพาะดวงเดยวอยางเดยว ตองเปนไปตาง ๆ ตาม

จานวนของสตวทงหลาย เพราะฉะนนจตกเกดขนมากดวง

แตกศลจตแมทงปวงเหลานน เปนอยางเดยวกน โดยอรรถวา เปนกามาวจร

โดยอรรถวา เกดพรอมกบโสมนส โดยอรรถวา เปนญาณสมปยตต และโดยอรรถวา

เปนอสงขารก คอ เกดขนโดยไมอาศยเครองชกจงดวยกน

พระผมพระภาคทรงกาหนดกามาวจรกศลจตแมทงปวง ทเกดแกสตวทงหลาย

หาประมาณมไดในจกรวาลทงหลาย หาประมาณมไดอยางน ดวยสพพญ ตญาณ ดจ

วาทรงชงดวยตราชงใหญ ประดจทรงใสในทะนานนบอยฉะนนแลว และทรงกระทาให

เปน ๘ สวนเทานน ทรงแสดงวาจตเหลานนม 8 ดวงพอด โดยอรรถทบณฑตพงเหน

พองดวย คอ คดคานไมได

แสดงวาถงแมวากศลจตจะมมากทเปนกามาวจร แตวาพระผมพระภาคกทรง

จดกศลทเปนกามาวจรเปนมหากศล ๘ ดวง หรอวา ๘ ประเภท โดยความตางกนของ

เวทนา ทเปนอเบกขาและโสมนส โดยความตางกนของปญญา ทประกอบดวยปญญา

และไมประกอบดวยปญญา โดยความตางกนของสงขาร ทเปนอสงขารและสสงขาร

การชกจงทางใจเปนอยางไร

ผถาม ผมยงตดใจเรองสงขาร เมอกนอาจารยยกมา ๒ ตวอยาง เปนกศล

ตวอยางหนง เปนอกศลตวอยางหนง ทอาจารยยกมานน กเปนการชกจงดวยวาจา การ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๑

www.dhammahome.com

ชกจงน ชกจงไดทงกาย ทงวาจา ทงใจ ทนขอใหอาจารยยกตวอยางของการชกจงดวย

ใจ

ส. ไมใชใจของคนอน แตใจของตวเอง ทแรกกไมสนใจ คดไปคดมากด

เหมอนกน ถาสมมตวา อานพบในหนงสอพมพ จะมการประกาศเรองหนงเรองใดก

ตาม อาจจะเปนโฆษณาหนง ซงรสกวาจะสนกด ทแรกกอาจจะไมคอยสนใจเทาไร

แตพอคดไปคดมากเกดความสนใจขน ไปดกวา อยางนนไดไหม

ผถาม ไดครบ

ส. เพราะฉะนนจตทเปนสสงขารก หรอเปนสสงขาร หมายความถงจตซง

เกดขนโดยอาศยการชกจง จงมกาลงออน ซงการชกจงนนอาจจะเปนดวยจตของตนเอง

เพราะเหตวาไมใชเปนจตทเกดแรงกลา มกาลงขนในทนท แตตองเปนจตทมสภาพลงเล

ไป ลงเลมา คดไป คดมา แลวเกดเปนกศลหรออกศลประเภทนนขน

เหมอนการทาบญ บางทานกคดอยากจะทาบญ แตวาอาจจะไมสะดวก เพราะ

เหตวาตองเดนทางไป หรอวาตองการอะไร ๆ หลายอยาง แตหลงจากคดไป คดมา คด

มา คดไป แลวกไป อนนนกเปนจตทไมแรงกลาในทนท แตถาเปนจตทแรงกลา มกาลง

กลาในทนท ถงจะลาบากอยางไรกไป

นนแสดงใหเหนถงสภาพของจตซงมกาลง เปนอสงขาร มความเปนกศลหรอ

อกศลเกดขน แลวสามารถทจะกระทาสงนนลงไปทนทได ไมตองอาศยการทจะตองคด

ไปคดมา ซงแสดงวาจตนน เปนจตทมกาลงออน

ทรงแสดงจตโดยนยอสงขาร – สสงขารเพอประโยชนอะไร

ผถาม มนตางกนตรงทลงเลหรอครบ ตวอยางเมอกทผมยกตวอยางทวา เหน

รถยนตสวย แลวกอยากได ทนถาเหนครงแรกอยากได แตเงนของเรากยงไมพอ อยางน

กเปนสสงขาร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๒

www.dhammahome.com

ส. ถามกาลงออน เพราะฉะนนแทนทจะคดถงวา ใครมาชวนหรอเปลาน

นนเปนเหตภายนอก ไมตองคานงถง การอบรมเจรญสตปฏฐานจะทาใหรลกษณะของ

สภาพธรรมซงเปนจตตานปสสนา ตรงลกษณะทกาลงปรากฏ

การทพระผมพระภาคทรงแสดงจตโดยประเภทของอสงขารและสสงขาร ควรท

จะไดทราบวา เพอประโยชนอะไร การศกษาธรรมไมวาจะเปนพระวนย พระสตร หรอ

พระอภธรรม เพอประโยชนอะไร

การศกษาเรองของจต เจตสก รป เพอประโยชนอะไร การรวาจตเปนอสงขาร

บาง สสงขารบาง เพอประโยชนอะไร ประโยชนสงทสด กเพอทจะใหสตเกด ระลกร

ลกษณะสภาพของจตในขณะนน ทมลกษณะสภาพอยางนน และรวาเปนสภาพธรรมท

เกดขนเพราะเหตปจจย ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน เกดขน แลวกดบไป

เพราะฉะนนจดประสงคของการทจะศกษา เรองของธรรมโดยละเอยด กเพอ

เกอกล อนเคราะหใหสต ระลก รลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ ตามปกต ตาม

ความเปนจรง

ซงในเรองของสสงขารและอสงขาร กเปนจตตานปสสนาสตปฏฐานหมวดหนง

ไมวาจะเปนเรองของจตประเภทใด ๆ กอยในจตตานปสสนาสตปฏฐานหมวดหนง

หมวดใด แสดงวาประโยชนททรงแสดงนน เพอใหเหนสภาพธรรมตามความเปนจรงวา

ถงจตเปนอสงขาร กไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน หรอถงจตจะเปนสสงขาร ม

กาลงออน ในขณะนน กเกดขนเพราะเหตปจจย ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

ประโยชนคอเขาใจลกษณะของจตเพอสตระลกรลกษณะของจต

ผถาม พราหมณทจะถวายผาสาฎกแกพระพทธเจานน คงจะเปนสสงขาร อนน

พระพทธเจาทรงแสดงไวครบวา ถาพราหมณนนถวายตอนปฐมยาม พราหมณนนจะ

เปนพระเจาจกรพรรดตอนปฐมยามนน พอชกออกมาจะถวาย กคดวา เรามอยผนเดยว

ถาถวายไปกหมด เมยกไมมใช เรากไมมใช เลยเกบไวกอน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๓

www.dhammahome.com

ส. เพราะฉะนนเปนเรองทละเอยดจรงๆ เรองของจต และการใหผลของจต

เพราะฉะนนขณะใดกตาม ทเขาใจเรองลกษณะของจต ทเปนอสงขารและสสงขาร ท

เกดกบอกศลจตเปนอยางไร ทเกดกบกศลจตเปนอยางไร มประโยชนทสตจะระลกร

ลกษณะของจตในขณะนน โดยเปนจตตานปสสนาสตปฏฐาน เปนประโยชนทจะเหน

วา ขณะนนเปนเพยงสภาพธรรมชนดหนง

งวง ทอถอย ทอแท ออนเพลย มสตระลกไดไหม

ทานผ ฟงเคยงวง เคยเพลย เคยเบอไหม บางทกมจตคดอยากจะทากศลอยาง

นน อยางน แตเสรจแลว กออนเพลยไป หรอวาเกดความงวงขน สตจะระลกรลกษณะ

ของสภาพของจตในขณะนนไหม ถาไมระลก กเปนเรา ไมมทางทจะดบอนสยกเลส ท

ยดถอสภาพธรรมซงเปนรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ

วาเปนตวตน เปนสตว เปนบคคลได

เพราะเหตวาความงวง มจรง ความทอถอย ความทอแท ความเหนอยหนาย

ความรสกออนเพลย มจรง ถาสตไมระลกรลกษณะของสภาพธรรมเหลานนตามความ

เปนจรง เมอไรจะถายถอนความยดถอสภาพธรรมนน และรวา ไมใชสตว ไมใชบคคล

ไมใชตวตน ไมใชเรา เปนแตเพยงลกษณะของจตซงเกดขนเพราะเหตปจจย แลวกดบ

ไป ซงแสดงโดยประการตาง ๆ เชน โดยประเภททเปนอสงขารและสสงขาร ทเปนโลภะ

เปนอสงขารกม เปนสสงขารกม ทเปนโทสะ เปนอสงขารกม เปนสสงขารกม ทเปนกศล

เปนอสงขารกม เปนสสงขารกม ซงกเปนชวตประจาวน

จะรไดมากขน เวลาทสตไมหลงลม ทจะระลก รลกษณะของสภาพธรรมใน

ขณะนน ถาเปนความรสก เปนลกษณะของจตแลว ไมใชรป

ความทอแท ความทอถอย ไมใชรป เปนลกษณะของจต ในขณะนนเปนสสงขาร

หรออสงขาร กพอทจะทราบไดใชไหมวา ในขณะนนเปนสสงขาร เพราะเหตวาเปนจตท

ไมมกาลงแรงกลา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๔

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนอยาคดถงเหตการณภายนอก หรอวาสงแวดลอมภายนอก เพอทจะ

วนจฉยวา จตนนเปนสสงขารหรออสงขาร แตควรจะเปนเพราะ สตระลกรลกษณะ

สภาพของจต และรวาจตนนมกาลง หรอวาไมมกาลง

ถาขณะนนเปนจตทไมมกาลง ไมตองคดถงเลยวา เพราะอะไร เพราะมคนมา

ชกชวน หรอเพราะเขาชกชวนหรอเปลา จตนนจงเปนสภาพทออนกาลง

แตวาในขณะใดกตามซงจตเปนสภาพทออนกาลง ในขณะนนเปนสสงขาร

จะโดยจตของตนเอง ลงเล แลวกชกจง หรอวาบคคลอนกได

สสงขาร-อสงขาร มในกามาวจรจต สวนจตภมอนเปนสสงขาร

สาหรบโดยประเภทของอสงขารและสสงขาร มเฉพาะในกามาวจรจต ทจาแนก

จตออกโดยสสงขารและอสงขาร เพราะเหตวากามาวจรจตเปนจตภมตาทสด ระดบขน

ตาทสดซงเปนปกตในชวตประจาวน เปนจตในขณะทเหน ไดยน ไดกลน ลมรส รสงท

กระทบสมผส และคดนกเรองราวของรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ซงในบางครงกม

กาลงแรงกลา และในบางครงกมกาลงออน ตามเหตตามปจจย

เพราะฉะนนสาหรบจตทเปนกามาวจรจต โดยประเภทแลวตางกน เปนอสงขาร

กม สสงขารกม

แตสาหรบจตระดบทสงกวาน คอ ทเปนรปาวจรจต อรปาวจรจต และโลกตรจต

แลว เมอจดโดยประเภทของสงขารแลว ทงหมดนนเปนสสงขาร

ฌานจต เปนสสงขาร อรปฌานจต เปนสสงขาร โลกตตรจตเปนสสงขาร

เพราะเหตวาจตเหลานจะเกดขนเองไมได ตองอาศยการอบรม การเจรญ จนกวาจต

นน ๆ จะเกดขน

โลกตตรจตจะเกดขนมาเอง หรอวารปฌานจตจะเกดขนมาเอง หรอวาอรป

ฌานจตจะเกดขนมาเองไม ไ ด ไม วาจะเปนรปฌานจต หรออรปฌานจต

หรอโลกตตรจต ตองมมหากศลจตเกดกอน เพราะฉะนนกเปนจตซงตองอาศยการ

อบรม การเจรญภาวนา จงจะเกดขนได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๕

www.dhammahome.com

ดวยเหตนจตภมอน คอ รปาวจรจต อรปาวจรจต และโลกตตรจต จงเปน

สสงขาร

รปฌาน - อรปฌาน - โลกตตรจต เปนสสงขาร

ผถาม รปาวจรกศล อรปาวจรกศล และโลกตตรกศล อาจารยกลาววา เปน

สสงขารก อาศยอะไรชกชวนละครบ

ส. มหากศลตองเกดกอน จตเหลานนจงจะเกดได ตองอาศยการอบรม

เจรญภาวนา ไมวาจะโดยสมถภาวนา หรอวปสสนาภาวนากตาม อยด ๆ กาลงเหน

แลวโลกตตรจตจะเกดขน เปนสงทเปนไปไมได หรอวาอยด ๆ กาลงมสสนวรรณะ

ตาง ๆ ปรากฏ มเสยงปรากฏ รปฌานจตจะเกด หรออรปฌานจตจะเกด เหมอนอยาง

โลภะ โทสะ โมหะ หรอวากามาวจรกศล เปนไปไมได

ผถาม แลวกามาวจรจตจะไปชกชวนใหรปฌานจต และอรปฌานจตเกด อยาง

นนหรอ

ส. ในวถของรปฌานจตและอรปฌานจต และโลกตตรจต ในวถเดยวนน

ตองมกามาวจรกศลจตเกดกอน แลวฌานจต หรอโลกตตรจตจงจะเกดได

ผถาม ใชครบ ในมรรควถ มบรกรรม อปจาร อนโลม โคตรภ

ส. มบรกรรม อปจาร อนโลม โคตรภ ไมวาจะเปนวถของรปฌาน อรปฌาน

หรอโลกตตระ ตองมมหากศลจตเกดกอน

ผถาม แลวบรกรรม อปจาร กเปนกามจต เปนจตเกดขนมาชกชวนฌานจต

หรอโลกตตรจต อยางนนหรอครบ

ส. เปนเครองชกจง แสดงใหเหนวา อย ด ๆ รปฌานจต อรปฌานจต

โลกตตรจตจะเกดเองไมได ตองอาศยการเจรญ การอบรมอยางมากดวย

เพราะฉะนนโดยความตางกน ทเปนอสงขารและสสงขาร จงมเฉพาะใน

กามาวจรจตเทานน สาหรบรปาวจรจต อรปาวจรจต และโลกตตรจต ทงหมดเปน

สสงขาร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๖

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนใครกตาม ไมอบรมเจรญปญญา แลวกหวงรอ ทจะใหโลกตตรจต

เกด กทราบไดวา เปนสงทเปนไปไมได หรอวาถาไมรเรองของการอบรมเจรญสมถะ คอ

ความสงบของจต จนกระทงจตคอย ๆ สงบขนเปนขน ๆ จนกระทงถงการประกอบดวย

ความสงบทลกษณะของสมาธปรากฏกบความสงบในขณะนนเปนขน ๆ รปาจรจต

หรออรปาวจรจต หรอโลกตตรจต จงจะมโอกาสเกดขนได ถาไมมความร ความเขาใจใน

เรองการอบรมเจรญสมถภาวนาและวปสสนาภาวนา กไมมทางทอยด ๆ ฌานจต

และโลกตตรจตจะเกดขนได

เขาใจวาเปนจตมกาลงกลาหรอเปนจตออนกาลง ไมใชสตว ตวตน บคคล

ความสาคญ ไมใชคอยดวา อะไรชวน ใครชวน หรอใครไมชวน แตใหระลกร

ลกษณะสภาพของจตในขณะนนวา เปนจตทมกาลงกลา หรอเปนจตทออนกาลง ซง

ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

ตอไปจะไดทราบวา ในกามาวจรจตประเภทไหนบาง ทเปนอสงขารกกดวง สสง

ขารกกดวง ซงเปนไดทงฝายกศลและฝายอกศล ซงสามารถทจะพจารณาสงเกตรไดใน

ชวตประจาวน

แตวาเรองความละเอยดปลกยอยของแตละบคคล ทกทานกจะทราบไดเอง

อยางบางทานกจะทราบได ทจะมาฟงธรรม ตองอาศยใครชกชวนหรอเปลา ตอนแรก

อาจจะมผชกชวน ตอนแรกอาจจะไมอยากมาเอง แตถกชกชวนมา จงมา แตวาตอน

หลงมาเอง เพราะฉะนนลกษณะของจตกตางกน ไมใชวาจะมแตสสงขารกตลอดไป

หรอวาอสงขารกตลอดไป

อยางทานทถกชวนไปดหนง ตอนถกชวนไปกเปนจตทมกาลงออน แตถาหนง

สนกตนเตน หวเราะสนกสนาน ในขณะนนไมใชจตทมกาลงออนแลว ใชไหม ไมตองม

ใครมาชวนใหหวเราะ ไมตองมใครมาชวนใหสนก แตในขณะนนเอง จตกเกดความรสก

สนก หรอวาหวเราะเกดขน ขณะนนกดวยตนเอง กเปนอสงขารก กแสดงใหเหนวา จต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๗

www.dhammahome.com

ทงหลายไมเทยง แมวาจะเกดขนครงนเปนอยางน ครงตอไปกเปนอกอยางหนง ตาม

เหตตามปจจยได

อกศลเหต ๓ - โสภณเหต ๓

ขอกลาวถงความตางกนของจต โดยสมปยตตธรรม ทเปน โดยเหต

สภาพธรรมทเปนสงขารธรรมทจะเกดขน โดยไมอาศยปจจย ไมมเลย จะเกด

ขนมาเองลอย ๆ โดยไมมปจจยอะไรไมได

เพราะฉะนนเมอปรมตถธรรมทเปนสงขารธรรมม ๓ คอ จต เจตสก รป และเมอ

กลาวถงจตตางกน โดยเหต กควรทจะไดทราบวา ธรรมททรงแสดงวาเปนเหตนน ไดแก

อะไร ซงสภาพธรรมทเปนเหต ไดแก เจตสก ๖ ดวง คอ โลภเจตสก เปนโลภเหต ๑

โทสเจตสก เปนโทสเหต ๑ โมหเจตสก เปนโมหเหต ๑ นเปนอกศลเหต ๓

และมอโลภเจตสก เปนสภาพธรรมอกชนดหนง ซงตรงกนขามกบโลภะ

อโลภเจตสก เปนอโลภเหต ๑ อโทสเจตสก เปนอโทสเหต ๑ อโมหเจตสกเปน

อโมหเหต ๑ รวมเปนโสภณเหต ๓

สภาพธรรมทงหมดททรงแสดงวาเปนเหต ไดแก เจตสก ๖ ดวง ซงเปนอกศลเหต

๓ และ เปนโสภณเหต ๓

นอกจากนนแลว เจตสกอนนอกจากเวทนาและสญญา เปนสงขารขนธ เปน

สภาพธรรมทปรงแตง แตไมใชเปนเหต เพราะเหตวาสภาพธรรมทเปนเหตนนอปมา

เหมอนกบรากแกวของตนไม ซงตราบใดยงมอย ยงสมบรณ ยงแขงแรง กเปนเหตให

ตนไมนนเจรญงอกงาม มดอก มผลมากมาย ฉนใด เหตทง ๖ เมอเกดขน ยงไมดบไป ก

ทาใหเจรญเตบโต และกเผลดผลตาง ๆ เพมขนอยเรอย ๆ

ซงทกทานกทราบดวา ถายงไมใชพระอรหนตแลว ยงมอกศลเหต ๓ ทงโลภเหต

โทสเหต โมหเหต และเมอเปนพระอรยบคคล กลดลงไป จนกระทงถงเมอเปนพระ

อรหนตแลว ดบทงฝายอกศลเหต ๓ และกศลเหต ๓ แตวามอพยากตเหต ไมใชอกศล

เหตและกศลเหต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๘

www.dhammahome.com

นเปนความละเอยด ซงทานผ ฟงควรจะสงเกตพยญชนะทวา เหตม ๖ เปนอกศล

เหต ๓ เปนโสภณเหต ๓ แทนทจะใชคาวา เปนอกศลเหต ๓ และเปนกศลเหต ๓ แตใช

คาวา เปนอกศลเหต ๓ เปนโสภณเหต ๓

นเปนเหตทคาวา “โสภณ” ไมไดหมายความถงกศลเทานน แตหมายความถง

กศลกได วบากกได กรยากได

เหต – นเหต

เรองของธรรมเปนเรองทนาคด นาสนใจ และไมควรจะลมดวย และควรจะ

สอดคลองกบธรรมอน ๆ ดวย เชน เมอทราบวา ปรมตถธรรมม ๔ ไดแก จต เจตสก รป

และ นพพาน

เมอกลาวโดยเหต จตไมใช เหต เจตสกทเปนเหต ม เพยง ๖ เจตสกอน

นอกจากนนทงหมดไมใชเหต รปไมใชเหต นพพานไมใชเหต สงใดทไมใชเหต ภาษา

บาลใชคาวา “นเหต” เพราะฉะนนมเหต กบ นเหต เหต กคอ เหต สวนนเหต กคอ

ไมใชเหต

เพราะฉะนนจตเปนอะไร เปนนเหต

เจตสกอน เชน ผสสะ เปนนเหต เวทนา เปนนเหต สญญา เปนนเหต เปนตน

เจตสกอน นอกจากเจตสก ๖ แลว ไมใชเหต จงเปน นเหต

รปเปนอะไร เปนนเหต

นพพานเปนอะไร เปนนเหต

กเปนเรองทคอย ๆ เขาใจตามลาดบ คอ แยก “เหต” กบ “นเหต” แลวกยงจะตอง

เขาใจตอไปวา จตเปนนเหต เพราะจตไมใชเหต แตจตบางดวงเกดพรอมกบเหต และจต

บางดวง ไมมเหตสกเหตเดยวเกดรวมดวย

เชน จกขวญญาณทเหนในขณะน ทกาลงเหนสงทปรากฏ มเจตสกทเกดกบจกข

วญญาณเพยง ๗ ดวง ซงไดแก

ผสสเจตสก ทากจกระทบรปารมณทปรากฏทางตา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๘๙

www.dhammahome.com

เวทนาเจตสก ทากจรสก อเบกขาเวทนา อทกขมสขในขณะทกาลงเหน

สญญาเจตสก จาสงทปรากฏทางตา ในขณะทจตเหนเกดขน

เจตนาเจตสก เปนสภาพทขวนขวายใหกจ คอ การเหนสาเรจ

ชวตนทรยเจตสก เอกคคตาเจตสก มนสการเจตสก เหลานไมใชเหต

แตวาจตบางดวงกมเหตเกดรวมดวย เชน โลภมลจต เหนแลว ดบไปแลว ชอบ

สงทปรากฏทางตา ในขณะทชอบในขณะนนไมใชจกขวญญาณ แตวาจตทเกดตอจาก

จกขวญญาณในขณะนน ประกอบดวยเหต คอ มสภาพของความพอใจ ตดของในสงท

ปรากฏ เกดกบจตนน เปนโลภมลจตเกดขน

เพราะฉะนนแมวาจตเปน นเหต กจรง แตวาจตบางดวงมเหตเกดรวมดวย และ

จตบางดวงไมมเหตเกดรวมดวย

เพราะฉะนนจตซงเปน นเหต เวลาทมเหตเกดรวมดวย เปน “สเหตกะ”

หมายความวา จตนนประกอบดวยเหต

คอย ๆ เขาใจไปเปนลาดบขน คอ รวา เหต ไดแกอะไร

“เหต” ไดแก เจตสก ๖ ดวง

ตลอดพระไตรปฎก ไมวาจะเปนพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก พระอภธรรม

ปฎก จะไมมเหต ๗ บางแหงอาจจะแสดงเหต ๙ คอ เปนอกศลเหต ๓ เปนกศลเหต ๓

เปนอพยากตเหต ๓

ซงอพยากตเหตจะเลยเหต ๖ ไปไมได หมายความวา ไมวาจะทรงแสดงโดยนย

ของเหต ๓ โดยนยของเหต ๖ โดยนยของเหต ๙ โดยนยใด ๆ กตาม สเหต อเหต นเหต

กไดแกสภาพธรรมทเปนเหต คอ เจตสก ๖ ดวงเทานน อนนแนนอน ไมเปนอน ทง ๓

ปฎก ทจะตองทราบวา สภาพธรรมทเปนเหต ไดแก เจตสก ๖ ดวง และชอกคนห โลภ

เจตสก โทสเจตสก โมหเจตสก อโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก

ถาเปนกศล กเปนกศลเหต ๓ คอ อโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก

ถาเปนอพยากตะ คอ ไมใชกศลและอกศล กม ๓ คอ เมอปฏเสธวา ไมใชกศล

และไมใชอกศล กตองเปนอโลภเหต อโทสเหต อโมหเหต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๐

www.dhammahome.com

เพราะเหตวาอโลภเหต อโทสเหต อโมหเหต ทไมใชกศล ม แตวา โลภะ โทสะ

โมหะ ทไมใชอกศล ไมม

สเหตกะ – อเหตกะ

นเพงเรม ยงไมไดเรยนเรองของจตโดยละเอยด ทละดวง ๆ แตวาถาเรยนกจะ

เขาใจ เวลาทไดทราบถงจตทตางกนโดยประเภทตาง ๆ เรมทจะจา และเขาใจโดยทไม

ตองทอง คอ เหต ไดแกอะไร เหต ไดแก เจตสก ๖ ดวง

เพราะฉะนนจตเปน “นเหต” เจตสกอน นอกจากเจตสก ๖ ดวง ไมใชเหต เปน

“นเหต” รป ไมใชเหต เปน “นเหต” นพพานไมใชเหต เปน “นเหต”

แตจตซงเปนนเหต บางครงเกดพรอมกบเหตจงเปน “สเหตกะ” หมายความวา ม

เหตเกดรวมดวย ขณะใดกตามทจตไมไดมเหต ๖ เกดรวมดวยสกเหตเดยว จตนนชอวา

“อเหตกะ” หมายความวา ไมประกอบดวยเหต

นเปนศพทภาษาบาล ซงจะตองเขาใจในภาษาไทยงาย ๆ ธรรมดาคอ

“สเหตกะ” หมายความวา ประกอบดวยเหต เกดพรอมกบเหต

“อเหตกะ” หมายความวา ไมประกอบดวยเหต คอ ไมเกดพรอมกบเหต ซง

ไดแก เจตสก ๖ ดวง

รป ไมใชเหต เปนอะไร มเหตเจตสกเกดรวมดวยไหม

“รป” ไมใชเหต เปน นเหต

“รป” มเหต เกดรวมดวยไดไหม ไมได เพราะฉะนนรปเปน “อเหตกะ”

ในทง ๓ ปฎก ไมวาจะเปนพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก หรอพระอภธรรม

ปฎก พอไดยนคาวา “อเหตกะ” กทราบไดเลยวา สภาพธรรมนนไมไดเกดพรอมกบ

เจตสกซงเปนเหต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๑

www.dhammahome.com

“รป” เปนรปธรรม ไมใชสมปยตตธรรม ไมใชสภาพธรรมซงเกดพรอมกบจต ดบ

พรอมกบจต มอารมณเดยวกบจต

เพราะฉะนน “รป” เปนทง นเหต และอเหตกะ

แต “จต” เปน นเหต และบางดวงเปน สเหตกะ และบางดวงเปน อเหตกะ

ผสสะไมใชเหต เปนนเหต

เมอเขาใจอยางนแลว “เจตสก” กโดยนยเดยวกน เพราะวาเจตสก เชน ผสสะ

ไมใช เหต เพราะฉะนนผสสเจตสกเปน นเหต แตผสสเจตสกเกดกบจตทกดวง

เพราะฉะนนถาจตดวงนนเกดพรอมกบเหต ผสสเจตสกนนเปนสเหตกะ หมายความ

วาเกดพรอมกบเหต ถาจตนนเกดขนไมประกอบดวยเจตสกซงเปนเหตทง ๖ เมอจตนน

เปนอเหตกะ ผสสเจตสกซงเกดกบอเหตกจตนนกเปนอเหตกะ เพราะฉะนนผสสะก

เปน นเหต และบางครงเปน สเหตกะ บางครงเปน อเหตกะ

ไมตองทอง ทองไมมประโยชนเลย เพยงแตเขาใจ และใชศพทภาษาบาล ดวย

ความเขาใจทถกตองวา เหต ตรงกนขามกบ นเหต สเหต ตรงกนขามกบ อเหต

สเหตกะ ประกอบดวยเจตสกซงเปนเหต และอเหตกะ ไมประกอบดวยเจตสก

ซงเปนเหต ซงทกทานมทงสเหตกจต และอเหตกจต เพยงแตยงไมทราบวา เมอไรเปน

สเหตกะ และเมอไรเปนอเหตกะ

แตนคอชวตของทานในวนหนง ๆ ซงพระผมพระภาคจะทรงแสดงโดยขณะจต

อยางละเอยดวา ขณะใดเปนอเหตกะ ไมประกอบดวยเหตเลย และขณะใดเปนสเหตกะ

สเหตกะ แยกออกเปนประกอบกบเหตกเหต

นอกจากนน ในจตประเภททเปนสเหตกะ กยงจาแนกออกวา ประกอบกบเหตก

เหต บางครงประกอบกบเหตเดยว คอ ประกอบกบ โมหเหต เหตเดยวเทานน จงเปน

“โมหมลจต”

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๒

www.dhammahome.com

บางครงประกอบกบ ๒ เหต คอ โมหเหตและโลภเหต จงเปน “โลภมลจต” และ

บางครงทประกอบกบ ๒ เหต คอ ประกอบกบโมหเหตหนง และประกอบกบโทสเหต

หนง จงเปน “โทสมลจต”

ดวยเหตนจงมคาวา “เอกเหตกะ” และ “ทวเหตกะ” และ “ตเหตกะ” กเปนศพท

ภาษาบาลเทานน ซงถาขณะใดประกอบดวยเหตเดยว เชน โมหมลจต กเปน “เอกเหต

กะ” เพราะเหตวาประกอบดวยโมหเจตสกเทานน ทเปนโมหเหต เหตเดยว

สาหรบโลภมลจต ไมไดประกอบเฉพาะโมหเจตสกเทานน แตตองประกอบดวย

โลภเจตสกดวย จงเปนโลภมลจต เพราะฉะนนสาหรบโลภมลจตเปนสเหตกะ และเปน

ทวเหตกจต เพราะเหตวาประกอบดวยเหต ๒ คอ โมหเหต และ โลภเหต

สาหรบโทสมลจต กเปนสเหตกจต และทวเหตกะ เพราะเหตวาประกอบดวยเหต

๒ คอ โมหเหต และโทสเหต

ทางฝายกศลทจะไมมเหตเกดขนไมได ถาไมมเหตเกดรวมดวย กไมเปนกศล

เพราะฉะนนเวลาทกศลจตเกด จะตองประกอบดวยเหต ๒ เพราะฉะนนสาหรบทางฝาย

กศล ไมมเอกเหต แตมทวเหต คอ ประกอบดวยอโลภะ และอโทสะ และบางครงกเปน

ตเหตกะ คอ ประกอบดวย ๓ เหต คอ ประกอบดวย อโลภเหต อโทสเหต และอโมหเหต

“อโมหะ” คอ ปญญา หรอญาณนนเอง

ชวตประจาวนอกเหมอนกน ซงทกทานกพอจะทราบไดวา ขณะไหนเปนสเหตกะ

และขณะไหนเปนอเหตกะ ถาสตระลกรลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏละเอยด

ขน ตองละเอยดขนดวย

เหต กบ ปจจย ตางกนอยางไร

ผถาม คาวา เหตกบปจจย มความตางกนอยางไรครบ

ส. มความตางกนทวา ปจจย หมายความถงสภาพทอปการะเกอกลให

ธรรมอนเกดขน แลวแตประเภทของปจจยนน ๆ เชน ผสสเจตสก ไมใชโลภเจตสก แต

ทงผสสเจตสกกด โลภเจตสกกดเปนปจจย แตเมอสภาพของผสสะตางกบสภาพของ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๓

www.dhammahome.com

โลภะ ความเปนปจจยของผสสะ กตางกบความเปนปจจยของโลภะ ในเมอผสสเจตสก

มลกษณะ มกจ ตางกบโลภเจตสก ความเปนปจจยของผสสเจตสก จงตางกบความเปน

ปจจยของโลภเจตสก

ผสสเจตสกเปนปจจยโดยเปน “อาหารปจจย” เปนอาหาร คอ เปนสภาพทนามา

ซงผล แตไมใชเปนเหตทจะใหเกดผลขางหนา ซงจะงอกงามไพบลยขนอกมากทเดยว

เหมอนกบรากแกว

สาหรบสภาพธรรมทเปนเหตน เปนปจจยโดยความเปนเหต ซงอปมาเหมอนกบ

รากแกวของตนไม แตไมใชหมายความวา ตนไมมแตรากแกว เพราะฉะนนเจตสกอน

สภาพธรรมอนกเปนปจจย โดยเปนปจจยอน ซงไมใชเปนปจจยโดยเปนเหต หรอเหต

ปจจย

ปจจยแรก – เหตปจจย

ถาเรยนเรองปฏฐาน ซงเปนคมภรสดทายของพระอภธรรม ปจจยแรก คอ เหต

ปจจย ใหเหนความสาคญของสภาพธรรมซงเปนเหต เวลาทไปงานศพ และสวดพระ

อภธรรม จะเรมตนดวย “เหตปจจโย” ซงหมายความถง โลภเหต โทสเหต โมหเหต

หรอ อโลภเหต อโทสเหต อโมหเหต เตอนใหรถงสภาพธรรมซงเปนตวสาคญของการท

จะใหเกดผล เกดภพ เกดชาต ซงไดแก เจตสก ๖ ดวง คอ โลภเจตสก โทสเจตสก

โมหเจตสก และอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก

ซงความจรงสภาพธรรมแตละลกษณะมความสาคญของตน ๆ ซงเมอพระผ ม

พระภาคทรงแสดงโดยปจจย ไมใชมปจจยแตเฉพาะ “เหต” ซงเปน “เหตปจจย” อยาง

เดยว ไมใชมปจจยเฉพาะ “อารมณ” ซงปรากฏใหจตเกดขนรอารมณนน โดยเปน

“อารมมณปจจย” เพยงปจจยเดยว แตมปจจยมาก ปจจยประเภทใหญ ๆ ม ๒๔ ปจจย

แลวยงมปจจยละเอยดดวย นอกจาก ๒๔ ปจจยนน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๔

www.dhammahome.com

จกขปสาท เปน อนทรยปจจย โดยเปนจกขนทรย

เชน “จกขปสาท” ไมใชเกดขนมาแลว กไรความหมาย แตวาเปนปจจย โดยเปน

“อนทรยะ” หรอ “อนทรยปจจย” เปน “จกขนทรย” เปนรป ซงเปนใหญในการทจะให

“จกขวญญาณ” เกดขน เหนสงทปรากฏทางตา ถาไมมจกขปสาท ไมมโสตปสาท ไมม

ฆานปสาท ไมมชวหาปสาท และไมมกายปสาท รปนจะเหมอนอะไร ทอนไม ไมเหน

อะไร ไมไดยนอะไร ไมไดกลนอะไร ไมลมรสอะไร ไมรการกระทบสมผส “ไม” น ไมร

อะไรเลย ใครจะใช “ไม” ทาอะไร “ไม” ไมมความรสก ไมมมการรสงทมากระทบสมผส

เพราะฉะนนถาสตว บคคล ไมมจกขปสาท โสตปสาท ฆานปสาท ชวหาปสาท

กายปสาท จะทาอะไรไดไหม จะตางอะไรกบทอนไม

เพราะฉะนนรปเหลานนเปนปจจยโดยเปน “อนทรยปจจย” เปนใหญเฉพาะใน

กจของตน คอ จกขปสาท เปนใหญในการทจะใหจกขวญญาณเกดขน เหนสงทปรากฏ

ทางตา รปอนไมสามารถทจะกระทากจนได และสงทปรากฏทางตา จะเหนชดเจนหรอ

เหนไมชดกแลวแตความใส ลกษณะของจกขปสาทนนอก ไมไดขนอยกบเจตนา หรอ

ความตองการของใครเลย แตตองขนกบเหตปจจยของการเหน คอ จกขปสาท

เพราะฉะนนสภาพธรรมทงหมดทเกดขน เปนปจจยใหสภาพธรรมอนเกดโดย

ปจจยตาง ๆ

ตองอบรมกศลเหตโดยเฉพาะอโมหเหต

สาหรบโลภเจตสก โทสเจตสก โมหเจตสก และอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมห

เจตสก เปนปจจยโดยเปน “เหต” และเหตอะไรมาก วนหนง ๆ อกศลเหตมาก กศลเหต

ไมใชวา ไมม ม แตถาเทยบสวนแลว นอยกวามาก

เพราะฉะนนเมอไรทางฝายกศลเหตจะคอย ๆ เจรญขน ๆ จนกระทงมกาลง

มากกวาทางฝายอกศลเหต กตองเปนผ ทอบรมเจรญปญญา ทจะรลกษณะของสภาพ

ธรรมตามความเปนจรง เพราะเหตวาการรลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรง

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๕

www.dhammahome.com

ในขณะนน เปนอโมหเหต เปนปญญาเจตสก เปนสภาพธรรมทรชด ในลกษณะของ

สภาพธรรมทงหลายตามความเปนจรง ถาตราบใดปญญายงไมรชด ในลกษณะของ

สภาพธรรมตามความเปนจรง ทจะไมใหโลภเหต โทสเหต หรอโมหเหต เจรญงอกงาม

ไพบลยนน เปนสงทเปนไปไมได

ไมมธรรมอนเลยทจะละคลาย หรอวาสามารถทจะดบอกศลเหตได นอกจาก

ปญญา ซงเปน “อโมหเหต” และเมอกศลกาลงเจรญ เชน ทานทศกษาธรรม มความ

สนใจทจะรเรองของธรรมทปรากฏทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ และ

เปนผ ทอบรมเจรญสตปฏฐาน กศลทเปนอโมหะ คอ ปญญา กจะคอย ๆ เจรญขน เมอ

บรรลคณธรรมถงความเปนพระโสดาบนบคคลเมอไร เมอนนจงจะดบอกศลเปน

ประเภท ๆได แตไมใชวา ดบไปไดทเดยวทงหมดถงความเปนพระอรหนต

เพราะฉะนนผ ทเปนพระอรยบคคลขนพระโสดาบน กเปนพระเสกขบคคล ซง

จะตองอบรมเจรญปญญาตอไปอก จนกวา แมกศลเหต กดบดวย พรอมกบอกศลเหต

ถงแมวาจะมอโลภะ อโทสะ อโมหะเกด กไมเปนเหตทจะใหเกดผลขางหนา ไมเปนกศล

เหตอกตอไป แตเปนอพยากตเหต คอ เปนกรยาเหต ไดแก จตของพระอรหนตทงหลาย

ซงไมมอกศลเหตเกดอกเลย และกศลเหตกไมม เพราะวาอโลภะ อโทสะ อโมหะนน

เปนโสภณเหต เกดกบกรยาจตและวบากจต ซงไมเปนเหตใหเกดผล

เมอไรจะถงวนนน วนทบรรลผล

เมอไรจะถงวนนน

ถงได ถาเพยร อบรม เจรญไปเรอย ๆ เพราะเหตวาผ ทบรรลผลในอดต มแลว

เปนอนมาก ถาเปนสงทเปนไปไมไดเลย กไมมผ ใดทสามารถจะบรรลผลนนได แตวาผล

นนไมใชเรว ชาตามควรแกเหต คอ ถาปญญายงไมเกด อยาหวงทจะดบกเลส และ

ปญญากตองเกดตามลาดบขน ทจะรลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรง

เพราะฉะนนการทรเรองของจต เจตสก รป อยาลมวา เพอทจะรลกษณะของ

สภาพธรรมตามความเปนจรง ไมคลาดเคลอน จากทพระผมพระภาคทรงตรสร และ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๖

www.dhammahome.com

ทรงแสดง ถาเรยนอยางหนง ทาอกอยางหนง รอกอยางหนง ไมตรงกน อยางนนกไม

สามารถทจะดบกเลสได

เหต ตรงกนขามกบ นเหต -- สเหตกะ ตรงกนขามกบ อเหตกะ

อยาลม “เหต” ตรงกนขามกบ “นเหต”

“สเหต” หรอ “สเหตกะ” ตรงกนขามกบ “อเหตกะ”

เหตไดแก เจตสก ๖ คอ โลภเจตสก ๑ โทสเจตสก ๑ โมหเจตสก ๑ เปนอกศล

เหต ๓ ไมวาโลภะจะเกดขนขณะใด โทสะจะเกดขนขณะใด โมหะจะเกดขนขณะใด

ขณะนนเปนชาตอกศล เปนตวเหตทจะใหเกดอกศลวบากขางหนา

เพราะฉะนนสาหรบโลภเจตสก โทสเจตสก และโมหเจตสก เปนอกศลเหต

แตสวนโสภณเหต ๓ คอ อโลภเจตสก ๑ อโทสเจตสก ๑ และอโมหเจตสก ๑ ไม

ใชคาวา กศลเหต แตใชคาวา โสภณเหต เพราะเหตวาเปนกศลกม เปนวบากกม เปน

กรยากม หมายความวา อโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก เกดกบกศลจตกได เกด

กบกศลวบากจตกได เกดกบกรยาจตกได ดวยเหตนจงชอวา “โสภณเหต”

เพราะฉะนนคาวา “โสภณ” มความหมายกวางกวาคาวา “กศล” เพราะเหตวา

โสภณนน ไดแกสภาพธรรมทเปนกศล หรอเปนกศลวบาก หรอเปนกรยา

ปรมตถธรรม ๔ จาแนกโดยธรรมหมวด ๓

เพราะฉะนนกควรทจะไดทราบวา ถาจาแนกโดยประเภทของธรรมหมวด ๓ ซง

ทานผ ฟงคงจะไดยนบอย ๆ ไดแก กสลา ธมมา อกสลา ธมมา อพยากตา ธมมา

ปรมตถธรรม ๔ สามารถทจะแยกออกเปนหมวด ๓ คอ ธรรมทเปนอกศล

ประเภทหนง ธรรมทเปนกศล ประเภทหนง ธรรมทเปนอพยากตะ ประเภทหนง

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๗

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนสาหรบเหต ๖ โลภเจตสก โทสเจตสก โมหเจตสก เปน อกศลธรรม

แตอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก เปน กศลธรรม พวกหนง แลวกเปนอพยากต

ธรรมอกพวกหนง

โดยนยของธรรมหมวด ๓ คอ กศลธรรม อกศลธรรม และอพยากตธรรม

เหต ๙ ไดแก กศลเหต ๓ , อกศลเหต ๓ , อพยากตเหต ๓

กเปนเรองทถาเขาใจความหมายของอพยากตะ กจะทราบวา โดยนยของเหต

แลวสามารถทจะจาแนกเปน “เหต” ๙ คอ เปนอกศลเหต ๓ เปนกศลเหต ๓ เปนอพ

ยากตเหต ๓

ทตองแยกเปนกศลเหต และอพยากตเหต กเพราะเหตวากศลเปนเหต แตวา

อพยากตะ คอ วบาก เปนผล และอพยากตะ ทเปนกรยานน ไมใชเหตและไมใชผล

จงเปนกรยา

เรองเหต ๖ โดยนยของธรรมหมวด ๓ กเปนเหต ๙

โสภณ – อโสภณ

ขอกลาวถง อรรถ คอ ความหมายของจต ประการท ๔ ตอไปทวา

ชอวา “จต” เพราะเปนธรรมชาตวจตรตามสมควร โดยอานาจแหงสมปยตต

ธรรม

ซงกไดแก เจตสกทเกดกบจตนนเอง ททาใหจาแนกจตตางกนออกเปนนยตาง ๆ

อกนยหนง คอ โดยนยของโสภณและอโสภณ

โสภณธรรม หมายความถงสภาพธรรมทดงาม ไมไดหมายความเฉพาะกศล

อยาลม เวลาทใชคาวา “โสภณ” หมายความถง สภาพธรรมทดงาม

อโสภณธรรม กเปนสภาพธรรมทตรงกนขามกบโสภณ คอ ไมใชสภาพธรรมทด

งาม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๘

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนโดยนยของสมปยตตธรรม ทจาแนกใหจตตางกน เปนจตประเภทท

ดงาม เปนโสภณบาง และเปนจตประเภททไมดงาม เปนอโสภณบาง กจะตองเขาใจวา

หมายความถง เจตสก ซงเปนเหต ๖ นนเอง

สาหรบเจตสกทดงาม กไดแก อโลภเจตสก ซงเปนเหตทจะใหสมปยตตธรรมใน

ขณะนนดงาม ขณะทอโลภเจตสกเกด

หรอวาอโทสเจตสกเกดขนขณะใด ขณะนนกทาใหสมปยตตธรรม คอ จตซงเกด

รวมดวยและเจตสกอน ๆ ในขณะนน เปนสภาพทดงาม

ขณะทปญญาเจตสกเกดขน เปนอโมหะ เปนสภาพทไมหลงในขณะนน เปน

สภาพทรลกษณะของปรมตถธรรม หรอเปนสภาพทเขาใจเรองของปรมตถธรรม ขณะ

ใดทปญญาเจตสกเกดขน ขณะนนจตและเจตสกทเกดรวมดวย กเปนสภาพทดงาม

เพราะฉะนน ความหมายของโสภณและอโสภณ กสบตอมาจากเหตนนเอง คอ

จตใดทประกอบดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก จตนนเปน “โสภณจต”

เพราะฉะนน จตใดกตามทไมประกอบดวย อโลภเจตสก อโทสเจตสก

อโมหเจตสก จตนนเปน “อโสภณจต”

อกศลจต เปน โสภณจต หรอไม

อกศลจต เปนโสภณจตหรอไม

การศกษาปรมตถธรรม มเรองตองคด ตองพจารณาดวยตนเอง และเหตผลท

เกดจากการพจารณา ยอมเปนเหตผลทถกตองชดเจน และไมทาใหคลาดเคลอนสบสน

กบธรรมอน ๆ เชน อกศลจตเปนโสภณ หรออโสภณ

อกศลจตไมไดประกอบดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก แต

ประกอบดวยอกศลเจตสก เพราะฉะนนยอมเปนโสภณจตไมไดแนนอน อนนกเปนสงท

เขาใจไดชดเจน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๙๙

www.dhammahome.com

จกขวญญาณ เปน โสภณ หรอ อโสภณ

“จกขวญญาณ” จตเหน ในขณะนเปนโสภณหรออโสภณ

จกขวญญาณททากจเพยงเหน ไมไดเกดพรอมกบโลภเจตสก หรอโทสเจตสก

หรอโมหเจตสก หรอโสภณเจตสกใด ๆ เลย เกดกบเจตสกเพยง ๗ ดวง คอ ผสสเจตสก

เวทนาเจตสก สญญาเจตสก เจตนาเจตสก เอกคคตาเจตสก ชวตนทรยเจตสก มนสการ

เจตสก ซงเจตสกทง ๗ ดวงน เปนสพพจตตสาธารณเจตสก คอ เปนเจตสกทตองเกดกบ

จตทกดวง จะไมมจตดวงไหนเลยซงปราศจากเจตสก ๗ ดวงน ไมวาจะเปนกศลจต

หรออกศลจต หรอวบากจต หรอกรยาจต หรอโลกตตรจต หรอจตใด ๆ กตาม จะตองม

เจตสก ๗ ดวงเกดรวมดวย จะขาดเจตสก ๗ ดวงนไมไดเลย

เพราะฉะนนเจตสก ๗ ดวง ซงเปนสพพจตตสาธารณเจตสกน เปนอญญ

สมานาเจตสก คอ เปนเจตสกทเกดขนเสมอกบจต ถาจตนนเปนอกศล สพพจตตสา

ธารณเจตสก ๗ ดวงนกเปนอกศล ถาจตเกดขนเปนวบาก สพพจตตสาธารณเจตสกนก

เปนวบาก เพราะเจตสกทง ๗ น เสมอกนกบจตและเจตสกทตนเกดรวมดวย

เพราะฉะนนจกขวญญาณเปนโสภณจต หรอ เปนอโสภณจต

ทราบแลววาโสภณจต หมายความถง จตทเกดรวมกบอโลภเจตสก อโทสเจตสก

อโมหเจตสก จงจะเปนโสภณจต แตจตใด ๆ กตาม ซงไมเกดพรอมกบอโลภเจตสก

อโทสเจตสก อโมหเจตสกแลว จตอนทงหมดเปนอโสภณจต

เพราะฉะนนจกขวญญาณเปนโสภณจต หรอเปนอโสภณจต เปนอโสภณจต

เพราะเหตวาอโสภณจตไมไดหมายความวา เปนอกศลจตเทานน จตใด ๆ ตามทไมเกด

รวมกบโสภณเหต ๓ คอ อโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสกแลว เปนอโสภณ

ทงหมด

อกศล หรอ อโสภณ ตางกนอยางไร

การศกษาธรรม เปนการศกษาทจะตองเขาใจโดยละเอยด แมแตจะใชคาวา

อกศล หรอ อโสภณ ตางกนอยางไร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๐

www.dhammahome.com

“อกศล” เปนสภาพธรรมทไมดงาม แลวกเปนเหตทจะใหเกดผล

แต อโสภณ หมายความถง จตและเจตสกทไมประกอบดวยโสภณเจตสก ๓

จตม ๔ ชาต เหตใดจงไมเปนเหต ๑๒

ผถาม ทอาจารยกลาวไววา เหตม ๖ คอ อโลภะ อโทสะ อโมหะ กเปนเหต

แตอโลภะ อโทสะ อโมหะ เกดกบวบาก หรอกรยา มนกจะตองเปนเหต ๑๒ ซครบ ทาไม

บอกวา เหต ๖ เทานน

ส. ไมไดแยกธรรมออกเปน ๔ ชาตเทานน แตยงแยกออกเปนธรรมหมวด

๓ ถากลาวโดยชาต มกศล มอกศล มวบาก มกรยา โดยชาต ๔

แตถากลาวโดยธรรมหมวด ๓ แลว รวมวบากกบกรยาเปนอพยากตะ

เพราะฉะนนเมอกลาวโดยธรรมหมวด ๓ เปนเหต ๙ คอ เปนอกศลเหต ๓ กศล

เหต ๓ อพยากตเหต ๓

ธรรมทพระผมพระภาคทรงแสดงโดยนยใด ๆ ผ ทศกษาจะตองเขาใจตามนยท

ทรงแสดงนน เมอทรงแสดงโดยประเภทของหมวด ๓ ใชคาวา กศลธรรม อกศลธรรม

และอพยากตธรรม กจะตองรความหมายวา

“กศลธรรม” ตองเปนสภาพทเปนเหต ใหเกดวบาก “อกศลธรรม” เปนสภาพท

เปนเหตใหเกดวบาก แต “อพยากตธรรม” เปนสภาพธรรมซงไมใชกศล ไมใชอกศล

เพราะฉะนนอพยากตธรรม หมายความถง วบากจตและเจตสก ๑ กรยาจตและเจตสก

๑ รป ๑ นพพาน ๑

นคอความหมายทจะตองเขาใจ ททรงแสดงโดยนยตาง ๆ เพราะเหตวาอพยากต

ธรรม ไมไดหมายเฉพาะจตและเจตสกทเปนวบากและกรยา แตหมายความถง รป

ปรมตถ และนพพานปรมตถ คอ ธรรมใด ๆ กตาม ทไมใชกศลหรออกศลแลว เปน

อพยากตะ เมอทรงแสดงโดยหมวด ๓ แตถาทรงแสดงโดยชาต ๔ หมายเฉพาะจตและ

เจตสก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๑

www.dhammahome.com

ฝายกศลวบาก มทเปนโสภณ และ อโสภณ

เพราะฉะนนสาหรบทางฝายกศลวบาก จงมทงทเปนอโสภณ และโสภณ ถา

ขณะใดทประกอบดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก ขณะนนเปนโสภณ

เปนกศลวบากทเปนโสภณ

ทวปญจวญญาณกศลวบาก เปนอโสภณจต

“จกขวญญาณ” เปนสภาพธรรมทมจรง กระทากจเหน แตวาตางกนโดยกรรม

เปน ๒ ประเภท คอ เหนสงทไมดขณะใด เปนอกศลวบากขณะนน เหนสงทด นาพอใจ

ขณะใด เปนกศลวบากในขณะนน

เพราะฉะนนทางตาทเหน เปนจกขวญญาณ ม ๒ ดวง ๒ ประเภท ตางกนตาม

กรรม คอ เปนกศลวบาก เปนผลของกศลกรรม ๑ และเปนอกศลวบาก เปนผลของ

อกศลกรรม ๑

ทางหกเหมอนกน ทไดยนเสยงเปนสภาพธรรมซงเกดขนเพราะเหตปจจย เปน

ผลของอดตกรรม ขณะใดทไดยนเสยงทนายนด นาพอใจ ขณะนนไมใชตวตน ไมใชสตว

บคคล เปนโสตวญญาณทเปนกศลวบาก เกดขน เพราะกศลกรรมในอดตเปนปจจย

แตขณะใดทไดยนเสยงทไมนาพอใจ ขณะนนกไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใช

ตวตน อยากจะเปลยนใหไดยนเสยงทพอใจ กเปลยนไมได เพราะเหตวาขณะจตนน

เกดขนเปนผลของอดตอกศลกรรม

ทางจมก ทางลน ทางกาย โดยนยเดยวกน แตวาจกขวญญาณทเปนกศล

วบาก ทเหนสงทด โสตวญญาณทเปนกศลวบาก ซงไดยนเสยงทด ฆานวญญาณท

เปนกศลวบาก ทไดกลนทด ชวหาวญญาณทเปนกศลวบาก ทไดรสทด กายวญญาณท

เปนกศลวบาก ทกระทบโผฏฐพพะทด ไมประกอบดวยโสภณเหต คอ ไมประกอบดวย

อโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๒

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนจกขวญญาณกศลวบาก โสตวญญาณกศลวบาก ฆานวญญาณ

กศลวบาก ชวหาวญญาณกศลวบาก กายวญญาณกศลวบาก เปนอโสภณจต

จะตองทราบความตางกนของ คาวา “โสภณ” กบ “อโสภณ” ไมไดหมายความ

วา กศลวบากทงหมดเปนโสภณจต

นเปนความตางกนของชวตประจาวนในแตละขณะ

ผทปฏสนธดวยอเหตกกศลวบาก พการตงแตกาเนด

ทานผ ฟงจะทราบไดวา ทานผ ฟงมทงกศลกรรมและอกศลกรรมทไดกระทาแลว

เปนของทแนนอนทสด แตวาปฏสนธจตของภมมนษยกบปฏสนธจตของอบายภมนน

ตางกน

เพราะผ ทปฏสนธจตในอบายภม เปนสตวทเกดในนรก หรอเปรต หรออสรกาย

หรอสตวเดรจฉาน ทงหมดปฏสนธดวย อกศลวบากจต เปนผลของอกศลกรรม

และปฏสนธจตของผ ทเกดเปนมนษย หรอเทวดาชนตาง ๆ ซงเปนสคตภม ตอง

เปนกศลวบาก เปนผลของกศลกรรมหนง ซงทาใหปฏสนธจตเกดในสคตภม แลวแตวา

จะเกดเปนบคคลใด

ถาเกดเปนคนทพการตงแตกาเนด กศลวบากททากจปฏสนธ ไมไดประกอบดวย

โสภณเจตสก คอ ไมไดเกดพรอมกบอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก นนเปน

ประเภทหนง คอ ผ ทพการตงแตกาเนด บา ใบ บอด หนวก ตงแตกาเนด เปนตน

แตสาหรบผ ทไมใชเปนผ ทบาใบบอดหนวกตงแตกาเนด กเกดเปนมนษยท

สมบรณพรอมดวยอาการตาง ๆ ปฏสนธจตยอมตางกน ตามกาลงของกศลซงเปนเหต

กศลกรรมอยางออน ซงเปนเหตใหกศลวบากทไมประกอบดวยโสภณเจตสก ทา

กจปฏสนธ เปนบคคลทบา ใบ บอด หนวก ตงแตกาเนด แตสาหรบผ ทไมใชบา ใบ บอด

หนวก ตงแตกาเนด ปฏสนธจตนนประกอบดวยโสภณเจตสก คอ ประกอบดวยอโลภ

เจตสก และอโทสเจตสก ๒ เหต เปนทวเหตกบคคล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๓

www.dhammahome.com

แตวาปฏสนธจตของบคคลนน ไมใชเปนผลของกรรมทประกอบดวยปญญา

เพราะฉะนนจงไมไดประกอบดวยปญญาเจตสก ในขณะทกระทาปฏสนธกจ บคคลนน

แมวาจะไดยนไดฟงพระธรรม กอาจจะมการพจารณา และเขาใจ แลวกอาจจะมการ

อบรมเจรญปญญา แตไมสามารถทจะบรรลถงอปปนาสมาธ ทเปนฌานจต หรอมรรค

ผลนพพาน ไมบรรลคณธรรมทจะเปนพระอรยบคคล ไมรแจงอรยสจธรรม ๔ ในชาต

นน

แตวาสะสมเหตปจจย ซงถากรรมทประกอบดวยปญญาเจตสกใหผล กจะทา

ใหปฏสนธจตเกดพรอมกบ อโลภเจตสก อโทสเจตสก และอโมหเจตสก เปนตเหตก

บคคล คอ บคคลทประกอบพรอมดวยโสภณเหตทง ๓ ในชาตตอไปได

ไมควรประมาทในการเจรญกศล ฟงพระธรรม อบรมปญญา

เพราะฉะนนไมควรประมาท เพราะบางทานเปนผ ทมสตปญญา ปฏสนธจตของ

ทานอาจจะหรอคงจะเกดรวมกบอโลภเจตสก อโทสเจตสก และปญญาเจตสก แตวาถา

เปนผ ทประมาทการเจรญกศล ประมาทการฟงพระธรรม ทานจะเปนผ ทมมนสการ คอ

สามารถทจะพจารณา อาศยสตปญญาซงกไดสะสมมาในอดต แตไมใชในการอบรม

เจรญปญญาในทางธรรม

เพราะฉะนนทานกเปนผ ทฉลาดในทางโลก ในวชาการตาง ๆ แตไมรลกษณะ

ของสภาพธรรมตามความเปนจรง ซงไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

เพราะวาบางทานกอาจจะเปนผ ทครงหนงเคยสนใจธรรม อาจจะเปนผ ทศกษา

เลาเรยนพระธรรม หรออาจจะถงกบบรรพชาอปสมบทเปนภกษสามเณร แตวาการร

แจงอรยสจธรรม ไมมใครสามารถทจะรไดวา จะรแจงในเพศใด ในเพศของบรรพชต

หรอในเพศของฆราวาส เพราะวาทกทานจะตองอบรมเจรญปญญา รลกษณะของ

สภาพธรรมทกาลงปรากฏ ตามปกต ตามความเปนจรง

ตามความเปนจรงไมใชวาแตละทานสามารถทจะเลอกชวตของทานได ถาคด

วาสภาพธรรมทงหลายเปนอตตา กจะคดวาตวทานเลอกทจะทาสงหนงสงใด แตถาร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๔

www.dhammahome.com

อยางถองแทวา สภาพธรรมทงหลายเปนอนตตา แมแตความคดทจะเกดแตละขณะ กม

ปจจยปรงแตงใหเกดเปนไปในขณะนน อยางนน ๆ แมแตการตดสนใจแตละครง แตละ

ขณะ กไมมอตตาทจะตดสน แมแตการคดตดสนในขณะนน กเกดขนเพราะเหตปจจย

ทจะคดอยางนน พจารณาอยางนน หรอตดสนอยางนน

เพราะฉะนนถาทานเปนผ ทแมวาในกาลครงหนง อาจจะเคยสนใจธรรม ฝกใฝ

ในการศกษา ในการปฏบตธรรม แตอยาลมวา กวาจะไดรแจงอรยสจธรรม ยงม

อกศลทสะสมมามากมาย หนาแนน ทจะทาใหหลงไป เพลนไป ในอกศลได ถาเปนผ ท

ประมาท

เพราะฉะนนถงแมวาจะปฏสนธดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก และปญญา

เจตสก แตเมอใดทเปนผประมาท ปญญาเจตสกในชาตนนจะไมเจรญขน เพราะเหต

วาไมไดอบรม ดวยการฟง ดวยการพจารณา ดวยการปฏบตธรรม

เพราะฉะนนกนาเสยดายชาต ซงปฏสนธพรอมกบปญญาเจตสก แตวาไมได

อบรมใหเจรญขน และกในชาตตอไป กรรมใดจะทาใหปฏสนธจตเกด กไมแนวา จะเปน

อกศลกรรม ทาใหอกศลวบากทากจปฏสนธ ซงกไมประกอบดวยโสภณเจตสก หรอวา

กรรมทเปนกศลกรรมทไมประกอบดวยปญญา กจะทาใหปฏสนธจตเกด พรอมกบอโลภ

เจตสก อโทสเจตสก แตวาไมประกอบดวยปญญาเจตสก

เพราะฉะนนกนาเสยดายในแตละภพ แตละชาต ถาไมไดอบรมเจรญปญญาให

เจรญยงขน

ทาไมผทจะบรรลมรรคผล หรอไดฌาน ตองเปนตเหตกปฏสนธ

ผถาม ทาไมผ ทจะบรรลมรรคผลไดหรอไดฌานในชาตนน จะตองมตเหตกปฏ-

สนธ สวนผ ทเปนทวเหตกบคคลจะบรรลมรรคผล หรอไดฌานในชาตนนไมได ดวยเหต

อะไรครบ

ส. โดยมากทานผ ฟง พจารณาบคคล แตไมรวาทจดจาแนกบคคลออกเปน

ประเภทนน ๆ เพราะปฏสนธจตตางกน เหนเปนสตว เปนบคคลแลว กจาแนกออกไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๕

www.dhammahome.com

วา เปนสตวตางกบมนษย และเวลาทเหนมนษยอปนสยตาง ๆ กน บางทานกเปนผ ท

เฉลยวฉลาด บางทานกเปนผ ทไมเฉลยวฉลาด เปนผ ทสตปญญานอย เปนผ ทม

ความสามารถของความการคด การพจารณานอย ทานจดประเภทเปนบคคลตาง ๆ

แตลมวา ทจดอยางนน เพราะจตของบคคลนน และตองหยงลงไปถงขณะ

ปฏสนธวา เพราะปฏสนธจตประกอบดวยปญญาเจตสก หรอวาไมประกอบดวยปญญา

เจตสก

คนทโกงเกง จะเปนผปฏสนธดวยตเหตกหรอไม

ผถาม อยากถามวา คนทโกงเกง ๆ วางแผนปลนธนาคารไดสาเรจ จะพดได

ไหมวา เขาปฏสนธดวยตเหตกะ

ส. ถาคนนนไดฟงพระธรรม แลวกเขาใจไดอยางรวดเรว และสามารถทจะ

ปฏบต รแจงอรยสจธรรมได ผนนปฏสนธพรอมดวยปญญา แตถายงไมมเหตการณ

อยางนน ทจะพสจน กไมมใครสามารถทจะรได

ทราบไดไหมวาปฏสนธดวยอเหตกะ

ผถาม คนทคลอดออกมาแลวพการ เราจะทราบไดหรอไมวาเปนอเหตกะ

ส. ทราบไมไดเพราะตองถอตงแตขณะปฏสนธวา จะมกรรมใดทจะทาให

เปนผ ทพการ บา ใบ บอด หนวก เพราะฉะนนจงเปนผ ทไมประมาท ไมวาจะปฏสนธ

อยางไร กอบรมเจรญได จนกวาจะเจรญขน ๆ ในทางกศลธรรม

เพราะฉะนนเรองของโสภณจตและอโสภณจต กเปนเรองทละเอยด ทควรจะได

พจาณาในชวตประจาวน เพราะวาทกทานไมไดมแตเฉพาะโสภณจต แตมทงโสภณจต

และอโสภณจต ซงควรทจะไดทราบวา ในขณะไหน เปนโสภณ และในขณะไหน

เปนอโสภณจต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๖

www.dhammahome.com

ปฏสนธจตทเปนโสภณจตม ๒ ประเภท คอ ทวเหต กบ ตเหต

สาหรบผ ทปฏสนธในภมมนษย ซงไมบา ใบ บอด หนวก พการ ตงแตกาเนดแลว

ละก ปฏสนธจตเปนโสภณจต แตกยงแยกออกเปน ๒ ประเภทวา เปนทวเหต

ประกอบดวย อโลภเจตสกและอโทสเจตสก ประเภทหนง และกเปนตเหตกบคคล คอ

ประกอบดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก และอโมหเจตสก หรอปญญาเจตสก อก

ประเภทหนง

ซงไมใชเรองทจะคดวา ตวเองเปนประเภทไหน แตวาอบรมเจรญขน ๆ

เพราะเหตวาถงแมวาจะเปนผ ทเปนตเหตกปฏสนธ คอ ปฏสนธจตเกดพรอมกบอโลภ

เจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก แตกยงไมสามารถจะรแจงอรยสจธรรมในปจจบน

ชาตนได ไมใชวาผ ทเปนตเหตกบคคลแลว จะรแจงอรยสจธรรมไดทกคนในปจจบน

ชาต ถงแมวาจะเปนตเหตกปฏสนธ กยงตองแลวแตการอบรมเจรญปญญาอก วาควร

แกการทจะรแจง หรอวายงไมพรอมทจะรแจงอรยสจธรรม

เพราะฉะนนในขณะททานไมไดบา ใบ บอด หนวก มาแตกาเนด นอนหลบสนท

ขณะนนเปนโสภณจต

ไมวาปฏสนธจตประกอบดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก เปนทวเหตกบคคล

หรอปฏสนธจตประกอบดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก และปญญาเจตสก

เปนตเหตกบคคล เมอกาลงนอนหลบ ยงเปนโสภณ กเลสไมเกด ไมมความยนดยน

ราย เพราะเหตวา ยงไมไดเหน ยงไมไดยน ยงไมไดกลน ยงไมไดลมรส ยงไมได

กระทบสมผส ยงไมไดคดนกเรองของสงทเหนทางตา ไดยนทางห ไดกลนทางจมก ลม

รสทางลน กระทบสมผสทางกาย เพราะฉะนนในขณะนนเปนโสภณ เปนจตท

ประกอบดวยโสภณเจตสก

ดใจไหม เปนโสภณบคคล ในขณะทกาลงนอนหลบสนท แตวาพอตนขนจะ

เสยใจ หรอวาจะดใจ ขนอยกบอกศลจตจะเกด หรอวากศลจตจะเกด ในวนหนง ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๗

www.dhammahome.com

เพยงเหนเปนอโสภณ แตเหนแลวเปนกศล หรอ เปนอกศล

เพยงเหนเปนอโสภณ แตเหนแลวเปนกศล หรอเปนอกศล

ถาเปนอกศล ไมนาจะยนดเลย เพราะเหตวาสะสม สบตอไปอยเรอย ๆ และ

อกศลน รวดเรวเหลอเกน ทนททเหนดบไป ถากศลจตไมเกดเปนไปในทาน หรอในศล

หรอในความสงบ หรอในการอบรมเจรญสตปฏฐาน ทราบไดทนทวา เปนอกศลแลว

รวดเรว และกมาก

เพราะเหตวาในขณะหนง ๆ ซงมการเหนสงทปรากฏทางตา ไมใชเพยงจกข

วญญาณขณะเดยวเกดดบสบตอ แตสลบกบอกศลอก ๗ เทา

๗ เทาของจกขวญญาณซงเหนสงทปรากฏทางตาครงหนง ๆ นาดใจหรอเสยใจ

โสภณบคคลนอนหลบเปนโสภณ แตพอตนขนจะเปนโสภณ หรอวาจะเปนอโสภณใน

วนหนง ๆ

เพราะฉะนนเปนเรองทจะไมประมาท เมอไดฟงพระธรรมทพระผมพระภาคทรง

แสดงโดยละเอยด ถงขณะจตวา ขณะใดเปนโสภณ ขณะใดเปนอโสภณ และอโสภณ

นนเปนอกศล หรอวาเปนวบาก

เพราะฉะนนกคงจะเปนผ ทไมประมาท ในการทจะใหพชเชอของสตปญญาซง

สะสมมาพรอมกบโสภณเจตสก ซงเกดพรอมกบภวงคจตในขณะทนอนหลบ ควรทจะ

เปนพชเชอทไดรบการอบรมเจรญจนกระทงเตบโตขน เปนกศลธรรมทยงใหญ

จนกระทงสามารถทจะรแจงอรยสจธรรมได

เพราะเหตวาในขณะทเปนภวงค สาหรบผ ทไมบา ใบ บอด หนวก เปนโสภณ

จต ซงมโอกาสทจะเจรญเตบโต เปนกศลทเจรญขน ๆ เรอย ๆ ได ถามการฟงพระธรรม

โดยละเอยด และโดยเขาใจชดเจนถกตอง เพอทจะใหการประพฤตปฏบตไมผด

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๘

www.dhammahome.com

พระอรหนตมอโสภณจตหรอไม

พระอรหนตมอโสภณจตไหม ตองคดอกแลว ตอบวา “ม” ถก พระอรหนตม

อกศลจตไหม ไมม พระอรหนตมอโสภณจต แตพระอรหนตไมมอกศลจต เพราะเหตวา

พระอรหนตมจกขวญญาณ โสตวญญาณ เปนตน ซงเปนอโสภณจต เพราะเหตวาจกข

วญญาณ โสตวญญาณ เปนตนนน ไมมโสภณเจตสก ซงเปนโสภณเหต คอ อโลภ

เจตสก อโทสเจตสก และอโมหเจตสกเกดรวมดวย

โสภณเจตสก ๒๕ - อกศลเจตสก ๑๔ - อญญสมาเจตสก ๑๓

สาหรบ “เจตสก” ทงหมด ม ๕๒ ประเภท ซงทางธรรมใชคาวา ดวง เปนโสภณ

เจตสก ๒๕ ประเภท เปนอกศลเจตสก ๑๔ ประเภท ทเหลอ ๑๓ ประเภท เปน

อญญสมานาเจตสก คอ เจตสกทเสมอกบจตและเจตสกอนซงเกดรวมดวย คอ

เปนกศลกได ถาเกดกบกศลจต และเจตสกทเปนกศล

เปนอกศล เวลาเกดกบอกศลจต และอกศลเจตสกอน

เปนวบาก เวลาเกดกบวบากจต และวบากเจตสกอน

เปนกรยา เวลาเกดกบกรยาจต และกรยาเจตสกอน

เวทนาเจตสกดหรอไม ในภาษาไทย

“เวทนาเจตสก” ดไหม ถาจะไมใชคาวา โสภณ อโสภณ ลองใชภาษาไทยด

ความหมายจะเหมอนกบทเขาใจวา โสภณ หรอ อโสภณไหม

เวทนาเจตสก ดไหม มทานผ ฟงทานหนงตอบวา ถาเปนสขเวทนาก ด

“สขเวทนา” โดยนยของเวทนา ๕ หมายความถง เวทนาเจตสกทเกดเฉพาะกบกาย

วญญาณทเปนกศลวบาก ในขณะทกระทบกบอารมณทนาสบายทางกาย ขณะนน

ไมไดประกอบดวยอโลภเจตสก อโทสเจตสก อโมหเจตสก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๐๙

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนถาเปลยนเปนภาษาบาล สขเวทนา ทเกดกบกายวญญาณกศล

วบาก เปนโสภณหรออโสภณ เปนอโสภณ ไมดแลว ใชไหม

นเปนเรองทจะตองเขาใจจรง ๆ วา สภาพธรรมทด ตองเปนสภาพธรรมทเกดกบ

โสภณเหต ๓ คอ อโลภเจตสก อโทสเจตสก และอโมหเจตสก

รปทกาลงกระทบสมผสแลวสบายๆ ตอนน ดหรอไมด

“รป” ททกทานกาลงกระทบสมผสสบาย ๆ ตอนน ดหรอไมด ไมตอบภาษาไทย

แลว เพราะวาตอบภาษาไทยแลว ไมชดเจน

นเปนเหตทพระผมพระภาคทรงใชภาษาบาล เพราะเหตวามความหมายทกาชบ

ถกตองจรง ๆ ในอรรถ คอ ลกษณะของสภาพธรรม

“รป”น ถงแมจะนายนด นาพอใจ ดสสนวรรณะทปรากฏผองใส สวยงาม แตวา

ไมใชโสภณ ไมประกอบดวยเมตตา หรอกรณา หรอมทตา หรอสภาพธรรมใด ๆ ทเปน

สภาพธรรมทดงาม

เพราะเหตวา “รป” ไมใชสภาพร ไมใชกศล ไมใชอกศล รปไมใชสภาพร รปเปน

อพยากตะ สาหรบสภาพธรรมซงเปนสภาพร ไดแก จตและเจตสกเทานน ทจะเปน

โสภณหรออโสภณได แตวาสภาพธรรม เชน รปทงหมด แมวาจะสวยงามกไมใชโสภณ

แตวารปเปนทรองรบของความรสกยนดหรอพอใจได เพราะเหตวาความยนดหรอพอใจ

อยทไหน ในวนหนง ๆ

ความยนดความพอใจของทกทานอยทไหนในวนหนง ๆ พนจากรปไหม ยนดท

จะไดเหนสงทตองการ ยนดทจะไดฟงเสยงทนาพอใจ ยนดทจะไดกลน ยนดทจะลมรส

ยนดทจะกระทบสมผสสงทนาสบายทางกาย ตลอดชวต ตงแตเกดจนตาย พนไหมจาก

ความตองการ ความรสก ทมตอรปทงหลาย โดยทรปนนเองเปนอพยากตะ รปไมรอะไร

เลย แตรปนนเองเปนทรองรบความยนด ความพอใจ หรอเวทนาตาง ๆ

เพราะเหตวาทาไมตองการเหนรป ทาไมตองการไดยนเสยง ทาไมตองการได

กลนหอม ๆ ทาไมตองการไดรสอรอย ทาไมตองการไดสงทกระทบสมผสทนาพอใจ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๑๐

www.dhammahome.com

เพอความรสกทเปนสขจะไดเกดขน ซาแลว ซาอก ในสงทปรากฏทางตา ทางห ทางจมก

ทางลน ทางกาย ทางใจ

แมเพยงนกถงรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ กทาใหรสกเปนสขได ใชไหม ในวน

หนง ๆ เปนสขกบการคด นกถงรปบาง เสยงบาง กลนบาง รสบาง โผฏฐพพะบางหรอ

เปลา

อปมาเปรยบเทยบขนธ ๕

เพราะฉะนนขนธทง ๕ จงไดอปมาเปรยบเทยบวา

รปขนธเหมอนกบภาชนะ ทรองรบความรสกทยนด

เวทนาขนธอปมาเหมอนกบอาหาร ทอยในภาชนะนน

สญญาขนธอปมาเหมอนกบกบขาวชนดตาง ๆ ซงเปนผปรงใหเกดความยนดขน

เพราะคงจะไมมความพอใจทจะกนขาว โดยทไมมกบขาว เพราะฉะนนก

จะตองมสญญา ซงเพมเตมรสของความรสกนนขนอก ทจะใหยนดอยางนนบาง ยนด

อยางนบาง

สงขารขนธเปรยบเหมอนพอครวนกปรง

อาหารนถาไมมพอครวแมครวทมฝมอ จะเปนอยางไร มผก มเนอ แตไมมพอ

ครวแมครวทมฝมอ รสชาดของอาหารนนจะเปนอยางไร รบประทานได รบประทานลง

อรอยไหม กไมเหมอนกบพอครวทมฝมอ เพราะฉะนนสงขารขนธปรงรสตาง ๆ ขนเปน

สญญา กบขาวตาง ๆ พรอมทงรสของอาหารซงมรปเปนเครองรองรบอย

วญญาณขนธ คอ ผเสวย หรอผรบประทาน ผบรโภครสนน ๆ เพราะเหตวาจต

เปนใหญ เปนประธานในการรอารมณ

นามขนธ ๔ เกดดวยกน ไมขาดจากกนแมแตขณะเดยว

นามขนธทง ๔ เกดรวมกน ไมเคยแยกขาดจากกนไดเลย สกนามขนธเดยว จะม

นามขนธหนง ขาดนามขนธ ๓ ไมได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๑๑

www.dhammahome.com

จะมเพยงนามขนธ ๒ ขาดอกนามขนธ ๒ ไมได

จะมนามขนธ ๓ ขาดไปแมเพยงหนงนามขนธ กไมได

เพราะฉะนนกเปนชวตประจาวนจรง ๆ ทสตจะตองระลกรลกษณะของสภาพ

ธรรมทกาลงปรากฏ ตามปกต ตามความเปนจรง

เวลาทระลกตองรไหมวาขณะนจตนเปนโสภณ อโสภณ มกเหต

เวลาทระลก ตองรไหมวา ขณะจตนเปนโสภณ หรอเปนอโสภณ มโสภณเจตสก

ทเปนเหตเกดรวมดวยกเหต ไมตองใสชอเลย แตวาสตน สามารถทจะระลก รลกษณะ

ของสภาพธรรมทปรากฏ ไมวาจะเปนจต หรอวาเปนเจตสก หรอเปนรป ตรงตาม

ลกษณะของสภาพธรรมนน ๆ ตามความเปนจรง

เชน ในขณะทกาลงระลกสภาพรทางตา ในขณะนไมใชระลกลกษณะของเจตสก

หนง เจตสกใด เพราะเหตวากาลงรวา มสภาพรทกาลงเหนสงทปรากฏทางตา ลกษณะ

ของสภาพร ยากทจะปรากฏ เพราะเหตวาเปนเพยงธาตร อาการร ไมมรปรางสณฐาน

ใด ๆ เลย ไมวาจะเปนขณะทคดนกเรองหนงเรองใด กเปนสภาพซงกาลงร กาลงคด

เรองทกาลงมอยในขณะนน เรองทกาลงปรากฏ

ขณะทกาลงไดยน ไมใชทกคนมแตเหน ขณะนกไดยน ขณะทกาลงไดยน มเสยง

ปรากฏ เพราะเหตวามธาตรเสยงทปรากฏ เพราะฉะนนยากไหม ทจะรลกษณะของ

สภาพร ธาตร อาการร ซงไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน ซงไมตองใสชอ

แตวาการศกษาเรองของสภาพธรรมทงหมด ไมวาจะเปนเรองของจตประเภท

ตาง ๆ ลกษณะของจตทสามารถทจะรไดวา มอรรถ คอ ลกษณะอยางไรบาง หรอวา

จาแนกออกโดยประเภทอยางไรบาง ประกอบดวยเจตสกอยางไรบาง จาแนกโดยชาต

๔ โดยธรรมหมวด ๓ โดยเหต โดยอสงขาร สสงขาร หรอวาโดยโสภณ อโสภณ ก

เพอทจะนอมนาใหเขาใจ ในสภาพทเปนอนตตาของธรรมทงหลาย เพอทจะใหสต

เกดขน ระลกรลกษณะของสภาพธรรมทไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน ซงมลกษณะ

ตาง ๆ กนไปตามทไดศกษา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๑๒

www.dhammahome.com

เชน ลกษณะของรป ไมใชลกษณะของนาม ลกษณะของรปทางตา ลกษณะ

ของรปทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ ลกษณะของจตทเปนกศล หรอวาเปน

อกศล หรอวาเปนอพยากตะ

ทงหมดนกเพอทจะใหมการใฝใจ ใสใจ นอมไป ทจะระลก รลกษณะของสภาพ

ธรรมทปรากฏ แลวกศกษา ในลกษณะทไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน จนกวา

ลกษณะของนามธรรมและรปธรรมจะปรากฏ โดยสภาพทไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใช

ตวตน ทละอยาง ทละขณะ ไมใชพรอมกนอยางในขณะน

เพราะฉะนนอยาลมจดประสงค เพอเกอกลใหสตระลก รลกษณะของสภาพ

ธรรมทปรากฏ ตรงตามความเปนจรง

เหตใดพระผ มพระภาคจงทรงแยกเวทนาและสญญาไวแผนกหนง

ขอความในอภธมมตถวภาวนฎกา ซงเปนอรรถกถาของอภธมมตถสงคหะ

ปรจเฉทท ๗ มขอความวา

ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคจงทรงแยกเวทนาและสญญาไวแผนก

หนง

คอ เจตสกม ๕๒ ประเภท แตวาเวทนาเจตสก ๑ แยกเปนเวทนาขนธ สญญา

เจตสก ๑ แยกเปนสญญาขนธ สาหรบเจตสกอน ๕๐ ทเหลอ รวมเปนสงขารขนธ

หมายความวา เจตสกแตละดวง ทกดวงของ ๕๐ ดวงนน ลวนเปนสงขารขนธ

จงมคาถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคจงทรงแยกเวทนาและสญญาไว

แผนกหนง

แกวา เพราะ “เวทนา” เปนความยนดในวฏฏธรรม และ “สญญา” เปนอปกรณ

เกอหนนความยนดนน เพราะเหตนนพระผมพระภาคจงทรงแยกเวทนา และสญญา ไว

ตางหาก เพราะเปนเหตทเปนประธานแหงสงสาระ ฉะนแล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๑๓

www.dhammahome.com

สมจรงดงคาททานอาจารยกลาวไววา เพอแยกแสดงสวนทยนด ในวฏฏธรรม

และสวนทคอยสงเสรมสวนทยนดนน ตางหาก พระผมพระภาคจงทรงยกขนธ ๒ อยาง

ขนแสดงไว

นกเปนความจรงในชวตประจาวน

เวทนา คอ ความรสก เปนสภาพทยนดในวฏฏะ ถายงไมรแจงอรยสจธรรม จะไม

สามารถดบความยนดพอใจ ในรป ในเสยง ในกลน ในรส ในโผฏฐพพะ ในการคดนก

ถงรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ เพราะเหตวายงไมไดประจกษความเกดขน และดบไป

ถาตราบใดลกษณะทไมเทยง ทเกดดบ ยงไมปรากฏ เมอนนใครจะแยก

ความรสกยนด เปลยนใหเปนความรสกไมยนด ในสภาพธรรมซงดเสมอนเทยง ยอมเปน

สงทเปนไปไมได

แมจะคดวาไมยนด แมจะพดวาไมยนด แตเมอยงไมประจกษลกษณะทเกดดบ

จะกลาวไมไดวา เปนความไมยนดโดยแทจรง ตรงกนขาม กลบเปนเพยงโทสะ ความ

เบอ ความระอา แตไมใชปญญาทประจกษความเกดดบ

สมมต

เปนเรองทละเอยดจรง ๆ เพราะวาสงทเคยไมร มทงทางตา ทางห ทางจมก ทาง

ลน ทางกาย ทางใจ และกปรากฏใหเหนดวย อยางทางตามสภาพธรรมปรากฏใหเหน

เปนของจรง เปนรปธรรม แตความไมรกยดถอสภาพธรรม ซงเกดดบสบตอกนอย

ในขณะนใหทราบวา รปธรรมทปรากฏทางตา เปนสงทกาลงเกดดบสบตอกนอย

และนามธรรมซงร คอ เหนสงทกาลงปรากฏทางตา กเกดขนเพยงชวขณะเดยว แลวก

ดบ และกเกดดบสบตอกนอย แตเพราะเหตวาสภาพธรรมทเกด ดบอยางรวดเรว และม

สภาพธรรมอนเกดดบสบตออย การไมรความเกดขนและดบไปของสภาพธรรมแตละ

ขณะ ทาใหมการยดถอสณฐาน หรออาการของสงทปรากฏ โดยความไมประจกษความ

เกดดบวา เปนสงหนงสงใด นนคอสมมต เรมสมมตแลวใชไหม นคอการทจะรวา สภาพ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๑๔

www.dhammahome.com

ธรรมทเปนปรมตถธรรมจรง ๆ เปนอยางไร และสภาพธรรมทไมใชปรมตถธรรมนนคอ

เมอไร ขณะไหน

เพราะเหตวาทกทานไดยนคาวา “ปรมตถสจจะ” กบ “สมมตสจจะ”

ปรมตถสจจะ เปนสภาพธรรมทมจรง ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตนเลย เปน

แตเพยงสภาพธรรมแตละลกษณะ แตละอาการ ซงเกดขนเพราะเหตปจจย แลวกดบไป

อยางรวดเรว เปนสงขารธรรม ไมเทยง เกดขน แลวดบไป นนคอลกษณะของปรมตถ

ธรรม ซงเปนสงขารธรรม เกดขนและดบไป ไดแก จต เจตสก และรป

ขณะใดกตามทไมไดรลกษณะทเปนปรมตถธรรม คอ ไมไดรลกษณะของจต

เจตสก และรป ซงเกดดบอยางรวดเรว ขณะอนทงหมดนนเปน “สมมต”

ไมรปรมตถสจจะ จงถอรปและนามทเกดดบวาเปนสงหนงสงใด

เพราะฉะนนทานผ ฟงกพอทจะทราบไดวา ไดศกษาคาวา “ปรมตถธรรม”

“ปรมตถสจจะ” มความเขาใจวา ปรมตถธรรม ไดแก จตปรมตถ เปนสภาพทเปน

ประธานในการรแจงอารมณ เจตสกปรมตถ กเปนสภาพธรรมซงเปนนามธรรม เกด

รวมกบจต ดบพรอมกบจต มอารมณเดยวกบจต เกดทเดยวกบจต

รป ไมใชสภาพร เกดขนเพราะเหตปจจย เพราะสมฏฐานตาง ๆ เชน บางรป

เกดขนเพราะกรรม มกรรมเปนธรรมทกอตงใหรปนนเกดขน บางรปเกดขนเพราะจตเปน

สมฏฐาน บางรปเกดเพราะอต ความเยนรอน เปนสมฏฐาน บางรปเกดเพราะอาหาร

เปนสมฏฐาน

แตในขณะนเอง จต เจตสก รป กาลงเกดดบอยางรวดเรว จนไมปรากฏอาการท

เกดขนและดบไปของจต เจตสก รป เมอไมรปรมตถสจจะอยางน จงถออาการของรป

และนาม ซงเกดดบสบตอกนอยางรวดเรว วาเปนสงหนงสงใด นนคอ “สมมต”

ขณะนรปกาลงเกดดบ ทงภายในทตวเอง และภายนอกทปรากฏ ทเหนทางตา

หรอวาไดยนทางห แตเพราะไมประจกษวาเปนเพยงสภาพธรรม ซงเปนรปแตละ

ลกษณะรปทางตากเกดดบ รปทางหกเกดดบ รปทางจมกกเกดดบ รปทางลนกเกดดบ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๓ ๑๑๕

www.dhammahome.com

รปทางกายทกาลงกระทบสมผสกเกดดบ แตเพราะไมประจกษ รปทเกดดบสบตอกน

ทางตา จงปรากฏสณฐาน อาการ เปนสงหนงสงใดขน นนคอ “สมมต”

เพราะฉะนนทกทานซงไมรลกษณะของปรมตถธรรม จงอยในโลกของสมมต

สจจะ มการยดถอสภาพธรรมทปรากฏ โดยอาการ โดยสณฐาน วาเปนสงหนงสงใด

เกดขน

แตเมอศกษาปรมตถธรรมแลว และรหนทางทจะอบรมเจรญปญญา ทจะคอย ๆ

ศกษาลกษณะของสงทปรากฏ จนกวาลกษณะของปรมตถธรรมจะปรากฏ โดยสภาพท

ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน และเมอปญญาอบรมเจรญขน กสามารถทจะ

ประจกษแมความเกดขนและดบไปของสภาพธรรมทกาลงเกดดบในขณะน จงจะไมม

สตว ไมมบคคล ไมมตวตนจรง ๆ เปนแตเพยงปรมตถธรรมแตละลกษณะจรง ๆ ตามท

ไดศกษามา

แตใหทราบความตางกนในความลกซงของธรรมทไดศกษาวา ตราบใดท

ปญญายงไมประจกษแจงในสภาพทไมใชสตว บคคล ตวตน ของจต เจตสก และรป

ยงไมประจกษความเกดขนและดบไปของนามธรรมและรปธรรม ตราบนนกยงเหน

สภาพธรรมทงหลายเปนสงหนงสงใด ยงมความยดถอในสมมตสจจะอยวา เปนวตถ

เปนสตว เปนบคคล ตาง ๆ