141

Ηχείο. Φτιάχνεται από μεγάλες ξύλινες πλάκες, με αρκετό πάχος, για να

συντονίζει τις χαμηλές συχνότητες. Μηχανισμός και λειτουργία του. Το σύστημα του μηχανισμού είναι πολύπλοκο και αποτελείται από

τα πλήκτρα, τα σφυράκια (ένα για κάθε πλήκτρο) τους ζυγούς, και τα κλειδιά.

Με το πάτημα του πλήκτρου κινείται το σύνολο όλων των μοχλών, το σφυράκι χτυπά τη χορδή και έτσι παράγεται ο ήχος . Με την επανα-φορά του πλήκτρου στην αρχ ική του θέση, ο σιωπητήρας σταματά τη δόνηση της χορδής. Ο ζυγός επαναφέρει αμέσως το σφυράκι στην αρχι-κή του θέση, αφήνοντας τη χορδή ελεύθερη να πάλλεται. Τέλος, το κλει-δί μπλοκάρει το σφυράκι, για να μην ξαναχτυπήσει τη χορδή.

Χορδοστάτης. Είναι το μεταλλικό πλαίσιο όπου στερεώνονται οι χορδές, αρχικά

βαλμένος όπως εκείνος της άρπας. Στα σύγχρονα πιάνα, όταν οι χορ-δές είναι σταυρωτές, τοποθετούν δυο «άρπες» τη μια πάνω στην άλλη. Οι χορδές είναι τεντωμένες ανάμεσα από δυο καβίλιες (ξυλόκαρφα, ξυ-λόσφηνες) σφηνωμένες στις άκρες ενός σιδερένιου ή μπρούντζινου σκε-λετού.

Σύστημα πεντάλ (ποδόπληκτρα). Το πιάνο είναι εφοδιασμένο με δυο ή τρία πεντάλ. Πατώντας το

δεξιό πεντάλ η ένταση και η διάρκεια του ήχου μεγαλώνει, γιατί ανα-σηκώνονται οι σιωπητήρες, αφήνοντας τις χορδές ελεύθερες να πάλλον-ται. Πατώντας το μεσαίο πεντάλ («πεντάλ της σορντίνας») η ένταση και η διάρκεια του ήχου μικραίνει, γιατί αυτό συνδέεται με μια τσόχα που παρεμβαίνει ανάμεσα στα σφυράκια και στις χορδές. Με την πα-ρέμβαση της σορντίνας αλλοιώνεται και το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα του οργάνου. Τέλος, πατώντας το αριστερό πεντάλ παράγεται ήχος με μικρή ένταση, γιατί μετατοπίζεται ολόκληρος ο μηχανισμός, πλησιάζον-τας τις χορδές και τα σφυράκια τις χτυπούν χωρίς φόρα. "Ομως το χα-ρακτηριστικό ηχόχρωμα του πιάνου δεν αλλοιώνεται. Η μουσική φιλο-λογία του πιάνου είναι πλουσιότερη από εκείνη όλων των άλλων ορ-γάνων. Προς το τέλος του 18ου αι. όλοι σχεδόν οι ονομαστοί συνθέ-τες αφιέρωσαν evu μέρος απ ' τη δημιουργική τους εργασία σε συνθέ-σεις γ ια πιάνο.

Έκταση του πιάνου:

(γράφεται - ακούγεται)

142

Κ λ α β ί χ ο ρ δ ο (απ ' το Λατιν. clavis = κλειδί και chorda = χορδή. Γερμ. 15ος αι. Clauicordium. Το 18ο αι. clavichord, clari'con, cla-vichord).

Είναι το πρώτο έγχορδο όργανο με κλαβιέ και ο άμεσος πρόγονος του πιάνου, απ ' το οποίο εκτοπίστηκε.

Το κλαβίχορδο είχε ορθογώνιο ηχείο. Οι χορδές του συνδέονταν με τα πλήκτρα δια μέσου μεταλλικών εφαπτόμενων γλωσσίδων. Με το πάτημα των πλήκτρων οι γλωσσίδες κινούνταν χτυπώντας τις χορδές και έτσι παραγόταν ο ήχος που διαρκούσε όσο το δάχτυλο πατούσε το πλήκ-τρο.

Αρχικά (15ος αι.) το κλαβίχορδο είχε έκταση από Ντο = 65 Ηζ μέ-χρ ι ντο3 = 1040 Ηζ και για 22 ζευγάρια χορδές αντιστοιχούσαν 45 πλήκ-τρα. Το 18ο αι. είχε έκταση 4 - 5 οκτάβες.

Το κλαβίχορδο είναι Ιταλικής καταγωγής και προτιμήθηκε σε συν-θέσεις των I. S. Bach, J. Froberger και Β. Galupi.

Σχ. 71 Clavichord

143

Σαντούρι (απ' το Περσ. santur, Ιταλ. salterio tedesco).. Είναι παλιό λαϊκό όργανο προήλθε από παραλλαγή του ψαλτηριού.

Το ηχείο του είναι τραπεζοειδές και έχει δυο καβάλλους που το χωρί-ζουν σε δυο μέρη. Το ένα α π ' αυτά κουρδίζεται διατονικά και το άλλο χρωματικά. Το σαντούρι βγάζει 30 μέχρι 41 νότες με μεγάλη ένταση, γιατί συντονίζονται στο ηχείο του και γιατί καθεμιά α π ' αυτές βγαίνει από δύο, τρεις ή ακόμα και τέσσερις χορδές κουρδισμένες σε ταυτοφω-νία. Παίζεται με δυο ξύλινα ραβδάκια που στη μια τους άκρη — αυτή που χτυπά τις χορδές — τυλίγουν συνήθως κλωστή, για να μη σπάνε οι χορδές όταν τις χτυπάνε.

Το σαντούρι, σαν πολυφωνικό όργανο που είναι, έχει την ικανότη-τα όχι μόνο να συνοδεύει, αλλά να παίζει και μελωδίες. Μάλιστα, ένας καλός σαντουρίστας παίζει τη μελωδία αυτοσυνοδευόμενος. Κάθε φορά δε που, για οποιοδήποτε λόγο, θέλει να σταματήσει τον ήχο, ακουμπά τις παλάμες του πάνω στις χορδές.

Το σαντούρι το συναντάμε σ ' ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα. Πα-λιότερα, ήταν ο απαραίτητος συνοδός του δημοτικού μας τραγουδιού. Σήμερα, εκτοπίζεται σιγά - σιγά απ ' την ηλεκτρική κιθάρα, και όπως δείχνουν τα πράγματα θα εξαφανιστεί.

Το σαντούρι έχει έκταση:

Σχ . 72 Santur (Σαντούρι)

144

2. Πνευστά όργανα (αερόφωνα) Τα πνευστά αποτελούνται από έναν ή περισσότερους ηχητικούς σω-

λήνες και διεγείρονται με τη δύναμη του ρεύματος αέρα που ξεκινά α π ' το στόμα και παράγεται με το φύσημα ή με μηχανική πίεση του αέρα, που είναι περιορισμένος στον εσωτερικό χώρο του σωλήνα.

Παρατηρήσεις: 1. Ό τ α ν ένα πνευστό όργανο με ανοιχτό σωλήνα (π.χ. φλάουτο) πα-

ράγει το φθόγγο λα1 = 440 Ηζ λόγου χάρη, τότε ένα πνευστό με κλει-στό σωλήνα (π.χ. σφυρίχτρα) που έχει τις ίδιες διαστάσεις με εκείνες

του πρώτου, θα παράγει το φθόγγο λα = 220 Hz ( = 220 Ηζ).

2. Το μήκος του σωλήνα των πνευστών αλλάζει με πολλούς τρό-πους, όπως θα δούμε παρακάτω. Ο πιο πρακτικός τρόπος αλλαγής του μήκους του σωλήνα είναι να τον τρυπήσουμε σε ένα ή περισσότερα ση-μεία. Αφήνοντας την τρύπα ανοιχτή (σχ. 73) το μήκος του σωλήνα μι-κραίνει τόσο, όση είναι η απόσταση α π ' το στόμιο μέχρι την τρύπα, αφού δ ι ' αυτής γίνεται επικοινωνία με το μη περιορισμένο χώρο.

Σ χ . 7 3

3. Η περιοχή του ύψους των συχνοτήτων που παράγει ένας σωλήνας εξαρτάται από τη διάμετρο και το σχήμα του σωλήνα (σχ. 74 α, β, γ).

Σχ . 74 α) Κυλινδρικός ηχητ. σωλήνας (φλάουτο); παράγει ήχο που το ύψος του αντιστοιχεί στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων, β) Στενός κυλινδρικός ηχήτ. σωλήνας (φλάουτο πίκολο): παράγει ήχο που αντιστοιχεί στην ψηλότερη περι-οχή συχνοτήτων, γ) Κωνικός ηχητ. σωλήνας (τούμπα): παράγει ήχο που αντι-στοιχεί στη χαμηλότερη περιοχή συχνοτήτων

/

145

4. Τα ηχητ ικά κύματα που παράγουν τα πνευστά είναι στάσιμα δια-μήκη. Στάσιμα, γιατί ανακλούνται και διαμήκη, γιατί ο όγκος του αέ-ρα μεταβάλλεται περιοδικά.

Τα πνευστά όργανα υποδιαιρούνται: α. Σε πνευστά που ο ήχος τους παράγεται με την επίδραση που προ-

καλείται στον όγκο αέρα που βρίσκεται στον εσωτερικό χώρο του σω-λήνα. Αυτά είναι τα φλαουτοειδή.

β. Σε πνευστά που ο ήχος τους παράγεται με την ενέργεια των παλ-μικών δονήσεων μιας ή δύο γλωσσίδων. Αυτά είναι τα μονόγλωσσα και δίγλωσσα (γλωττιδικά).

γ. Σε πνευστά που ο ήχος τους παράγεται με την ενέργεια των παλ-μικών δονήσεων των χειλιών του εκτελεστή. Αυτά είναι τα χάλκινα.

Ηχητικοί σωλήνες Οι ηχητ ικο ί σωλήνες διακρίνονται α σε ανοιχτούς και β σε κλει-

στούς.

α. Ανοιχτοί σωλήνες Χαρακτηριστικό γνώρισμα των ανοιχτών σωλήνων είναι ότι και οι

δυό τους άκρες είναι ανοιχτές. Ό τ α ν τα ηχητ ικά κύματα ανακλαστούν στις ανοιχτές επιφάνειες του

σωλήνα (= κινητό εμπόδιο, όπου ο αέρας του εξωτερικού χώρου ενερ-γεί σαν εμπόδιο λόγω διαφοράς πίεσης), σχηματίζονται, κοιλιές δόνη-σης (σχ. 75). Δυο κοιλιές με δυο δεσμούς καθορίζουν το μήκος κύμα-τος (λ, σχ. 76).

i i \ . V Λ

Σχ. 75

κοιλιά δεσμός κοιλιά δεσμός κοιλιά πίεση

Σχ. 76 Μήκος κύματος μέσα στον ηχητ. σωλήνα πνευστού μουσ. οργάνου

146

Αν το μήκος του σωλήνα είναι I, τότε: I = κ. _Α_ (όπου κ = 1, 2, 3... = δεσμοί).

2 Ό π ω ς είναι γνωστό η ταχύτητα διάδοσης των ηχητικών κυμάτων

έχει σχέση c = λ.ί. Α π ' τις δυο αυτές εξισώσεις προκύπτει: λ = c = και κατά συνέπεια:

f κ

Αρμονικές συχνότητες (σχ. 77) Η στήλη (όγκος) του αέρα που είναι περιορισμένος στον εσωτε-

ρικό χώρο του σωλήνα μοιάζει με τεντωμένη χορδή. Έ τ σ ι , όπως η χορ-δή πάλλεται ολόκληρη και σε μικρότερα μέρη, που είναι ακέραια υπο-πολλαπλάσια του μήκους της, κατά τον ίδιο τρόπο πάλλεται και η στήλη αέρα, δίνοντας έτσι αρμονικούς άρτιας και περιττής τάξης.

Για κάθε αρμονικό ισχύουν οι σχέσεις : κ, (πρώτος αρμονικός ή θεμελιώδης): f, = £ (όπου κ = 1, 2, 3... = δεσμοί)

κ2 (δεύτερος αρμονικός): f2 = 2. _£_ ή f2 = 2f,

κ3 (τρίτος αρμονικός): f , = 3. JL_ ή f , = 3f,

κ ν (νιοστός αρμονικός): f> = ν. _£_ ή f> = v.f.

Σχ . 77 Ο ανοιχτός ηχητ. σωλήνας δίνει αρμονικούς άρτιας και περιττής τάξης.

β. Κλειστοί ηχητικοί σωλήνες Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι ότι ότι η μια τους άκρη εί-

ναι κλειστή.

/

147

Στον κλειστό σωλήνα αναπτύσσονται διαμήκη κύματα. Η ανάκλασή τους γίνεται στο ακίνητο εμπόδιο (σχ. 78), δηλαδή στην κλειστή άκρη. Έ τ σ ι , ενώ στον ανοιχτό σωλήνα στις δυο άκρες σχηματίζονται κοιλιές, στον κλειστό σωλήνα στην κλειστή άκρη σχηματίζεται δεσμός και στην ανοιχτή κοιλιά.

Το μήκος του στάσιμου ηχητικού κύματος είναι . Για τον κλει-

στό σωλήνα ισχύει η σχέση: | = (2κ-1) ^ . Απ ' τη σχέση:

4 c = λ . ί και την παραπάνω προκύπτει ότ ι :

λ = _£_ f

_ i ! άρα f = _£_ = (2κ-1) J L (2κ-1) 41 41

Αρμονικές συχνότητες (σχ. 79). Οι αρμονικές συχνότητες που παράγουν οι κλειστοί σωλήνες είναι

περιττής τάξης και για τον καθένα ισχύει :

κ, (πρώτος αρμονικός θεμελιώδης): f, = _£_ 41

κ2 (τρίτος αρμονικός):

κ3 (πέμπτος αρμονικός):

κ ν (νιοστός αρμονικός):

f3 = 3 c ή f j = 3 f | 41

f s = 5 _£_ ή f5 = 5f, 41

f2v, (2v- l)f,

Σχ. 78 Στην κλειστή άκρη του ηχητ. σωλήνα σχηματίζεται δεσμός

V ίι U

Σχ. 79 Ο κλειστός ηχητ. σωλήνας δίνει αρμονικούς μόνο περιττής τά-ξης

148

Ποιότητα ήχου των πνευστών Η ποιότητα του ήχου που παράγουν τα πνευστά όργανα συναρ-

τάται :

1. Με το σχήμα και το υλικό κατασκευής του σωλήνα Τα πνευστά με κυλινδρικό σωλήνα παράγουν αρμονικούς που η έν-

τασή τους αποτελεί φθίνουσα ακολουθία. Αντίθετα τα πνευστά με κω-νικό σωλήνα παράγουν αρμονικούς που τη μεγαλύτερη ένταση έχει ο δεύτερος αρμονικός. Έ τ σ ι , το σουραύλι λόγου χάρη, επειδή έχει κωνικό σωλήνα ο δεύτερος αρμονικός έχει μεγαλύτερη ένταση από εκείνη του θεμελιώδη, με αποτέλεσμα να υπάρχει δυσχέρεια όσον αφορά την ακρι-βή αντίληψη του ύψους. Αυτό ισχύει για συχνότητες που αντιστοιχούν στο χαμηλότερο όριο της μουσικής έκτασης των σουραυλιών.

Γενικά τα πνευστά με κωνικό σωλήνα παράγουν περισσότερους αρ-μονικούς σε σύγκριση με εκείνα που έχουν κυλινδρικό σωλήνα.

' Ενα πνευστό με ξύλινο σωλήνα λόγο χάρη, παράγει περισσότερους αρμονικούς σε σχέση με εκείνο που ο σωλήνας του είναι μεταλλικός (βλέπε ποιότητα ήχου εγχόρδων No 6).

Μεταλ φλάουτο re1 = 292 Ηζ

ι

Ξύλινο φλάουτο re1 = 286,96 Ηζ

I

Μεταλ. φλάουτο re3 = 1168 Ηζ

Ξύλινο φλάουτο re3 = 1147,86 Ηζ

ι I 1 ι i l l I I I I

0 1000 2 0 0 0 3 0 0 0 4000 5 0 0 0 6 0 0 0 7 0 0 0 8000 Hertz

Σχ. 80 Είδωλο ήχου φλάουτου με κυλινδρικό σωλήνα (μεταλλικού - ξύλινου)

ι ι ι I ( I ( I

2. Με τις διαστάσεις του σωλήνα Ο σωλήνας των περισσότερων πνευστών είναι μεγάλος για το συν-

τονισμό των ψηλότερων αρμονικών και μικρός για το συντονισμό των χαμηλότερων αρμονικών (βλέπε ποιότητα ήχου εγχόρδων No 6).

3. Με τη δύναμη πίεσης της αναπνοής Κάθε φορά που ο εκτελεστής αλλάζει τη δύναμη πίεσης της ανα-

πνοής του (ένταση), αλλάζει και η ποιότητα του ηχοχρώματος (βλέπε ποιότητα ήχου των εγχόρδων, το No 2). Το παρακάτω σχέδιο παριστά-νει τους αρμονικούς που παράγει το φλάουτο κάθε φορά που ο εκτελε-στής αλλάζει τη δύναμη πίεσης της αναπνοής του.

1 i » t

i 1 1 ι I i I i t

i •

i I 1 1

Σχ. 81 a. mf (βαθμός πίεσης αναπνοής), αρμονικοί που παράγονται σ' όλες τις περιοχές συχνοτήτων εκτός της οξύτερης,

β. f , αρμονικοί που παράγονται στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων. Ο α-ριθμός των αρμονικών μειώνεται,

γ. f , αρμονικοί που παράγονται στη χαμηλή περιοχή της έκτασης του οργάνου.

δ. ρ, αρμονικοί που παράγονται στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων. Ο αριθμός τους μειώνεται σημαντικά,

ε. ρ, αρμονικοί που παράγονται στη χαμηλή περιοχή συχνοτήτων.

4. Τέλος, το σημείο τοποθέτησης και πίεσης των χειλιών του εκτελεστή πάνω στο στόμιο (περιστόμιο, επιστόμιο), παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ήχου.

150

α. Φλαουτοειδή Τα κυριότερα α π ' τα φλαουτοειδή είναι τα φλάουτα και το εκκλη-

σιαστικό όργανο.

Φ λ ά ο υ τ ο (Ιταλ. flauto, Γαλλ. flute ή flute traversiere, Γερμ. Flote ή

Το φλάουτο κατάγεται α π ' τη «σύριγγα ή αυλό τού Πάνα»* . Ο σω-λήνας του είναι κυλινδρικός, συνήθως από μέταλλο Και σπανιότερα από ξύλο, απ ' τη μια άκρη είναι κλειστός και α π ' την άλλη ανοιχτός. Κον-τά στην κλειστή άκρη έχει μια τρύπα (στόμιο) για να περνά ο αέρας κατά το φύσημα.

Το φλάουτο είναι εφοδιασμένο με ένα περίπλοκο σύστημα μηχανι-σμού**, με τη βοήθεια του οποίου ανοιγοκλείνουν οι τρύπες που έχει στο σωλήνα του.

Ο ήχος που παράγει το φλάουτο δεν είναι ομοειδής και ομοιόχρω-μος. Αλλάζει, ανάλογα με το ύψος, στο χρώμα και στη δυναμικότη-τα. Σ ' αυτό συμβάλλει πολύ η δυσαναλογία του σωλήνα του (βλέπε ποιότητα ήχου πνευστών) σε σχέση με το ύψος των αρμονικών συχνο-τήτων.

Η μουσική φιλολογία του φλάουτου είναι πλούσια. Οι σημαντικό-τεροι συνθέτες που έγραψαν μουσική για το όργανο αυτό είναι οι : Vi-valdi, Pergolesi, Handel, Mozart, Beethoven, Debussy και ο Bach, που το ανέδειξε σε σολιστικό όργανο.

Α (260- 392 Hz) Περιοχή με σκούρο και βαρύ ηχόχρωμα. Β (392-2080 Hz) Περιοχή με το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα του οργάνου. Γ (2208 - 2784) Περιοχή άχρωμη, μειώνεται το πλήθος των αρμονικών.

ΣΗΜ.* Η «σύριγγα ή αυλός του Πάνα» ήταν ένα πνευστό όργανο των αρχαίων Ελλήνων που αποτελούνταν από πολλούς σωλήνες - με διαφορετικό μήκος ο καθένας - δεμένους μαζί. Το όργανο αυτό χρησιμοποιείται ακόμη σήμερα στη Ρουμανική λαϊκή μουσική. ΣΗΜ.** Το σύστημα μηχανισμού του φλάουτου, γνωστό σαν «σύστημα Μπαιμ» (System Bohm), το επινόησε ο Γερμανός Τ. Bohm το 1830. Ο Μπαιμ καθόρισε ακόμη τις αναλο-γίες των οπών και το σχήμα του στομίου. Επίσης, το κυλινδρικό σχήμα του σωλήνα οφεί-λεται στο Μπαιμ.

Querflote, Αγγλ. flute).

151

Πίκολο (Ιταλ. flauto piccolo ή ottavino, Γαλλ. petite flute, Γερμ. kleine Flote, Αγγλ. piccolo).

To πίκολο που λέγεται και οταβίνο (απ ' το Ιταλ. ottavino) επειδή οι νότες που διαβάζει ακούγονται μια οκτάβα ψηλότερα, είναι μια μι-κρογραφία του μεγάλου φλάουτου και παράγει ήχο με συχνότητες που αντιστοιχούν στο ανώτατο όριο της μουσικής έκτασης. Στην περιοχή αυτή ο ήχος είναι στρίγκλος, διαπεραστικός και άχρωμος, γιατί οι αρ-μονικοί ήχοι δε συμβάλλουν στο μήκος κύματος του θεμελιώδη, επειδή το ύψος τους υπερβαίνει τα όρια της μουσικής έκτασης.

Σχ . 82 Flauti:

<ιι * g - a g ^ a a f r »

' 11/ Basso in Do Σχ. 83 Aulos (αρχ. ελληνικό) (γνωστό απ' το 18 αι.)

152

Σχ. 86 Φλογέρα

Σχ. 87 Ocarina

Σχ. 85 Flageolett (χρησ. στη Αυτ. Ευρώπη)

Σχ. 84 Flauto (18 αι,)

Σύγχρονο

Σχ. 88 Flaviol (ισπανικό)

Η

II παλ. τύπος

Σχ. 89 Panflutes

Έκταση των φλάουτων Τα φλάουτα γράφονται: ακούγονται:

Flauto in Do (Querflote) * « (Jk

(«ο (•γράφεται - ακούγεται)

Flauto in R e b

I I

t 153

/ I ( \ > m ) b<

(2η μικ. ψηλότ.)

Flauto d ' amore (Flauto in La) $ t XT'

(3η μικ. χαμηλ.]

Flauto in Sol (alto) $

ο 8 -•, , Ο

(4η καθ. χαμηλ.)

Flauto in Fa (alto) $

Τα μικρά φλάουτα γράφονται:

piccolo in Do J

;ι

piccolo in Mil? *#» JjL piccolo in R e b • "cr7"

φ

#

(5η καθ. χαμηλ.)

ακούγονται:

16 ta-ι

(8™ ψηλότερα)

16ta-". - b e ·

I i t

(8™ και 3 μικ. ψηλότ.)

16ta—,

ί (8™ και 2η μικ. ψηλότ.)

154

Σουραύλι (Ιταλ. f lauto dolce, Γαλλ. flute a bee ή flute douce, Γερμ. Blockflote, Αγγλ . recorder).

Κατασκευάζεται από ελεφαντόδοντο, ξύλο ή πλαστικό υλικό. Το σχήμα του σωλήνα είναι κυλινδρικό και προς την άκρη διαμορφώνεται σε κωνικό, το κεφάλι ε ίναι ρυγχωτό, στο πίσω μέρος έχει μια τάπα και στην κορυφή μια σ χ ι σ μ ή για να περνά ο αέρας κατά το φύσημα.

Ο σωλήνας των σουραυλιών έχει 11 τρύπες, με τις οποίες ο εκτε-λεστής μπορεί να παίξει μια χρωματ ική κλίμακα. Κανονικά θα έπρεπε να έχει 12 τρύπες, αφού οι φθόγγοι της χρωμ. κλίμακας είναι 12. Ό -μως, η δωδέκατη τρύπα δεν είναι απαραίτητη , γιατί ο δωδέκατος φθόγ-γος (οκτάβα) παράγεται με το ίδιο μήκος σωλήνα που παράγεται και ο θεμέλιος, με τη δ ιαφορά ότι πρέπει να αυξηθεί η πίεση του αέρα μέσα στο σωλήνα.

Οι τρύπες του σουραυλιού λέγονται τρύπες δαχτύλων*.

Σ χ . 90 Flauto dolce

sopranino

soprano

alto

tenore

basso

ΣΗΜ.* «Τρύπες δαχτύλων» λέμε αυτές που ο εκτελεστής ανοιγοκλείνει με τα δάχτυλα του, ενώ εκείνες που ανοιγοκλείνει με τη βοήθεια μηχανισμού τις λέμε «τρύπες κλειδιών».

155

Τα σουραύλια έχουν έκταση:

Εκκλησιαστικό όργανο (Λατ. organum, Ιταλ. organo, Γαλλ. orgue, Γερμ. Orgel, Αγγλ. organ).

Είναι ένα όργανο με μια ή περισσότερες κλαβιατούρες — που λέ-γονται και μανουάλια (Manuale) — με ποδόπληκτρα και ηχητικούς σω-λήνες με στόμιο σε διάφορα σχήματα (σχ. 91).

Το εκκλησ. όργανο, που λέγεται και απλά όργανο, καλύπτει όλη τη μουσική έκταση (πίν. 2) και βγάζει τα ηχοχρώματα που βγάζουν τα πιο γνωστά μουσικά όργανα. "Ετσι, ο αριθμός των σωλήνων είναι αρ-κετά μεγάλος, γιατί κάθε φθόγγος και κάθε ηχόχρωμα βγαίνει από ξε-χωριστό σωλήνα.

Τα ποδόπληκτρα ο εκτελεστής τα πατά, όταν θέλει ν ' ανοίξει τις τρύπες των σωλήνων εκείνων που βγάζουν τους χαμηλότερους ήχους, ενώ τα πλήκτρα που αποτελούν την ταστιέρα, τα πατά όταν θέλει ν ' ανοίξει τους σωλήνες που βγάζουν τους άλλους, τους ψηλότερους ήχους.

Σχ . 91 Ηχητικοί σωλήνες εκκλησιαστικού οργάνου

156

Ο ήχος του οργάνου παράγεται όπως και στα φλάουτα, με τη δια-φορά ότι ο όγκος του αέρα του σωλήνα δε διεγείρεται με το φύσημα του εκτελεστή, αλλά με τεχνητό αέρα που δέχεται με μηχανισμό, ο ο-ποίος λειτουργεί με το πάτημα των πλήκτρων.

Επειδή το όργανο είναι ο απαραίτητος συνοδός στη λειτουργική υπηρεσία της Δυτικής Εκκλησίας, έχει κυρίως εκκλησιαστική φιλολο-γία. "Ομως για το όργανο έχουν γραφτεί και ειδικά έργα της πολυφω-νικής σχολής . Ο Bach είναι ο συνθέτης που έγραψε τα περισσότερα πολυφωνικά έργα (πρελούντια, τοκάτες, φούγκες, σονάτες, παρτίτες) απο-κλειστικά για όργανο. Ηχητ ική συμπεριφορά του οργάνου

Ο ήχος που παράγει το όργανο, είναι πλούσιος σε αρμονικές συ-χνότητες , ιδιαίτερα εκείνος που αντιστοιχεί σε συχνότητες 65 μέχρι 2080 Ηζ. Η ποιότητα του ηχοχρώματος συναρτάται με τον τρόπο δό-νησης της στήλης του αέρα του σωλήνα και με το σχήμα του στομίου του σωλήνα.

3 D Σχ. 93 Organo portativo

Σχ. 92 Organo positive

157

Σφυρίχτρες (ενικ. αριθμός: Ιταλ. il fischio, Γαλλ. le sifflet, Γερμ. die Pfeife, Αγγλ. whistle).

Οι σφυρίχτρες είναι ανοιχτοί ή κλειστοί ηχητ ικοί σωλήνες. Οι περισσότερες από αυτές ανήκουν στην α ' υποδιαίρεση πνευστών και ελάχιστες στη β ' και γ ' υποδιαίρεση. Παράγουν ή χ ο με συγκεκριμένο ύψος, ή ήχο που το ύψος του κυμαίνεται σε μια έκταση συχνοτήτων. Οι κυριότερες από αυτές ε ίναι :

Η σφυρίχτρα «κούκος» (Ιταλ. il cuculo, Γαλλ. le coucou, Γερμ. der Kuckucksruf, Αγγλ. cucoo - call).

Μοιάζει με σουραύλι και παράγει ή χ ο που μας θυμίζει τη φωνή του κούκου και έχει ευδιάκριτο ύψος, ανάλογο με το μήκος του σωλήνα. Οι συνθέτες που χρησιμοποίησαν τη σφυρίχτρα «κούκος» σε έργα τους ε ίναι : L. Mozart ("Kindersymphonie", σε σολ3 = 1568 Hz και μι3 = 1312 Hz), J. Strauss ("Krapfenwaldi" σε φα# - ρε# ), Ε. Humperdinck ("Hansel und Gretel", σε ρε - σι|> ), Ε. Ν. v. Reznicek ("Traumspiel - Suite", σε σι σολ ft ) κ.ά.

Η σφυρίχτρα «αηδόνι» (Ιταλ. Γ usignuolo, Γαλλ. le sifflet imite du rossignol, Γερμ. der Nachtigalenschlag, Αγγλ. nightingale).

Είναι μεταλλική, στην κοιλότητα του σωλήνα βάζουν λίγο νερό και παίζεται με δυνατό φύσημα. Ο ήχος που παράγει μας θυμίζει το κε-λάιδημα αηδονιού. Ό τ α ν μιμείται το κελάιδημα άλλων πουλιών ονομά-ζεται: σφυρίχτρα «πουλιών».

Σφυρίχτρα «πουλιών»* (Ιταλ. gli ucceli, Γαλλ. le sifflet d ' oiseau, Γερμ. die Vogelpfeife, Αγγλ. bird - whistle ή bird - pipe).

Τη σφυρίχτρα αυτή τη χρησιμοποίησαν σε διάφορα έργα τους οι συνθέτες: J. Strauss (Dorfschwalben aus Osterreich), L. Mozart ("Kinder-symphonie"), G. Puccini ("madame Butterfly") κ.ά.

Η σφυρίχτρα «τετέρισμα» (Ιταλ. il fischietto a pallina, Γαλλ. le sifflet a roulette, Γερμ. die Trillerpfeife, Αγγλ. pea - whistle).

Σφυρίχτρα που μιμείται το τετέρισμα (τετέρισμα είναι το τρεμού-λιασμα της φωνής του χελιδονιού) και τη χρησιμοποίησε ο J. Ibert στο έργο του: «Divertissement».

ΣΗΜ.* Τη σφυρίχτρα που χρησιμοποιούμε για την απομίμηση πουλιών τη λέμε και κράχτη.

158

Η σφυρίχτρα «σύνθημα» (Ιταλ. il. fischio, Γαλλ. le sifflet signal, Γερμ. die Signalpleite, Αγγλ. signal whistle).

Αποτελείται από δύο μέχρι τρεις μεταλλικούς σωλήνες με διαφορε-ηκό μήκος ( 5 - 1 0 cm). Είναι οι σφυρίχτρες που χρησιμοποιούσαν πα-γιότερα οι γυμναστές και οι δάσκαλοι για να δίνουν το βηματισμό :ων μαθητών. Ο ήχος της έχει ευδιάκριτο ύψος.

3 σφυρίχτρα «σειρήνα» (Ιταλ. il fischio sirena, Γαλλ. le sifflet sirene, 1 ερμ. die Sircncnplcilc, ΑγγΛ.. [niuthj siren [whistle].

Αποτελείται από μεταλλικό κυλινδρικό σωλήνα (6- 10 cm) με επι-στόμιο. Παράγει Glissando και έχει έκταση: ντο2 = 520 Ηζ — ντο4 = 1080 Ηζ.

Τη σφυρίχτρα σειρήνα τη συναντάμε: P. Hindemith: <<Kammermusik «ίο 1», D. Milhaud: «Les choephores», G. Gordon κ.ά.

Ο κλάξον (Ιταλ. il clacson, Γαλλ. le klaxon, Γερμ. die Autohupe, Αγγλ. auto - horn).

Είναι η παλιά κόρνα των αυτοκινήτων, μια λαστιχένια φούσκα προ-;αρμοσμένη σε έναν κυλινδρικό σωλήνα. Το ύψος του ήχου που παρά-ει είναι ευδιάκριτο.

Το κλάξον το χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: G. Gershwin ("Ein Lmerikaner in Paris", σε λα1 = 440 Hz, σι\> = 464 Hz, ντο2 = 520 Hz και ε2 = 584 Hz), J. Fran^aix ("Les Zigues de mars") κ.α.

Ο φλάουτο σφυρίχτρα (Ιταλ. il flauto culisse, Γαλλ. a jazzo - flute, Γερμ. die Lotosflote, Αγγλ. swanee - whistle).

Ασιατικής καταγωγής, μοιάζει με σουραύλι, φτιαγμένο από έβενο. : διάφορα μεγέθη. Το σημερινό - γνωστό με την Αγγλική ονομασία: ^anee - whistle — έχει κυλινδρικό σωλήνα μήκους 28 cm και διαμέτρου cm.

Ο ήχος που παράγει τυ φλάουτο σφυρίχτρα είναι τρεμουλιαστός 'ibrato) και έχει συγκεκριμένο ύψος, με έκταση:

( (

• 1 1 1 ; Ί ! J

t l Σ χ . 95 Cuculo

culisse

i \ . x

Σχ . 97 Fischietto

\

159

1 Σχ. 96 Usignuolo

i l l

Σχ. 98 Serena

Σχ. 100 Fischio

Σχ. 99 Clacson

162

β. Μονόγλωσσα και δίγλωσσα (γλωττιδικά) Μονόγλωσσα Μονόγλωσσα ονομάζονται τα πνευστά όργανα που παράγουν τον

ήχο τους με την ενέργεια των παλμικών δονήσεων μιας γλωσσϊδας από καλάμι ή από μέταλλο.

Τα κυριότερα μονόγλωσσα είναι το κλαρινέτο και το σαξόφωνο. Κλαρινέτο (Ιταλ. clarinetto ή clarino, Γαλλ. clarinetto, Γερμ. Klarinette,

Αγγλ. clarinet). Το κλαρινέτο προήλθε α π ' το Γαλλικό Chalumeau (τύπος σαλμέι),

όταν ο Γερμανός οργανοποιός G. Denne r το εφοδίασε με μηχανισμό. Κατασκευάζεται συνήθως από γκρενατίλα (έβενος της Ανατ. Αφρικής) και ο σωλήνας του είναι κυλινδρικός με απόληξη στο σχήμα της καμ-πάνας. Κατά μήκος του σωλήνα υπάρχουν 14 τρύπες α π ' τις οποίες οι 8 είναι «τρύπες δαχτύλων» (βλέπε σουραύλι) και οι άλλες 6 «τρύ-πες μηχανισμού».

Το περιστόμιο του κλαρινέτου είναι ρυγχωτό, εφοδιασμένο με μια γλωσσίδα από καλάμι, στερεωμένη με ένα έλασμα που μοιάζει με δα-χτυλίδι . Ο μηχανισμός του είναι αρκετά περίπλοκος και διαφέρει από εκείνον των άλλων πνευστών, συγκεκριμένα: Ενώ ο μηχανισμός των άλλων πνευστών έχει για βάση την ογδόη, ο μηχανισμός του κλαρινέτου βασίζεται πάνω στους επαναλαμβανόμενους ψηλούς φθόγγους της 12ης.

Οι σημαντικότεροι συνθέτες που έγραψαν μουσική για κλαρινέτο είναι οι : Mozart, Brams, Weber, Busoni, Strawinsky, και Schonberg. Σήμερα το κλαρινέτο χρησιμοποιείται κυρίως σαν όργανο ορχήστρας, στις μουσικές μπάντες και στη μουσική τζαζ σαν σολιστικό όργανο. Γενικά το κλαρινέτο είναι ένα όργανο που έχει την ικανότητα ν ' αν-ταποκρίνεται σ ' όλες σχεδόν τις μουσικές απαιτήσεις. Ηχητική συμπεριφορά του κλαρινέτου

Το κλαρινέτο είναι ιδιόρυθμο όργανο όσον αφορά την ποιότητα του ηχοχρώματος που παράγει, συγκεκριμένα: Οι φθόγγοι που συμπε-ριλαμβάνονται στο κατώτερο όριο της έκτασής του (μια οκτάβα, περιο-χ ή Α) αποτελούνται από 12, το πολύ, αρμονικούς ήχους και είναι πε-ριττής τάξης (βλέπε ηχητικούς σωλήνες).

Με άλλα λόγια ο σωλήνας του κλαρινέτου συμπεριφέρεται όπως ένας κλειστός ηχητικός σωλήνας. Μετά ακολουθεί μια «νεκρή ζώνη» (Β) όπου κάθε φθόγγος αποτελείται απ ' το μικρότερο αριθμό αρμονι-κών, είναι όμως άρτιας και περιττής τάξης. Ό σ ο ψηλώνει ο ήχος (Γ) ανάλογα μεγαλώνει και ο αριθμός των αρμονικών του. Στο ανώτατο ό-μως όριο (Δ) συμβαίνει ό,τι και στο κατώτατο, με άλλα λόγια ο αριθ-μός των αρμονικών σ ' αυτήν την περιοχή είναι μικρότερος από εκεί-νον της Γ περιοχής. Ό μ ω ς άρτιας και περιττής τάξης.

Το παράδειγμα που ακολουθεί δείχνει σε πόσες περιοχές διαιρεί-ται η έκταση του κλαρινέτου σε Ντο, με βάση τους αρμονικούς που παράγει.

Α (184-328 Ηζ) = Περιοχή άχρωμη. Β (348-492 Ηζ) = Νεκρή ζώνη. Γ (492-1568 Hz) = Περιοχή χαρακτηρ. ηχοχρώματος του οργάνου. Δ (1164-2080 Ηζ...) = Περιοχή σκληρού ηχοχρώματος.

ιη Si b basso

Σχ. 101 Clarinetti

164

Σ χ . 102 Πορεία 5 αρμονικών κλαρινέτου

Έκταση κλαρινέτων

Τα κλαρινέτα γράφονται:

1 = Q (ft

ακούγονται:

Clarinetto piccolo in Lab

(6η μικ. ψηλότ.)

Clarinetto piccolo in Sol t (5η καθ. ψηλότ.)

Clarinetto piccolo in Fa

Clarinetto piccolo iif Mi?

# 1 (4η καθ. ψηλότ.)

(3η μικ. ψηλότ.)

Clarinetto in Re I

(2η μκγ. ψηλότ.)

165

Clarinetto in Do

Clarinetto Soprano in Sib

(2η μεγ. χαμηλ.)

Clarinetto in La

Clarinetto basso in Sib

Clarinetto basso In La

Φ

ml· ^

tt« *

(3η μικ. χαμηλ.).

(9η μεγ. χαμηλ.)

(8™ και 3η μικ. χαμηλ.)

Τα κλαρινέττα που ακολουθούν

γράφονται: ακούγονται:

Corno di bassetto in Fa ο Clarinetto alto)

Corno di bassetto in Mil> ο Clarone alto

Clarinetto contra liasso in Sib

(5η καθ. χαμηλ.)

bo

p i f e ^ f

φ (6η μικ. χαμηλ.)

i } - . b ^ · 1 J

(8V" και 2η μεγ. χαμηλ.)

166

Σαξόφωνο (Ιταλ. sassofono, Γαλλ. και Αγγλ. saxophone, Γερμ. Saxop-

Το σαξόφωνο χρονολογείται απ ' το 1841 και οφείλεται στο Βέλ-γο οργανοποιό Adolf Sax (1814- 1894). Ο σωλήνας του κατασκευά-ζεται από ειδικά μέταλλα και είναι εφοδιασμένος με μηχανισμό, που έχει σαν βάση την πρώτη χαμηλή οκτάβα. Το περιστόμιο του σαξο-φώνου είναι σαν εκείνο του κλαρινέτου.

Αρχικά το σαξόφωνο το χρησιμοποιούσαν στις μουσικές μπάντες, μετά έγινε δεκτό στη συμφωνική ορχήστρα και σαν σόλο όργανο α-ναδείχτηκε στη μουσική τζαζ.

Οι πιο γνωστοί συνθέτες που έγραψαν μουσική για σαξόφωνο εί-ναι ο ι : G. Bizet, R. Strauss, Μ. Ravel, Τ. Gershwin, G. Petrassi, P. Hin-demith, A. Thomas, J. G. Kastner κ.ά. Ηχητική συμπεριφορά του σαξοφώνου

Το σαξόφωνο σ ' όλη του την έκταση παράγει αρμονικούς άρτιας και περιττής τάξης, ο αριθμός των οποίων μειώνεται μόνο προς το τέλος του ανώτατου ορίου της έκτασής του. Ο ήχος του όμως παρου-σιάζει μια ιδιορρυθμία. Συγκεκριμένα, ο δεύτερος αρμονικός έχει με-γαλύτερη ένταση α π ' το θεμελιώδη (σχ. 103), ιδιαίτερα όταν αυτός αν-τιστοιχεί στο χαμηλότερο όριο της έκτασης του οργάνου. ' Ετσι, όταν ένα σαξόφωνο παράγει έναν φθόγγο με θεμελιώδη Ντο = 65 Hz λό-γου χάρη, επειδή ο δεύτερος αρμονικός (ντο = 128 Ηζ) έχει μεγαλύτε-ρη ένταση, μπορεί να κάνουμε κακή εκτίμηση του ύψους του θεμε-λιώδη, όσον αφορά την οκτάβα.

phon).

20- / - 2 .

ο Ο

Σ χ . 103 Πορεία 5 αρμονικών σαξοφώνου

I 1 0 -

5 -

5 . 4 .

10 20 30 40 m/sec. — " χρόνος

Σ χ . 104 Sassofoni

168

Έκταση των σαξοφώνων

Τα σαξόφωνα γράφονται:

t Z f

Sopranino in Fa

IT*

ακούγονται:

(4η καθ. ψηλότ.)

Sopran ino in Mib

i [JCF (3η μικ. ψηλότ.)

Soprano in Do (όπως γράφεται)

Soprano in Sit»

^(Eh (2η μεγ. χαμηλ.)

Alio in Fa (5η καθ. χαμηλ.)

( I

Alto in Mib m 169

(6η μεγ. χαμηλ.)

Tenore in Do (8"' χαμηλ.)

Tenore in Sib (9η μεγ. χαμηλ.)

Bari tono in Fa (8™ και 5η καθ. χαμηλ.)

Baritono in Mib (8'" και 6η μεγ. χαμηλ.)

Basso in Sib

(b)< (Ιό''' και 2η μεγ. χαμηλ.)

Basso in Do Μ

(I6'a χαμηλ.)

172

soprano I I I I I I ι I I I 1 OOODOOOGi

alto I I I I I I I I I I

OOGOIOODDDDIOOG

piano 26

piano 27

< g g i !

< 1 · piano 36

Σχ. 108 Οι μελόντικες και η έκταση τους

Φυσαρμόνικα στόματος του Μπούσμαν Συνήθως έχει σχήμα παραλληλόγραμμου, με κανάλια (αυλάκια) μέ-

σα στα οποία στερεώνονται μεταλλικές γλωσσϊδες , οι οποίες ταλαντώ-νονται με τη δύναμη της αναπνοής (φύσημα) του εκτελεστή. Σε κάθε κανάλι είναι δύο μεταλλικές γλωσσίδες , με δ ιαφορετικές διαστάσεις , α-πό τις οποίες, η μια ταλαντώνεται με την ε ισπνοή και η άλλη με την εκπνοή του εκτελεστή.

Η φυσαρμόνικα αυτή οφείλεται στο Γερμανό Μπούσμαν (Friedrich Buschmann) — ανάγεται στα 1821 — ο οποίος την ονόμασε Aura (απ' το ελληνικό αύρα).

Σχ . I l l Armonium

Σ χ . 109 Mundharmonica

Ό ρ γ α ν ο με μεταλλικές γλωσσίδες είναι και το αρμόνιο. Α ρ μ ό ν ι ο (Ιταλ. armonio, Γαλλ., Γερμ., Αγγλ. Harmonium).

Μοιάζει με όρθιο πιάνο, έχει δυο πεντάλ και οι μεταλλικές του γλωσσίδες διεγείρονται με τεχνητό αέρα που δέχονται με μηχανισμό, ο οποίος λειτουργεί με το πάτημα των πλήκτρων.

Το αρμόνιο έχει εκτοπιστεί απ ' το ηλεκτρικό αρμόνιο.

174

Δίγλωσσα Δίγλωσσα ονομάζονται τα πνευστά όργανα που παράγουν τον ήχο

τους με δυο γλωσσίδες από καλάμι, τοποθετημένες η μια απέναντι της άλλης. Η μια άκρη των γλωσσίδων στερεώνεται στο στενό άνοιγ-μα του σωλήνα με ένα δακτυλιοειδές έλασμα και οι δυο άλλες άκρες μαζί, σχηματίζουν ένα άνοιγμα, που ανοίγει και κλείνει περιοδικά, όταν φυσάει ο εκτελεστής. Το άνοιγμα αυτό είναι πολύ μικρό και έτσι ο εκτελεστής φυσάει με τόση δύναμη, όση είναι η δύναμη της αναπνοής του.

Τα κυριότερα δίγλωσσα πνευστά είναι το όμποε, το αγγλικό κόρνο και το φαγκότο.

Όμποε (Ιταλ. oboe, Γαλλ. hautbois, Γερμ. Oboe, Αγγλ. oboe). Το όμποε έχει τις ρίζες του στους αρχαίους χρόνους (η χρήση δι-

πλών καλαμιών σε όργανα δεν ήταν άγνωστη στους αρχαίους Αιγύ-πτιους, Κινέζους, Έ λ λ η ν ε ς , Ά ρ α β ε ς κ.λπ.) και ο άμεσος πρόγονος του είναι το Αραβικό σαλμέι (Γερμ, Schalmei, Γαλλ. chalumeau, που προέρ-χεται α π ' το Λατιν. «calamus» που σημαίνει «καλάμι»).

Ο σωλήνας του όμποε κατασκευάζεται από έβενο, είναι μακρύς και έχει σ χ ή μ α , κωνικό, με απόληξη σε σχήμα που μοιάζει με εκείνο της καμπάνας.

Το όμποε τελειοποιήθηκε το 17ο αι. και σαν σολιστικό όργανο το ανέδειξαν με τα κοντσέρτα τους οι συνθέτες Vivaldi, Bach, Handel και ο Schumann με τις ρομάντσες του. Ά λ λ α όμποε είναι: το όμποε της αγάπης (Ιταλ. oboe d ' amore in La) και το όμποε του κυνηγιού (Ιταλ. oboe da caccia).

Σχ. 112 Πορεία 7 αρμονικών του Ομποε

175

Αγγλικό κόρνο (Ιταλ. corno Ingiese, Γαλλ. cor Anglais, Γερμ. Englisch, Horn, Αγγλ. English horn).

To Αγγλικό κορνο είναι ένας ιδιαίτερος τύπος όμποε, που προ-ήλθε από παραλλαγή του oboe da caccia. Ο σωλήνας του είναι κυλιν-δρικός, όπως του όμποε, αλλά η απόληξή του έχει σχήμα που μοιά-ζει με αχλάδι.

Φ α γ κ ό τ ο (Ιταλ. fagotto, Γαλλ. basson, Γερμ. Fagott, Αγγλ. basson). Το φαγκότο κατάγεται α π ' το παλιό μπομπαρντόνε (Bombardone),

τελειοποιήθηκε α π ' το Βέλγο οργανοποιό Α. Sax και είναι ένα α π ' τα κυριότερα όργανα της ορχήστρας.

Ο σωλήνας του φαγκότου είναι κωνικός, με απόληξη σε σχήμα που μοιάζει με εκείνο, της καμπάνας.

Το φαγκότο είναι το μοναδικό όργανο, που χρησιμοποιείται για χιουμοριστικές εντυπώσεις, γ ι ' αυτό του δόθηκε και το όνομα «κλόουν της ορχήστρας».

Ά λ λ ο ένα δ ίγλωσσο πνευστό είναι το Σαρουζόφωνο (Ιταλ. Sarruso-fono), με μεταλλικό σωλήνα. Εκτοπίστηκε απ ' το σαξόφωνο και το μοναδικό που χρησιμοποιείται ακόμα σήμερα είναι το χαμηλό. Έ χ ε ι έκταση: λ

σ (γράφεται - ακούγεται Χ™ χαμηλ.)

ί Ι

I | ϊ n

ο Σχ. 116 Schalmei

Σχ. 113 Oboe Σχ . 114 Corno ingiese Σχ . 115 Hekelphon

176

λ

<rr

-Λ

Σχ. 117 Fagotto Σχ. 118 Contrafagotto

Έκταση των δίγλωσσων

Σχ. 119 Sarrusofono

Oboe in Do # ° 8

(* ft* • )

(b»-) (γράφεται-ακούγεται)

γραφονται: ακούγονται:

Oboe d ' amore (in La) I

(3η μικ. χαμηλ.)

Oboe da caecia Φ (5η καθ. χαμηλ.)

Corno Ingiese (in Fa)

f ο t m J (5η καθ. χαμηλ.)

Oboe Var i tono (in Do)

t t (8™ χαμηλ.)

Fagot to J , 119 ——π J Ifi - — i

^ (γράφεται-ακούγεται)

Fagotto in Fa

Contra Fagotto

110 ^ l/J V r v II.)

(5η καθ. χαμηλ.)

u . Ο

E /

( ακούγεται 8να χαμηλ.)

178

Άσκαυλος (Ιταλ. cornamusa, Γαλλ. museite, Γερμ. Dudelsack, Αγγλ. bag pipe).

Αποτελείται από έναν ασκό, που χρησιμεύει για ν ' αποθηκεύεται αέρας και από δυο ή περισσότερους σωλήνες, με μια (σλαύβικοι) ή δυο (musette) γλωσσίδες από λεπτό φύλλο καλαμιού. Οι γλωσσίδες διεγεί-ρονται με έμμεσο φύσημα, με άλλα λόγια ο εκτελεστής δε φυσά κατευ-θείαν πάνω στις γλωσσίδες όπως κάνει στην τσαμπούνα λόγου χάρη, αλλά διοχετεύει τον αέρα μέσα στο φυσητήρι, που το πιέζει με το βρα-χίονα. Οι σωλήνες κάθε άσκαυλου έχουν διαφορετικό μήκος. Έ ν α ς απ ' αυτούς παίζει τη μελωδία και έχει κατά μήκος τρύπες ενώ οι άλλοι (Burdon) παίζουν το ισοκράτημα.

Ο άσκαυλος είναι Ασιατικής καταγωγής και έχει για άμεσο πρό-γονο το σαλμέι (Γαλλ. Calameau α π ' το Λατιν. calamus = καλάμι). Στην τυπική του μορφή εμφανίζεται το μεσαίωνα σαν όργανο των Με-νεστρέλλων, ενώ παράλληλα το χρησιμοποιούσαν σε λαϊκές εκδηλώσεις των ευγενών και των βασιλιάδων.

Συνθέτες, που χρησιμοποίησαν άσκαυλο σε έργα τους, είναι: J . S. Bach («Bauerkantate»), Meyerbeer («Dinorah») και ο Verdi («othello»). Μουσική αποκλειστικά για άσκουλο έγραψαν δυο οικογένειες Γάλλων μουσικών ή: Hetteterre (Οτετέρ) και η Chedeville (Σεντεβίλ), που έζησαν μεταξύ του 17ου και του 18ου αι.

Τσαμπούνα Η τσαμπούνα είναι ένα τύπος άσκαυλου, αποτελείται α π ' τον ασκό

και από δυο καλαμένιους σωλήνες δεμένους μαζί. Με τον ένα, που έχει 3 μέχρι 5 τρύπες, παίζουν τη μελωδία και με τον άλλο, που έχει 2 μέ-χρι 3 τρύπες, παίζουν ένα είδος ισοκρατήματος.

Την τσαμπούνα τη συναντάμε στη νησιώτικη Ελλάδα. Στην Κρήτη ονομάζεται ασκομαντούρα (σύνθετη λέξη α π ' το ασκός Kat μαντούρα, μαντούρα = αυλός ή μπιμπίκι).

Γκάιντα Μοιάζει με την τσαμπούνα, αλλά οι σωλήνες της δεν είναι δεμέ-

νες μαζί. Με τον ένα σωλήνα παίζουν τη μελωδία ενώ παράλληλα ο άλ-λος δίνει την τονική μια οκτάβα χαμηλότερα.

Τη γκάιντα τη συναντάμε στα Βαλκάνια. Ηχητική συμπεριφορά των δίγλωσσων

Ο ήχος των δίγλωσσων είναι τόσο χαρακτηριστικός, ιδιαίτερα εκεί-νος του όμποε, ώστε να ξεχωρίζει ανάμεσα στο σύνολο των χρωμάτων ορχήστρας. Η ιδιαιτερότητα αυτή του ηχοχρώματος, οφείλεται κυρίως στη διάμετρο του σωλήνα, που είναι μικρή συγκριτικά με εκείνη των άλλων πνευστών. Ακόμη στο είδος της πηγής του ήχου και στον πολύ-πλοκο συντονισμό του που γίνεται σε συνδυασμό με τις κοιλότητες του

179

κεφαλιού, του λαιμού και του υπόλοιπου σωλήνα. Οι ταλαντώσεις των γλωσσίδων των δίγλωσσων είναι περιοδικές,

τα ηχητ ικά κύματα στάσιμα διαμήκη και παρουσιάζουν μια εικόνα στον παλμογράφο, που δεν μπορεί να εξηγηθεί ακόμη. Ο αριθμός των αρμο-νικών ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή συχνοτήτων που αντιστοιχεί ο φθόγγος, συγκεκριμένα: Κάθε φθόγγος του όμποε και του αγγλικού κόρνου, που συμπεριλαμβάνεται στο κατώτερο όριο της έκτασής τους, αποτελείται από 25 περίπου αρμονικούς, του φαγκότου από 33 και του κόντρα φαγκότου από 48 περίπου. Ό σ ο αυξάνει το ύψος των φθόγγων, ανάλογα μειώνεται και ο αριθμός των αρμονικών τους συχνοτήτων. Οι φθόγγοι δε, που αντιστοιχούν στο ανώτατο όριο της έκτασής τους, έχουν το δεύτερο και τον τρίτο αρμονικό με μεγαλύτερη ένταση α π ' το θεμελιώδη. Το ύψος των αρμονικών στην περιοχή αυτή είναι : του όμποε 9.0Θ0 Hz περίπου, του Αγγλικού κόρνου 8.500 Ηζ περίπου, του φαγκότου 2.400 Ηζ περίπου και του κόντρα φαγκότου 2.000 Ηζ περίπου.

Επίσης 4 αρμονικοί του όμποε και 15 του κόντρα φαγκότου των φθόγγων που συμπεριλαμβάνονται στη χαμηλότερη οκτάβα της έκτασής τους, έχουν μεγαλύτερη ένταση απ ' το θεμελιώδη.

Ο ήχος που παράγει το κόντρα φαγκότο παρουσιάζει μια ιδιαι-τερότητα. Συγκεκριμένα: όταν παράγει το φθόγγο ντο = 128 Hz λό-γου χάρη, δε συνοδεύεται μόνο α π ' τους αρμονικούς του, αλλά και από το φθόγγο της αμέσως χαμηλότερης οκτάβας (Ντο = 64 Ηζ) και μά-λιστα με όλους τους αρμονικούς του. Αυτό ισχύει μόνο για τους χα-μηλούς φθόγγους και ο εκτελεστής δυσκολεύεται πολύ στο φύσημα ό-ταν τους εκτελεί.

Σχ. 120 Cornamusa

Σχ. 121 Musette (γαλλ. άσκαυλος)

Σχ. 122 Bagpipe (σκωτσεζικος)

180

γ. Τα χάλκινα Θεωρία της παραγωγής του ήχου των χάλκινων

Η θεωρία της παραγωγής του ήχου των χάλκινων πνευστών ανήκει στον Η. v. Helmholtz (Χέλμχολτς). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, τα χε ίλη του εκτελεστή πάλλονται με τη δύναμη της αναπνοής του προσ-κρούοντας στο κοίλωμα του επιστομίου του οργάνου. Στη συνέχεια, οι παλμικές δονήσεις των χε ιλ ιών συντονίζονται με τη στήλη αέρα του σωλήνα και έτσι ακούμε τον ήχο.

Το ύψος των φθόγγων που παράγουν τα χάλκινα είναι ανάλογο με: α. Τη μάζα ταλάντωσης των χειλιών β. Το βαθμό πίεσης των χειλιών πάνω στο επιστόμιο, γ. Το βαθμό πίεσης των χειλιών μεταξύ τους.

Ο βαθμός της έντασης του ήχου είναι ανάλογος με τη δύναμη της αναπνοής (φύσημα) του εκτελεστή και με το βαθμό της μεταξύ των χειλιών του πίεσης.

Επιστόμιο Το επιστόμιο των χάλκινων (σχ. 123) έχει σχήμα σφαιρικό (κελέ-

φους) ή σχήμα χωνιού. Ο χώρος της κοιλότητας του επιστομίου, που παίζει αποφασιστικό ρόλο στο ύψος των φθόγγων, συγκεκριμένα: όσο μεγαλύτερος είναι ο χώρος της κοιλότητας, τόσο βαθύτεροι φθόγγοι παράγονται και αντίστροφα. Αυτό συμβαίνει, γιατί ο μεγάλος χώρος επι-τρέπει να πάλλεται μεγάλη μάζα απ ' τα χείλη του εκτελεστή, ενώ ο μικρός χώρος επιτρέπει να πάλλεται μικρή μάζα.

V

τούμπας

Ο ηχητικός σωλήνας των χάλκινων είναι φτιαγμένος από μέταλλο (συνήθως χαλκό). Το σχήμα, το μήκος και το διαμέτρημα, είναι τα στοι-χεία εκείνα που ρυθμίζουν το συντονισμό των συχνοτήτων και τη μου-σική έκταση.

τρομπονιου

V U

τρόμπας

Ηχητικός σωλήνας

κορνου

Σχ. 123 επιστόμια

κυνηγ. κορνου

181

Φυσικοί ήχοι ή κρυμμένες νότες Ο σωλήνας των χάλκινων πνευστών οργάνων εκτός από το θεμέ-

λιο, παράγει ακόμη και έναν αριθμό φθόγγων που ποικίλλει ανάλογα με το μήκος του σωλήνα. Οι φθόγγοι αυτοί ονομάζονται φυσικοί ήχοι^ φυ-σικές νότες (Γερμ. Naturtone) ή κρυμμένες νότες, τις οποίες αν τις βά-λουμε σε σειρά με βάση το ύψος τους, αποτελούν τη λεγόμενη «φυσική κλίμακα», η οποία δε διαφέρει καθόλου από την αρμονική στήλη.

Έ τ σ ι , αν ένας σωλήνας παράγει τη θεμέλιο νότα Ντο = 65 Hz, τότε η σειρά των φυσικών ήχων θα είναι:

χρωματ.

Φ f2 fc

ο

4 διατον.

10 II 12 13 14 15 16

β 1 2 3

Φυσική σκάλα (Οι νότες που είναι σε παρένθεση διαφέρουν ελάχιστα στο ύψος από τις αντίστοιχες συγκερασμένες).

Από την ανάλυση της φυσικής σκάλας προκύπτει ότι αυτή αποτε-λείται από νότες ( 1 - 8 , το σι είναι λίγο χαμηλότερο από το αντίστοι-χο συγκερασμένο) που δεν αποτελούν κλίμακα, από νότες (8-13, το φα είναι λ ίγο ψηλότερο από το αντίστοιχο συγκερασμένο) που αποτε-λούν διατονική κλίμακα, και από χρωματικές νότες (13-16 , το λα και το σι είναι λίγο χαμηλότερα από τα αντίστοιχα συγκερασμένα).

Έ ν α χάλκινο όργανο παίζει όλους ϊους φθόγγους που συμπεριλαμ-βάνονται στην έκτασή του, όταν αλλάζει το μήκος του σωλήνα του. Ε-πειδή τα παλιά χάλκινα δε διέθεταν τα μέσα εκείνα που θ ' άλλαζε το μήκος του σωλήνα, περιορίζονταν αναγκαστικά στο παίξιμο των φθόγγων εκεί-νων που δεν αποτελούσαν κλίμακα (βλέπε φυσική σκάλα). Μερικές προ-σπάθειες των οργανοποκόν χρησιμοποιώντας τα ως τότε γνωστά μέσα αλλαγής του μήκους του σωλήνα (τρύπες, κλάπες κ.λπ.) εγκαταλείφτη-καν γιατί, ενώ λύθηκε το πρόβλημα, πρόκυψε ένα άλλο: αλλοιώθηκε το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα. Το πρώτο ουσιαστικό βήμα για την αλ-λαγή του μήκους του σωλήνα — χωρίς να αλλοιωθεί το ηχόχρωμα — έγινε όταν οι οργανοποιοί πρόσθεσαν παραπάνω κομμάτια, τις λεγόμε-νες «σπείρες». Αλλά και με τις σπείρες τα χάλκινα δεν είχαν την ικα-νότητα να παίζουν μελωδίες πολύ περίπλοκες, ώσπου εφευρέθηκαν τα έμβολα (19ος αι., γύρω στα 1802).

182

Μια πιο πρακτική μέθοδος αλλαγής του μήκους του σωλήνα ήταν εκείνη, που χρησιμοποιήθηκε (16ος αι.) ένα εξάρτημα, το τίρο (ολκός). Δηλαδή, ο ολκός είναι ένας σωλήνας — εξάρτημα, που γλιστρά μέσα στον κύριο σωλήνα του οργάνου, με αποτέλεσμα ν ' αλλάζει το μήκος του σωλήνα και να είναι έτσι δυνατή η εκτέλεση όλων των χρωματι-κών φθόγγων, που συμπεριλαμβάνονται στην έκτασή του. Το μοναδικό όργανο με τίρο (ολκό) είναι το Τρομπόνι α τίρο (από το Ιταλ. trom-bone a tiro = τρομπόνι με ολκό).

Βαλβίδες - έμβολα (κλειδιά) Η βαλβίδα είναι ένας μικρός σωλήνας μέσα στον οποίο κινείται έ-

να έμβολο παλινδρομικά, ρυθμίζοντας το πέρασμα του αέρα μέσα στον κύριο σωλήνα.

Διακρίνουμε δύο είδη εμβόλων, εκείνα που η κίνησή τους γίνεται κατακόρυφα (σχ. 124α) και ονομάζονται πιστόνια (από το Ιταλ. pistoni) και εκείνα που η κίνησή τους γίνεται περιστροφικά (σχ. 124β) και ονο-μάζονται κύλινδροι (Γερμ. Zylinder, από το ελλην. κύλινδρος).

Ό τ α ν τα χάλκινα εφοδιάστηκαν με έμβολα — που λέγονται και κλει-διά — δεν έπαιζαν μόνο τις νότες της φυσικής σκάλας, αλλά και άλλες νότες που συμπεριλαμβάνονται σ ' αυτή. Από τα μέσα όμως του 20ου αι. κατασκευάστηκαν διάφορα μοντέλα εμβόλων και έτσι τα χάλκινα έ-παιζαν όλους τους χρωματικούς φθόγγους που συμπεριλαμβάνονταν στην έκτασή τους.

β. κύλινδροι Σχ. 124 'Εμβολα

Σορντίνα (Ιταλ. sordino, Γαλλ. sourdine, Γερμ. Dampfer, Αγγλ. damp-fer).

Η σορντίνα (ηχοκράτης, ηχοπνίχτης) των χάλκινων είναι ένα ξύ-λινο έμβολο, ένα είδος κώνου, που σφηνώνεται στο πλατύστομο (καμ-πάνα, χοάνη) άκρο του σωλήνα.

α. πιστόνια

183

Ό τ α ν ένα όργανο παίζει με σορντίνα, το χαρακτηριστικό του ηχό-χρωμα αλλοιώνεται, επειδή η ένταση των αρμονικών συχνοτήτων μειώ-νεται δυσανάλογα.

Στα κόρνα, ο εκτελεστής, αντί για σορντίνα μπορεί να χρησιμοποι-ήσει το χέρι του αποδίδοντας μάλιστα ωραιότερους ήχους. Η χρήση του χεριού αντί της σορντίνας προμειώνεται από το συνθέτη με το σύμ-βολο: +

τρόμπας τρομπονιού γαλλ. κόρνου τούμπας

Σχ. 125 Σορντίνες

Τα κυριότερα χάλκινα είναι: τα κόρνα, οι κορνέτες, οι τρόμπες, τα τρομπόνια και οι τούμπες.

Κόρνο (Ιταλ. corno, Γαλλ. cor, Γερμ. Horn, Αγγλ. horn). Το κόρνο έχει τις ρίζες του στην αρχαία εποχή. Στην αρχή φτιαγ-

μένο από κέρατα ζώων, αργότερα από μέταλλο. Το κόρνο το χρησιμο-ποιούσαν για τη μετάδοση σημάτων και μηνυμάτων και σ ' ολόκληρο το μεσαίιονα ήταν το μέσο επικοινωνίας στο κυνήγι, γνωστό με το όνο-μα: «κόρνο του κυνηγίου» (Ιταλ. corno di caccia, Γαλλ. cor de chasse, Γερμ. Jagdhorn, Αγγλ. French horn). Μέχρι το 1816 το κόρνο έπαιζε μόνο φυσικούς φθόγγους. Την εποχή αυτή εφοδιάστηκε με ένα έμβο-λο, αργότερα με δύο και το 1850 με τρία (κόρνο με έμβολα, Γαλλ. cor a pistons, Γερμ. Venti lhorn). Έ τ σ ι η ηχητ ική του έκταση πήρε μεγά-λες διαστάσεις.

Το σημερινό κόρνο* είναι εφοδιασμένο με έμβολα και με επιστό-μιο. Ο σωλήνας του είναι μακρύς και στενός, από μέταλλο, περιελισ-σόμενος, έχει σχήμα κυλινδρικό — που διαμορφώνεται σε κωνικό — μι: απόληξη στο σχήμα της καμπάνας.

Το κόρνο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην ορχήστρα το

ΣΗΜ.*Όταν γράφουμε μουσική για κόρνα μπάντας ο οπλισμός πρέπει να σημειώνεται. Το αντίθετο συμβαίνει όταν τα κόρνα χρησιμοποιούνται στην ορχήστρα.

184

1664 α π ' το συνθέτη J. Β. Lully (Αυλλύ). Λίγο αργότερα ο Bach χρησι-μοποίησε σε έργα του κόρνο κυνηγίου. Ά λ λ ο ι συνθέτες που χρησι-μοποίησαν κόρνα σε έργα τους είναι: Weber, Rossini, Wagner, Bruck-ner, Brams, Dvorak, Tsaikowsky, Mahler, Schonberg, Debussy, Strawin-sky. Σε κοντσέρτα και μουσική δωματίου: Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert, Schumann, Straijss, Poulenk, Hindemith κ.ά.

Στη γραφή των κόρνων συνηθίζεται το εξής: Ό τ α ν ο κορνίστας παίζει κόρνο τονισμένο σε Ντο λόγου χάρη, τις νότες που είναι γραμ-μένες στο κλειδί του Φα τις εκτελεί όπως είναι γραμμένες. Εκείνες ό-μως που είναι γραμμένες στο κλειδί του Σολ τις εκτελεί μια οκτάβα χαμηλότερα. Έ ν α παράδειγμα:

γραφή: εκτέλεση:

Corno in Do

t Ά λ λ ο ένα παράδειγμα:

Corno in Fa

t #

Τα κόρνα που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι:

Corno in Sib Corno in La Corno in Lab Corno in Sol Corno in Fa Corno in Mi Corno in Mib Corno in Re Corno in Do Corno in Si Corno in Sib (basso)

ακούγεται μια 2η μεγάλη χαμηλότερα 3η μικρή 3η μεγάλη 4η καθαρή 5η καθαρή 6η μικρή 6η μεγάλη 7η μικρή 8,., 9η μικρή 9η μεγάλη

185

Το παράδειγμα που ακολουθεί, δείχνει την έκταση των κόρνων χω-ρισμένη σε περιοχές με βάση τους αρμονικούς.

χαμηλή (περιοχή)

t grave

-it- '11* #

θεμελ. νότες fundamentale

ψηλή η πιο ψηλή

t acuta

η sopracuta

^ . b o i ^ a ° —

μεσαία media

Για την πιο ψηλή περιοχή χρησιμοποιούνται τα κόρνα (corni in toni aouti):

t in Si(> άκουσμα

» i l · -rt L a Λ

P ^ f

ακουσμα

* in L . a b * άκουσμα * in Sol άκουσμα

W W 1

Για τη μεσαία περιοχή χρησιμοποιούνται τα κόρνα (oorni in toni modi):

in Fa άκουσμα

in Mi . άκουσμα

in Mil)

4 ακουσμα

A /S

186

Για τη χαμηλή περ ιοχή χρησιμοποιούνται τα eorna (corni in toni grave) :

~ άκουσμα λ in Re α άκουσμα * in Do *

$ · · $ ι ' wm I

in Sib , ι άκουσμα in Si λ άκουσμα

(basso) Τ Ο Τπ • Γ Μ Υ ; νι J

1 1 Ο

Ηχητική συμπεριφορά των κόρνων Ο ήχος των κόρνων είναι τόσο χαρακτηριστικός, ώστε να ξεχωρί-

ζει μέσα στο σύνολο των χρωμάτων ορχήστρας. Το χαρακτηριστικό τους ηχόχρωμα οφείλεται κυρίως στο σχήμα και το μήκος του σωλή-να, συγκεκριμένα:

"Οταν ένα κόρνο παίζει φθόγγους που ο θεμελιώδης αντιστοιχεί σε συχνότητες κάτω των 200 Hz, τη μεγαλύτερη ένταση έχει ο 4ος και ο 7ος αρμονικός. Ό τ α ν ο θεμελιώδης συμπεριλαμβάνεται στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων της έκτασης του οργάνου, τη μεγαλύτερη ένταση έχει ο 2ος αρμονικός. Τέλος, όταν η συχνότητα του θεμελιώδη συμπεριλαμβάνεται στο τελευταίο όριο, τότε όλοι οι αρμονικοί αποτελούν φθίνουσα ακολου-θία, αλλά ο αριθμός τους μειώνεται σημαντικά, γιατί το μήκος του σωλή-να δεν είναι κατάλληλο (είναι μεγαλύτερο) για το συντονισμό των ψηλό-τερων αρμονικών. Η μείωση του αριθμού των αρμονικών συχνοτήτων αλ-λοιώνει το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα των κόρνων, δηλαδή μας θυμίζει εκείνον των άλλων χάλκινων.

' Χ / JT / - /

• ' · κ \ / \ /

\ Λ " Χ \ ,/ \ \

D Ε r G Α Η

Κ. \.

·....· ·. \

ψ —

e (1 ι I q » h

\ —

c Ί ft 4 »' h' \3 Χ c" d"

Σχ . 126 Πορεία 9 αρμονικών κυνηγητ. κόρνου

Σχ. 130 Corno di caccia (σημερινό)

Σχ. 131 Corno di caccia (πα/l. τύπος)

129 Klappcnhom (με κλάπες)

Poslhom (ταχυδρομικό)

127 Corno (a pistoni)

188

Κορνέτα* (Ιταλ. cornetta ή corneta a pistoni, Γαλλ. cornet a pistons, Γερμ. Kornett, λέγεται και απλά: piston).

Η κορνέτα είναι μια σάλπιγγα εφοδιασμένη με πιστόνια — γ ι ' αυ-τό λέγεται και «κορνέτα με πιστόνια» — πρόγονος της είναι t o ταχυ-δρομικό κόρνο (Γερμ. Posthorn) και εφευρέθηκε από Γάλλους οργανο-ποιούς το 1825 (ίσως και δυο - τρία χρόνια νωρίτερα).

Η κορνέτα είναι πολύ ευέλικτη και παράγει καθαρό ήχο, γ ι ' αυτό είναι ικανή να παίζει οποιοδήποτε είδος μουσικής. Είναι ο σολίστας της μπάντας), λαϊκών συγκροτημάτων, της τζαζ ορχήστρας (γνωστή με το όνομα «κορνέτα της τζαζ» = "Jazzkornett"), ακόμη και σε'μεγάλες ορχή-στρες η συμμετοχή της κορνέτας είναι απαραίτητη.

Οι γνωστότεροι από τους συνθέτες που έγραψαν μουσική για κορ-νέτα είναι οι: Rossini, Berlioz, Wagner, Meyerbeer και οι νεότεροι: Mahler, Strawinsky Bartok και Hindemith.

Σάλπιγγα (Ιταλ. trombetta, Γαλλ. trombette, Γερμ. Trombete, Αγγλ. trumbet).

Είναι όργανο αρχαίας προέλευσης, απ ' το 14ο αι. με ξύλινο κω-νοειδή σωλήνα, και όπως το ξέρουμε σήμερα, απ ' το 16ο αι. Γνωστές είναι οι Ισλαμο - αραβικές σάλπιγγες hus ine ή b u s u n e (είναι το βού-κινο των Λατίνων) και εκείνες της Μεσαιωνικής εποχής tuba και t ruba.

Για πολλούς αιώνες η σάλπιγγα χρησιμοποιείται περισσότερο για τη μετάδοση σημάτων και μηνυμάτων παρά σαν όργανο ορχήστρας, για-τί περιοριζόταν αναγκαστικά στο παίξιμο των φυσικών ήχων. Σαν πραγ-ματικό όργανο ορχήστρας καθιερώθηκε λίγο μετά τον εφοδιασμό του με έμβολο (1830, είναι η σημερινή τρόμπα).

Σήμερα η σάλπιγγα (χωρίς έμβολα ή με ένα έμβολο) χρησιμοποιεί-ται για στρατιωτικά σαλπίσματα και στις στρατιωτικές μουσικές. Στην Ελλάδα, στις στρατιωτικές μουσικές του πεζικού και του μηχανικού χρησιμοποιούν τη σάλπιγγα σε Sib και σε"εκείνες του πυροβολικού και ιππικού τη σάλπιγγα σε Mip.

Οι γνωστότεροι συνθέτες που χρησιμοποίησαν Σάλπιγγες σε έργα τους είναι οι : Mondeverdi, Bach, Handel, Mozart και Haydn.

Τρόμπα** (Ιταλ. tromba, Γαλλ. trombette, Γερμ. Trombete, Αγγλ. Trumbet).

Η τρόμπα είναι μια σάλπιγγα με έμβολα — πιστόνια. Ο σωλήνας της τρόμπας είναι κυλινδρικός με κωνοειδή απόληξη και πολύ στενός σε σχέση με το μήκος του. Πολύ στενό σωλήνα έχει η τρόμπα της

ΣΗΜ.* Οι κορνέτες — καθώς και οι τρόμπες — παίζουν και με σορντίνα. ιδιαίτερα στη μουσική τζαζ. ΣΗΜ.** Trombe ονόμαζαν οι Γάλλοι το κόρνο του Που αι.

189

τζαζ (Γερμ. Jazz - Trombete), η οποία προήλθε από την κορνέτα με πι-στόνια. Το σχήμα του σωλήνα της τρόμπας δεν προσφέρεται για πειρα-ματικές μελέτες.

Οι γνωστότεροι από τους συνθέτες που χρησιμοποίησαν τρόμπες σε έργα τους είναι οι : Strauss, Saint - Saens, Strawinsky, Wagner, Bruc-kner, Mahler και Hindemith («Kammermusik Nr. 1). Ηχητική συμπεριφορά της τρόμπας

Η τρόμπα παράγει πολλούς αρμονικούς ήχους και αυτό οφείλεται στο σχήμα και τη διάμετρο του διατρυπήματος του σωλήνα. Η ένταση των αρμονικών συχνοτήτων των φθόγγων, που συμπεριλαμβάνονται στο ανώτατο και κατώτατο όριο της έκτασης του οργάνου, δεν αποτελεί φθίνουσα ακολουθία (σχ. 132), ενώ εκείνη των φθόγγων που συμπεριλαμ-βάνονται μεταξύ των δύο ορίων αποτελεί φθίνουσα ακολουθία (βλ. αρμ. συχνότητες). Ο ψηλότερος αρμονικός ήχος που παράγει η τρόμπα φτά-

Σχ. 135 Tromba (a pistoni)

190

Τούμπα (από το Ρωμαϊκό tuba = σάλπιγγα, Ιταλ. ονομάζεται και flicor-ηο basso ή bombardone, διεθνώς ονομάζεται Tuba).

Η τούμπα με έμβολα κατασκευάστηκε το 1835 και προήρθε από μεταλλαγή των μπάσσων οφικλέιδων ή ίσως από το παλιότερο Βόμ-βα ρδο (Bombardone), συμπέρασμα που προκύπτει από γλωσσολογική έ-ρευνα.

Η σημερινή τούμπα είναι τονισμένη σε 4 τόνους (Mit>, Φα, Ντο και l ib ) , έχει 3 ή περισσότερα έμβολα (κυλίνδρους) και είναι το βαθύ-τερο χάλκινο όργανο.

Το 1850 κατασκευάζεται ένας τύπος τούμπας («γωνιώδες Έλικον») που χρησιμοποιείται στις στρατιωτικές μουσικές της Αυστρίας, Ρωσίας, Γερμανίας και U.S.A. από τον οποίο προήλθε το Sousaphon που οφεί-λεται στον Αμερικανό οργανοποιό J. Ph . Sousa.

Έ ν α ς ιδιαίτερος τύπος τούμπας είναι εκείνος του Wagner (Wagner - T u b e n ) . με επιστόμιο κόρνου και 4 έμβολα, που χρησιμοποίησε ο Wagner στη σύνθεσή του: « Ring des Nibelungen». Ο ήχος που παρή-γε είχε ένα ιδιαίτερο χρώμα, κάτι μεταξύ κόρνου και φλικόρνου.

Η τούμπα είναι όργανο που χρησιμοποιείται στη συμφωνική ορχή-στρα, στη μουσική τζαζ, στις μπάντες και σε έργα μουσικής δωματίου και κοντσέρτα. Χρησιμοποιήθηκε από λίγους συνθέτες: Wagner, Ber-lioz, Strawinsky, Gershwin κ.ά.

Σχ . 136 Tuba Σχ. 137 Sousaphon Σχ . 138 Wagner - Tube

191

Τ ρ ο μ π ό ν ι (Ιταλ. trombone, Γαλλ. trompone, Γερμ. Posaune, Αγγλ. trom-bone).

Προήλθε από μια σάλπιγγα του 14ου αι. που είχε το χαρακτηριστι-κό σχήμα S. Για δύο περίπου αιώνες περιορίζεται αναγκαστικά στην πα-ραγωγή φυσικών ήχων, αφού τα μέχρι τότε μέσα αλλαγής του σωλήνα ήταν ακατάλληλα. Το 16ο αι. το τρομπόνι εφοδιάζεται με το τίρο (βλέ-πε: φυσικοί ήχο ι ή κρυμμένες νότες) και παράγει έτσι όλους τους φθόγ-γους της χρωμ. κλίμακας. Το τρομπόνι αυτό ονομάστηκε: τρομπόνι α τίρο.

Τ ρ ο μ π ό ν ι α τ ίρο (Ιταλ. trombone a tiro, Γαλλ. trombone a coulisse, Γερμ. Zugposaune).

Είναι το μοναδικό χάλκινο πνευστό που είναι εφοδιασμένο με τί-ρο (ολκός στην καθαρεύουσα), με το οποίο αλλάζει στη στιγμή το μή-κος του σωλήνα. Το τίρο έχει 7 διαφορετικές θέσεις (γλιστρήματα), μια για κάθε έναν από τους 7 θεμελίους.

Από το 16ο αι. κατασκευάζονται τρομπόνια α τίρο τονισμένα σε διάφορους τόνους, είναι τα: T r o m b i n e (Soprano in Mil»), Τ rombino (alto), T rombe t l a (έκταση Μ ι - φ α ) , T r o m b o n e major (έκταση Λα ή Σι - φα1 ή σολ1), T rombone dopp io (έκταση Ρε ή Μ ι - φ α ) και Cim-basso (αυτό το τρομπόνι ήταν με έμβολα και το χρησιμοποίησε ο Verdi).

Το τρομπόνι α τίρο παίζει: glissando, trillo και vibrato με τα χεί-λη και Flatterzunge* (Φλάττερτσούνγκε).

Από το 1930 το τρομπόνι εφοδιάζεται με τρία έμβολα (Γερμ. Ven-tilposaune).

Τα τρομπόνια χρησιμοποιούνται στις μπάντες, στη συμφωνική ορ-χήστρα και στη μουσική τζαζ (Jazzposaune) όπου παίζει συνήθως με σορντίνα. Σαν σόλο όργανο χρησιμοποιήθηκε σε έργα μουσικής δωμα-τίου και σε κοντσέρτα.

Τρομπόνια χρησιμοποίησαν σε διάφορα έργα οι συνθέτες: Mozart, Wagner, Beethoven, Schumann, Rossini, Strauss, Poulanc, Strawinsky, Mahler, Bartok, Ravel, Hindemith, Schonberg κ.ά.

Από το 17ο αι. κατασκευάζονται τρομπόνια alto, tenore και basso. Ηχητική συμπεριφορά

Ο ήχος που παράγει το τρομπόνι α τίρο έχει μεγαλύτερο όγκο (πε-ρισσότερους αρμονικούς) σε σύγκριση με εκείνον που παράγει το τρομ-πόνι με έμβολα (κλειδιά).

Γενικά ο ήχος που παράγουν όλα τα τρομπόνια, όταν αντιστοιχεί σε συχνότητες, που συμπεριλαμβάνονται στη χαμηλότερη περιοχή της

ΣΗΜ.* Flatterzunge (Γερμ. φτερούγισμα, πλατάγισμα της γλώσσας) ένα εφέ που γίνεται όταν ο εκτελεστής φυσώντας χρησιμοποιεί παράλληλα και τη γλώσσα του προφέροντας τα σύμφωνα ν τ - ρ - ρ . Φλάττερτσούνγκε παράγουν όλα σχεδόν τα πνευστά. Στα χάλκινα μπορεί παράλληλα να χρησιμοποιηθεί και σορντίνα.

έκτασής τους, είναι πλούσιος σε αρμονικούς. Ό σ ο ψηλώνει ο ήχος μει-ώνεται ανάλογα και ο αριθμός των αρμονικών και μας θυμίζει εκείνον της σάλπιγγας.

"Αλλα χάλκινα πνευστά είναι τα ψευδοκόρνα (Φλι.κόρνα).

Σχ. 141 I'liconu) (in si\>)

( (

193

Κορνέτες Οι κορνέτες γράφονται:

ί

, ο

,~ ο

ακούγονται

(.oriielta in Do (cornet a pis tons)

Cornelia ill Sib (cornet a pistons)

Cornctta in La (eorncl a pistons)

Οι Τρόμπες γράφονται:

(Tromba in Do)

Φ XT'

* ο

(2η μεγ. χαμηλ.)

(όπως γράφεται)

(bo) ( λ ^

ακούγονται: ( λ )

Tromba in Sib

l'romba in Re

I'romba in Mib

ι = bxy-

(a)

(2η μεγ. χαμηλ.)

(2η μεγ. ψηλότ.)

t (6η μεγ. χαμηλ.)

194

T r o m b a in Fa

Τρόμπες alto

T r o m b a in Fa

Tromba in Do

Tromba in Sib

~ίγ 0 > - Ο · | . Ο *Τ

γραφονται:

Φ

bet {\λ ±)

ακούγονται:

ο '

T romba in Mil) (o p is lonino in Mil?)

T romba in Sil?

Τρόμπες basso

j>g (q_«

£

γραφονται:

7 ( j R * *

δκούγονται:

(5η καθ. χαμηλ.)

(4η καθ. ψηλότερα)

(3η μικ. ψηλότ.)

(7η μικ. ψηλότ.)

* Λ , . 1 I $·) ° *

^ J? U 1ΣΙ ' (Λ F ^ 3 (1

ι-φ] .

(«.'" χαμηλ.)

(9η μεγ. χαμηλ.)

19 5

Ψευδοκόρνα ή Φλικόρνα

γράφονται:

-y

— Ο « (IF) ο

ακούγονται : Fl icorno sop ran ino in Mil> (Γαλλ. Petit Bugle, Γερμ. Fliigelhorn in Es)

Λ ρ (3η μικ. ψηλοτ.)

Flicorno in Sib (Γαλλ. Bugle, Γερμ. Fliigelhorn in B)

$ (2η μεγ. χαμηλ.)

Flicorno tenore bar i tono e basso* (Γαλλ. Bugle tenor, Bugle Baryton, Basse en Bb, Γερμ. Tenorhopn, Bary-ton, Basstuba in Β )

* Ψ.

Flicorno Contra l to in Mib (Γαλλ. Bugle alto, Γερμ. Althorn in Es)

- t o -

(9η μεγ. χαμηλ.)

(6η μεγ. χαμηλ.)

ΧΗΜ.* Το Ευφώνιο (Ιταλ. Eufonio, Γερμ. Euphonion) είναι όργανο in Si , δηλαδή στην '«•σία είναι το Flicorno basso, μεταφερμένο in Do.

196

Τούμπες Βάγγνερ (Wagner - T u b e n )

T e n o r t u b a in Β ( T u b a tenore in Sib)

Φ JfH-

o - ( f l o ) (γράφεται)

Basstuba in F ( T u b a basso in F a )

3 Φ -^of

b o ^ o f

(ακούγεται 2η μεγ. χαμηλ.)

SoL m $

(γράφεται οπως i| in Bb) άλλες Τούμπες

(γράφονται - ακούγονται)

\>XJ'(\\XJ) (ακούγεται 5η καθ. χαμηλ.)

T u b a in Fa (Γερμ. Basstuba in F)

με 4 κλειδιά

5

με "i κλειδιά^ ^ , ο l>jg ^ (

ο—Ββ- l|ii b o

T u b a in Mib (Γερμ. Basstuba in Es)

bo. l]r*(bj

b o b o ο ^ ^ 8

T u b a in Do (Γερμ. Kontrabasstuba in C)

b o ^ o (<

„ bo \xw b o \]o ο ^

Tul)a in Sib (Γερμ. Kontrabasstuba in B)

bo bo « ^ ^ ^ \ Ο 1

t , o ί |θ i b o l .

197

Τρομπόνια (Γερμανικά) T r o m b o n e a l t o

(Γερμ. Altposaune)

(γράφονται - ακούγονται)

IN

Νότες Pedale (Pedaltone) Trombone tenore

(Γερμ. Tenorposaune)

» κ » · ^ , (Νότες Pedale)

T r o m b o n e b a s s o (Γερμ. Bassposaune) - ο (Κ* ±· ^

8 ι T r o m b o n e C o n t r a b a s s o (Νότες Pedale)

(Γερμ. Kontrabassposaune)

w Η ̂ 8 - - - " J

Τ ρ ο μ π ό ν ι α τίρο (Γαλλ. Trombone a coulisse, Γερμ. Zugposaune) (γράφονται - ακούγονται)

Trombone alto in Mib T r o m b o n e tenore in Sil>

Τ Ύ— ° ° ' Ή ΐ ^ (f ϊ .1 ^ ν >

Ο - t £

T r o m b o n e basso in Fa

ο

Νότες Pedale

T r o m b o n e basso in Fa (με κλειδιά) ^ g )

, b - ^

- ^

Νότες Pedale με το 4o κλειδί

198

3. Τύμπανα (μεμβρανόφωνα) Τύμπανα λέγονται τα όργανα που ο ήχος τους παράγεται με την ε-

νέργεια των παλμικών δονήσεων της μεμβράνης. Είναι απ ' τα πιο πα-λιά όργανα και αποτελούνται α π ' το αντηχείο* και τη μεμβράνη. Το αν-τηχεϊο κατασκευάζεται από ξύλο, μέταλλο ή από πηλό. Η μεμβράνη εί-ναι από ξεραμένο δέρμα ή από πλαστικό υλικό και κουρδίζεται συνή-θως με βίδες ή κλειδιά τοποθετημένων γύρω α π ' το χείλος του αντηχείου.

Ό τ α ν η μεμβράνη πάλλεται παράγει σύνθετο ήχο, γιατί δεν πάλλε-ται μόνο σαν σύνολο αλλά και σε μικρότερα μέρη. Ο θεμελιώδης έχει σχέση :

(τ = ακτίνα του κύκλου της μεμβράνης, Ρ = βαθμός τάσης της μεμβρά-νης, Q = πυκνότητα της μάζας της μεμβράνης).

Τα περισσότερα τύμπανα παράγουν θόρυβο και ελάχιστα παράγουν ήχο με ευδιάκριτο ύψος, αυτά θα τα δούμε παρακάτω.

Ο χαρακτήρας του θορύβου που παράγουν τα τύμπανα, συναρτάται με:

α. την επιφάνεια του μέσου διέγερσης της μεμβράνης, β. το υλικό του μέσου διέγερσης ' της μεμβράνης, γ. το σημείο διέγερσης της μεμβράνης, δ. το σχήμα και το υλικό κατασκευής του αντηχείου. Αναλυτικά: α . Ό σ ο μεγαλύτερη είναι η έκταση της επιφάνειας του μέσου διέ-

γερσης (π.χ. παλάμες του εκτελεστή), τόσο πιο βαθύς θόρυβος παράγε-ται και αντίστροφα (π.χ. επικρουστήρας με μικρό κεφάλι).

β . Ό σ ο πιο σκληρό είναι το υλικό του επικρουστήρα (π.χ. ξύλο), τόσο πιο οξύς θόρυβος παράγεται και αντίστροφα (π.χ. επικρουστή-ρας με κεφάλι από φελλό).

γ . Ό τ α ν η μεμβράνη διεγείρεται στο κέντρο, παράγεται ο πιο βα-θύς θόρυβος. Ό σ ο πιο κοντά προς το στεφάνι πλησιάζει το σημείο διέ-γερσης, ανάλογα οξύνεται και ο θόρυβος.

δ . Ό σ ο πιο μεγάλο είναι το αντηχείο, τόσο πιο βαθύς θόρυβος πα-ράγεται και αντίστροφα. Ό σ ο πιο σκληρό είναι το υλικό κατασκευής του αντηχείου (π.χ. μέταλλο), τόσο πιο οξύς θόρυβος παράγεται και αν-τίστροφα (π.χ. ξύλο).

Γενικά ο χαρακτήρας του θορύβου εξαρτάται απ ' το πόσες και ποιες απ ' τις δευτερεύουσες συχνότητες (βλέπε θόρυβο) έχουν τη μεγα-λύτερη ένταση. Έ ν α ς θόρυβος είναι βαθύς, όταν τη μεγαλύτερη έντα-

;ΗΜ.* Αντηχείο λέμε το κοίλωμα όλων των οργάνων ενώ εκείνο των εγχόρδων το λέμε ΐχείο.

ση έχουν οι χαμηλότερες απ ' τις δευτερεύουσες συχνότητες, ενώ το αν-τίθετο συμβαίνει με τον οξύ θόρυβο.

Σορντίνα των τύμπανων Είναι ένα σύνολο από σπειροειδείς μεταλλικές χορδές που στερεώ-

νονται στο ένα α π ' τα δύο στεφάνια των τυμπάνων σε δυο σημεία δια-μετρικά αντίθετα.

Ό τ α ν ο εκτελεστής θέλει να παίξει με σορντίνα πιέζει με το χέρι του ένα μοχλό, που συνδέεται με την άκρη των χορδών. Με την πίεση του μοχλού οι χορδές μετακινούνται α π ' το στεφάνι ακουμπώντας στη μεμβράνη. Με το χτύπημα της άλλης μεμβράνης, η ενέργεια των παλ-μικών της δονήσεων μεταφέρεται στη μεμβράνη με τη σορντίνα, με τη βοήθεια του αέρα που είναι μέσα στο αντηχείο. 'Ε"τσι, η μεμβράνη αυτή πάλλεται αναγκαστικά (εξαναγκασμένη ταλάντωση). Επειδή οι χορ-δές εφάπτονται με τη μεμβράνη εξαναγκάζονται και αυτές να χοροπηδά-νε πάνω της, να κραδαίνονται. Α π ' τον κραδασμό των χορδών ο χαρα-κτήρας του θορύβου μεταβάλλεται, γίνεται πιο οξύς και διακόπτεται σε πολύ μικρά χρονικά διαστήματα, πράγμα που βοηθάει τον ακροατή να ξεχωρίζει το ρυθμό.

Μέσα με τα οποία παίζονται τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όργανα*

Τα μέσα με τα οποία παίζονται τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όρ-γανα ποικίλλουν ανάλογα με το υλικό κατασκευής του ηχογόνου σώ-ματος και ανάλογα με την ποιότητα του ήχου που θέλουμε να παράγου-με. Αυτά είναι:

α. ραβδιά (ξύλινα ή μεταλλικά) β. σκούπες (από μέταλλο) γ. σφυριά (από διάφορα υλικά) δ. Τα χέρια του εκτελεστή γ **. Αυτά τα μέσα (αν εξαιρέσουμε τα χέρια του εκτελεστή), τα λέμε

«επικρουστήρες». Τους ξύλινους επικρουστήρες τους λέμε «μπαγκέτες» απ' το Ιταλ. «bacchetta» που σημαίνει «ραβδί» (bacchetta di metallo = μεταλλική μπαγκέτα).

Σ^ς δίνουμε τις απαραίτητες πληροφορίες γύρω απ ' τους επικρου-στήρες που χρησιμοποιούνται σήμερα για το παίξιμο των οργάνων που αναφέραμε. Είναι α π ' το βιβλίο: « H a n d b u c h des Schlagzeugs» των Κ. Pe inkofer και F. Tannigel .

ΣΗΜ.* Τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όργανα ονομάζονται κρουστά. ΣΗΜ.** Σύμβολο που σημαίνει εκτέλεση «με τα χέρια» (Ιταλ. «con la mano» ή "colla m a n o " ) .

Επικρουστήρες

No 1 Μπαγκέτα (τυμπάνου) Από ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 5 cm μήκος περίπου Κεφάλι-®γ-* 2 ,5 -4 ,5 cm περίπου, ντυμένο με κετσέ

No 2 Μπαγκέτα Από ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 2 cm περίπου. Κεφάλι 2,5 - 5 cm περίπου, ντυμένο με φανέλλα ή με λε-πτό κετσέ.

No 3 Μπαγκέτα (παλιότ. τυμπάνου) Από σκληρό ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 2 cm περίπου. Κεφάλι & 2,5 - 3,3 cm περίπου, ντυμένο με δέρμα.

No 4 Μπαγκέτα Από ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 5 cm περίπου. Κεφάλι . « r 2 - 5 cm περίπου, από σκληρό κετσέ.

No 5 Μπαγκέτες Από σκληρό ξύλο. Λαβή 27,5- 29 cm περίπου, α. Κεφάλι γυμνό, σ χ ή μ α οβάλ. β. κεφάλι ντυμένο με λεπτό δέρμα έχει 2,2 - 2,6 cm. γ. ξυλοφώνου μπάσσου. Από σκληρό ξύλο.

Λαβή 3 0 - 3 4 cm περίπου. Κεφάλι ό " 5 cm περίπου, ντυμένο με λεπτό κετσέ.

No 6 Επικρουστήρας σφυράκι Από ξύλο. Λαβή 26 cm περίπου. Κεφάλι ^r 2 cm περίπου και μήκος 4 cm περίπου.

No 7 Σφυράκια (γκλόκενσπηλ) α. Λαβή 24 - 28 cm περίπου, από ξύλο.

Κεφάλι ο - 1 , 5 - 1 , 7 cm περίπου, μήκος 4 cm περίπου, από κέρατο βούβαλου. β. Λαβή 26 cm περίπου, από ξύλο.

Κεφάλΐ-®-2,4 cm περίπου, από κατεργασμένο υλικό, σχήμα σφαιρικό.

γ. Από ξύλο. Λαβή 25 cm περίπου. Κ ε φ ά λ ι - ο - 1 , 6 cm και μήκος 4 cm περίπου, δ. Λαβή 26 cm περίπου, από ξύλο. *

Κ ε φ ά λ ι - ο - 1 ,3-1 ,8 cm περίπου, από μέταλλο.

ΣΗΜ.*-β-: Σημαίνει διάμετρος.

201

[SJo 8 Σφυράκια (καμπάνας σωλήνα) α. Από ξύλο. Το κεφάλι στην επιφάνεια κρούσης είναι ντυ-

μένο με σκληρό δέρμα, β. Από ξύλο. Το κεφάλι στην επιφάνεια κρούσης είναι ντυ-

μένο με κετσέ, έ χ ε ι - β - 3 - 4 cm περίπου και μήκος 8 - 1 0 cm περίπου. Λαβή 25- 30 cm περίπου.

No 9 Μπαγκέτες (βιμπραφώνου) α. Κεφάλι από καουτσούκ. β. Κεφάλι από καουτσούκ ντυμένο με μάλλινο νήμα και-β-2,8-

3,3 cm περίπου. Λαβή 31-50 cm περίπου.

No 10 Μπαγκέτες α. Από καουτσούκ. Λαβή 28-35 cm περίπου.

Κεφάλ ι -β -2 ,5 - 3,3 cm περίπου, β. Λαβή 28 - 35 cm περίπου, από καουτσούκ.

Κ ε φ ά λ ι - β - 2 , 5 - 3,5, από ξύλο ντυμένο με καουτσούκ, γ. Από καουτσούκ. Λαβή 30- 33 cm περίπου.

Κ ε φ ά λ ι 3 , 4 - 4 cm περίπου, καλυμένο με κετσέ.

No 11 Μεταλλικές ράβδοι Διάφοροι τύποι μεταλ. ραβδιών. Λαβή 16-25 cm περίπου ντυ-μένη με διάφορα υλικά.

No 12 Μπαγκέτες (ταμπούρων) ι. Από ξύλο. β. Από ξύλο ή άλλο υλικό κατάλληλα επεξεργασμένο.

Λαβή 32- 39 cm περίπου, κ ε φ ά λ ι 6 - 20 mm.

No 13 Μπαγκέτες χωρίς κεφάλι

Από ξύλο Μήκος 40-43 cm περίπου.

No 14 Μπαγκέτες Από ξύλο.

α. Λαβή 31 cm περίπου. Κεφάλι & 2,8 - 3 cm ντυμένο με λεπτό δέρμα.

β. και γ. Λαβή 26 cm περίπου, κεφάλι κάτω από 2,3 cm. δ. Λαβή 30 cm περίπου, κεφάλι 2 cm περίπου. ε. Λαβή 30 -35 cm περίπου.

Κεφάλι -β- 2,5 - 3,5 cm περίπου.

202

No 15 Μπαγκέτες (γκρανκάσα) Από ξύλο.

. α. Λαβή 30 cm περίπου. Κεφάλι-«^8 - 9 cm περίπου, ντυμένο με κατεργασμένο δέρμα αρνιού ή λεπτό κετσέ, β. Παλιότερος τύπος.

No 16 Μπαγκέτες (ταμτάμ) Από ξύλο.

α. Λαβή 30 - 34 cm περίπου. Κ ε φ ά λ ι 6 - 10 cm περίπου, ντυμένο με σκληρό κετσέ,

β. Λαβή 31 cm περίπου. Κεφάλι Ό " 12-15 cm, έχει σχήμα δίσκου, ο πυρήνας είναι μεταλλικός καλυμμένος με δέρμα ή κετσέ.

No 17 Μπαγκέτες (γκόγκ) Από ξύλο.

α. Λαβή 12-15 cm περίπου. Κεφάλΐ-«·13 cm περίπου από βαρύ σκληρό ξύλο, μεταλλικό πυρήνα, ντυμένο με κετσέ,

β. Λαβή 28 - 34 cm περίπου. Κεφάλι & 5 - 7 cm περίπου (όπως και το α).

No 18 Σφυράκια (μεταλλικών πλακών) Λαβή 3 1 - 3 4 cm περίπου. Κεφάλΐ-0τ-19 - 27 cm περίπου, με μεταλλικό ή ξύλινο πυρήνα, ντυμένο με σκληρό κετσέ. Βάρος 400- 1,400 gr περίπου.

No 19 Μεταλλικά σφυριά Λαβή 2 4 - 2 7 cm περίπου. Κεφάλι -β* 1,3 - 2,8 και μήκος 8 - 1 2 cm περίπου.

No 20 Σκούπες Από μέταλλο. Συνολικό μήκος σκούπας - λαβής 33 cm περίπου.

203

Σύμβολα μεμβρανοφώνων - ιδιοφώνων

© Τύμπανα ορχήστρας

& Ξυλόφωνο

RB5JBH· Sic—J Ξυλόφοινο με κλαβιατούρα

Μαριμπάφωνο

0 S 3 Ξυλόφοινο μπάσσο

Ξυλόφοινο Τενόρο

& Γκλόκενσπηλ

& Γκλόκενσπηλ με κλαβιατούρα

Τσελέστα

Βιμπράφο)νο

Μεταλλόφοινο

ΛιΟόφοινο

J . Πιάτα (χοιριστά - κατά ζεύγη)

Θ Γκογκ

a Καμπάνα

• Μεταλ. πλάκες

η Καμπάνες σωλήνες

& Τουμπόφωνο

Κουπόφωνο

C S Φλεξάτονο

1 Μουσικό πριόνι

Φλάουτο σφυρίχτρα

S Ταμπούρο μπάσσο

0 Προβηγκιανό ταμπούρο

0 Στρατ. ταμπούρο

Θ Ταμπούρο τενόρο

g g Μικρό ταμπούρο

ζ Γ ) Μεγάλο τύμπανο (Γκρανκάσσα)

Ντέφι

Μπόγκος

^ Κόγκα

> -ι̂ Κινέζικο τομ-τομ

f f l f f \ f T l Μοντέρνο τομ-τομ

^ } Ο Λατινοαμερικ. τυμπάλες

Τρίγωνο

^ Πιάτα κατά ζεύγη

* Πιάτο σε βάση

^ ^ Πιάτα με μηχανισμό

Κινέζικα πιάτα

(^^Γ Ταμ-Ταμ

Γελαδοκούδουνα κουρδισμένα

Γελαδοκούδουνο

^ f j Μπόνες (Hyoshigi)

^ ^ Κλάβες

^ Q Καστανιέτες

j Κρόταλα

| — | Κασετίνα

Τέμπλεμπλοκ

Q l Ροκάνα

( Γ κ ο υ ί ρ ο

Ζίλια

^ Μαράκες

205

Τύμπανα Τα κυριότερα τύμπανα είναι:

Το μικρό τύμπανο (Ιταλ. il tamburo piccolo, Γαλλ. la caise claire, Γερμ. die kleine Trommel, Αγγλ. snare drum ή small drum).

To μικρό τύμπανο είναι και αυτό ένα στρατιωτικό τύμπανο με μι-κρότερο μέγεθος. Ανάλογα με το μέγεθος διακρίνουμε: α. II tamburo alto με διάμετρο 20-16cm, β. II tamburo chiaro με διάμετρο 14 cm και γ. II tamburino με διάμετρο 10 cm. Παίζονται με επικρουστή-ρες No 1, 2 και 20 (σκούπες). Ό τ α ν παίζονται με σορντίνα χρησιμοποι-ούν το No 12.

Ο ήχος που παράγει το μικρό τύμπανο (σχ. 143) είναι σκληρότερος και ξηρότερος σε σύγκριση με εκείνον που παράγει το στρατιωτικό τύμ-πανο. Αυτό οφείλεται στο μικρό μέγεθος του αντηχείου και στη με-γάλη τάση των μεμβρανών.

ρ 100

Σχ. 143 Πορεία ηχητ. κυμάτων μικρού τυμπάνου α. Δυνατό χτύπημα στο μέσο της μεμβράνης β. Απαλό χτύπημα κοντά στο στεφάνι

γ. Αυνατό χτύπημα της μεμβράνης χωρίς σορντίνα

Το στρατιωτικό τύμπανο* (Ιταλ. il tamburo militare, Γαλλ. le tam-bour militaire, Γερμ. die Militartrommel, Αγγλ. military drum).

To στρατιωτικό τύμπανο, λέγεται και ταμπούρο ή ταμπούρλο, απο-τελείται από ένα ξύλινο (σπάνια μεταλλικό) κυλινδρικό αντηχείο με

ΣΗΜ.* Το στρατιωτικό τύμπανο το χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: L. v. Beethoven («Egmont»), G. Puccini («Toska»), Μ. Ravel («Bolero», «Alborada del gracioso»), C. Debussy («Fetes, «Iberia») κ.ά.

206

διάμετρο 30 cm περίπου. Οι δυο πλευρές του αντηχείου είναι κλεισμέ-νες με μεμβράνη που στερεώνεται στο χείλος των ανοιγμάτων του αν-τηχείου με ένα μεταλλικό στεφάνι, εφοδιασμένο με κοχλίες (βίδες), που τεντώνουν (κουρδίζουν) τη μεμβράνη.

Το όργανο αυτό χρησιμοποιείται στις μουσικές μπάντες, στις στρα-τιωτικές μουσικές, στη τζαζ και χορευτική μουσική, παλιότερα χρη-σιμοποιούνταν και στη συμφωνική ορχήστρα και είχε διάμετρο 37 cm περίπου. Γενικά είναι ένα όργανο που προτιμάται στο γώρο της νεότε-ρης μουσικής, η οποία επιδιώκει να ανεβάσει την εκφραστική ικανότη-τα των μεμβρανοφώνων και αυτοηχουμένων οργάνων. Παίζει συνήθως με σορντίνα και μπαγκέτες No 12 και 20.

Το μεγάλο τύμπανο (Γκρανκάσα)* (Ιταλ. la grancassa, Γαλλ. la grosse caise, Γερμ. die grosse Trommel, Αγγλ. big drum ή baisse drum).

Είναι το μεγαλύτερο από όλα τα τύμπανα και έχει διάμετρο από 65 -80 cm περίπου. Χρησιμοποιείται στις μουσικές μπάντες στρατιωτικές μουσικές, στη τζαζ και χορευτική μουσική (βλέπε ντραμς) και παί-ζεται με μπαγκέτες No 1, 2, 3, 4 και 15.

Το ταμπούρο τενόρο (Ιταλ. li tamburo rullante senza corde, Γαλλ. la caisse roulante ή le tambour roulant, Γερμ. die Wirbel - Rollier — ή Tenortrommel, Αγγλ. tenor trum).

Είναι στον τύπο του στρατ. τυμπάνου, σε μεγαλύτερο μέγεθος, ονο-μάζεται δε και κυλινδρικό ταμπούρο δίχως χορδές.

Το ταμπούρο μπάσσο (Ιταλ. il tampburo basso ή la cassa rullante, Γαλλ. le grand tambour, Γερμ. die Ruhrtrommel [tief], Αγγλ. long drum).

Μεγάλο κυλινδρικό τύμπανο (μικρότερο απ ' τη γκρανκάσσα, έχει διά-μετρο 40-50 cm και ύψος 50-75cm), με εντέρινες χορδές.

Το ταμπούρο τ η ς Βασιλείας (Ιταλ. il tamburo di Basilea, Γαλλ. le tambour d' empire, Γερμ. die Para-detrommel, AyyX. Parade drum)

Λαϊκό τύμπανο της Βασιλείας, απ ' όπου πήρε και το όνομά του, στον τύπο του ταμπούρου μπάσσο. Το χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: Beethoven, Mozart, Α. Honegger κ.ά.

ΣΗΜ.* Τη γκρανκάσα χρησιμοποιούν οι συνθέτες: C. Orff («Antigonae», «Oedipus der Tyran» κ.ά.), I. Strawinsky («die Geschichte vom Soldaten»), B. Bartok («Sonale fur 2 Klav-iere u. Schlagzeug») κ.ά.

Το Προβηγκιανό ταμπούρο (Ιταλ. il tamburo provenzale, Γαλλ. le tambourin [provencal], Γερμ. die pro-venzalische Trommel, Αγγλ. tabor [drum of Provence]).

Λαϊκό τύμπανο της Ν. Γαλλίας (Προβηγκία, απ ' όπου πήρε και τ ' όνομα του), λέγεται και ταμπουρίνο. Να αναφέρουμε και το προβηγκια-νό ταμπούρο ορχήστρας , σε πολύ μεγαλύτερο μέγεθος συγκριτικά με εκείνο του ταμπουρίνου.

Σχ. 144 Tamburo rullante

Σχ. 145 Tamburo militare

Σχ. 146 Tamburo provenzale

Σχ. 147 Tamburo di ΒasHea Σχ. 148 Grancassa

208

Τα μπόγκος* (Ιταλ. il bongos, Γαλλ. les bongos, Γερμ. die Bongo -Trommeln, Αγγλ. bongos).

Τα μπόγκος κατάγονται από τη Λατινική Αμερική. Το ηχείο τους είναι από ξύλο, έχει σχήμα κυλινδρικό με διάμετρο 18-22 cm και ύψος 17-22 cm και μόνο το ένα τους άνοιγμα είναι κλεισμένο με μεμβρά-νη. Παίζονται συνήθως με τα χέρια, πολλά μαζί τοποθετημένα πάνω σε ειδικούς μεταλλικούς ορθοστάτες ή ένα ζευγάρι τοποθετημένο συ-χνά ανάμεσα από τα σκέλη του εκτελεστή. Παράγουν τον ψηλότερο ήχο — με ευδιάκριτο ύψος — από όλα τα μεμβρανόφωνα και έχουν δια-φορά το ένα με το άλλο μια πέμπτη καθαρή: sol - re1, La - mi1, ντο1 -sol1, re1 - la1

Σύμβολα εκτέλεσης Με τα ακόλουθα σύμβολα ο εκτελεστής παίζει με τους δείχτες των

χεριών του κοντά στο στεφάνι: α. Π Σημαίνει ταχεία απομάκρυνση των δαχτύλων μετά το χτύπη-

μα, ώστε να μη διακοπεί ο ήχος. β. Π Με το σύμβολο αυτό τα δάχτυλα παραμένουν πάνω στη μεμβρά-

νη μετά το χτύπημα — όσο γίνεται βέβαια — ώστε να διακοπεί ο ήχος . Με τα ακόλουθα σύμβολα ο εκτελεστής παίζει με όλα τα δάχτυλα

στο κέντρο της μεμβράνης: γ. · Σημαίνει ό,τι και το α. δ. ο Σημαίνει ό,τι και το β. Με τα ακόλουθα σύμβολα o εκτελεστής ακουμπάει την παλάμη

του ενός χεριού πάνω στη μεμβράνη, δίνοντας ισχυρά χτυπήματα με τον αντίχειρα στο κέντρο.

ε. U Σημαίνει ό,τι και το α. ζ. U Σημαίνει ό,τι και το β. η. ή Με το σύμβολο αυτό ο εκτελεστής ακουμπάει τήν παλάμη του

ενός χεριού πάνω στη μεμβράνη και τη χτυπάει με το δείχτη του άλ-λου χεριού.

Έ ν α παράδειγμα:

• · Π ο π *tUStSW 'Ρ Π Π ή ι*ι 1*1 Λ ή Λ

Τ ΣΗΜ.* Τα μπόγκος χρησιμοποιήθηκαν από τους συνθέτες: C. Orff ("Astutuli", "Oedepus der Tyrann"), Ε. Varese ("Ionisation"), W. Killmayer, W. Kotonski κ.ά.

Τα μπόγκος κατάγονται από την Κούβα.

I ( ( ι ( I I ί (

209

Η κ ό ν γ κ α (Ιταλ. Ia conga, Γαλλ. la conga, Γερμ. die Conga - Trom-mel, Αγγλ. conga drum).

Λέγεται και τούμπα ( tumba) ή τουμπαντόρα (tumbadora). Τύμπανο των νέγρων της Αφρικής με μακρύ αντηχείο, από ξύλο, με μια μεμβρά-νη, που έχει διάμετρο 23 - 29cm. Παίζεται με τα χέρια στηριγμένη σε τρίποδη βάση. Παράγει ήχο με ύψος που κυμαίνεται μεταξύ ντο = 130Hz και ντο ' = 260 Ηζ. Σήμερα χρησιμοποιείται στη τζαζ και στη χορευτική μουσική.

Το ν τ έ φ ι * (Ιταλ. il. tampurello ή il tamburo Basco ή il tamburino, Γαλλ. le tambour de Basque, Γερμ. die Schellentrommei ή das Tamburin, Αγγλ. tambourine).

To ντέφι ή κροταλοτύμπανο ή ταμπουρίνο είναι πρωτόγονο όργανο των λαών της Ασίας.

Το σημερινό ντέφι αποτελείται από ένα κυκλικό ξύλινο πλαίσιο (έχει διάμετρο 25 μέχρι 35 cm και ύψος 7 cm περίπου), από μια μεμ-βράνη καρφωμένη στην ε π ι φ ά ν ι α του πλαισίου και από,20 ή περισσό-τερους μικρούς μεταλλικούς δίσκους (ή κουδουνάκια), τοποθετημένα σε μικρά ανοίγματα γύρω απ ' το πλαίσιο, που παράγουν ήχο , όταν συγκρού-ονται μεταξύ τους σε κάθε κίνηση ή χτύπημα του οργάνου.

Υπάρχει και ντέφι δίχως μευβτάνη ή με μεμβράνη δίχως μεταλ. δίσκους (Hand - drum). Γενικά τ ργανα αυτά τα λέμε «ταμπούρινα» και χρησιμοποιούνται συνήθως να συνοδεύουν φολκλορικούς χορούς. Το κινέζικο τομ - τομ** (Ιταλ. il torn torn Cinese, Γαλλ. le tom-τομ

Chinois, Γερμ. das chinesche Tomm - Tom, Αγγλ. Chinese tom-tom).

Τύμπανο κινέζικης καταγωγής, με ξύλινο αντηχείο σε σχήμα βαρε- -λιού. Χρησιμοποιείται για να συνοδεύει ανατολίτικους χορούς (οριεν-τάλ) και παράγει ήχο που κυμαίνεται μεταξύ Σολ = 98 Hz και σολ = 196 Ηζ. Έ ν α άλλο τ ο μ - τ ο μ παράγει ήχο που κυμαίνεται μεταξύ ντο = 130 Ηζ και ντο = 260 Ηζ. Τα τ ο μ - τ ο μ παίζονται με μπαγκέτες No 1.

Το τομ - τομ της τζαζ (Ιταλ. il torn - torn, Γαλλ. le torn - torn, Γερμ. das Jazz Tom - Tom, Αγγλ. Jazz torn - torn).

Χρησιμοποιείται συνήθως στη μουσική τζαζκαι ο ήχος που παράγει μοιάζει με εκείνον που παράγουν τα τύμπανα ορχήστρας (timpani). Παί-ζεται δε με επικρουστήρες No 15 και 20.

ΣΗΜ.* Οι πιο γνωστοί συνθέτες που χρησιμοποίησαν ντέφι σε έργα τους είναι οι: R. Wagner ("Das Liebesverbot", "Tannhauser"), Η. Berlioz ("Romischer Carneval"), G. Verdi ("La Traviata", "Don Karlos"), P. Tsaikowsky, M. de Falla, R. Strauss ("Elektra", "Salo-me". "Ariande auf Naxos") κ.ά. ΣΗΜ.** To τομ-τομ χρησιμοποιήθηκε σε έργα των συνθετών: P. Hidemith ("Symphonis-che Metamorphosen, Themen uber Weber"), W. Egk ("Die chinesische Nachtigal").

210

Οι Λατινοαμερικάνικες τυμπάλες* (Ιταλ. timbales latino - america-ni, Γαλλ. les timbales cubaines, Γερμ. die Latein - amerikanis-che Timbales, Αγγλ. timbales).

Τύμπανο των νέγρων σκλάβων της Λατινικής Αμερικής. Αρχικά εί-χε σχήμα τυμπάλας και παιζόταν με μπαγκέτες No 4 και 12 με τα χέρια (con la mano). Ό τ α ν παίζονται κατά ζεύγη το ύψος τους διαφέρει κατά μια πέμπτη π.χ. : Ό τ α ν η μια παράγει το φθόγγο Σι = 116 Hz, τότε η άλλη παράγει το φθόγγο φα = 174 Ηζ ή όταν η μια παράγει το φθόγγο ρε = 146 Ηζ, τότε η άλλη παράγει το φθόγγο λα = 220 Ηζ.

Σχ . 149 Tom- Tom

Σχ. 150 Timbales (Latino-americani)

Σχ. 151 Bongos Σχ. 153 Tamburino Σχ. 154 Conga (tumba) (ντέφι)

ΣΗΜ.* Οι Λατινοαμερικάνικες τυμπάλες χρησιμοποιήθηκαν απ' τους συνθέτες: P. Hin-demith ("Cardinalac"), W. Killmayer ("La Buffonata"), P. Sanjuan ("Liturgia Negra"), κ.ά.

( [ ( ( ( ( ( I l

211

Η ν τ α ρ α μ π ο ύ κ α (Ιταλ. il tamburo arabo, Γαλλ. le tambour arabe ή da-rabouka, Γερμ. die arabische Trommel ή Darabukka, Αγγ. arabian drum).

Πρωτόγονο ταμπούρο των Αράβων, γιαυτό ονομάζεται και τύμπανο των Αράβων. Έ χ ε ι αντηχείο ξύλινο σε σχήμα βάζου, uia μεμβράνη που σκεπάζει το μεγαλύτερο άνοιγμα, σε διάφορα μεγέθη, που το ύψος τους κυμαίνεται μεταξύ 10 και 45cm περίπου, με ανάλογη διάμετρο μεμ-βράνης, που κυμαίνεται μεταξύ 8 και 30cm περίπου. Παίζεται με τα χέρια.

Οι τ ά μ π λ α ς (Ιταλ. le tablas, Γαλλ. les tablas, Γερμ. die Tablas ή die Tabla - Trommeln, Αγγλ. tablas).

Ινδικό λαϊκό ταμπούρο με ξύλινο αντηχείο. Παίζεται με τα χέρια και παράγει πολύ ωραίο ήχο.

Το Ο - ν τ ά ι κ ο (Ιταλ. Γ Ο - daiko, Γαλλ. 1' Ο - daiko, Γερμ. das Ο - Dai-ko, Αγγλ. Ο - daiko).

Ιαπωνικό λαϊκό τύμπανο με ξύλινο κορμό. Παίζεται με επικρου-στήρες No 12. "Αλλο ένα Ιαπωνικό λαϊκό τύμπανο είναι και το Τάικο που παίζεται με επικρουστήρες No 13.

Το ταμπούρο των ινδιάνων (Ιταλ. il tamburo indiano, Γαλλ. le tam-bour indien, Γερμ. die indianische Trom-mel, Αγγλ. Indian drum).

Λαϊκό ταμπούρο των ινδιάνων σε πολλούς τύπους.

Ελληνικά λαϊκά τύμπανα

Ελληνικά λαϊκά τύμπανα, είναι τα λεγόμενα νταούλια λέγονται και απλά τύμπανα, το τουμπελέκι και η ταραμπούκα (απ' το Αραβικό ντα-ραμπούκα).

Το τουμπελέκι είναι μια πήλινη στάμνα, ύψους μέχρι 70cm περίπου, κλεισμένη με πετσί γαϊδάρου ή κατσίκας. Ο ε>τελεστής παί-ζει το τουμπελέκι με τα δάχτυλα των χεριών του. Ό τ α ν παίζει όρθιος το κρατεί κάτω α π ' τη μασχάλη του και όταν παίζει καθιστός, το κρα-τεί ανάμεσα στα σκέλη του.

Τα τουμπελέκια τα συναντάμε συνήθως στη Θράκη, στη Μυτιλή-νη και Χίο, ενώ τα τύμπανα σχεδόν σ ' ολόκληρη την Ελλάδα.

212

Σχ. 159 Tamburo Indiano

Σχ. 158 Talk ο

Σχ. 160 Tamburo Africo

Σχ. 161 Tablas

r i p

Σχ. 162 Τουμπελέκι

Τύμπανα* (Ιταλ. i timpani, Γαλλ. les timpales, Γερμ. die Pauken, Αγγλ. timpani).

Ημισφαιρικά τύμπανα, που ελληνικά τα λέμε τύμπανα ορχήστρας ή απλά τύμπανα ή τυμπάλες (από το Λατ.-αμερ. timbales), Ασιατικής καταγωγής, αρχικά από πηλό, μετά από ξύλο, σήμερα από μέταλλο. Τα τύμπανα (ένα ζευγάρι) από την Ανατολή μέχρι τις Ινδίες έπαιζαν μαζί με σάλπιγγες και βούκινα και ήταν κουρδισμένα κατά τέταρτες ή πέμπτες. Στον Ευρωπαϊκό χώρο — πρώτα στην Ισπανία και μετά στην Ιταλία — μέχρι το 13ο αι. ήταν μικρού μεγέθους αραβικής προέλευσης. Τα πρώτα μεγάλου μεγέθους τύμπανα κατασκευάζονται στην Ουγγαρία και Πολωνία και διαδίδονται στην Δ. Ευρώπη, όπου εισάγονται στις μεγά-λες ορχήστρες της κλασικής και ρομαντικής περιόδου και το 17ο αι. στις στρατιωτικές μουσικές.

Διακρίνουμε τρεις τύπους τυμπάνων. α. Εκείνον που το ύψος του ήχου αλλάζει χάρη σε ένα είδος στροφίγγων (βίδες) ή κλειδιών τοπο-θετημένων γύρω από το χείλος του αντηχείου, που τεντώνουν τη μεμ-βράνη. Τα τύμπανα με βίδες (Γερμ. Schraubenpauken) κατασκευάστη-καν το 16ο αι. β. Εκείνον που ο μηχανισμός του τυμπάνου λειτουργεί με μοχλό (Γερμ. Hebelmaschinenpauken) και οφείλεται στο Γερμανό G. Kramer (Μόναχο 1812). Τα τύμπανα αυτά χρησιμοποιούνται ακό-μη σήμερα σε μικρές ορχήστρες, γ. Από τα τύμπανα με μηχ. μοχλό προήλθαν εκείνα που ο μηχανισμός τους λειτουργεί με πεντάλ (Γερμ. Pedalmaschinenpauken) και οφείλεται στον Pi t t r ich (1872). δ. "Αλλος ένας τύπος τυμπάνων είναι εκείνος του J.C.N. Stumpff (Άμστερνταμ 1821) που το ύψος του ήχου αλλάζει με την περιστροφική κίνηση του αντηχείου (Γερμ. Drehkesselpauken).

Τα τύμπανα με πεντάλ παράγουν μια σειρά από χρωμ. ημιτόνια σε διάστημα μιας πέμπτης συνήθως:

ΣΗΜ.* Τύμπανα χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: Β. Bartok ("Musik fur Saiteninstrumente, Schlagzeug, u Celesta"), W. A. Mozart ("Serenate"), Berlioz ("Symphonie Fantastique"), Sstrawinsky ("Der Feurvogel", "Les Noces, κ.ά), G. Mahler ("7 Symphonie"), R. Strauss ("Salome", "Elektra", "Der Rosenkavallier") R. Wagner, C. OrfT ("Die Bernauerin"), Monteverdi- Orff ("Lamenti"), W. Egk, H. Henze κ.ά. Σαν όργανο σόλο το τύμπανο χρησι-μοποιήθηκε σε κοντσέρτα για τύμπανο και πιάνο ή Τύμπανο και συνοδεία ορχήστρας απ' τους συνθέτες: Κ. Striegler, F. BUttner, R. Parris, D. Jones. Στη μουσική δωματίου: Β. Brit-ten ("Nocturno"), Β. Bartok ("Sonate fiir 2 Klaviere und Schlagzeug") κ.ά.

214

Έτσι, τα 4 τύμπανα έχουν έκταση: ^ ' « ( • Η

ττ·^ (γράφονται - ακούγονται)

Σχ. 163

Από την ανάλυση της καμπύλης γραμμής των ηχητ . κυμμάτων συμ-περαίνεται, ότι ο ήχος έχει ευδιάκριτο ύψος, αλλά συνοδεύεται με θό-ρυβο. Ακόμη, ότι οι χαμηλότερες αρμ. συχνότητες κάθε φθόγγου, είναι πιο πειθαρχημένες από τις ψηλότερες.

Τα τύμπανα παίζουν staccato, glissando και tremolo που σημειώνε-ται J ή tr Χρησιμοποιούνται επικρουστήρες No 1, 2, 3, 4, 12, παί-ζονται ακόμη με τις παλάμες ή με τα δάχτυλα. Ηχητική συμπεριφορά των τυμπάνων

Τα τύμπανα παράγουν ή χ ο με μεγάλη ένταση, επειδή το αντηχείο τους είναι ηχητικά μονωμένο και τα ηχητικά κύματα ανακλούνται (σχ. 163).

215

4. Ιδιόφωνα (αυτόφωνα, αυτοηχούμενα) Ιδιόφωνα ή αυτόφωνα ή αυτοηχούμενα, λέγονται τα όργανα εκείνα

που ο ήχος τους παράγεται με την ενέργεια των παλμικών δονήσεων ράβδων ή πλακών.

Απ ' τα ιδιόφωνα άλλα παράγουν ή χ ο με ευδιάκριτο ύψος, αλλά παράγουν θόρυβο και άλλα μείγμα από τόνους. Ο χαρακτήρας του ήχου συναρτάται:

α. με το υλικό κατασκευής του ηχογόνου σώματος. β. με το υλικό κατασκευής του μέσου διέγερσης. γ. με την έκταση επιφάνειας του μέσου διέγερσης. δ. με τον τρόπο και το σημείο διέγερσης. Τα όργανα αυτά παράγουν τον ή χ ο τους με χτύπημα, με τριβή, με

κούνημα και με διάφορα μηχανικά μέσα.

Ράβδοι Είναι στερεά σώματα, από μέταλλο ή από ξύλο και παρουσιάζουν

σχετική ελαστικότητα. Τα μουσικά μας όργανα αποτελούνται από μια ή περισσότερες ρά-

βδους συμπαγείς ή κοίλες (κούφιες) κυρτές ή επίπεδες, στερεωμένες σε ένα σημείο (π.χ. ξυλόφωνο), στη μέση (π.χ. διαπασών) ή στο ένα τρίτο του μήκους της ράβδου.

Ακουστική θεωρία των ράβδων Μια στερεωμένη ράβδος παράγει στάσιμα διαμήκη ηχητ. κύματα,

δηλαδή σύνθετους ήχους, που η συχνότητά τους είναι ίση με τη συχνό-τητα των ταλαντώσεων της ράβδου.

Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μια άκρη παράγ$ι στάσιμα η-χητ. κύματα — όπως οι κλειστοί σωλήνες — δηλαδή αρμονικούς περιτ-τής τάξης. Το σημείο που στηρίζεται η ράβδος είναι σταθερός δεσμός, ενώ στην άλλη άκρη της ράβδου, που είναι ελεύθερη, σχηματίζεται κοι-λιά (σχ. 165).

7 ν

Σχ. 165 Αρμονικές συχνότητες ράβδου στερεωμένης στη μία άκρη

216

Αν η ταχύτητα διάδοσης των ηχητ. κυμάτων μέσα στο υλικό (μό-ρια) της ράβδου είναι c, το μήκος της ράβδου 1, τότε:

{ = (2κ- l)c 41

Συμβολικά: ί . 2 κ - 1 = ( 2 k - 1 ) c (κ = 1, 2, 3...). 41

Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μέση, τότε οι δύο άκρες της είναι κινητά εμπόδια και σχηματίζονται κοιλιές και ισχύουν οι σχέσεις:

I = I, + 12 = (2κ-1) JL- + (2κ-1) - L . = (2κ-1) _L_ 4 4 2

Αρμονικές συχνότητες Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μια άκρη οι αρμονικές συχνό-

τητες — που όπως είπαμε είναι περιττής τάξης — έχουν σχέση:

f, = _£_ (θεμελιώδης)

f5 = 5. _£_ 5f, κ.ο.κ. 41

Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μέση, οι αρμονικές συχνότητες — επίσης περιττής τάξης — έχουν σχέση:

fi = c (θεμελιώδης)

f5 = 5. -£_ κ.ο.κ. 21

Οι αρμονικοί ήχοι, που παράγουν τα μουσικά όργανα με ράβδους, είναι ακανόνιστοι, με άλλα λόγια η ένταση των αρμονικών δεν αποτε-λεί φθίνουσα ακολουθία.

41 2 κ - 1

Ο θεμελιώδης μιας ράβδου σε σχήμα τριγώνου (π.χ. τρίγωνο) έχει σχέση:

f - α2 . d 1 2πI 2 Υ3

(Ε = βαθμός ελαστικότητας της ράβδου, S = πυκνότητα της ράβδου, i = το μήκος της ράβδου, d = το πάχος, r = η ακτίνα, α =* το υλικό της ράβδου).

Ο θεμελιώδης μιας σφαιρικής ράβδου έχει σχέση:

ί, = q 2 - r A / j L 4πΙ 2 V S

(Ο παράγοντας α είναι κάθε φορά διαφορετικός, δηλαδή όταν η ρά-βδος στηρίζεται στην μια άκρη, κάθε αρμονικός έχει τιμή:

θεμελιώδης = 1,875 2ος αρμονικός = 4,964 3ος αρμονικός = 7,855 4ος αρμονικός = 10. 966 5ος αρμονικός = 14.137

Έ τ σ ι , ο θεμελιώδης ενός φθόγγου έχει συχνότητα ανάλογη του όγ-κου της ράβδου και αντιστρόφως ανάλογη της τετραγωνικής ρίζας από το μήκος της ράβδου. Οι βασικές αρμονικές συχνότητες έχουν σχέση αντίστοιχα: 1:2,76:5,42:8,94:13,37 και οι αντίστοιχες αρμ. συχνότη-τες ράβδου που στηρίζεται στη μια άκρη: 1:6,27: 17,57:34,37:58,64 και ο 5ος αρμονικός θα είναι 57 φορές ψηλότερος από το θεμελιώδη.

Όργανα με ράβδους όργανα με ξύλινες ράβδους

Τα κυριότερα όργανα με ξύλινες ράβδους που παράγουν ήχο με ευ-διάκριτο ύψος είναι:

Το ξυλόφωνο* (Ιταλ. la xilofono ή silofono, Γαλλ. le xylophone, Γερμ. das Xylophon, Αγγλ. xylophone)

Ό ρ γ α ν ο Ασιατικής καταγωγής, αποτελείται από ξύλινες ράβδους στερεωμένες πάνω σε ξύλινη βάση.

Τα πρώτα ξυλόφωνα είχαν δύο σειρές ξύλινες κυλινδρικές ράβδους. Τα σημερινά έχουν δύο σειρές ράβδων — συνήθως από παλλίσανδρο — είναι συμπαγείς και έχουν σχήμα παραλληλογράμμου.

ΣΗΜ.* Ξυλόφωνα χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: G. Puccini ("Turandot''), C. Orff ("Anti-gonae", "Oedipus der-Tyrann", "Prometheus"), B.A. Zimermann ("Dialoge"). Ο P. Boulez στη σύνθεση του: "Pli selon pli" χρησιμοποίησε ξυλομαρίμπα με πέντε οκτάβες και την ονόμασε: "Grande xylophone" ( = μεγάλο ξυλόφωνο).

218.

Αντηχείο Μερικά ξυλόφωνα, είναι εφοδιασμένα με αντηχείο που αποτελείται

από ξύλινους ή μεταλλικούς σωλήνες. Ο αριθμός των σωλήνων είναι ίσος με εκείνον των ράβδων. Το μήκος και η διάμετρος κάθε σωλήνα είναι α-νάλογα με το μήκος και το πλάτος της αντίστοιχης ράβδου. Για παρά-δειγμα: Ό τ α ν μια ράβδος έχει μήκος 53 cm και πλάτος 6,5 cm, τότε ο αν-τίστοιχος σωλήνας του αντηχείου έχει μήκος 80cm και διάμετρο 8cm.

Ό σ ο μικραίνουν ol διαστάσεις των ράβδων, ανάλογα μικραίνουν το μήκος και η διάμετρος του σωλήνα.

Το ξυλόφωνο με αντηχείο παίζεται με μπαγκέτες Νο5. Το ξυλόφωνο μπάσσο με αντηχείο παίζεται με μπαγκέτες No 1, 5 και 9. Γα ξυλόφωνα χωρίς αντηχείο παίζονται με μπαγκέτες No 5 και 6.

Σχ. 166 Xilofono (με αντηχείο<)

Σχ. 167 Xilofono (χωρίς αντηχείο)

Η ξ υ λ ο μ α ρ ί μ π α (Ιταλ. la xilomarimba, Γαλλ. la xylomarimba, Γερμ. die Xylomarimba, Αγγλ. xylomrimba)

Τύπος ξυλοφώνου με μεγάλη έκταση. Παίζεται με μπαγκέτες Ν ο ί , 4, 5, 9 και 10.

Το μ α ρ ι μ π ά φ ω ν ο (Ιταλ. il marimbafono ή marimba, Γαλλ. la marimba-phone, Γερμ. das Marimbaphon, Αγγλ. marimbapho-ne ή marimba ή resonaphone)

To μαριμπάφωνο — λέγεται και μαρίμπα — ξεχωρίζει από το ξυλό-φωνο μόνο από την έκταση. Παίζεται με μπαγκέτες, No 1, 4, 5 και 9.

219.

Το ξ υ λ ό φ ω ν ο σ κ ά φ η (Ιταλ. Ιο xilofono in cassetta di risonanza, Γαλλ. le xylophone a cassetteresonance, Γερμ. das Trog-xylophon, Αγγλ. xylophone with resonance-box)

Ξυλόφωνο με αντηχείο σε σχήμα σκάφης. Οι ράβδοι είναι σε χρωματική διάταξη. Παίζεται με μπαγκέτες No 4.

Το ξ υ λ ό φ ω ν ο με τ ο σ τ ι έ ρ α (Ιταλ. Ιο xilofono a tastiera, Γαλλ. le xylophone a clavier, Γερμ. das Klaviatur-

xylophon, Αγγλ. keyboard-xylophone ή pia-no xylophone)

Ξυλόφωνο που παίζεται με πληκτροφόρο μηχανισμλό όπως το πιάνο, γνωστό από το 17ο αι.

220

Ηχητική συμπεριφορά των οργάνων με ξύλινες ράβδους Ό λ α τα όργανα με ξύλινες ράβδους παράγουν ήχο με ευδιάκριτο

ύψος, που συνοδεύεται με θόρυβο, ο οποίος παράγεται απ ' τη σύγκρουση του επικρουστήρα με τη ράβδο. Το μεγαλύτερο θόρυβο έχουν οι φθόγγοι που αντιστοιχούν σε συχνότητες κάτω των 164 Ηζ (μι). Ο προσδιορισμός του ύψους των φθόγγων — ιδιαίτερα εκείνων που το ύψος τους αντιστοι-χεί στο κατώτατο όριο της έκτασής τους — είναι προβληματικός, γιατί, εκτός απ ' το θόρυβο, ο δεύτερος αρμονικός (οκτάβα) έχει μεγαλύτερη ή ίση ένταση σε σύγκριση με εκείνη του πρώτου αρμονικού (θεμελιώδης).

' Οταν οι ράβδοι του ξυλοφώνου είναι κούφιες (σωλήνες), επειδή οι αρμ. συχνότητες ενεργοποιούνται στην κοιλότητα, παράγεται ήχος με. μεγαλύτερη ένταση και αριθμό αρμονικών, συγκριτικά με εκείνον που παράγεται από συμπαγείς ράβδους.

Γενικά όλα τα ξυλόφωνα παράγουν μουντό ή χ ο (σύσταση ύλης), ιδι-αίτερα όταν το ύψος του αντιστοιχεί σε χαμηλές συχνότητες.

ΧΖΙΧ >ocx χ / ' *\ '' "Ν S

— * * Η κ —

Σχ. 171 Σχηματική παράσταση παλλόμενης ράβδου ξυλοφώνου

Έκταση οργάνων με ξύλινες ράβδους

Ξυλόφωνο με αντηχεϊο-σωλήνες

xilofono e xilofono a tastiera

(γράφεται ) (ακούγεται 8"' ψηλ.)

xi lo fono Soprano x i lofono in Cassetta

Xilofono tenore

e Xi lofonho basso

Xilomarimba

# (γράφεται-ακούγεται)

(γράφεται-ακούγεται)

(γράφεται-ακούγεται)

221.

/ Π — II s jr ' Λ ^ y m' if I f n y

V ί

(γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλ.)

Έκταση μαρίμπας

m 3. a l to , t e n o r e

2. a l t o

4. ba s so , a l to , t e n o r e

w

1. S o p r a n o

* * Τ 6. ba s so

5. c o n c e r t o

( [

2 2 2

Ξυλόφωνα με αντηχείο-κιβώτιο

Xilofono soprano

(γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλ.)

Xilofono alto

(γράφεται-ακούγεται)

Xilofono basso

(γράφεται-α κούγεται)

( ( ( ( ( ( ( (

Όργανα με μεταλλικές ράβδους

Το δ ι α π α σ ώ ν * ή τ ο ν ο δ ό τ η ς (Ιταλ. diapason, Γαλλ. diapason, Γερμ. Stimmgabel, Αγγλ. diapaison)

Είναι όργανο που χρησιμοποιείται για πειραματικές μελέτες, παράλ-ληλα δε συνιστάται σαν το καλύτερο μέσο για το κούρδισμα των μουσι-κών οργάνων, επειδή η μεταβολή της συχνότητάς του στην κάθε αλλαγή θερμοκρασίας του ατμοσφ. αέρα είναι περιορισμένη, σε σύγκριση με εκείνη που παρατηρείται σε άλλα όργανα.

Η μεταβολή της συχνότητας του διαπασών, σε κάθε πρόσθεση θερμο-κρασίας 1°C, κυμαίνεται από 0,0001 μέχρι 0,01%, αυτό θα εξαρτηθεί από την ποιότητα και τον τρόπο κατασκευής.

Σε κάθε διαπασών αναγράφεται η συχνότητα που παράγει. Τα πλέον συνηθισμένα είναι εκείνα που παράγουν το φθόγγο:

(λα1 = 440 Ηζ)

Ηχητική συμπεριφορά του διαπασών Η ακτινοβολία των ηχητ. κυμάτων που παράγει το διαπασών είναι

περιορισμένη. Οι ισχυρότερες ταλαντώσεις παρατηρούνται στο επίπεδο που περνάει μέσα από τα δυό του σκέλη (σχ. 172). Έτσ ι λοιπόν, η ένταση των αρμον. συχνοτήτων είναι τόσο μικρή, ώστε το ανθρώπινο αφτί να ξεχωρίζει μόνο το θεμελιώδη και μάλιστα με δυσκολία. Αν τοποθετή-σουμε το διαπασών πάνω σε ένα αντηχείο, τότε ακούμε σύνθετο ήχο, γιατί με τη βοήθεια του αντηχείου αυξάνεται η ένταση όλων των αρμονι-κών συχνοτήτων**.

Η συχνότητα του θεμελιώδη, που παράγει το διαπασών, έχει σχέση:

f = 5,5 - ΙΟ4 · ·^

(f = συχνότητα, d = πάχος, I = 'μήκος κάθε σκέλους σε εκατοστά).

ΣΗΜ.* Η λέξη δ ιαπασών είναι άκλιτη , γ ιατί προέρχεται από π α ρ ά λ η ψ η ορισμένων λέξεων από τη φμάση : «η διαπασών των χορδών συμφωνία», που σημαίνε ι : ·<η συμφωνία με όλες τις χορδές». Τη χρησιμοποιούμε ακόμα και μεταφορικά, όταν θέλουμε να δηλώ-σουμε τη μεγάλη ένταση της φωνής π.χ. «αυτός τραγουδάει στη δ ιαπασών».

Διαπασών λέγεται ακόμη και η οκτάβα. ΣΗΜ.** Ο πιο απλός τρόπος για να μεγαλώσουμε τ η ν ένταση του ήχου, που παράγει το διαπασών, είναι να το ακουμπήσουμε αμέσως μετά τη δ ιέγερση πάνω στο ηχε ίο του οργά-νου μας.

I

224.

Σχ. 172 Σχηματική παράσταση παλλόμενου τονοδότη. Το τ ρ ί γ ω ν ο (Ιταλ. il triangolo, Γαλλ. le triangle, Γερμ. das Triangel,

Αγγλ. triangle) Αποτελείται από μια μεταλλική ράβδο σε σχήμα τριγώνου, που η μια

γωνία είναι ανοιχτή. Παίζεται με επικρουστήρες No 11. Ηχητική συμπεριφορά του τριγώνου

Ο ήχος, που παράγει το τρίγωνο,, είναι τόσο διαπεραστικός, ώστε να ξεχωρίζει ακόμη και από ηχητ ική μάζα μεγάλης ορχήστρας. Αυτό οφεί-λεται στη μεγάλη ένταση και τον υψηλό βαθμό οξύτητας των αρμονικών συχνοτήτων που φτάνει μέχρι 16.000 Hz περίπου.

Το ύψος του ήχου, που παράγει το τρίγωνο, δεν διακρίνεται, γιατί η ένταση των ψηλότερων αρμονικών είναι μεγαλύτερη από εκείνη των χαμηλότερων. Με άλλα λόγια, επειδή η ένταση των ψηλότερων αρμον. συχνοτήτων σκεπάζει εκείνη του θεμελιώδη και των παραπλήσιων αρμο-

Το μ ε τ α λ λ ό φ ω ν ο (Ιταλ. il metallofono, Γαλλ. le metallophone, Γερμ. das Metallophon, Αγγλ. metallophone)

Αποτελείται από μεταλλικές ράβδους στηριγμένες σε ξύλινη βάση σε χρωματική διάταξη. Παίζεται με επικρουστήρες Νοί , 3, 9 και 10.

Το Γ κ λ ό κ ε ν σ π η λ (Ιταλ. i campanelli, Γαλλ. glockenspiel, Γερμ. das Glockenspiel, Αγγλ. glockenspiel).

Το γκλόκενσπηλ ή κουδουνόκρουσμα, είναι ένα είδος μεταλλοφώνου με ράβδους από ατσάλι, που ο ήχος του διακόπτεται με ποδοπίεστρο όμοιο με εκείνο του βιμπραφώνου. Παίζεται με επικρουστήρες No 7 κα 11.

Το σ ίστρο (Ιταλ. il sistro, il carillon, Γαλλ. le jeu de timbres, Γερμ. das Glockenspiel-vorlaufer der Lyra, Αγγλ. little bells)

To σίστρο — ελληνικά το λέμε και στρατιωτική λύρα — είναι πρό-γονος του γκλόκενσπηλ, αποτελείται από μεταλλικές ράβδους και έχει το σχήμα αρχαίας ελληνικής λύρας. Είναι φορητό όργανο και χρησιμο-ποιείται στις μουσ. μπάντες και στις στρατ. μουσικές, με έκταση που ποι-κίλλει.

Σχ. 176 Lyra (sistro)

Το μ ε τ α λ λ ό φ ω ν ο με τ ο σ τ ι έ ρ α * (Ιταλ. i campanelli a tastiera, Γαλλ. les [jeux de] timbres a clavier ή glockenspiel a clavier, Γερμ. das Klavierglockenspiel, Αγγλ. key board glockenspiel)

Μεταλλόφωνο που μοιάζει με πιάνο, δηλαδή είναι πληκτροφόρο όργανο και παίζεται όπως το πιάνο. Τα σφυράκια που χτυπάνε τις ράβδους είναι από μέταλλο.

ΣΗΜ.* Το μεταλλόφωνο με ταστιέρα το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο W. Α. Mozart ( "Zauber f ld te" -μαγικός αυλός) και ε ίχε έκταση ντο 2 = 520Hz — ντο 5 = 4.160Ηζ.

226.

Η τ σ ε λ έ σ τ α * (Ιταλ. la celesta, Γαλλ. la celesta, Γερμ. die Celesta, Αγγλ. celesta)

Πληκτροφόρο όργανο με ράβδους από μείγμα πεπιεσμένου υδραργύ-ρου, τα σφυράκια που χτυπάνε τις χορδές είναι μεταλλικά, παίζεται όπως το πιάνο.

Σχ. 177 Campanelli a tastiera Σχ . 178 Celesta

Το τ ο υ μ π ό φ ω ν ο * * (Ιταλ. il tubofono, Γαλλ. tubophone. Γερμ. das Tubophon ή das Tuboscampanophon, Αγγλ. tubo-phon).

To σημερινό τουμπόφωνο αποτελείται από κυλινδρικές μεταλλικές (μπρούντζο ή ατσάλι) ράβδους. Το παλιό τουμπόφωνο αποτελούνταν από ξύλινες κυλινδρικές ράβδους. Παίζεται με μπαγκέτες No 6.

Σχ. 179 Tubofono

ΣΗΜ.* Η τσελέστα είναι ε π ι ν ό η σ η του Γάλλου Α. Mustel (1886).

ΣΗΜ.** Το τουμπόφωνο το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο Α. Χατσατουργ ιάν στη σύνθεσή του: "Ga-janeh".

227

Το β ι μ π ρ ά φ ω ν ο (Ιταλ. il vibrafono, Γαλλ. le vibraphone, Γερμ. das Vibraphon, Αγγλ. vibraphone)

To βιμπράφωνο είναι ένα μεταλλόφωνο, με αντηχε ίο από μεταλλι-κούς σωλήνες , είναι αμερικανικής προέλευσης (1907) και χρησιμοποιε ίτα ι συνήθως σ τ η μουσική τζαζ.

Το μήκος και η διάμετρος κάθε σωλήνα είναι ανάλογα με τις διαστά-σεις της αντ ίστο ιχης ράβδου. Στο επάνω άνοιγμα κάθε σωλήνα συγκρα-τείται ένας μεταλλ. δ ίσκος , που περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του με τη βοήθεια ηλεκτροκ ίνητου μοτέρ*. Ο ήχος , που παράγει το βιμπράφωνο, σταματάει με τη βοήθεια ποδοπίεστρου (πεντάλ), που είναι σαν εκείνο το γκλόκενσπηλ ( u ανάποδο πι). Παίζεται με επικρουστήρες No 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10 και 11. Ηχητική συμπεριφορά του βιμπραφώνου

"Οταν διεγείρεται η ράβδος τα η χ η τ . κύματα με τη βοήθεια του ατμοσφ. αέρα μεταβιβάζονται στον αντ ίστο ιχο σωλήνα ίου αντηχε ίου όπου ενεργοποιούνται . Ό τ α ν λειτουργεί το μοτέρ, ο δ ίσκος περιστρέφε-ται γύρω από τον άξονά του, με αποτέλεσμα η ροή των η χ η τ . κυμάτων να διακόπτεται σε ελάχιστα χρον ικά διαστήματα, δηλαδή παράγεται ένας ήχος τρεμουλιαστός, που λέγεται βιμπράτο (ιταλ. vibrato), α π ' όπου το όργανο αυτό πήρε το όνομά του.

Σχ. 180 Vibrafono

-ημ·* Οταν δε χρησιμοπο ιε ί τα ι το ηλεκτρ ικό μοτέρ σημειώνεται : "senza v ibra to" (Ιταλ. = "χωρίς β ιμπράτο», Γερμ. " o h n e M o t o r " = «χωρίς μοτέρ»).

228

Ο ι κ α μ π ά ν ε ς σ ω λ ή ν ε ς (Ιταλ. le campane tubolari, Γαλλ. le tube de cloche, Γερμ. die Rohrenglocken, Αγγλ. tubular bell)

Ό ρ γ α ν ο ασιατικής καταγωγής, αποτελείται από κυλινδρικούς μεταλ-λικούς σωλήνες, που συγκρατούνται από άγκυστρα ειδικού μεταλλικού σκελετού.

Οι σωλήνες είναι σε χρωματική διάταξη και το ύψος που παράγουν εξαρτάται από το μήκος το πάχος και τη διάμετρο τους. Παίζονται δε με επικρουστήρες (σφυράκια) No 7 και 19 και ο ή χ ο ς τους μας θυμίζει εκεί-νον της εκκλησιαστικής καμπάνας.

Σχ. 181 Campane tubolari

Έκταση οργάνων με μεταλλικές ράβδους

- )

Glockenspiel (ορχήστρας με πεντάλ) Φ (γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλ.)

Φ /— -

(γράφεται)

.-Λ*-)

Μ (ακούγεται 8"' ψηλ.)

229

Klaviaturglockenspiel (Campanello a tastiera)

^zz •7-(γράφεται)

(ακούγεται 8™ ψηλ.)

Sopranglockenspie l

t* ~7

(γράφεται)

Φ Altaglockenspiel

(ακούγεται· 16 *" ψηλ.)

Φ Φ (γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλοτ. )

Glockenspiel-Lyra (Sistro)

Φ (γράφεται -ακούγεται )

Metallofono και Vibrafono (χωρίς μοτέρ)

Φ (γράφεται -ακούγεται )

Metallofono Soprano

Φ (γράφεται) (ακούγεται 8"' ψηλ. )

230

Metallofono alto

# (γράφεται-ακούγεται)

Metallofono basso

(γράφεται-ακούγεται)

Tubofono

#3 (γράφεται)

Campane tuborari

(ακούγεται 16" ' ψηλ.)

* (γ ράφονται-ακούγονται )

Celesta

t 8" ι

(γράφεται) (ακούγεται 8"' ψηλ.)

Ηχητική συμπεριφορά των οργάνων με μεταλ. ράβδους

Ο ήχος , που παράγουν τα όργανα με μεταλ. ράβδους, σε σύγκρ ιση με εκείνον που παράγουν τα όργανα με ξύλινες ράβδους, έχει μεγαλύτερη ένταση, συνοδεύεται με λ ιγότερο θόρυβο, οι ψηλότεροι αρμονικοί έχουν μεγαλύτερη ένταση ενώ οι χαμηλότερο ι μικρότερη και ο θεμελιώδης μεγαλύτερη ένταση.

Να θυμίσουμε ότι το υλικό κατασκευής της ράβδου παίζει σημαντ ικό ρόλο όσον αφορά το χαρακτήρα , την ποιότητα του ήχου. Ετσι, ο ήχος της τσελέστας μας θυμίζει αρμονικούς ήχους βιολιού (φλαουτάτα), γιατί οι ράβδοι της είναι φτιαγμένες από . πεπιεσμένο υδράργυρο. Ο ήχος του τουμπόφωνου είναι δ ιαπεραστικός , γ ιατί οι ράβδοι του είναι από ατσάλι . Ο ήχος της καμπάνας σο)λήνα είναι μελαγχολ ικός , γιατί οι σωλήνες του είναι από μπρούντζο.

Ηχητικές πλάκες Ηχητική πλάκα ονομάζουμε κάθε λείο ηχογόνο σώμα π.χ. πέτρα,

ξύλο, μέταλλο κ.λπ. με την προϋπόθεση ότι αυτό δεν είναι ράβδος. Οι ηχητικές πλάκες πάλλονται όπως και οι ράβδοι, δηλαδή όχι μό-

νο σαν ενιαίο σύνολο, αλλά και σε μικρότερα μέρη.

Όργανα με ηχητικές πλάκες είναι:

Η η χ η τ ι κ ή π λ ά κ α μ ε τ ά λ λ ο υ * (Ιταλ. la campana in lastra di metallo, Γαλλ. la cloche en lame de metal, Γερμ. die Plattenglocken, Αγγλ. platte bell).

Είναι μια τετράγωνη πλάκα από μέταλλο (αλουμίνιο, μπρούντζο ή ατσάλι), ασιατικής καταγωγής. Ο ήχος που παράγει μας θυμίζει εκείνον της εκκλ. καμπάνας — ιδιαίτερα όταν η πλάκα είναι από μπρούντζο — γ ι ' αυτό ονομάζεται και καμπάνα σε πλάκα μετάλλου.

Τις πλάκες τις κρεμάνε με σκοινί από ένα μεταλλικό σκελετό και παράγουν ήχο που το ύψος τους εξαρτάται από τις διαστάσεις και το είδος του μετάλλου που κατασκευάζεται η πλάκα. "Ενα παράδειγμα: Ό τ α ν μια πλάκα είναι από αλουμίνιο και έχει διαστάσεις 100 * 75 cm και βάρος 6 kg, τότε παράγει το Ντο = 65 Hz. Μια άλλη πλάκα με δια-στάσεις 28 χ 75 cm και βάρος 1 kg παράγει το ντο2 = 520 Ηζ.

Οι πλάκες παίζονται με επικρουστήρες No 16, 17. 18 και 19.

Σχ. 182 Campana in lustra di metallo

ΣΗΜ.* To όργανο αυτό χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : G . Puccini («Tosca»), R. Strauss («Also sprach Zarathust ra») , A. Schonberg («Die gliickliche Hand») κ.ά.

Υπάρχουν και στρογγυλές μεταλλ ικές πλάκες.

233.

Το γ κ ο γ κ * (Ιταλ. il gong, Γαλλ. le gong, Γερμ. der Gong, Αγγλ. gong). Γκογκ λέμε κάθε όργανο που το ηχογόνο του σώμα είναι φτιαγμένο

από σφυρηλατημένο ορείχαλκο, με κύρτωμα κατάλληλο, ώστε να παρά-γεται ήχος με ευδιάκριτο ύψος.

Τα γκογκ κατάγονται από τη Γιάβα. Στην Ευρώπη χρησιμοποιήθη-καν μόλις το 19ο αι. (1872). Ό τ α ν παίζονται πολλά μαζί τα κρεμάνε από άγκιστρα μεταλλικού σκελετού και διεγείρονται στο κέντρο με επι-κρουστήρες No 16, 17 και 18.

Ό π ω ς είπαμε προηγούμενα τα γκογκ παράγουν ήχο με ευδιάκριτο ύ-ψος. Αυτό οφείλεται κυρίως στο κύρτωμα του δίσκου, γιατί έτσι πετυ-χαίνεται η αύξηση της έντασης του θεμελιώδη. Το ύψος του ήχου συ-ναρτάται με τη διάμετρο, το πάχος και την κοιλότητα πΰυ έχει το κύρ-τωμα. Τα γκογκ έχουν έκταση:

* (τr)

(γράφονται — ακούγονται )

ΣΗΜ.* Πολλο ί συνθέτες της ε π ο χ ή ς μας, όταν χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν τ α μ - τ α μ στα έργα τους — ιδιαίτερα εκείνα που παράγουν βαθύ ή χ ο — τα χαρακτηρ ί ςουν σαν «γκογκ».

Οι γνωστότεροι συνθέτες που χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν γ κ ο γ κ σε δ ιάφορα έργα τους είναι ο ι : Puccini («Madame Batterfley»), R. Strauss («Die Frau ohne Schatten»), C. Orff («Antigo-nae», «Oedepus der Tyrann», «Prometheus») κ.ά.

234.

Σχ. 184 Tam-tam

W a t e r g o n g * * (Αγγλ. σημαίνει γκογκ νερού). Είναι ένα ταμτάμ με διάμετρο 30 μέχρι 40 cm. Το περίεργο μ ' αυτό

το όργανο είναι ότι μόλις το διεγείρουν το βουτάνε αμέσως μέχρι τη μέση μέσα σε ένα δοχείο με νερό με αποτέλεσμα να παράγεται glissando.

Τα ταμτάμ παίζονται: α. Με τα χέρια (con la mano). β. Με δοξάρι (η τριβή γίνεται στο χείλος του δίσκου), γ. Με ατσάλινες σκούπες (No 20). δ. Με επικρουστήρες No 17 τα μεγάλα, No 15 ή 16 τα μεσαία και

No 1,4 και 9 τα μικρά. Ηχητική συμπεριφορά των ταμτάμ

Η ένταση των αρμ. συχνοτήτων είναι μεγαλύτερη από εκείνη του θεμελιώδη, με αποτέλεσμα να παράγεται ένα μείγμα από τόνους.

Ό τ α ν το ταμτάμ παίζεται με δοξάρι ο ήχος είναι πάρα πολύ οξύς και μας θυμίζει υπερτόνους, είναι όμως μικρής διάρκειας.

Τ ο τ α μ τ ά μ * (Ιταλ. il t am- tam, Γαλλ. le t am- tam, Γερμ. das Tamtam, Αγγλ. tam - tam).

Ό ρ γ α ν ο που μοιάζει πολύ με το κινέζικο γκογκ. Τα σημερινά ταμτάμ φτιάχνονται από μεταλλόκραμα ή από σφυρηλατημένο φύλλο ορείχαλ-κου και τα κρεμάνε με σκοιν ί , που περνάει μέσα από δύο τρύπες, που βρίσκονται στο χείλος του δίσκου.

ΣΗΜ.* Το ταμτάμ χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : i. Strawinsky («Petruska»), Μ. d e . F a l l a («Meister Pendros», «Elektra»), C. Orff («Oedepus der Tyrann»), A. Schon-berg («die gliickliche Hand-») κ.ά.

ΣΗΜ.** T o Watergong χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : J . Cage («First construk-tion in Metal») J . Cage — L. Har isson («Duble Music») κ.ά. Γεν ικά το όργανο αυτό χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από Αμερικανούς συνθέτες.

Το φ λ ε ξ ά τ ο ν ο * (Ιταλ. il flessatono, Γαλλ. les flexatone, Γερμ. das Fle-xaton, Αγγλ. flexatone).

Αποτελείται από μια μεταλλική γλώσσα στερεωμένη σε ένα πλαί-σιο, που διεγείρεται με δύο συναρμολογημένα μεταλ. γλωσσίδια με ξύ-λινο κεφάλι ντυμένο με πετσί.

Ο ήχος, που παράγει το φλεξάτονο, είναι τρεμουλιαστός (βιμπράτο) και έχει ευδιάκριτο ύψος, παράγεται δε με τον εξής τρόπο:

Ό τ α ν ο εκτελεστής κουνάει το όργανο, κουνιούνται παράλληλα και τα γλωσσίδια χτυπώντας τις δύο πλευρές της γλώσσας, παράγοντας έτσι τον ήχο. Το ύψος του ήχου ρυθμίζεται με την ανάλογη πίεση του αντί-χειρα του εκτελεστή, που τον τοποθετεί πάνω σε μια προεξοχή που έχει η μεταλλική γλώσσα στην ελεύθερη άκρη της. Έ τ σ ι , όσο περισ-σότερο πιέζει τον αντίχειρά του ο εκτελεστής, τόσο μεγαλώνει το ύψος και αντίστροφα.

Το φλεξάτονο έχει έκταση: Ν)

Το μ ο υ σ ι κ ό π ρ ι ό ν ι * * (Ιταλ. la sega cantate, Γαλλ. la scie musicale, Γερμ. die sigende Sage, Αγγλ. musical saw).

To μουσικό πριόνι — λέγεται και πριόνι που τραγουδά — μοιάζει με το γνωστό σε όλους μας χειροπρίονο των ξυλουργών. Η μεταλλική του γλώσσα διεγείρεται συνήθως με δοξάρι και σπάνια με κρούση. Το ύψος του ήχου ρυθμίζεται με το ανάλογο λύγισμα της γλώσσας και έ-χει την ίδια έκταση με εκείνη του φλεξάτονου.

Σχ. 186 Sega cantate

ΣΗΜ.* Το φλεξάτονο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες: Α. Schonberg («Moses u. Aron»), A. Berg («Drei Orchesterstiike»), A. Chatscha tur jan («Klavierkonzert») κ.ά.

ΣΗΜ.** To μουσικό πριόνι χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε α π ' τους συνθέτες Η. W. Henze («Elegie fur junge Liebende»), A. Honegger («Antigonae»), T. Mayuzumi («Tonpleromas») κ.ά.

236.

Τ ο α μ ό ν ι * (Ιταλ. Γ incudine, Γαλλ. Γ enclume, Γερμ. der Amboss, Αγγλ. anvil).

Είναι το γνωστό αμόνι των σιδεράδων, σε διάφορα μεγέθη. Παίζεται με σφυριά (No 19) και παράγει ήχο με ευδιάκριτο ύψος.

Το μποτιλιόφωνο έχει έκταση:

(γράφεται )

I (ακούγεται 8™ ψηλ.)

ΣΗΜ.* Το αμόνι χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε α π ' τους συνθέτες R. Wagner («Rheingold»), J . Strauss («Fenerfest»), A. Berlioz («Benvenuto cellini»), C. Orff («Antigonae») κ.ά.

T o μ π ο τ ι λ ι ό φ ω ν ο * * (Ιταλ. il suono di bottiglia, Γαλλ. le bouteillophone, Γερμ. das Bouteillophon ή das Flasohenspiel, Αγγλ. popo - bottes).

To μποτιλιόφωνο μπουκαλόφωνο ή φιαλόφωνο, είναι μια σειρά ά-δεια μπουκάλια, σε διάφορα μεγέθη, κρεμασμένα από το λαιμό τους με πλαστικό σκοινί σε ένα μεταλλικό πλαίσιο. Παίζονται με επικρουστή-ρες No 5.

Κάθε μποτίλια παράγει ήχο με διαφορετικό ύψος, που είναι ανά-λογο με το μέγεθος και το πάχος της. Καμιά φορά τυχαίνει κάποια μπο-τίλια να μην παράγει το ύψος που θέλουμε, να είναι δηλαδή φάλτσα από την κατασκευή της. Τότε ρυθμίζουμε το ύψος με ανάλογη ποσότητα νερού, που ρίχνουμε μέσα στη μποτίλια. Αυτό ισχύει μόνο όταν το ύψος του ήχου είναι χαμηλότερο.

Σχ. 188 Suono tli buuighu

ΣΗΜ.** Το μ π ο τ ι λ ι ό φ ω ν ο το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν οι συνθέτες: Eric Satie («Parade», μουσ. μπαλλέτου), Α. Honegger («Le dit des jeux du monde»), B. Nilsson («Reaktionen») κ.ά.

2 3 7

Το κ ο υ π ό φ ω ν ο * (Ιταλ. i bicchieri di vetro, Γαλλ. les coupes de verre, Γερμ. das Glaserspiel, Αγγλ. musical glasses).

To κουπόφωνο ή ποτηρόφωνο είναι ένα σύνολο από άδεια ποτήρια (κούπες), με λεπτά τοιχώματα, σε διάφορα μεγέθη, τοποθετημένα πάνω σε χοντρό ύφασμα, συνήθως σε χρωματική σειρά. Παίζονται με επι-κρουστήρες No 5 ή με τριβή, συγκεκριμένα, ο εκτελεστής τρίβει τα δάχτυλά του πάνω στο χε ίλος των ποτηριών, αφού πρώτα τα υγράνει με ξίδι.

Κάθε ποτήρι παράγει ήχο με διαφορετικό ύψος, που είναι ανάλογο με το μέγεθος και το πάχος του. Μπορεί να τύχει ένα ή περισσότερα π ο τ ή ρ ι α να είναι από την κατασκευή τους φάλτσα, δηλαδή το ύψος να είναι χαμηλότερο. Στην περίπτωση αυτή το ύψος ρυθμίζεται με ανά-λογη ποσότητα νερού που ρίχνουμε μέσα στο ποτήρι.

Ό τ α ν το κουπόφωνο παίζεται με τριβή, ονομάζεται υαλοαρμόνικα** (Γερμ. Glasharmonika). Ό τ α ν τα ποτήρια είναι κρυστάλλινα, το κου-πόφωνο ονομάζεται κρυσταλλόφωνο.

κουποφωνο υαλοαρμόνικα

I (γράφεται — ακούγεται

i (γράφεται — ακούγεται)

ν , , y w ν

Χ L ν Σχ. 189 Bicchieri di vetro

ΣΗΜ.*1 Ο C. Orff στη σύνθεση του «der Mond» χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε 6 ποτήρια με ύψος : ντο2

= 520 Hz, ρε2 = 584 Ηζ, μι2 = 565 Ηζ, σολ. 2 = 793 Ηζ, λα 2 = 880 Η ζ και ντο^ = 1040 Ηζ. Ο ίδιος συνθέτης χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ποτήρ ια και σε άλλα έργα του : «Astutuli», «Weihnachtsspi-el», «Oedipus», «Prometheus»).

ΣΗΜ.** Υαλοαρμόνικα χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο R. Strauss σ τ η ν όπερα: «die Frau ohne Schat-ten».

238.

Το λ ι θ ό φ ω ν ο * (Ιταλ. il litofono, Γαλλ. le lithophone, Γερμ. das Litho-phon, Αγγλ. lithophone).

Ό ρ γ α ν ο Κινέζικο - Ινδονησιακό. To σημερινό λιθόφωνο (Ιταλ. la lastra di sasso, Γερμ. das Steinspiel, Αγγλ. stone disc) αποτελείται από πελεκημένες πέτρες, σε σχήμα δίσκου, στηριγμένες πάνω σε μεταλλι-κές βέργες. Η μια άκρη της βέργας — αυτή δηλαδή ποΟ στηρίζεται η πλάκα — είναι ντυμένη με καουτσούκ για να μη φαγώνεται η πλάκα και η άλλη είναι στερεωμένη σε μεταλλική βάση.

Το λιθόφωνο παράγει ήχο με μεγάλη διάρκεια — μφς θυμίζει εκεί-νον του ξυλοφώνου, που αντιστοιχεί στην ψηλότερη περιοχή συχνοτή-των της έκτασής του — και ευδιάκριτο ύψος, που είναι ανάλογο με τη διάμετρο και το πάχος κάθε πλάκας. Παραδείγματα: Μια πλάκα με διάμετρο 21 cm και πάχος 2 cm παράγει το φθόγγο ντο4 = 2080 Hz. Μια άλλη πλάκα με διάμετρο 21,5 και πάχος 1,8 cm παράγει το φθόγγο λα3 = 1760 Ηζ κ.λπ.

Το λιθόφωνο παίζεται με επικρουστήρες που ποικίλλουν ανάλογα με το βαθμό της έντασης. Έ τ σ ι , για ff, f, mf και ρ χρησιμοποιούνται αντίστοιχα επικρουστήρες No 7α, 7β, No 5β και No ,5γ.

Το λιθόφωνο έχει έκταση:

Σχ. 190 Litofono

γράφεται:

ακούγεται:

ΣΗΜ.* Τ ο λ ιθόφωνο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : C. Orff («Die Kluge». «Trionfi», «Ant igonae», «Oedepus der Tyrann»), M. Kelemen («Equilibres») κ.ά.

t i l l

239

Τα κύμβαλα Τα α ρ χ α ί α κ ύ μ β α λ α (Ιταλ. i crotali ή cimbali antichi, Γαλλ. les crota-

les ή les cymbales antiques, Γερμ. die Zimbeln, Αγγλ. crotales ή greek cymbales ή antike cymba-les).

Τα αρχαία κύμβαλα ή κρόταλα* ή μικρά κύμβαλα είναι μεταλλικά υποκοίλα ημισφαίρια, με μικρή διάμετρο, τα συναντάμιε σε αρχαίους πολιτισμένους λαούς (Αιγύπτιους, Ασσύριους, Έ λ λ η ν ε ς κ.ά.) από την εποχή του σιδήρου, παίζονταν όπως οι καστανιέτες.

Τα σημερινά κρόταλα έχουν διάμετρο 6 μέχρι 12 cm, παράγουν ήχο με ευδιάκριτο ύψος και παίζονται όπως οι καστανιέτες ή με επι-κρουστήρες No 7 και 11. Ηχητική συμπεριφορά των κροτάλων

Ό τ α ν τα κρόταλα παίζονται όπως οι καστανιέτες, παράγουν δυνατό ήχο, επειδή σε κάθε σύγκρουση φυλακίζεται και μια ποσότητα όγκου αέρα μέσα στις κοιλότητες των δισκίων, που μεσολαβεί στην ανάκλα-ση των ηχητικών κυμάτων, με αποτέλεσμα να ενισχύεται ο ήχος πριν σβήσει, δηλαδή παρατηρείται το φαινόμενο της αντήχησης.

Τα κρόταλα παράγουν αρμονικούς που το ύψος τους φτάνει μέχρι 10.000 Hz περίπου.

8 ~ T i T · Έχουν έκταση:

ί - · < * ( φΓίφοντιπ) (ακούγονται Ιό" ψηλοτ . )

Σχ. 191 Crota/i

. ,92 Crota/ofono

ΣΗΜ.* Τα κρόταλα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν από τους συνθέτες : R. Strauss («Josephs Legen-de»), C. Orff («Odepus der Tyran»), L. Delibes («Copelia»), H. Belioz («Romeo et Juliette»), M. Ravel («Alborada del grazioso»), I. Strawinsky («Les Noces) κ.ά.

240.

Τα κ ύ μ β α λ α ή π ι ά τ α (Ιταλ. i piatti, Γαλλ. les cymbales, Γερμ. die Becken, Αγγλ. cymbales).

Τα πιάτα (λέγονται και τούρκικα πιάτα) παίζονται κατά ζευγάρια (Ιταλ. i. piatti a due, Γαλλ. les cymbales a 2, Γερμ. die Becken paarweise, Αγγλ. cymbals pair) με δυο τρόπους:

α. Με μηχανισμό που λειτουργεί με πεντάλ (Ιταλ. i piatti a pendale, Γαλλ. les cymbales a pedale, Γερμ. die Becken mit Fussmaschine, Αγγλ. Footcymbal), όπου τα πιάτα συγκρούονται μεταξύ τους και β. με τα χέ-ρια του εκτελεστή που κάνουν τη δουλειά του μηχανισμού, συγκεκρι-μένα: Το κάθε πιάτο έχει μια δερμάτινη θηλιά στο κέντρο του. Ο ε-κτελεστής περνά τα χέρια του μέσα στις θηλιές, συγκρατεί έτσι τα πιά-τα και όταν θέλει να τα παίξει χτυπά τ-ο ένα με το άλλο.

γ. Τα πιάτα παίζονται ακόμα αφού τα κρεμάσουν ή στηριγμένα σε μεταλ. βάσεις: (Ιταλ. il piatto sospresso, Γαλλ. la cymbale suspendue, Γερμ. das Becken hagend ή das Becken auf stander, Αγγλ. suspended cymbal).

Τα πιάτα, που παίζονται κατά ζευγάρια, έχουν διάμετρο από 30 μέ-χρι 36 cm και εκείνα που παίζονται χωριστά από 30- 55 cm.

Τα πιάτα παίζονται: α. με μπαγκέτες No 1, 2, 5, 9, 11, 12 και 14. β. με μεταλλ. σκούπες (No 20). γ. με τα χέρια (con la mano), όταν πρόκειται για pp.

Ηχητική συμπεριφορά των πιάτων Τα πιάτα παράγουν θόρυβο, με άλλα λόγια τα ηχητ ικά κύματα δεν

έχουν συγκεκριμένη μορφή (σχ. 193). Το σημείο στήριξης (κέντρο του δίσκου) είναι σταθερός δεσμός, ενώ στα άλλα σημεία σχηματίζονται κοιλιές. Ό τ α ν παίζονται με μπαγκέτες No 4 λόγου χάρη, το ύψος των αρμονικών φτάνει μέχρι 9.000 Hz και ο ήχος είναι διαπεραστικός. Ό -ταν παίζονται κατά ζευγάρια το ύψος των αρμονικών φτάνει μέρι 3.000 Hz περίπου και ο ήχος είναι μεταλλικός.

- - f t n f r V f t Ί Becken gegen Becken

ίο -f—

0

100 j

J

10 00

W t v

\ / \ / \ λ A

2000 3000

Scblegel eeqen Becken A f\m

F

Lii! I 11 : u u L/ y \ ^ —

ι i ; i , ι ι ι ! ι • ο 1000 2000 3000 4000 5000 6COO 7000 8000 9000 10000

——Hem

Σχ. 193 [Jopr.ia ηχητ. κυμάτων που παράγουν τα πιάτα όταν παίζονται α) κατά ζεύγη και β) με επικρουστήρες

Τα κινέζικα πιάτα (Ιταλ. i piatti cinese, Γαλλ. les cymbales chinoise, Γερμ. die chinesischen Becken Αγγλ. Chinese cym-bals).

Πιάτα που χρησιμοποιούνται σε κλασικές ορχήστρες :αι μουσικές μπάντες.

Τα κινέζικα πιάτα μοιάζουν πολύ με τα τούρκικα, με τη διαφορά ότι ο θόλος τους είναι στρογγυλός και το χε ίλος γυρισμένο προς τ " έξω. Παίζονται κατά ζευγάρια ή με τον επ ικρουστήρα No 9β.

Ο ήχος , που παράγουν τα κινέζικα πιάτα, είναι μουντός επειδή κα-τασκευάζονται από κράμα σφυρηλατημένου λευκοσιδήρου. Ό τ α ν παί-ζονται με επ ικρουστήρα ο ήχος μας θυμίζει εκείνον που παράγει το μι-κρό ταμτάμ.

Σχ . 196 Piatt ο Cinese

ι

Σχ . 195 Piatto sospresso

Σχ. 194 Piatti a pent ale (footcymbal)

Σχ . 197 Piatti a due

Καμπάνες και κουδούνια Η κ α μ π ά ν α * (Ιταλ. la campana, Γαλλ. la cloche, Γερμ. die Kirchen-

glocke, Αγγλ. bell). Η καμπάνα (στην καθαρεύουσα εκκλησιαστικός κώδων) έχει σχήμα

κόλουρου κώνου και κατασκευάζεται συνήθως από μπρούντζο (78% χαλ-κό και 22% κασσίτερο). Στην κορυφή του κώνου συγκρατείται ένα με-ταλλικό γλωσσίδι . Ό τ α ν η καμπάνα κινείται, το γλωσσίδι χτυπάει δια-δοχικά δυό σημεία του χείλους, διαμετρικά αντίθετα και έτσι παράγεται ο ήχος.

Επειδή η κατασκευή της καμπάνας απαιτούσε πολύ χρόνο και ει-δικευμένους τεχνίτες, αντικαταστάθηκε στην αρχή με μεγάλα ταμτάμ (Μ. Musorgsky: "Boris Godunow") και αργότερα με καμπάνες σωλήνες. Ηχητική συμπεριφορά της καμπάνας

Η ένταση των αρμονικών, που παράγει η καμπάνα, παρουσιάζει μια ιδιορρυθμία. Συγκεκριμένα: μετά τη διέγερση — και μάλιστα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα — η ένταση των ψηλότερων αρμονικών μειώ-νεται γρηγορότερα από εκείνη των χαμηλότερων. Τη μεγαλύτερη έντα-ση έχει ο θεμελιώδης, μετά ο δεύτερος αρμονικός (8να), ύστερα ο τρίτος αρμονικός' (πέμπτη) και αν η καμπάνα είναι φτιαγμένη από μπρούντζο, ακολουθεί εκείνη της τρίτης μικρής, ενώ αν είναι φτιαγμένη από άλ-λη σύνθεση μετάλλων — π.χ. ατσάλι, αλουμίνιο και νίκελ — ακολου-θεί η ένταση της μεγάλης τρίτης.

Η ιδιορρυθμία της έντασης των αρμονικών έχει σαν αποτέλεσμα να διακρίνουμε 4 διαφορετικούς τόνους, δηλαδή μια συγχορδία, που αποτελείται από την τονική, την ογδόη, την πέμπτη και τη μικρή ή με-γάλη τρίτη ανάλογα με το υλικό κατασκευής της καμπάνας.

ΧΗΜ.* Η καμπάνα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε σε όπερες, γνωστή με το όνομα Καλόττα (Calotta). Ο Α. Baio σ τ η ν όπερα «Mefistofele» χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε 5 καμπάνες τονισμένες ( |Ντο, ,Ρε, ,Μι, ,Φα, ,Σολ) στη χ α μ η λ ό τ ε ρ η περ ιοχή της μουσικής έκτασης . Η χαμηλότερη καμπάνα ( ,Ντο) ζύγιζε γύρω στα 1000 kg, ενώ η ψηλότερη ( ,Σολ) ζύγιζε περίπου 30 Kg.

243.

Η κ ω δ ω ν ο σ τ ο ι χ ί α (Ιταλ. il cariglione ή il cariglione la soneria di campane, Γαλλ. le carillon, Γερμ. das Turmgloc-kenspiel, Αγγλ. bell chimes).

Μια σειρά από καμπάνες, σε διάφορα μεγέθη, κρεμασμένες σε καμ-παναριό. Από το 13ο αι. διεγείρονταν με τη βοήθεια μηχανισμού.

Το γ ε λ α δ ο κ ο ύ δ ο υ ν ο * (Ιταλ. Ιο scampanellio da gregge, Γαλλ. le bruit de sonnailles, Γερμ. die Herdenglocke, Αγγλ. cow - bells).

To γελαδοκούδουνο ή κυπροκούδουνο, είναι ο κύπρος που κρεμάνε στο λαιμό των ζώων. Κατασκευάζεται συνήθως από μπρούντζο, είναι κοίλο σε σχήμα κόλουρου κώνου και διεγείρεται με μεταλλικό γλωσ-σίδι, όπως η καμπάνα, ή με επικρουστήρες No 12. Το ύψος του ήχου άλλοτε διακρίνεται και άλλοτε όχι , αυτό θα εξαρτηθεί από το υλικό και το μέγεθος του κώνου. Γενικά το γελαδοκούδουνο χρησιμοποιείται περισσότερο για μίμηση ή για να τονίζει το ρυθμό, παρά για τις μου-σικές του ικανότητες.

Σχ. 199 Scampanelli da gregge Σχ. 200 Agogo bells

To ε π ι τ ρ α π έ ζ ι ο κουδούνι (Γαλλ. la soneta de table, Γερμ. die Tisch-glocke, Αγγλ. dinner bell).

Πρόκειται για το κουδούνι που χρησιμοποιούν οι δικαστές για να επιβάλλουν την τάξη στο ακροατήριο του δικαστηρίου, το λέμε και σχο-λικό κουδούνι.

Στην Αγγλία χρησιμοποιούν έναν τύπο επιτραπέζιων κουδουνιών σε χρωματική διάταξη, είναι τα λεγόμενα κουδούνια χειρός (Αγγλ. Hand -bells**, Ιταλ. i sonagli a mano, Γαλλ. les clochettes a mains, Γερμ. das

ΣΗΜ.*1 Γελαδοκούδουνο χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν οι συνθέτες: R. Strauss (« Alpensymphonie», κουδούνια με συγκεκριμένο ύψος), Α. Weber («Fiinf Stiicke fiir Orchester» op . 10), G. Mahler («6 και 7 Symphonie»).

ΣΗΜ.** To Hand-be l l s χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες: Μ. de Falla («Meister Pedros Puppenspiel»), M. Musorgsky (όπερα : «Boris Godunow») , Verdi (όπερα: «Don Carlos»).

244 .

Handglockenspiel), με έκταση μια οκτάβα.

Σχ . 201 Hand-bells

Το κ ω δ ω ν ο φ ό ρ ο κοντάρι (Ιταλ. Γ albero di sonagli ή la barra di so-spensione con i sonagli, Γαλλ. le chapeau chinois, Γερμ. der Schellenbaum, Αγγλ. bell - tree). ,

Ονομάζεται και κινέζικο καπέλο ή μπελ -θρή. Αποτελείται από πολ-λά κουδουνάκια σε διάφορα μεγέθη, κρεμασμένα από μεταλλικά στεφά-νια, που στηρίζονται σε ένα ξύλινο κοντάρι. Το όργανο αυτό χρησιμο-ποιείται στην Αμερική.

Έ ν α άλλο γνωστό κουδούνι είναι το Γιαπωνέζικο Dobaci* , από μπρούντζο, σε διάφορα μεγέθη. Παίζεται με ξύλινο ραβδί ντυμένο με πετσί.

Σχ . 202 Albert) di sonagli (Ιαπωνίας) Σχ. 204 Dobaci

Σ ΗΜ .* To Dobaci το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο Η. W. Henze στη σύνθεση του: «Das Floss der Medusa» και το ονόμασε " T e m p l e be l l s " .

Οι σείστρες Η σ ε ί σ τ ρ α * (Ιταλ. la sistra, Γαλλ. le sistre, Γερμ. das Sistrum, Αγγλ.

sistrum). Αποτελείται από μικρούς μεταλλικούς δίσκους περασμένους σε μια

μεταλ. ράβδο. Ο ήχος παράγεται από τη μεταξύ τους σύγκρουση, που προκαλείται όταν ο εκτελεστής κινεί τη σείστρα. Διακρίνουμε:

α. Τη σείστρα που η ράβδος στερεώνεται στις δύο άκρες μεταλλι-κού ημισφαιρίου με χειρολαβή.

β. Εκείνη που μοιάζει με τρόμπα ποδηλάτου. Έχει 6 μέχρι 8 δί-σκους.

γ. Τη σείστρα που η ράβδος περνά από τις δύο πλευρές πλαισίου σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου.

δ. Εκείνη που η ράβδος με τη χειρολαβή σχηματίζουν οξεία γωνία.

Σχ. 205 Sis ire

ΣΗΜ.* Τις σείστρες τις χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν πολλο ί συνθέτες : J . Cage και L. Harisson (••Double music»), J . Strauss («Die Fledermauss», «der Zigeunerbaron»), G . Rossini («Barbier von Sevilla»), C. Orff («Oedepus der Tyrann») , A. Clementi («Informel N o 1») κ.ά.

Να μη συγχέουμε τη σε ίστρα (από το σε ίω= κ ινώ, ταλαντεύω) με το σ ίστρο , που είναι η στρατ ιωτ ική λύρα.

246.

Ο ι μ α ρ ά κ ε ς * (Ιταλ. ι maracas, Γαλλ. les maracas, Γερμ. die Mara-cas, Αγγλ. maracas).

Ξύλινο όργανο συνήθως σε σχήμα βαρελιού, παράγει θόρυβο και είναι Λατινοαμερικάνικης καταγωγής.

Στην κοιλότητα του οργάνου εσωκλείονται σκληροί καρποί ή σκα-για ή χαλίκια. Με το κούνημα το περιεχόμενο προσκρούει στην εσω-τερική επιφάνεια της κοιλότητας και έτσι παράγεται θόρυβος.

Το όργανο αυτό χρησιμοποιείται συνήθως για να κρατεί το ρυθμό Λατινοαμερικάνικων φολκλορικών χορών.

Σχ. 206 Maracas

Η κ α μ π ά τ σ α * * (Ιταλ. la cabaza, Γαλλ. la cabaza, Γερμ. die Cabaza, Αγγλ. cabaza).

Ξύλινο όργανο, που μοιάζει με αχλάδι, σε διάφορα μεγέθη, αφρι-κανικής καταγωγής.

Η καμπάτσα παράγει τον ήχο της όπως οι μαράκες. Παίζεται με πολλούς τρόπους και χρησιμοποιείται συνήθως για να κρατεί το ρυθμό της σάμπας.

Σχ .207 Cabaza

ΣΗΜ.* Οι μαράκες χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν U J I O πολλούς συνθέτες, οι πιο γνωστοί απ" αυτούς ε ίναι : P. Sanjuan («Liturgia Negra») C. Orff («Bernauerin», «Trionfi», «Antigonae»), S. Prokoview («Romeo et Juliette») κ.ά. ΣΗΜ.** Την καμπάτσα τη χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο C. Orff στη σύνθεσή του: «Prometheus».

247

Το τούμπο (Ιταλ. il tubo, Γαλλ. le chocalho, Γερμ. das Schutelrohr,

Κυλινδρικός σωλήνας από ξύλο ή μπαμπού, σε διάφορα μεγέθη, στην κοιλότητα του σωλήνα εσωκλείονται ξερά σπόρια ή σκάγια, παί-ζεται με κούνημα όπως οι μαράκες και η καμπάτσα.

Το πιο γνωστό τούμπο είναι το βραζιλιάνικο τούμπο (Ιταλ. il bambu brasiliano, Γαλλ. le tubo ή le bambou Bresilien, Γερμ. das Tubo spanisch, Αγγλ. Brasilian bambu shaker).

Αγγλ. shocallo).

f a r

J & t

Σχ. 208 Tubo

248.

Τα ξύλινα τύμπανα Πρόκειται για ξύλινα ηχογόνα σώματα, αφρικανικής και απωανατο-

λικής προέλευσης, σε διάφορα σχήματα και μεγέθη, παίζονται με μπαγ-κέτες.

Τα κυριότερα α π ' αυτά είναι:

Η ξ ύ λ ι ν η κ α μ π ά ν α * (Ιταλ. la cambana di legno, Γαλλ. le temple-bloc, Γερμ. der Tempelblock, Αγγλ. temple block).

Κατάγεται απ ' την Κίνα, Ινδοκίνα και Ιαπωνία, μοιάζει με κεφάλι ψαριού (στα κινέζικα λέγεται ξύλινο ψάρι) και παίζεται με ξύλινες, μπαγκέτες στηριγμένο σε μεταλλική βάση.

Ο ήχος που παράγει η ξύλινη καμπάνα (λέγεται και τέμπλεμπλοκ) είναι σκοτεινός, έχει μεγάλη ένταση, γιατί οι συχνότητές του ενεργο-ποιούνται στο κοίλωμά του και το ύψος του κυμαίνεται μεταξύ ντο2

και σολ3.

I Σχ . 209 templeblock

Λ ο γ κ - ντραμ (απ ' το Αγγλ. l og -d rum = μακρύ τύμπανο, Ιταλ. il log-drum, Γερμ. die Log-d rum) .

Είναι ένα ζύλινο τύμπανο σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμ-μου ή κύβου**, που προήλθε από παραλλαγή του παλιού μεξικάνικου

ΣΗ Μ .* Τ ο όργανο αυτό το συναντάμε: Ν. Mamangakis: «Konstrukt ionen», (= κατασκευ-ές) G . Gershwin: «Porgy and Bess», A. Berg: «Lulu», W. Wal ton : «Facade», M. Gou ld : «Leteinamerikanische Symphonie», A. Schibler: «Konzert fiir Schlagzeug und Orchestep>, L. Foss: «Echoi» κ.ά.

ΣΗΜ.** To Λογκ-ντραμ , που έχει το σ χ ή μ α κύβου (cherry long-drum) έχει 6 γλώσσες και παράγει 6 φθόγγους (βλέπε το σχέδιο) .

249.

ξυλοτύμπανου τεπονάτσλι (Teponatzli). Η πάνω επιφάνεια είναι κομμέ-νη έτσι που σχηματίζεται μια γλώσσα. Παίζεται συνήθως, με μπαγκέτες ξυλοφώνου και παράγει ήχο με ευδιάκριτο ύψος.

Σχ. 210 Log-drum

Το τ ύ μ π α ν ο σ ω λ ή ν α ς (Ιταλ. la nacchera cilindrica, Γαλλ. le bloc de bois [cylindrique], Γερμ. die Rohrentrommel, Αγγλ. tubular - torn).

Είναι ένα κούφιο σκληρό κυλινδρικό ξύλο, που βγάζει δυο διαφο-ρετικούς ήχους, έχει μήκος 25- 30 cm, διάμετρο 5 - 6 cm περίπου, στε-ρεώνεται στο στεφάνι της γκρανκάσσα και χρησιμοποιείται για να το-νίζει το ρυθμό.

Η κ α σ ε τ ί ν α (απ ' το Ιταλ. la cassettina [di legno], Γαλλ. le bloc en bois, Γερμ. der Holzblock, Αγγλ. wood block).

To όργανο αυτό μοιάζει με κασετίνα. Παράγει ήχο με ευδιάκριτο ύψος που κυμαίνεται μεταξύ σολ2 = 784 Hz και ντο4 = 2080 Ηζ, αυτό θα εξαρτηθεί απ ' τις διαστάσεις του οργάνου, ένα παράδειγμα: Για να πα-ραχτεί το ντο4 = 2080 Ηζ λόγου χάρη, το όργανο πρέπει να έχει τις εξής διαστάσεις: μήκος 18 cm, πλάτος: 6 cm και ύψος: 4 cm.

Σχ. 211 Nacchera ci/idrica Σχ. 212 Cin.scuina

Τ ο ξ ύ λ ι ν ο β α ρ έ λ ι (Ιταλ. il barile di legno, Γαλλ. de baril de bois, Γερμ. das Holzfass, Αγγλ. wood - barrel).

Ό ρ γ α ν ο ιαπωνικής ίσως καταγωγής, μοιάζει με βαρέλι, έχει ύψος 67 cm περίπου και η επάνω επιφάνεια έχει διάμετρο 35 cm περίπου. Παίζεται δε με μπαγκέτες που έχουν μήκος 43 cm και διάμετρο 3 cm περίπου.

Το ξύλινο βαρέλι παράγει ποικιλία ηχοχρωμάτων, γιατί δε χτυπιέ-ται μόνο η επάνω επκράνειά του, αλλά και διάφορα άλλα σημεία.

Η τ ά β λ α (Ιταλ. la tavola di legno, Γαλλ. la tabla de bois, Γερμ. das Schlagbrett, Αγγλ. beat - board).

Είναι μια πλάκα από σκληρό ξύλο. Το όργανο αυτό το χρησιμο-ποίησε ο C. Orff στη σύνθεση του «Προμηθέας» σε συνδυασμό με ξύ-λινο βαρέλι και τύμπανο ορχήστρας .

Σχ . 213 Barile di legno

legno

Οι ξύστρες Ό ρ γ α ν α φτιαγμένα <ιπό σκληρό ξύλο ή μπαμπού, παράγουν θόρυβο

που προκαλείται από την τριβή ενός ξύλινου λεπτού ραβδιού πάνω στην οδοντωτή τους ράχη.

Το ρέκο - ρ έ κ ο * (Ιταλ. il reco reco, Γαλλ. le reco reco, Γερμ. das Reco - Reco, Αγγλ. reco reco).

Έ ν α ς τύπος ξύστρας.

Η κουϊγιάντα (Quijada). Είναι η κάτω γνάθος γαϊδουριού, παίζεται όπως όι άλλες ξύστρες,

με τη διαφορά ότι η τριβή του ραβδιού γίνεται πάνω στα δόντια της γνάθου.

Ά λ λ ο ς ένας γνωστός τύπος ξύστρας είναι το γκουϊρο (Guiro)**.

ΣΗΜ.* Το ρ έ κ ο - ρ έ κ ο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από το Μ. Ravel («L' enfant et les sortileges»). ΣΗΜ.** To γκου ϊρο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : Η. Vil la-Lobos («Virapupii»). P. Sanjuan («Liturgia Negra»), A. Clementi («Informel No 1) κ.ά.

252 .

Η ρ ο κ ά ν α * (Ιταλ. la raganella, Γαλλ. la crecelle, Γερμ. die Ratsche, Αγγλ. ratchet).

Είναι φτιαγμένη από ξύλο ή και από μέταλλο, αποτελείται από έ-ναν οδοντωτό τροχό που στερεώνεται σε έναν άξονα και από μια ξύλι-νη γλώσσα στερεωμένη σε ένα πλαίσιο που περιστρέφεται ελεύθερα γύρω από τον άξονα του οδοντωτού τροχού. Ό τ α ν ο εκτελεστής γυρί ζει τον άξονα με το χέρι, η κ ίνηση μεταδίδεται και στο πλαίσιο που γυ-ρίζει γύρω από τον οδοντωτό τροχό. Η γλώσσα με την κ ίνηση του πλαι-σίου, χτυπάει διαδοχικά πάνω στα δόντια του τροχού και έτσι παράγε-ται θόρυβος. Ο θόρυβος έχει μεγάλη ένταση και χαρακτήρα ανάλογο με το υλικό κατασκευής της ροκάνας.

Η ροκάνα είναι παλιό όργανο — ίσως Ινδικής καταγωγής — σε πολλούς τύπους. Στην Ευρώπη χρησιμοποιήθηκε στις Δυτικές χριστια-νικές εκκλησίες για σήμαντρο. Έ ν α ς τύπος ροκάνας είναι εκείνος που ονομάζεται μικρή ροκάνα και χρησιμοποιείται συνήθως για παιδι-κό παιχνίδι.

Σχ. 218 Ragaiw/le

ΣΗΜ.* Μικρή ροκάνα χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο L. Mozart στη σύνθεσή του: «Kindersymphonie». Διάφορους τύπους ροκάνας χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν οι συνθέτες : L. v. Beethoven («Wellingstons Sieg»), C. Orff («Bernauerin»), R. Strauss («Don Quichote», «der Rosenkavalier»), A. Schonberg («Gurrelieder»), M. Ravel (<>L' Heure espagnola»), M. de Falla («Meister Pedros Puppenspiel») κ.ά.

Τα κρόταλα* Ο ι κ α σ τ α ν ι έ τ ε ς * * (Ιταλ. le castagnette, Γαλλ. les castagnettes, Γερμ.

die Kastagnetten, Αγγλ. castanets). Οι καστανιέτες είναι Ασιατικής καταγωγής, σε διάφορους τύπους

και μεγέθη, παίζονται με πολλούς τρόπους, συνήθως κατά ζευγάρια. Οι πιο γνωστές καστανιέτες είναι οι Ισπανικές (castanuelas). Είναι

δύο κοίλα ημισφαίρια, φτιαγμένα από σκληρό ξύλο, όπως παλλίσανδρο, καρυδιά της Ταγκανίκα, έβενο κ.ά.

Οι καστανιέτες χρησιμοποιούνται συνήθως να συνοδεύουν φολκλο-ρικούς χορούς και παίζονται α π ' τους ίδιους τους χορευτές.

Ο ήχος που παράγουν οι καστανιέτες είναι μείγμα από τόνους με συχνότητες που κυμαίνονται μεταξύ 2500 και 5500 Hz, έχει μεγάλη ένταση, γιατί κατά τη σύγκρουση οι αρμονικές συχνότητες ενεργοποι-ούνται στις κοιλότητες των ημισφαιρίων (βλέπε κρόταλα). Οι κ λ ά β ε ς * * * (Ιταλ. i claves, Γαλλ. les claves, Γερμ. die Claves, Αγγλ.

Claves). Οι κλάβες ή κροταλορόπαλα είναι ένα ζευγάρι κυλινδρικά ρόπαλα

με μήκος 20 cm περίπου και μικρή διάμετρο. Ο ήχος παράγεται με τον εξής τρόπο: Ο εκτελεστής κρατεί το ένα

ρόπαλο με τις άκρες των δαχτύλων του έτσι, ώστε το χέρι του να σχη-ματίζει αντηχείο. Με το άλλο χέρι κρατεί το άλλο ρόπαλο και το χτυ-πά πάνω σ ' εκείνο που κρατεί με τα δάχτυλα και έτσι παράγεται ο ήχος, που το ύψος του δεν διακρίνεται, έχει όμως μεγάλη ένταση, ε-πειδή τα ηχητικά κύματα ανακλούνται στη χούφτα (αντηχείο) του εκτε-

Σχ. 219 Castagn-ette Σχ. 220 (_ laves

ΣΗΜ.* Κρόταλα είναι και τα αρχα ία κύμβαλα, τα γράψαμε όμως στα κύμβαλα, γιατί έχουν μεγαλύτερη συγγένεια με αυτά λόγου υλικού και σχήματος κατασκευής . ΣΗΜ.** Τις καστανιέτες τις συναντάμε σε έργα των συνθετών: R. Strauss («Rosenkavali-er», «Elektra»), Bizet («Carmen»), de Falla («Dreispitz»), Debussy («Iberiasuite»), M. Ravel («Rapsodie espagnola») κ.ά.

ΣΗΜ.*** Οι κλάβες χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν α π ' τους συνθέτες : Β.Α. Zimmermann («Dialoge». «L. Foss», «Echoi») C. Chavez («Sinfonia India»), P. Sanjuan («Liturgia Negra») κ.ά.

254.

Η μ π ι ν - σ α σ ά ρ α (Ιταλ. la b in-sasara , Γαλλ. la b in-sasara , Γερμ. die Bin-Sasara ή Reihenklapper, Αγγλ. bin-sasara) .

Αποτελείται από 80 - 90 περίπου ξυλαράκια, που το καθένα έχει 3 cm πλάτος και 10 cm μήκος. Η μια τους άκρη συγκρατείται με θη-λιά σκοινιού, που έχει μήκος 125 cm περίπου. Με το τέντωμα του σκοι-νιού τα ξυλαράκια συγκρούονται μεταξύ τους, παράγοντας έτσι θόρυβο μικρής διάρκειας, που μας θυμίζει εκείνου της ξύστρας γκουϊρο.

Γνωστή είναι και η κοκιρίκο - σασάρα (kokiriko - sasara). Τη μ π ι ν - σ α σ ά ρ α τη συναντάμε στη σύνθεση: «Προμηθέας» του

c . Orff. ^ m m ^ m a m m m m m m m m m

Σχ . 221 Kokiriko sasara ffjiaaSffiKjffig Σχ. 222 Bin-sasara

To μ π ό ν ε ς (Ιταλ. la tabella, Γαλλ. la cliquette, Γερμ. die Brettchenklap-per, Αγγλ. Bones).

Κρόταλο που αποτελείται από δύο ξύλινες ή κοκάλινες πλάκες. Ο πιο γνωστός τύπος μπόνες είναι ο Hyoshigi, που χρησιμοποιείται στη νοτιοαμερικάνικη φολκλορική μουσική.

Η φ ρ ο ύ σ τ α (απ ' το Ιταλ. la frusta, Γαλλ. le fuet, Γερμ. die Peitsche, Αγγλ. whip).

Λέγεται και κρόταλο μαστίγιο.

Σχ. 223 Bones

Το α ι ο λ ό φ ω ν ο * (Ιταλ. la macchina dal vento, Γαλλ. la machine a vent ή 1' eoliphone ή Γ eoline, Γερμ. die Windmaschi-ne ή das Aeolophon).

' Οργανο - μηχανή, που χρησιμοποιείται για τη μίμηση τβυ αέρα. Υ-πάρχει και όργανο που μιμείται τη βροχή, το: «Γ effetto di pioggia (Ιταλ.), «le prisme de pluie» (Γαλλ.), «das Regenprisma» (Γερμ.), «rain imitation» (Αγγλ.). To όργανο αυτό το συναντάμε στον: «κουρέα της Σεβίλλης» του G. Rossini.

Σχ. 225 Macchina dal vento Σχ. 226 Effetto di pioggia

Ντραμς (απ ' το αγγλικό drum = τύμπανο, Ιταλ. batteria, Γαλλ. batterie, Γερμ. Schlagzeug).

Συγκρότημα από μεμβρανόφωνα και ιδιόφωνα όργανα. Τα βασικότε-ρα α π ' αυτά είναι: Η γκρανκάσα, το στρατ. ταμπούρο με σορντϊνα, το βαθύ τύμπανο, τα πιάτα και ένα ή περισσσότερα γελαδοκούδουνο. Παί-ζεται από ένα μουσικό και χρησιμοποιείται στη μουσική τζαζ, σε ορχή-στρες που παίζουν μοντέρνους χορούς κ.λπ.

Η ντραμς είναι όργανο που κρατεί το ρυθμό, έχει όμως την ικα-νότητα να δώσει μια μελωδία, όπως ακριβώς θα την έδινε ένα όργανο μελωδικής ομάδας, σαξόφωνο λόγου χάρη ή κορνέτα κ.ά.

ΣΗΜ.* Το α ιολόφωνο χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε για πρώτη φορά ο R. Strauss στις συνθέσεις TOP: «Don Quichote», «Alpensymphonie», «Josephs Legende», «die Frau ohne Schatten». Αλλοι συνθέτες που έκαναν χ ρ ή σ η του α ιολόφωνου σε συνθέσεις τους : D. Milhaund («L' homrae et son desir») Μ. Ravel («L' enfant et les sortileges», «Daphnes et chloe»), C. Orff («<fcr Mond», «Prometheus», «Wheihnachtsspiel») κ.ά.

250

Σύμβολα που χρησιμοποιούνται για τα μέσα εκτέλεσης της ντραμς: 1. ^ bacchetta di triangolo (μπαγκέτα τριγώνου) 2. 9 bacchetta di feltro (μπαγκέτα με κετσέ) 3. Τ bacchetta di metallo (μεταλλική μπαγκέτα) 4. ^ bacchetta di legno (ξύλινη μπαγκέτα) 5. Τ bacchetta di xilofono (μπαγκέτα ξυλοφώνου) 6. ί spazzola metallica da jazz (μεταλ. σκούπα της τζαζ) 7. ^ bacchetta di pelle (μπαγκέτα με δέρμα) 8. Τ3 bacchetta di gomma (μπαγκέτα με καουτσούκ) 9. Υ ή λ mano (χέρι)

10. 4 ή + unghia (νύχι) 11. 1 verga (βέργα)

Ε Ο

Σχ. 227 Β α tier ία

Το μπουμ - μπάσσο (Ιταλ. il bumbass, Γαλλ. basse de flandres, Γερμ. der Bumbass, Αγγλ. bumbass ή bladder und strings).

Λέγεται και μπάσσο του διαβόλου. Είναι μια πρωτόγονη ντραμς, α-ποτελείται από μια ράβδο (μέχρι 2 μέτρα μήκος), από ένα ή δύο κύμ-βαλα, από ένα κωδωνοφόρο στεφάνι και από ένα ταμπούρο, πάνω απ ' το οποίο περνά μια τεντωμένη χορδή από ψιλό σύρμα. Υπάρχουν πολ-λών ειδών μπουμ-μπάσσο .

Εκτέλεση: Ο εκτελεστής μ ' ένα ξύλινο ραβδί χτυπά τη χορδή

και το δέρμα του ταμπούρου, ενώ παράλληλα χτυπά και τη ράβδο (ρα-χοκοκαλιά) του οργάνου στο δάπεδο.

Αλλα γνωστά όργανα είναι: σβούρες, σε διάφορα μεγέθη, μεμβρά-νες που τραγουδάνε (kazzo), ποδοκρόταλα, που χρησιμοποιούνται σε Ι-σπανικούς φολκλορικούς χορούς | αλυσίδες και άλλα λιγότερο γνωστά.

Να έχουμε δε υπόψη μας ότι στο χώρο της πειραματικής μουσικής το καθετί, με το οποίο μπορεί να προκληθεί ήχος σκόπιμα, μπορεί να, παρθεί σαν μουσικό όργανο.

258.

Μπάντες ( Ό ρ γ α ν α που χρησιμοποιούνται στις μπάντες και η σειρά τους στην παρ-τιτούρα)

1. Μεγάλη μπάντα (grande banda)

Ottavino in Do

2 Flauti in Do

2 Oboi

Clarinetto picc. in Lab

2 Clarinetti picc. in Mib

Clarin. sopr. in S ib l m '

Clarin. sopr. in Sib IId i

2 Clarinetti contr. in Mib

Clarinetti bassi in Sib

Saxofono soprano in Sib

2 Saxofoni contralt'i in Mi

Saxofono tenore in Sib

I

Saxofono baritono in Mib Saxofono basso in Sib

Contrabasso ad ancia

i

I

1 e 2

4 Cornt in Mib (o in Fa)

3 e 4

2 Cornette in Sib

2 Trompe in Mib (o in Fa)

2 Trompe in Sib basso

; 2 Tromboni tenor. : in Sib

: Tromb. basso in Fa ;Tromb.e contrabb.

in Sib

1

ί !=

J

J

2 Flicorno soprani no

in Mib

Flicorni soprani

in Sib

2 Flicorni contralti

in Sib

2 Flicorni tenori in Sib

2 Flicorni bassi in Sib

2 Flic, bassi gr. in Fa e in Mib

2 Flic, contrabassi

i

1

#

Φ

Timpani

Tamburo

Cassa e Piatti

Μεσαία μπάντα (media banda)

F l a u t o in Do (o Ot tavino in Do)

2 Clar inet t i p iccol i in

lo con I ' abb l . del La \>)

Clar in . eopr . in Si t> I»i

Clar in sopr . in Si b IIdi

2 Clar ine t t i con t r . in Mi[>

Saxofono Sopr . in S i b

Saxo fono cont r . in Mib

Saxofono tenore in S i b

Saxofono ba r i t ono in M i b

2 c o r m in Mii>(o in Fa)

2 Cornet te in S i b

2 T r o m b e in Mi b (o in F a )

2 T r o m b e in Si \> basso

t Φ Φ $

I φ φ Ι Φ I

2 T r o m b o n i tenor i in Fa

T r o m b o n e basso in Fa

F l i c o r n o s o p r a n i n o in M i b

2 F l i co rn i sop ran i in Sib

2 F l i co rn i cont ra l t i in Mib

2 F l i co rn i t enor i in S i b

2 F l i co rn i bassi in S i b

2 F l i co rn i bass i grave in Fa e in Mi b

2 F l i co rn i con t r abb . in S i b

T i m p a n i

T a m b u r o

J cassa e piatt i

Μικρή μπάντα (piccola banda)

Flau to in D o (o Ottavino in Do) #

clar . piccolo in Mib

Clar in . sopr . in S ib I - i

c lar . sopr . in Si b lid·

Saxofono cont r . in Mib

Saxofono tenore in Sib

Saxofono b a r i t o n o

2 corni in Mi b (o in F a )

2 cornet te in Si b

3 T r o m b o n i in S i b

i $

I # Φ Φ m

F l i c o r n o s o p r a n i n o in Mib

2 Fl icorni s o p r a n i in S i b

2 F l i co rn i contra l t i in Mib

F l i corno t eno re in S i b

2 Fl icorni bass i in S i b

2 F l icorn i bassi gravi in Fa e in Mi b

2 Fl icorni c o n t r a b b . in S ib

T a m b u r o

J Cassa e Pia t t i

3 Timpani

T a m b u r o

Piatt i e tam tam

G. Cassa

Xilofono

Arpa <

lo

Violine <

2o

viole

violoncelli

contrabasei

Βιβλιογραφία

1. «Handabuch die Musikinstrumentenkunde»: Carl Sachs. 2. «Einfuhrung in die Akustik»: W. Stauder. 3. «Handbuch der Instrumentenkunde»: E. Valentin. 4. «Der Klang der Musikingstrumenten»: M. Dickreiter. 5. «Dizionario di Musica»: R. de Conde. 6. «Αρμονία της σύγχρονης μουσικής»: Σ. Μιχαηλίδης. 7. «Die Schallwelt in der wir leben»: R. M. Schafer. 8. «Storia della musica»: R. Allorto. 9. «Die physikalischen Grundlagen der Musik»: H. Schmidt.

10. «Acoustique musicale moderne»: R. S. Lacape. 11. «Musikinstrumente und ihre Klange»: C. V. Raman. 12. «Handbug des Schlagzeugs»: K. Peinkofer - F. Tannigel. 13. «Musikinstrumente in der Akustik»: K. Gentil. 14. «Οργανογνωσία και αναλύσεις μουσ. έργων»: Β. Δέλλιος. 15. «Algemeine Musiklehre»: Η. Grabner. 16. «Acoustics of music»: W. T. Bartolomew. 17. «The acoustical faundation of music»: J. Backus. 18. «Tabellen zur Musikgeschichte»: A. Schering. 19. «Elementi di fisica i licei e scientific!»: R. Avigliano. 20. «II maestro di banda»: P. Ermenegildo. 21. «Geist und Werden der Musikinstrumende»: Curt Sachs. 22. «Lehrbuch der Instrumentation»: H . 'Erpf .

Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 3-11 Υλη 3 Σύσταση ύλης - 3 Ελαστικότητα 3 Περιοδικά φαινόμενα 4 Περίοδος 4 Συχνότητα 4 Εκκρεμές - 4 Μετρονόμος ή χρονόμετρο 7 Κύματα 9 Είδη κυμάτων - - - · Ό

Μ Ε Λ Ε Τ Η Τ Ο Υ Η Χ Ο Υ Σ Α Ν Κ Α Θ Α Ρ Α Φ Υ Σ Ι Κ Ο Φ Α Ι Ν Ο Μ Ε Ν Ο 12-31

Παραγωγή και διάδοση ήχου 12 Ταχύτητα διάδοσης ηχητικών κυμάτων 13 Μήκος κύματος 13 Ανάκλαση '4 Επίπεδη ανάκλαση 14 Παραβολική ανάκλαση 14 Ελλειπτική ανάκλαση 15 Διάθλαση '5 Περίθλαση 16 Συντονισμός 16 Συμβολή ηχητικών κυμάτων 17 Στάσιμα ηχητικά κύματα Ηχώ και πολλαπλή ηχώ 19 Αντήχηση ή μετήχηση · 20 Ηλεκτρονικός παλμογράφος 21 Αρμονικοί ήχοι 21 Είδη ήχων 24 Μουσικοί ήχοι και τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα 25.26 και 28 Κλίμακα ακουστότητας 27 Θόρυβος 29 Κρότος 30 Ορια ακουστών ήχων 30 Μουσική έκταση 30

Α Κ Ο Υ Σ Τ Ι Κ Η Χ Ω Ρ Ω Ν 31-34

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Α Σ Υ Σ Τ Η Μ Α Τ Α Κ Α Ι Σ Κ Α Λ Ε Σ 35-104 Πυθαγόρειο σύστημα 35 Σύστημα Αριστόξενου - Ζαρλϊνο 39 Σύστημα Δίδυμου 40 Αποτομή - Λείμμα 45 Προσδιορισμός σχέσης διαστημάτων με λογάριθμους και Cents 46 Συγκερασμένο σύστημα 49 Τρόποι 58 Αρχαίοι Ελληνικοί τρόποι 58 Βυζαντινοί Ηχοι 63 Κλίμακες (δρόμοι) της Ελληνικής λαϊκής μουσικής 66 Ινδικό σύστημα 68 Πεντάφθογγο σύστημα 71 Αρμονική στήλη 72 Δωδεκάφθογγο σύστημα 75 Κλίμακες που χρησιμοποιούνται στον αυτοσχεδιασμό 76-104

Τ Α Μ Ο Υ Σ Ι Κ Α Ο Ρ Γ Α Ν Α Κ Α Ι Η Α Κ Ο Υ Σ Τ Ι Κ Η Τ Ο Υ Σ 105-257

Κατηγοριοποίηση - ταξινόμηση των μουσ. οργάνων 106 Έγχορδα όργανα 108-143 Χορδή 108 Ηχείο 110 Ταστιέρα " I Δοξάρι - τόξο 111 Κολοφώνιο 112 Σορντίνα " 2 Τριβή 112 Ποιότητα ήχου εγχόρδων 113 Υποδιαίρεση των εγχόρδων 117

Όργανα που οι χορδές τους διαγείρονται με τριβή 117-124 Βιολί 118 Βιόλα 118 Βιολοντσέλο ή τσέλο 120 Κοντραμπάσσο 120 Κρητική λύρα 1-21 Ποντιακή λύρα 121

Όργανα που οι χορδές τους διαγείρονται με τράβηγμα 125-139 Ά ρ π α 125 Τσέμπαλο 126

Ψαλτήρι 128 Κιθάρα 129 Μπάντζο 130 Μπαλαλάϊκα 131 Μπουζούκι 132 Μπαγλαμάς 132 Ταμπουρίτσα 132 Ταμπουράς 132 Λαούτο 134 Ούτι 134 Μαντόλα '37 Μαντολίνο 138

Όργανα που οι χορδές τους διαγείρονται με χτύπημα 140-143 Πιάνο 141 Κλαβίχορδο 142 Σαντούρι 143 Πνευστά όργανα (αερόφωνα) 144-197 Ηχητικοί σωλήνες 145 Ποιότητα ήχου πνευστών 148 Φλαουτοειδή 150-159 Φλάουτο '50 Πίκολο 151 Σουραύλι 154 Εκκλησιαστικό όργανο 155 Σφυρίχτρες 157-158 Ταυτοφωνία i 160 Μονόγλωσσα και δίγλωσσα (γλωττιδικά) 162-180 Κλαρινέτο '62 Σαξόφωνο '66 Μεταλλικές γλωσσικές 170 Ακορντεόν 170 Μελόντικα 171 Φυσαρμόνικα στόματος του Μπούσμαν 172 Αρμόνιο '73

Ό μ π ο ε '74 Αγγλικό κόρνο 175 Φαγκότο '75

Άσκαυλος '78 Τσαμπούκα 178 Γκάιντα '78 Χάλκινα 180-197 Επιστόμιο

Ηχητικός σωλήνας '80 Φυσικοί ήχοι ή κρυμμένες νότες - 181 Βαλβίδες - έμβολα (κλειδιά) 182 Σορντίνα '82 Κόρνο '83 Κορνέτα '88 Σάλπιγγα '88 Τρόμπα '88 Τούμπα ' Ό Τρομπόνι ' 9 ' Τρομπόνι α τίρο '91 Τύμπανα (μεμβρανόφωνα) 198-214 Σορντίνα των τυμπάνων 199 Μέσα με τα οποία παίζονται τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όργανα 199-202 Σύμβολα μεμβρανοφώνων - ιδιοφώνων 203 Μικρό τύμπανο 205 Στρατιωτικό τύμπανο 205 Μεγάλο τύμπανο 206 Ταμπούρο τενόρο 206 Ταμπούρο μπάσσο 206 Ταμπούρο της Βασιλείας 206 Προβηγκιανό ταμπούρο 207 Μπόγκος 208 Κόνγκα 209 Ντέφι 209 Κινέζικο τομ - τομ 209 Τομ - τομ της τζαζ '. 209 Λατινοαμερικάνικες τυμπάλες 210 Νταραμπούκα 211 Τάμπλας 211 Ο-ντά ικο 211 Ταμπούρο των Ινδιάνων 211 Τουμπελέκι 211 Τύμπανα (τυμπάλες) 213 Ιδιόφωνα (αυτόφωνα, αυτοηχούμενα) 215-257 Ράβδος 215

"Οργανα με ράβδους 217-231 Ξυλόφωνο 217 Ξυλομαρίμπα 218 Μαριμπάφωνο 218 Ξυλόφωνο σκάφη 219

(

Ξυλόφωνο με ταστιέρα 219 Διαπασών ή τονοδότης 223 Τρίγωνο 224 Γκλόκενσπηλ 224 Μεταλλόφωνο 224 Σίστρο 225 Μεταλλόφωνο με ταστιέρα 225 Τσελέστα 226 Τουμπόφωνο 226 Βιμπράφωνο 227 Καμπάνες σωλήνες 228 Ηχητικές πλάκες 232-257 Ηχητική πλάκα μετάλλου 232 Γκογκ 233 Ταμτάμ 234 Γκογκ νερού 234 Φλεξάτονο 235 Μουσικό πριόνι 235 Αμόνι 236 Μποτιλιόφωνο 236 Κουπόφωνο 237 Λιθόφωνο 238 Αρχαία κύμβαλα 239 Κύμβαλα ή πιάτα 240 Κινέζικα πιάτα 241 Καμπάνα 242 Κωδωνοστοιχία 243 Γελαδοκούδουνο 243 Επιτραπέζιο κουδούνι 243 Κωδωνοφόρο κοντάρι 244 Σείστρα 245 Μαράκες 246 Καμπάτσα »· · 246 Τούμπο 247 Ξύλινη καμπάνα 248 Λόγκ - ντραμ 248 Τύμπανο σωλήνας 249 Κασετίνα 249 Ξύλινο βαρέλι 250 Τάβλα 250 Ρέκο - ρέκο 251 Κουϊγιάντα 251

Ροκάνα Καστανιέτες Κλάβες Μπιν - σασάρα Μπόνες Φρούστα Αιολόφωνο Ντραμς Μπουμ - μπάσσο