Η Ευρωπαϊκή Ένωση απέναντι στην Ελλάδα: Επιστημονικές και Πολιτικές Προβληματικές

Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών Δημήτρης Μπάτσης

Όμιλοι Επαναστατικής ΘεωρίαςΌμιλος Μαρξιστικών Ερευνών

Σύλλογος Μαρξιστικής Σκέψης «Γιάννης Κορδάτος»

Πάντειο ΠανεπιστήμιοΑμφιθέατρο Σάκη Καράγιωργα ΙΙ

17-18-19 Ιανουαρίου 2014 

«Για μία εναλλακτική οικονομική στρατηγική ενάντια στη στρατηγική του μνημονίου»

Σταύρος Μαυρουδέας

Τμ. Οικονομικών

Παν. ΜακεδονίαςWeb: http://stavrosmavroudeas.wordpress.com

ΑρκτικόλεξαΔΕ: Δημοσιονομικό ΈλλειμμαΔΝΤ: Διεθνές Νομισματικό ΤαμείοΕΙΤΣ: Έλλειμμα Ισοζυγίου Τρεχουσών ΣυναλλαγώνΕΕ: Ευρωπαϊκή ΈνωσηΕΚΤ: Ευρωπαϊκή Κεντρική ΤράπεζαΕΜΣ: Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (European Stability Mechanism - ESM)ΕΟΚ: Ευρωπαϊκή Οικονομική ΚοινότηταΕΤΧΣ: Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (European Financial Stability Facility - EFSF)ΜΚΕ: Μοναδιαίο Κόστος ΕργασίαςΟΝΕ: Οικονομική και Νομισματική ΈνωσηΟΣΚ: Οργανική Σύνθεση του ΚεφαλαίουΠΚ: Ποσοστό ΚέρδουςΠΤΠΚ: Πτωτική Τάση του Ποσοστού ΚέρδουςΠΔΠ: Πρόγραμμα Δομικής Προσαρμογής (Structural Adjustment Programme)ΠΙΤ: Πρωτοβουλία Ιδιωτικού Τομέα (Private Sector Initiative – PSI)ΠΟΠ: Πρόγραμμα Οικονομικής Προσαρμογής (Economic Adjustment Programme)

1. Ο χαρακτήρας της ελληνικής κρίσης

• 3 ανταγωνιστικές ομάδες ερμηνείας:

(1) Ορθόδοξες ερμηνείες: Κρίση χρέους (βάση η ΥΔΕ (ΔΕ & ΕΙΤΣ))

υπερβολικές μισθολογικές αυξήσεις (ΜΚΕ)

↑ΔΕ → ↑ ΕΙΤΣ ↑ ΕΙΤΣ

Άσχετη με την παγκ. κρίση 2007-8 (που είναι απλά χρηματοπιστωτική κρίση)/ η ελλην. κρίση συνδέεται με την παγκ. κρίση μόνο εξωγενώς (επιδείνωση διεθνούς οικον. περιβάλλοντος).

Αίτια: σφάλματα πολιτικής και όχι δομικά και συστημικά αίτιαΠαραγνώριση παραγωγ. δομής

(2) Ετερόδοξες ερμηνείες: Κρίση χρέους που προέρχεται είτε από ΔΕ είτε από ΕΙΤΣ Υιοθέτηση της εσφαλμένης θ. «χρηματιστικοποίησης» (το ΠΚ και η

παραγωγ. δομή δεν παίζει κανένα ρόλο) που δεν ευσταθεί ούτε αναλυτικά αλλά ούτε εμπειρικά (τόσο διεθνώς όσο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα)

Αποδοχή είτε της Ορθόδοξης θ. ΜΚΕ (Λαπαβίτσας) είτε της Ορθόδοξης θ. «καλών ανισορροπιών (ΕΙΤΣ)» και της «ισχυρής Ελλάδας» (Μηλιός).

Εγκλωβίζονται εσφαλμένα στα πλαίσια της ΥΔΕ (υιοθετώντας τον ένα ή τον άλλο πόλο της)

Δεν βλέπουν σχέσεις ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης (Μηλιός) ή βλέπουν τέτοιες μερκαντιλιστικές (ΟΝΕ) και όχι καπιταλιστικές (ευρεία άνιση ανταλλαγή λόγω διαφορετικών ΟΣΚ).

Συμπλέουν με την Ορθοδοξία ότι η παγκ. οικον. κρίση είναι απλά χρηματοπιστωτική

Εστιάζουν στα χρηματοοικονομικά ζητήματα και στην ΟΝΕ και παραγνωρίζουν την σφαίρα της παραγωγής

Επικεντρώνουν στην ΟΝΕ (υποστηρίζοντας είτε την έξοδο από αυτή είτε την προοδευτική αναμόρφωση της) και αγνοούν τον συνολικό χαρακτήρα και ρόλο της ΕΕ (π.χ. η βασική επιδείνωση των Όρων Εμπορίου έγινε με την Κοινή Αγορά ενώ η ΟΝΕ είχε μικρή μόνο επίπτωση/ αγνοούν την αποδιάρθρωση της παραγωγ. δομής τη ελληνικής οικονομίας κλπ.).

Δίνουν «αδύναμες» δομικές ερμηνείες της ελληνικής κρίσης καθώς αγνοούν την σφαίρα της παραγωγής (και το ΠΚ) και δεν αναγνωρίζουν (ουσιαστικά) συστημικά δομικά αίτια/ αντιθέτως εστιάζουν κυρίως στις χρηματοοικονομικές σχέσεις (σφαίρα της κυκλοφορίας) και μόνο εκεί μπορεί να διακρίνουν «μεσοπρόθεσμα» δομικά αίτια (π.χ. ΟΝΕ ή/και νεοφιλελευθερισμός).

Περιορίζονται στην αναζήτηση λύσεων στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος.

(3) Μαρξιστικές ερμηνείες: Πολύ πιο εύστοχα από τις προηγούμενες, δίνουν μία ισχυρή

δομική ερμηνεία της Ελλ. κρίσης αναγνωρίζοντας συστημικά δομικά αίτια (φθίνουσα κερδοφορία και συνακόλουθη υπερσυσσώρευση του Κ) και εστιάζοντας ιδιαίτερα στη σφαίρα της παραγωγής.

2 δομικές συνιστώσες:(a) «εσωτερική»: η παγκ. κρίση του 2007-8 είναι κρίση a-la-Marx

(ΠΤΠΚ) στην οποία συμμετέχει και ο Ελλην. καπιταλισμός: φθίνουσα κερδοφορία του ελλην. Κ.,

(b) «εξωτερική»: ο ελλην. καπιταλισμός υπόκειται σε ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση (που μειώνει την κερδοφορία του) από τους καπιταλισμούς του ευρω-κέντρου λόγω «ευρείας άνισης ανταλλαγής» (λόγω διαφορετικών ΟΣΚ). Από εδώ, μεταξύ άλλων, προκύπτει η φθίνουσα ανταγωνιστικότητα

Τα ΔΕ και ΕΙΤΣ είναι παράγωγα και όχι αίτια της κρίσης.

Κρίση φθίνουσας κερδοφορίας 1973

Κύματα καπιταλ. Αναδιαρθρώσεων:[Αύξηση εκμετάλλευσης (ποσ. Υπεραξίας αλλά ανεπαρκής απαξίωση

υπερσυσσωρευμένων κεφαλαίων) → ανεπαρκής ανάκαμψη του ΠΚ]

Φυγή προς τα εμπρος μέσω της σφαίρας της κυκλοφορίας:Εντατικοποίηση διαδικασιών πλασματικού Κ («χρηματιστικοποίηση») [σχετικά περιορισμένη στην Ελλάδα] & «τεχνητή μεγέθυνση» (πιστωτική επέκταση, ΟΑ 2004, ιμπεριαλιστικά κέρδη από Βαλκάνια)

Κρίση φθίνουσας κερδοφορίας & υπερσυσσώρευσης του 2007-8Συντονισμός εθν. οικον. κύκλων & κατάρρευση ιμπεριαλιστικών κερδών (λόγω υποχώρησης Βαλκανικών οικονομιών)

• Στην παραπάνω κατά βάση «εσωτερική» διάσταση» προστίθεται η «εξωτερική» διάσταση:

Κρίση 2007-8

Όξυνση ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών

ΕΕ: λιγότερο επεκτατική νομισματική πολιτική & δημοσιονομική πολιτική (με πολύ γρήγορη περιστολή της β΄) vs ΗΠΑ & «νεο-

αναδυόμενες» οικονομίες+

«Κινεζοποίηση» ευρω-περιφέρειας

Σύγκρουση με άλλους διεθνείς ιμπεριαλιστικούς πόλους και κατ’ αρχήν ήττα της ΕΕ

Κρίση ευρωζώνης:Επίκεντρο οι χώρες της ευρω-περιφέρειας

  Συσχέτιση με παγκ. κριση

Αίτια κρίσης Αναλυτικό πλαίσιο

ΠΚ ΒΝΠ ΥΔΕ

Ορθόδοξες ερμηνείες

εξωτερική Σφάλματα πολιτικής, ειδικά ελληνικά δομικά προβλήματα

Σχέσεις ανταλλαγής και χρηματοπιστωτικό σύστημα

όχι ναι ναι

Ριζοσπαστικές ερμηνείες

Μικτές απαντήσεις

«ρηχά» δομικά αίτια (νεοφιλελευθερισμός, ΟΝΕ)

Σχέσεις ανταλλαγής και χρηματοπιστωτικό σύστημα

όχι ναι Μικτές απαντήσεις (είτε το ΔΕ είτε το ΕΙΠ)

Μαρξιστικές ερμηνείες

εσωτερική «βαθειά» δομικά αίτια (δομική καπιταλιστική κρίση)

Συνολικό κύκλωμα του κεφαλαίου

ναι Ανισομέρεια κεφαλαίου

όχι, τα δίδυμα ελλείμματα είναι αποτελέσματα

Κύριο κριτήριο διάκρισης τους: η στάση απέναντι στην ΕΕ/ΟΝΕ.

Λόγος επιλογής αυτού του κριτηρίου: το ζήτημα της σχέσης με την ευρωπαϊκή ενοποίηση καθορίζει αποφασιστικά την πορεία της Ελλάδας από τη δεκαετία του 1980 και μετά.

Η Ευρωπαϊκή «Μεγάλη Ιδέα» του ελλην. καπιταλισμού και η αποτυχία της

2. 2+ 2 εναλλακτικά σενάρια για την έξοδο της ελληνικής οικονομίας από την κρίση

Μνημονιακή στρατηγική:• προς όφελος του Κ• αποτυγχάνει συστηματικά όχι επειδή είναι

εσφαλμένη (από την σκοπιά της)αλλά

επειδή είναι υπερβολικά φιλόδοξη και παραβιάζει επικίνδυνα τα ιστορικά κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά όρια του ελλην. καπιταλισμού

• Η στρατηγική της διαπραγμάτευσης εντός της ΟΝΕ με αναδιάρθρωση του χρέους

Η εναλλακτική αυτή πρόταση έχει τα ακόλουθα βασικά σημεία.• (1) διατήρηση του ενός σκέλους της Μνημονιακής στρατηγικής (δανειακές συμβάσεις)• (2) αλλαγή του δεύτερου σκέλους (πολιτικών λιτότητας και μεγάλου τμήματος των δομικών

αλλαγών που υπαγορεύει η Μνημονιακή στρατηγική)• σκέλος των δανειακών συμβάσεων: προτείνεται μία περιορισμένη χρονικά ανάπαυλα στην

εξυπηρέτηση του χρέους ενώ οι δόσεις των δανειακών συμβάσεων θα συνεχίσουν να εκταμιεύονται. Η ανάπαυλα αυτή θα διαρκέσει μέχρι να ανακάμψει η ελληνική οικονομία και να επιτύχει θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης (π.χ. «ρήτρα ανάπτυξης»). Συνήθως δεν διευκρινίζεται εάν η συσσώρευση τόκων (και άρα η διόγκωση του χρέους) θα συνεχίζεται στη διάρκεια των περιόδων ανάπαυλας. Στις πιο ρηξικέλευθες εκδοχές της: συναινετικό περαιτέρω «κούρεμα» του ελληνικού χρέους.

• Εσωτ. Οικον. Πολιτική: η κατάργηση των προ-κυκλικών πολιτικών λιτότητας Κεϋνσιανές αντι-κυκλικές πολιτικές (βελτίωση κάποιων κατώτερων μισθολογικών κλιμακίων (ελάχιστος μισθός κλπ.) και εργασιακών ρυθμίσεων (νομοθεσία για απολύσεις κλπ.) και ία λελογισμένη χρησιμοποίηση του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ)).

• συζητά μία σειρά δομικές αλλαγές στην ελληνική οικονομία: Οι διάφορες εκδοχές αυτής της εναλλακτικής διαφέρουν αρκετά – ή είναι θολές – όσον αφορά τις δομικές αλλαγές αυτές οι οποίες μπορέι να κυμαίνονται από ήπιες παραλλαγές των προβλεπόμενων από τα ΠΟΠ δομικών αλλαγών μέχρι πιο ριζοσπαστικές προτάσεις.

• Τέλος, δημιουργία ενός ευρωπαϊκού πλαισίου βοηθείας για την ανασυγκρότηση της οικονομία (φιλόδοξες παραλλαγές: ευρωπαϊκό «σχέδιο Μάρσαλ», σεμνές παραλλαγές: ευρύτερη και με χαλαρότερους όρους χρήση των υπαρχόντων ευρωπαϊκών πλαισίων (π.χ. ΕΣΠΑ).

• Ανέφικτος συμβιβασμός: Η λογική της προ-κυκλικής αναδιάρθρωσης είναι εντελώς αντίθετη με αυτή της αντι-κυκλικής αναδιάρθρωσης και δεν μπορούν να συμβιώσουν. Η αντι-κυκλική αναδιάρθρωση απαιτεί πολύ περισσότερο χρόνο και έχει αμφίβολα αποτελέσματα. Αντιθέτως, η προ-κυκλική αναδιάρθρωση απηχεί την ίδια την βαθύτερη λογική του καπιταλιστικού συστήματος. Η περίπτωση της αντι-κυκλικής και επεκτατικής αναδιάρθρωσης δοκιμάσθηκε στην Ελλάδα μετά την κρίση του 1973 με οικτρά – από την σκοπιά του συστήματος – αποτελέσματα. Ο βασικός λόγος της αποτυχίας της ήταν ότι μία καπιταλιστική κρίση υπερσυσσώρευσης δεν αντιμετωπίζεται με επιπλέον ενίσχυση της συσσώρευσης κεφαλαίου ακόμη και αν αυτό συνοδευθεί με πολιτική λιτότητας έναντι της εργασίας. Μόνο όταν υπάρξει απαξίωση των υπερσυσσωρευμένων κεφαλαίων μπορεί να ξαναρχίσει μία σχετικά βιώσιμη φάση συσσώρευσης (και συνεπώς οικονομικής μεγέθυνσης). Το παράδειγμα της μεταπολεμικής «χρυσής εποχής» - τόσο στη Δύση όσο και στην Ελλάδα – είναι χαρακτηριστικό. Οι επεκτατικές μακροοικονομικές πολιτικές πέτυχαν να πυροδοτήσουν μία σχετικά μακρά περίοδο υψηλή μεγέθυνσης ακριβώς γιατί είχε προϋπάρξει η καταστροφή κεφαλαίων στη διάρκεια του πολέμου (και η αντίστοιχη πειθάρχηση και εντατικοποίηση της εργασίας). Η μόνη περίπτωση να «μπολιασθούν» οι δύο αυτές αντίθετες λογικές είναι εάν η προ-κυκλική αναδιάρθρωση έχει εν πολλοίς επιτύχει οπότε θα έχει την πολυτέλεια να υιοθετήσει μέτρα και ιδέες μίας πιο επεκτατικής οικονομικής πολιτικής.

• Σοβαρά τεχνικά προβλήματα και ανακολουθίες αυτής της εναλλακτικής στρατηγικής. Ενδεικτικά, οι όροι του ΕΣΠΑ έχουν ήδη σιωπηρά χαλαρώσει εξαιρετικά (π.χ. ύψος και χρόνος καταβολής της εθνικής συμμετοχής, ελληνικό μερίδιο του ΕΣΠΑ) αλλά η απορροφητικότητα – δηλαδή η πρακτική χρήση του – είναι οικτρή. Το βασικό αίτιο γι’ αυτό είναι ότι σε συνθήκες βαθειάς ύφεσης τα ιδιωτικά κεφάλαια είναι εξαιρετικά διστακτικά να επενδύσουν ακόμη και με εξωφρενικά προνομιακούς όρους.

• Η πιο σημαντική αδυναμία αυτής της στρατηγικής όμως αφορά το βαθύ δομικό πρόβλημα της παραγωγικής δομής της ελληνικής οικονομίας. Η Μνημονιακή στρατηγική προτείνει μία αναδιάρθρωση της με βάση την λογική της «κινεζοποίησης». Η εναλλακτική στρατηγικής της επαναδιαπραγμάτευσης του Μνημονίου δεν έχει μία συγκροτημένη πρόταση επ’ αυτού.

• Παλιότερα, η στρατηγική αυτή πρότεινε επίσης τον μηχανισμό των «ευρω-ομολόγων». Δηλαδή τον κοινό δανεισμό όλων των χωρών της ΟΝΕ έτσι ώστε να επιτύχουν χαμηλότερα επιτόκια. Η ιδέα αυτή απορρίφθηκε από τις χώρες του ευρω-κέντρου καθώς θα επιβάρυνε τους όρους δανεισμού τους (πρακτικά έχουν αρνητικά επιτόκια). Επίσης, είναι εν μέρει αδιάφορος για τις χώρες που έχουν υπαχθεί σε Μνημόνια καθώς ακόμη και το επιτόκιο του «ευρω-ομολόγου» θα είναι υψηλότερο από αυτό των δανείων από την τρόικα.

Η στρατηγική της εξόδου από την ΟΝΕ με παραμονή εντός της ΕΕ και αναδιάρθρωση του χρέους• Δύο παραλλαγές: (α) συγκρουσιακή έξοδο από την ΟΝΕ και (β)

συναινετική έξοδο από την ΟΝΕ.• Μονήρης λογική: Θεωρεί ότι η έξοδος από την ΟΝΕ θα ξαναδώσει τα

εργαλεία της νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής στη χώρα. Με τον τρόπο αυτό – και μέσω της ανταγωνιστικής υποτίμησης – θα βελτιωθεί η ανταγωνιστικότητα των διεθνώς εμπορεύσιμων ελληνικών προϊόντων και συνεπώς το εμπορικό ισοζύγιο και κατ’ επέκταση το ισοζύγιο εξωτερικών τρεχουσών συναλλαγών. Επίσης, η διαδικασία αυτή, λόγω αύξησης της τιμής των εισαγόμενων προϊόντων, θα οδηγήσει σε μία ορισμένη παραγωγική ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας καθώς θα υπάρξει υποκατάσταση εισαγωγών (δηλαδή θα αναπτυχθούν εγχώριες διαδικασίες παραγωγής των εισαγόμενων προϊόντων). Το πρώτο σκέλος της (η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας μέσω υποτίμησης) είναι από μόνο του εξαιρετικά ευάλωτο.

• Για να υπάρξει μία ουσιαστική και βιώσιμη αύξηση της ανταγωνιστικότητας δεν αρκεί η συναλλαγματική υποτίμηση που από μόνη της έχει μόνο βραχύβια αποτελέσματα. Μία σοβαρή βελτίωση της ανταγωνιστικότητας απαιτεί βαθιές αλλαγές στην παραγωγική δομή της οικονομίας. Για παράδειγμα, με την υπάρχουσα δομή εξαγωγικών προϊόντων κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά προβληματικό καθώς ο μεγάλος όγκος τους (π.χ. πετρελαιοειδή) εξαρτάται από εισαγωγές ενδιάμεσων προϊόντων. Στο σημείο αυτό έρχεται να απαντήσει το δεύτερο σκέλος αυτής της στρατηγικής (δηλαδή η υποκατάσταση εισαγωγών). Όμως εδώ προκύπτει ένα σημαντικό ζήτημα. Αν η διαδικασία αυτή αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία είναι εξαιρετικά αργή και αμφίβολη όσον αφορά το βάθος και την έκταση. Αν προωθηθεί μέσω του κρατικού παρεμβατισμού αυτό απαιτεί οικονομικό σχεδιασμό και ισχυρές διακριτές βιομηχανικές πολιτικές που απαγορεύονται στα πλαίσια της ευρωπαϊκής Κοινής Αγοράς.

• Συνεπώς, η βασική αδυναμία της στρατηγικής αυτής είναι ότι παραγνωρίζει το βαθύ δομικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας και προσπαθεί να το αντιμετωπίσει εμμέσως μέσω του νομισματικού βραχίονα. Στην συναινετική εκδοχή της η αναγκαία αναδιάρθρωση προσκρούει στις θεσμικές απαγορεύσεις και στα πλαίσια της ΕΕ. Στην συγκρουσιακή παραλλαγή της οδηγεί αναγκαστικά στην συνολική έξοδο και από την ΟΝΕ και από την ΕΕ. Αυτό το συνεπακόλουθο η δεύτερη αυτή εκδοχή είτε το παραγνωρίζει είτε το υπεκφεύγει. Το αποτέλεσμα είναι το οικονομικό σχέδιο της να είναι ελλιπές και μη-ρεαλιστικό.

• Ένα ιδιαίτερο πρόβλημα:Η έξοδος από την ΟΝΕ κατ’ εντολή του ευρω-κέντρου (π.χ. σχέδιο Deutsche Bank, προτάσεις Πισσαρίδη):

Καταστροφικό για τα λαϊκά συμφέροντα (διπλή υποτίμηση: εσωτ. & εξωτ. σε βάρος τους)

Υπαγωγή της χώρας και τυπικά σε μία έξωτ. Ζώνη αυξημένης εξάρτησης από το ευρω-κέντρο

3. Η στρατηγική της αποδέσμευσης από την ΕΕ

αναγνώριση των βαθιών δομικών προβλημάτων της παραγωγικής δομής της ελληνικής οικονομίας

στα πλαίσια της ευρωπαϊκής ιμπεριαλιστικής ενοποίησης δεν υπάρχουν θετικές προοπτικές για την Ελλάδα

υιοθέτηση ενός υποδείγματος αυτόκεντρης ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας προς όφελος των λαϊκών συμφερόντων και σε σοσιαλιστική κατεύθυνση

Μία εθνική οικονομία που να έχει εσωτερική συνοχή (και ιδιαίτερα ισχυρές διακλαδικές διασυνδέσεις προς τα εμπρός και προς τα πίσω), να λειτουργεί με κριτήριο τις δικές της ανάγκες και να ακολουθήσει μία αυτοτελή και διακριτική εξωτερική οικονομική πολιτική.

Αυτός ο στρατηγικός στόχος δεν χωρά μέσα στα πλαίσια της ΕΕ (και όχι απλά της ΟΝΕ).

Πρόγραμμα βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων αξόνων.

Βραχυπρόθεσμοι άξονες:(1) Έξοδος από την ΕΕ (και συνεπώς και από την ΟΝΕ) για να γίνει δυνατή η υλοποίηση του προγράμματος αυτού.(2) Αρνηση πληρωμών και μονομερής διαγραφή του εξωτερικού χρέους.(3) Επιβολή ελέγχων στην κίνηση των κεφαλαίων έτσι ώστε να αποτραπεί η φυγή κεφαλαίων στο εξωτερικό.(4) Εθνικοποίηση του τραπεζικού συστήματος. (4) Σύστημα προοδευτικής φορολογίας για να εξευρεθούν πόροι από την φορολόγηση του εισοδήματος και του πλούτου του κεφαλαίου) με την ταυτόχρονη πάταξη της φοροδιαφυγής και φοροαποφυγής του κεφαλαίου και των ανώτερων εισοδηματικά στρωμάτων.(5) Ελεγχόμενη διολίσθηση της ισοτιμίας του νομίσματος μαζί με ένα σύστημα ελέγχου των τιμών (αποφυγή πληθωριστικών αυξήσεων). Αξιοποίηση άλλων εργαλείων (π.χ. σύστημα πολλαπλών συναλλαγματικών ισοτιμιών, εμπορικές συναλλαγές barter, currency swaps κλπ.).

• Ο καθοριστικός όμως μακροπρόθεσμος πυλώνας του είναι η σχεδιασμένη παραγωγική αναδιάρθρωση της οικονομίας που μπορεί να γίνει μόνο με κοινωνική ιδιοκτησία και έλεγχο των βασικών οικονομικών κλάδων.

• Αυτή η σχεδιασμένη παραγωγική αναδιάρθρωση προϋποθέτει αλλά και συνεπάγεται ανάλογη βιομηχανική πολιτική (δημιουργίας, προστασίας και στήριξης συγκεκριμένων κλάδων) και εμπορική πολιτική.